Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૃથ્વીકુમાર–
યાને
પ્રતાપી મંત્રી પેથડ.
557
પ્રકાશક,
જૈન સસ્તી વાંચનમાળા lJlX.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન સસ્તી વાંચનમાળા નં. ૨૩.
વ. ૬. સં. ૧૯૮૪
પૃથ્વીકુમાર
યાને
પ્રતાપી મંત્રી પેથડ.
,
લેખક શ્રીયુત સુશીલ.
પ્રકાશક, જૈન સસ્તી વાંચનમાળા.
ભાવનગર,
શિ વીર સં. ૨૪૫૩
વિક્રમ સં. ૧૯૮૪
કિ. રૂા. ૧-૪-૦
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
આભાર.
સુપ્રસિદ્ધ દાનવીર નરરત્ન રાય બહાદુર શેઠ કેશરીસીંહજી કટાવાળાએ આ પુસ્તકની પ્રથમથી બસો નકલના ગ્રાહક થઈને અમારા કાર્યને સહાનુભૂતિ આપી છે તે માટે તેઓશ્રીનો આભાર માનીએ છીએ.
લી. પ્રકાશ,
ભાવનગર–ધી “આનંદ” પ્રીન્ટીંગ પ્રેસમાં
શા ગુલાબચંદ લલ્લુભાઈએ છાપ્યું.
પ્રકાશકે–સર્વ હક સ્વાધીન રાખ્યા છે.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
@
દીવાન બહાદુર દાનવીર નરરત્ન
શેઠ શ્રી કેશરીસિંહજી કટાવાળા-કટા.
વI)
(III)
M
" વDIII Im:lillllllu
વID
II
IIIIII
, GID
વIછે
IlIIIII.
III)
iilL થીes
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ સમર્પણ.
છછછછછછછછી દાનવીર નરરત્ન શ્રીમાન. રાયબહાદુર શેઠશ્રી કેશરસીંહજી
કટાવાળા– જ જેમની ઉદાર સખાવતો સારા હિંદુસ્તાનમાં જાણીતી છે. મારવાડ-મેવાડ-માળવા રાજપુતાનામાં જેમનું નામ દરેક જૈન-જૈનેતરમાં જાણીતું છે. જૈન સમાજમાં જેમના ઉજવળ કાર્યો દીપી રહ્યાં છે. વિશાળ જૈન મંદિર-પાઠશાળાઓ, વિગેરેથી જેમણે જીવનની સાર્થકતા કરી છે, પૂર્વની પુષ્પાઈએ મળેલી લક્ષ્મીને સદ્દવ્યય - કરનાર આપના જેવા ભાગ્યશાળી નરવીર રત્નને આ પુસ્તક અર્પણ કરતાં મને આનંદ થાય છે.
લી. આપને, આ ચરત લા લ.
.
છે
છm
=@િ6==@=99@e કી છછ .
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા.
નં. વિષય. પૃષ્ઠ. નં. વિષય. પૃષ્ઠ ૧ કારિદ્રય દુઃખ. ૧ | ૧૫ પ્રપંચનો પ્રારંભ અને ૨ એકજ આઘાત. ૧૧ | પરિણામ. ૧૨૦
અટવીન યાત્રી. ૧૯. ૧૬ પેથડની શાસનસેવા. ૧૩૧ ૪ સૂની શવ્યા.
૧૭ ધર્મઘોષસૂરિ
૧૩૫ ૫ સૂવર્ણ સિદ્ધિ.
૧૮ ઉપકાર–એક વશીકરણ ૧૪૨ । चक्रवत् परिवर्तन्ते सुखानि च । दुःखानि च. ४०
૧૯ દેવગિરિમાં જનમંદિર. ૧૫૭ ૭ કારાગૃહના દ્વાર ઉઘડ્યાં! ૫૦ ૨૦ રાગમાં વિરાગ. ૮ સહસ્ત્રમુખી ઉદારતા. ૫૭ ૨૧ રાતાં વસ્ત્રને ભેદ. ૧૮૬ ૮ જીવનનો સંધ્યાકાળ. ૨૨ પ્રપંચને પાસ. ૧૯૭ ૧૦ પેથડની પ્રતિજ્ઞા.
૨૩ પ્રજાનું તેફાન. ૨૦૮ ૧૧ માંડવગઢનો મહિમા.
૨૪ મારા પિતજ મરે છે. ૨૧૮ ૧૨ જીવન યુદ્ધ.
૨૫ ગાંડે હાથી. ૧૩ પ્રારબ્ધને પ્રભાવ.
૨૨૯ ૧૪ બુંદથી બગડી–પણ
| ૨૬ શંકા-વહેમ ટળે છે. ૨૩૭ હેજથી સુધરી ! ૧૧૧ | ૨૭ સેનાને સૂરજ ૨૪૭થીરપ૧
૧૭૦
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના,
વાસ્તિવિક જીવનચરિત્ર અને કલ્પનાના રંગે રંજીત નવલકથામાં સ્વભાવતઃ ઘણું ભિન્નતા રહેલી છે. ઐતિહાસિક નવલકથાઓમાં મુખ્ય પાનાં સ્વભાવ-લસણ-ચારિત્ર્ય વિગેરેને કાયમ રાખી તેમને મનમેહક રીતે વાચકવર્ગ સન્મુખ રજુ કરવામાં આવે છે. વાચકને એમાં બહુ રસ પડે છે. પરંતુ અધિક રસ પૂરવાના લેભથી લલચાઈ કેટલાકે ઐતિહાસિક પ્રતિષ્ઠિત પાત્રને પણ એટલે બધા અન્યાય આપે છે કે એથી ઇતિહાસ કે ચારિત્ર ગ્રંથને એકકે ઉદ્દેશ ફલીભૂત થતું નથી. ગુજરાતના ઇતિહાસમાં જેન મંત્રીઓ, પ્રધાને, નગરશેઠે વિગેરેએ ઘણો આગેવાની ભર્યો ભાગ લીધો છે. પરંતુ એ સમયને આધારે લખાએલી આજની ઘણીખરી ઐતિહાસિક નવલકથાઓમાં જેન ગૌરવને સાવ ગૌણ-કેટલીક વાર તે અસહ્ય રીતે પદભ્રષ્ટ કરી નાખેલું આપણે જોઈએ છીએ. ઈતિહાસની જ અવગણના કરનારી આવી નવલકથાઓને એતિહાસિક કહેવી એ શું શબ્દોને જ દુરૂપયોગ નથી?
જેને ઇતિહાસરૂપી ગગનમંડળમાં પેથડકુમાર જેવા અનેક સમર્થ મંત્રીશ્વર તેજસ્વી નક્ષત્રરૂપે સ્થાયી પ્રકાશ પ્રટાવી રહ્યા છે. પિથકુમારનાં પરાક્રમે એ ઇતિહાસની સાચી ઘટનાઓ છે, જેને રાસાઓમાં તેમજ કાવ્યમાં પણ મંત્રીશ્વર પેથડકુમારના અનેક વિધ ગુણગાન થએલાં જોવામાં આવે છે. એ ચરિત્રને કાયમ રાખી, એક નવલકથા જેટલો રસ પૂરી, અમે આ ચરિત્રગ્રંથ અમારા વાચકવર્ગ પાસે રજુ કર્યો છે. એ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇતિહાસ કે મૂળ જીવનચરિત્રને કયાંઈ પણ હાનિ ન પહોંચે એવી સંપૂર્ણ કાળજી રાખવામાં આવી છે. અમને આશા છે કે આ ગ્રંથના વાંચનથી અમારા વાચકો ચરિત્રગ્રંથ અને નવલકથા એ ઉભયને રસાસ્વાદ એકી સાથે કરી શકશે.
માંડવગઢની જાહેરજલાલી એક કાળે વિશ્વવિખ્યાત હતી. એ જાહોજલાલીને નવજીવન પ્રેરી અધિક સુદ્રઢ બનાવવામાં મંત્રીશ્વર પેથડકુમાર સમા જેન વીરોએ મુખ્ય ભાગ ભજવ્યો હતો એમ આ ગ્રંથ ઉપરથી વાચકે પોતે જ જોઈ શકશે.
જેને સાહિત્યમાં આવા અનેક મહાપુરૂષોનાં જીવનચરિત્રો ઉપલબ્ધ થાય છે. તેને વર્તમાન જમાનાને યોગ્ય સાજ સજાવવામાં આવે છે, ભૂલાયેલું જૈન ગૌરવ પુનઃ ઉજ્જવલ બને, અને આપણું ઉન્નતિના માર્ગમાં સહાયક થાય એમ અમે માનીએ છીએ, અને એટલા જ માટે આવા રસપ્રદ ચરિત્રો તૈયાર કરાવી અમે અમારા વાચકવર્ગ સન્મુખ ધરી બની શકે તેટલી સાહિત્ય, તેમજ શાસનની સેવા બજાવી રહ્યા છીએ. શાસનદેવ અમારા ઉદેશને સિદ્ધ કરે અને જૈન સંઘ પ્રાચીન કીર્તિ-પ્રતિષ્ઠા અને પ્રભાવને પ્રાપ્ત કરવા શક્તિમાન થાય એમ અંતઃકરણ પૂર્વક પ્રાથએ છીએ.
પ્રકાશક
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૃથ્વીકુમાર
કિંવા
પ્રતાપી મંત્રી પેથડ
પ્રકરણ ૧ લું..
દારિદ્રયદુખ. દેદાશાહ તેમનું નામ હતું, પણ દીન-દરિદ્રીઓ તે તેને દાતારશાહના નામથી જ પીછાનતા. કેઈપણુ ગરીબ કે
તરસ્યો દેદાશાહના ઓટલે ચડયા પછી પ્રસન્નવદને પાછા ફર્યા વિના ન રહે. કલ્પવૃક્ષ સૈ કેઈના મનોવાંછિત પૂરે છે એ વાત વ્યાખ્યામાં અને કથાઓમાં માણસેએ સાંભળી
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨ )
હતી, પણ કળિયુગમાં જો કલ્પવૃક્ષ કાંઇ હાય તા તે એક માત્ર દેદાશાહની ઝુ ંપડીમાં, દેદાશાહની પત્ની પણ અન્નપૂર્ણોના એક અવતાર સમીજ મનાતી. આડોશી-પાડોશીમાં કાંઇ વ્યાધી—ઉપાધી કે આફત જેવું જણાય તે વિમલા વગર કહ્યે તેમની વ્હારે પહોંચી જાય. શેરીમાં બાળકે અને માળિયાએ સને માટે વિમલા એક માતાસ્વરૂપ હતી.
દુનીયાનું દારિદ્રય ફેડવા માટેજ જાણે દેદાશાહે જન્મ થર્યો હાય એમ તેમના પિરિચતા અને આશ્રિતા માનતા. પણ કમનસીબે જે દારિદ્રય દુ:ખને દેશવટ આપવા દેદાશાહે કમર કસી હતી તે દારિદ્રય પેાતાનું આ રીતનું અપમાન સહન કરી ન શકયું. દારિદ્રયે પાતે જ પેાતાના સઘળા અનુચરા સાથે સીધા દેદાશાહના કુટુંબ ઉપર હુમલા કર્યો. ખીજી રીતે કહીએ તે। દુનીયાનું દારિદ્રય દુ:ખ દૂર કરવા જતાં દેઢાશાહ પાતેજ અસાધારણ દરિદ્રતામાં સપડાયા. દાંતને અને અન્નને વેર થયુ હાય એવી દશા અનુભવવાના તેમને વારા આવ્યેા. પણ દેઢાશાહને પેાતાના દુ:ખનીલેશમાત્ર પરવા ન હતી. ગરીબાઇને તે દેવાના આશીર્વાદરૂપ જ સમજતા. તેમાં પણ જે ગરીબાઇ માણસ પેાતાની ઇચ્છાથી સ્વીકારે તે ગરીબાઇમાં પણ પ્રભુતાની એક અનેરી મેાજ હાય છે. ચમરખ ધીએના વ્હેરા ઉપર જે સ તાષ, તૃપ્તિ અને આનંદની દિપ્તી નહાય તેવી કીરણરેખા આવા ત્યાગશીલ પુરૂષાના વદન ઉપર નિર ંતર ક્રિડા કરતી હાય છે. દેદાશાહને
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩)
પિતાની દ્રરિદ્રતાનું દુઃખ જરાપણ સાલતું ન હતું. આવતી કાલે અન્નના અભાવે શું ખાઈશ તેની ચિંતા પણ ભાગ્યેજ તેઓ કરતા. અધુરામાં પુરૂં તેમણે પોતાની સ્ત્રીને પણ ધીમે ધીમે એવી રીતે મેળવી લીધી હતી કે દીન જનેને–સાધુ પુરૂને દાન આપવામાં કદાચ ભીખારી બનવું પડે તો પણ તેમનામાંથી કેઈને રજમાત્ર પણ ગ્લાની ન થાય. દેદાશાહમાં જે સમર્થ પુરૂષાર્થ વસતા હતા તેવી જ રીતે વિમલશ્રીમાં પણ વિરલ માતૃત્વ વિલસતું હતું. પતિદેવે પોતાના પૂર્વજોને અક્ષય ધન ભંડાર જગતની સેવામાં વાપરી નાખે -ઘરમાં એક કેડીની વસ્તુ સરખી પણ ન રહેવા પામી, એટલું છતાં વિમલાએ કોઈ દિવસે કલેશ-કંકાસ તે શું પણ આડી જીભ વાપરી હોય એવો એક પણ પ્રસંગ ન બન્યું. પિતૃદત્ત સંપત્તિનો સઘળો ભાગ દાન-ધર્મ, ઉત્સવ વિગેરેમાં ખર્ચાઈ જવાથી એ ઉભયને આજે એક ઝુંપડીમાં રહેવાને અવસર આવ્યું છે. પણ એ ઝુંપડી ચકવતીઓના મહેલ કરતાં પણ તેમને વધુ સમૃદ્ધ અને વૈભવવાળી લાગે છે. દેદાશાહે એકવાર કહેલું પણ ખરું કે–જે ઉંચી અટારીઓમાંથી ભિક્ષુક અથવા ગરીબ નિરાશ થઈને પાછા કરે તે અટારીમાં ભલે સ્વર્ગના દેવતાઓની દિસમૃદ્ધિ ભરી હેય તે પણ વસ્તુતઃ તે શ્મશાન તુલ્ય જ ગણુવી જોઈએ. એથી ઉલટું જે ઝુંપડીમાં દુખીયાને વિસામે મળતું હોય, ભૂખ ને તસથી તડફડતા આત્માઓને તૃપ્તિ લાલતી હોય તે સુખડી ખરૂં
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ )
જોતાં નંદનવનના નામને જ ગણાય. વિમલા આ બધા સિદ્ધાંત કેવળ પતિ પ્રત્યેના માનની ખાતર નભાવી લેતી હતી એમ પણ હતું. પૂર્વ કર્મના પુણ્યને લીધે તેને આત્મા પણ તેટલોજ ઉદાર અને નિ:સ્પૃહ હતો. દેદાશાહ અને વિમળાએ મળીને આ મહા સાગરરૂપી સંસારમાં એક મીઠે મેરામણ ઉપજાવ્યો હતો એમ પણ કહી શકાય. દંપતી વચ્ચે કે દિવસ મને દુઃખ તો શું પણ મતભેદ જેવું પણ ભાગ્યે જ બન્યું હશે. દેદાશાહની છાયાની જેમ વિમળા હંમેશા તેમની આજ્ઞાને અનુસરતી, તેમના ઉભયના આત્મિક સુખ, સંતેષતૃપ્તિ પાસે દરિદ્રતાને દાવાનળ શાંત થઈ જતે. ' પણ એ સુખી ગૃહજીવનમાં એક દિવસ વસમી વેળા આવી. દેદાશાહ તે વખતે ધંધા અર્થે ક્યાંઈક બહારગામ ગયા હતા. વિમલા એકલી ઘરમાં બેઠી હતી. તેની પાસે પાડેશનાં બે–ચાર બાળકે નિર્દોષ રમત રમી રહ્યા હતા.
“દેદ ઘરમાં છે કે ? ” હારથી કેઈએ બુમ મારી. એ અવાજમાં ક્રોધ અને તિરસ્કારના ભાવ તરવરી રહ્યા હતા. વિમલાને આશ્ચર્ય તો ન થયું, પણ કોણ છે, એ જાણવાની જીજ્ઞાસા થઈ. એટલામાં તો નવા આવનાર પુરૂષ વિમળાની સામે આવી ઉભો રહ્યો. વિમળા સહેજ ઝંખવાણ જેવી પડી ગઈ.
આવનાર પુરૂષ ગામનો એક શાહુકાર હતા. એક વખતે એજ શાહૂકાર દેદાશાહની હવેલીના ઓટલા પાસે
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
બેસી, દેદાશાહને કૃપાકટાક્ષ મેળવવા મહામહેનત કરતો. આજે જે કે ગામમાં તે પૈસે ટકે સુખી ગણાય છે, પણ એક વખત દેદાશાહની ઉદારતા અને મહેરબાની એજ તેના સુખનો મૂળ આધાર હતો. પરંતુ એ જુની વાત આજે તે ભૂલી ગયા છે. જીવનનાં દુ:ખી દિવસો જાણે સ્વનવત્ થઈ ગયાં હોય તેમ તે અભિમાનથી અકકડ બને છે. વિમળા તેને તરતજ ઓળખી શકી. ન્હાની નદીઓ જેમ વષાઋતુના નવા વેગને નથી પચાવી શકતી, તેમ આ બિચારે પણ નવી સંપત્તિના માયાવી ભભકાથી અંજાઈ ગયું છે એમ તેણીએ તત્કાળ જોઈ લીધું. વિમળાની એજ ખૂબી હતી. તે ગમે તેવા અપમાન કે તિરસ્કારને પણ જોળીને પી જઈ શક્તી.
વિમળાએ ઉઠીને બેસવાને માટે આસન ધર્યું. શાહૂકાર તે ઉપર સ્વસ્થપણે બેઠે. વિમળા હે આડે વસ્ત્ર ધરી એક બાજુ ઉભી રહી.
હું જાણતો જ હતો કે દેદે અત્યારે ઘેર નહીં હોય. એને રખડવા–રઝળવા સિવાય બીજું કંઈ સૂઝતું નથી. કાં તે ક્યાંઈક બેઠે બેઠે ગપાટા હાંકતે હશે. અને કાં તે સાધુ બાવાઓની વચમાં બેસી કરમની પ્રકૃતિઓ ગણતા હશે. પણ એમ કેવળ વાતે કરવાથી કે ધર્મની ચર્ચા કરવાથી ઘર ન ચાલે. આમને આમ પૂર્વજોની બધી મીલકત લૂંટાવી દીધી -આજે એક કંગાળ ઝૂંપડીમાં વસવાનો વારો આવ્યો, અમને તે તમારું લાગી આવે છે એટલે કહ્યા વિના નથી
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
રહેવાતું-બાકી આખા ગામમાં દેદાની જે નિંદા થઈ રહી છે તે જે તમે સાંભળે તે તમને પણ અફસોસ થયા વિના ન રહે બે દિવસ થયાં મારી પાસેથી થોડા રૂપીયા લઈ ગયા છે તે તે હં મનમાં જ સમજીને બેસી રહ્યો છું. પણ માણસની ધીરજની યે હદ હાયને ?”
વિમળા મુંગે મોઢે આ બધું સાંભળી રહી. તેને તેમાં ઉત્તર આપવા જેવું કંઈ ન લાગ્યું. જેની પાસેથી કરજ લીધું હોય તેના કડવા શબ્દો પણ કઈકવાર સાંભળવા તે પડેજ. ગરીબી અવસ્થામાં માત્ર તંગી જ સહન કરવાની નથી હોતી, લોકોનાં ભાતભાતનાં મહેણુ-ટેણાં પણ ઘણીવાર સહન કરી લેવા પડે છે. વિમળા એ સ્થિતિ સમજતી હતી.
કહે છે કે ગરીબાઈ આવે છે ત્યારે તે એકલી નથી આવતી. પોતાની સાથે બીજી દાસીઓને પણ લેતી આવે છે. જ્યાં ગરીબાઈ દાખલ થાય ત્યાં ભકડવાશ-કુસંપ પણ પોતાને અહો ધીમે ધીમે જમાવે. નિરંતર શાંતિ અને સંતેષમાં જ હાલનારી, સંસારનાં અનેકવિધ તેફાને સામે નજર સરખી પણ નહીં કરનારી પતિપરાયણ વિમળાનું ચિત્ત સહેજ સંક્ષુબ્ધ થયું. તેને લાગ્યું કે જે ખરેખર જ દેદાશાહ આળસુ અને ગમાર હોય તો હવે વધુ વખત મુંગે હેઢે નભાવી લેવું એ ઠીક નહીં. લોકવાયકામાં ઘણીવાર સત્યાંશ જડી આવે છે. તે જ પ્રમાણે જે આ શાહૂકારના કહેવામાં સત્યાંશ હોય તો તેને કઈક ઈલાજ થે જોઈએ. પતિ પ્રત્યેની તેની શ્રદ્ધા એ રીતે જરા પીગળવા લાગી.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭) વિમળાને વિચારમુગ્ધ જઈ શાહૂકારે પિતાનાં વામ્બાણું વીંધવા શરૂ કર્યા, ને કહેવા લાગ્યું કે –“આમ લોકેની પાસેથી ઉછીના નાણાં લેવાથી લાંબો વખત ઘરસંસાર ન ચાલે. ધર્મ, દાન, દયા કરવામાં કેઈ ના તો ન પાડે, પણ આપણું ગુંજાશ જે આપણે પિતે ન તપાસીએ તો કુબેરને ધનભંડાર પણ ખાલી થઈ જાય. તમારે ત્યાં જ એક દિવસે શું સમૃદ્ધિ હેતી રેલાતી? પરન્તુ વગર વિચાર્યું વાપરવાથી આજે તમને પિતાને દુનીયાના કેટલા ઓશીયાળા બનવું પડયું છે? લેકે તે બે દિવસ વાહવાહ કરીને બેસી રહે. પણ કંઈ વાહવાહના થાળ ન ભરાય? ભૂખ લાગે ત્યારે વાહવાહના બટકા ન ભરાય ? એકલા દાનેશ્વરી થતાં તે બધાને આવડે, પણ આગળ પાછળનો વિચાર ન કરીએ તે પાછળથી પસ્તાવું પડે.” શાહૂકારના કથનમાં મુરબ્બીપણું ઝળકતું હતું. જાણે કોઈ બાળકને સંસારનાં રીતભાત સમજાવતું હોય તેમ તેના શબ્દેશબ્દમાં અભિમાન ભર્યું હતું.
વિમળાનું નારીહૃદય વલોવાયું, તે ગમે તેટલી સહનશીલ હાય, પણ પોતાના જ એક વખતના આશ્રિત જ્યારે આ પ્રકારને ઉપદેશ આપવા લાગે ત્યારે ગ્લાની થયા વિના કેમ રહે! તેને પોતાની સ્થિતિ ઉપર સહેજ ધિકાર છૂટ–પિતાની દીનતા ખટકવા લાગી. માંડમાંડ વિસરાએલી પૂર્વ સ્મૃતિઓ આજે પુન: તાજી થઈ. પોતે એક વખત મહેટા રાજમહેલમાં રમતી હતી, નોકર-ચાકર પડે વેણુ ઝીલી લેવા નિરંતર ઉત્સુક રહેતા અને વૈભવના તરંગો ઉછળી રહ્યા હતા એ
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ ) સ્થિતિ યાદ આવી. તેની સાથે સરખામણું કરતાં આજની લગભગ એશીયાળી–અનાશ્રિત અવસ્થાએ તેના હૃદયમાં વીંછીના ડંખની વેદના ઉપજાવી.
વિમળાનું હૃદય ગમે તેટલું ઉન્નત હેયતે પણ તે એક નારીનું હૃદય હતું, તેમાં કોમળતા હતી તેમાં કેટલીક નબળાઈઓ પણ હતી, જે નબળાઈઓ આજસુધી નિમિત્તના અભાવે દબાયેલી ભાસતી હતી તે આજે એક લેણદારના કડવા આક્ષેપોથી હાર ઉછળી આવી. આ બધું દારિદ્રયદુઃખ પોતે જાતે જ વહોરી લીધું છે, આત્મિક સંતેષની પ્રાપ્તિ અર્થે જ ધનધાન્ય-સમૃદ્ધિ વિગેરેનું ઈચ્છાપૂર્વક બલિદાન આપ્યું છે એ વાત વિસરાઈ ગઈ.
“પતિદેવના ઉડાઉ ખર્ચ અને અવિચારથી જ આજે આ સ્થિતિમાં સપડાવું પડયું છે. એક રાજાના જેવા મહેલમાંથી એક ભીખારીની ઝુંપડીમાં વસવાને વખત આવ્યે છે, અને જે આ પ્રમાણે વધુ સમય ચાલે તે આવતી કાલે દેશ મૂકીને નાસી જવાને પ્રસંગ આવે.” એવી કલપના થતાં તેનું સ્ત્રી-હૃદય ખળભળ્યું.
લેણદારને તે દેદાશાહની સાથે કે તેના કુટુંબની સાથે બહુ લાંબો સંબંધ ન હતું. તે મનમાં તે ઉભયની ઉદારતા ઉપર આફરીન હતે. પણ લેણું પતાવવું હોય ત્યારે કામની વાત સાથે કેટલીક બીજી આડીઅવળી વાતો પણ કાઢવી જોઈએ એ કળા લાંબા વખતના અભ્યાસથી તે અજમાવી
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
રહ્યો હતો. દેદાશાહનું કુટુંબ આવતી કાલે સ્વર્ગનું સુખ માણે કે અધોગતિની ઉંડી ખાઈમાં ગરકાવ થઈ જાય તેની તેને બહુ પરવા ન હતી. તે તો પોતાના ધીરેલા રૂપિયા કઢાવવા માટે જ આટલે સુધી આવ્યું હતું. વળી જેના આશ્રયે પિતે પાંચ પૈસા મેળવ્યા હોય તેની પાસે સીધી રીતે ઉઘરાણી કરવી તેના કરતાં કળ-વકળથી નાણાં કઢાવી લેવા એમાં તે વ્યાપારીકળાને જ એક પ્રકાર સમજતો હતો. વિમળાના સ્નેહાળ હૃદય ઉપર પોતાના ઉપદેશની અસર થતી જોઈ તેને આનંદ થયો. દેદાશાહ પાસે જવાથી જે નાણા પાંચ-પંદર દિવસે માંડમાંડ પતે તે જ નાણું વિમળા પાસે જવાથી થોડા જ સમયમાં પતી જશે એવી આશા તેણે સ્વાભાવિક રીતે જ રાખી હતી. તેની એ આશા પાર પડી
વિમળાએ અતિ વિનયવાળા શબ્દોમાં કહ્યું. “અમારું ગમે તેમ થાય, પણ આપનું જે કંઈ લેણું હશે તે બે-ચાર દિવસોની અંદર જ પતાવી દઈશું. આજ સુધી ધીરજ રાખી છે તેમ બીજા છેડા વધુ દિવસે નભાવી લો તે તમારે હોટે.” વિમળા આગળ બોલે તે પહેલાં જ શાહુકાર બોલી ઉઠ:–“એમાં ઉપકાર કરવા જેવું શું છે? એક સાધમીભાઈ બીજા સાધમીભાઈને મદદ કરવા બંધાએલે છે, અમે આવી કફેડી સ્થિતિમાં આપને મદદ ન કરીએ તે પછી અમને જે બે પૈસા પૂર્વ પુણ્યના પ્રતાપે મળ્યા છે તે શું કામ આવવાના હતા? બે દિવસ તે શું પણ બે મહિના થાય
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ )
તાયે મને ચિંતા નથી. હું તેા તમને એટલુ જ કહેવા માગતા હતા કે અમે પણ માણુસ છીએ અને માણસની ધીરજનીચે હદ હાય ! પૈસાની જરૂર કેાને નથી પડતી ? પૈસા તે અગીયારમા પ્રાણુ ગણાય છે તે કંઈ ખાટુ' નથી. હુંનીયામાં અધા જ દાનેશ્વરી થઇને નથી જન્મતા. ઢેઢા આવે ત્યારે કહેજો કે મને ઉતાવળ નથી, પણ દુકાને આવીને હીસાબ
,,
સમજી જાય.
અત્યાર પહેલાં બીજા પણ પાંચ-સાત વેપારીએ આ ઝુંપડીના મારા પાસે આવીને પાછા ચાલ્યા ગયા હતા. પેલા શાહૂકાર પણુ ઉઠવાની તૈયારી કરવા લાગ્યા. વિમળા જોઇ શકી કે દેદાશાહને માથે-પેાતાના કુટુંબને માથે ધીમે ધીમે કરજના ભાર વધતા જાય છે. અન્નપૂર્ણા જેવા ઉદાર હૃદયને આ તંગી અસહ્ય લાગી. પણ અત્યારે તે નિરૂપાય હતી.
શાહૂકાર ગયા એટલે વિમળાએ એક દી નિશ્વાસ મૂકયા. આસપાસ રમતાં બાળકોને આ શું બની ગયુ તેની ગતાગમ ન્હાતી. તેઓ માત્ર એટલું સમજી શકયા કે નિત્ય પ્રફુલ્લુ રહેનારૂ વિમળાનું વદન આજે પ્રીકકુ પડી ગયુ હતુ, પ્રત્યેક ક્ષણે વાત્સલ્યભાવ વર્ષાવતુ હૈયું આજે ઉંડાણમાં વલાવાઇ રહ્યું હતુ. માતા સ્વરૂપ વિમળાની આ સ્થિતિ નીહાળી બાળક એ પણ રમત-ગમત કરવાનું માંડી વાળ્યું– સૈા પાતપેાતાના સ્થાને ચાલ્યાં ગયાં.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ ) દેદાશાહને આવવાને વખત લગભગ થવા આવ્યા હતું. તેમની પાસે અંતરની મુંઝવણ કેવી રીતે રજુ કરવી તેને તે વિચાર કરવા લાગી. સ્વામીનું આખા દિવસના પરિશ્રમને લીધે થાકીને લોથ જેવું થઈ ગયેલું સુખ તેનાં માનસત્ર પાસે પ્રકટ થયું. બહારથી થાકયા-પાક્યા આવતા પતિ પાસે પિતાની મુંઝવણ ઉમેરી તેમને વિશેષ વ્યથા પહોંચાડવાના કૂર વિચારથી તે ધ્રુજી ઉઠી. તે ગમે તેટલી ઉશ્કેરાયેલી હોય, છતાં તે પિતાને ધર્મ સમજતી હતી, પતિના કોમળ દીલ માટે તેને ઉંડે પૂજ્યભાવ હતો. છતાં ઉપરાઉપરી લેણદારેના તકાદાને લીધે તે આજે પ્રાય: પરવશ જેવી બની હતી. હાય !..વિમળા ! તારા જેવી ઉદાર અને ક્ષમામૂર્તિની પણ આજે આવી દશા?
– @ો – પ્રકરણ ૨ જુ.
એક જ આઘાત ! સંસારની સઘળી સંસ્થાઓનાં બંધારણે જોઈ વળે, પણ સંસારના જેવું વિચિત્ર અને વિલક્ષણ બંધારણ તે તમને બીજે ક્યાંય નહીં જડે. પામર માનવી કાર્યકારણ, નિયમ-ઉપનિયમ, રીત-રીવાજની ચોતરફ પાકી કીલેબંદી ગોઠવી જે પિતાને નિર્ભય કે સહીસલામત માનવાની
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) અણુ ઉપર આવી પહોંચે છે તે જ વેળા અણચિંતવી દિશામાંથી અચાનક એક તુમુલ તોફાન ઉઠે છે અને તેના તમામ મનેરને જોતજોતામાં ભાંગીને ભુક્કો કરી નાખે છે. નિરવધિ અકસ્માતો વચ્ચે માંડ માંડ માર્ગ કાપતી સંસારનોકા એકાદ ખડક સાથે અથડાય છે ત્યારે આપણે એકાએક ચમકીએ છીએ. પરસ્પરના મુખ હામે નીહાળી પૂછીએ છીએ કે–“આ બધું શી રીતે બની આવ્યું ?” બુદ્ધિમાં તે વાત નથી ઉતરતી ત્યારે મુંઝાઈએ છીએ—તવં તુ જેવી વાર્થ ખરી વાત તે કેવળી ભગવાન સિવાય બીજું કઈ જ ન સમજી શકે એમ માની સંતેષ અનુભવીએ છીએ. પણ ખરૂં પૂછે તે આ સંસાર પોતે જ શું અકસ્માત સ્વરૂપ નથી ? આજ સુધીમાં કેટકેટલાં-રાજ્ય-મહારાજ્ય અને હેટા હેટા ચમરબંધીઓ ઉદય-અસ્તની લીલા ભજવી ગયાં ! ગૃહસ્થાશ્રમનાં સુખ-દુ:ખ તે તેની પાસે કઈજ બિસાતમાં ન ગણાય.
દેદાશાહના ગૃહસ્થાશ્રમમાં આજે તોફાન ઉઠવાની બધી તૈયારીઓ થઈ ચૂકી હતી. ગામતરેથી વ્યાપાર-વ્યવસાયમાંથી નિવૃત્ત થઈને દેદાશાહે ઘરમાં પગ મૂક્યું તે જ વખતે તેને એક અપશુકન નડયું. પણ તેની બહુ દરકાર ન કરી. વિમળા જેવી સતી–સાધ્વી–સ્વભાવથી જ સેવાપ્રિય ગૃહિણ, જે ઘરમાં રહેતી હોય તે ઘરમાં અમંગળ કે કલેશને પ્રવેશ કરતાંયે ઘડીભર થંભી જવું પડે. અને ગૃહપતિ જે પિતાની ગૃહિણીના સંબંધમાં છેક નિશ્ચિત તેમજ શ્રદ્ધાવાન
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩) હોય તે પછી સંસારનાં બીજ આધી–વ્યાધી તેને કરી પણ શું શકે ? શાંત અને સહનશીલ ગૃહિણી એજ ગૃહસ્થાશ્રમને મૂળ અને મુખ્ય આધાર છે. જે એ પાયે વા જે મજબુત ને સંગીન હોય તે દુનીયાના હજારે તોફાની વાયરા તેની ઉપર થઈને પસાર થઈ જાય તે પણ ગૃહસ્થાશ્રમને ઉન્હી આંચ સરખી પણ ન આવે. દેદાશાહનો ગૃહસ્થાશ્રમ લગભગ એવા જ દઢ અને અચળ પાયા ઉપર સ્થિર હતું, એમ તેમની પુરેપુરી ખાત્રી થઈ ચૂકી હતી.
પણ તેફાન જે અણધારી દિશામાંથી ન ઉઠે તે એ તેફાન જ ગણાય. આપત્તિને અકસ્માત્ હમેશાં અણધાર્યા જ આવીને ઉભા રહે છે. દેદાશાહના ભાગ્યમાં પણ આજે એવી જ એક ઉપાધી રાહ જોતી બેઠી હતી.
આખા દિવસના શ્રમ અને કંટાળાને લીધે દેદાશાહના સુખ ઉપર હેજ નિસ્તેજતા તરી આવતી હતી. નિસ્તેજનામાં શ્રમ કે કંટાળા કરતાં ય નિરાશા કઈક વધુ પ્રમાણમાં હશે. દેદાશાહ જે ભડવીર થાક કે શ્રમથી ગાંયે ન જાય. ઉપરા ઉપરી નિરાશાએ જ આજે તેનું નૂર ઘેડે ઘણે અંશે હણું લીધું હતું. '
વિમળા તે વખતે કંઈ ઘરકામમાં ગુંથાયેલી હતી. રેજ આતૂરપણે પોતાના સ્વામીના આગમનની રાહ જોનાર વિમળા આજે છેક બેપરવા રહી. જેના પગલાને અવાજ સાંભળવા એક એક ઘડી ગણાતી હોય, તે તે ઘરમાં આવવા
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) છતાં વિમળાએ લગીરે વિહળતા ન બતાવી. દેદાશાહને આજે ઘરના શાંત વાતાવરણમાં પણ અશાંતિની ઉન્હી જવાળાને ભાસ થયા. -
લડાઈ કરવાની આપણી સોએ સો ટકા ઈચ્છા હોય, દારૂ–ળે-બંદુક-તલવાર વિગેરે સાધનો પણ હાજર હોય, પરન્તુ જે એ સાધનોનો ઉપયોગ કરતાં જ આવડતું ન હોય તે એ સાધન-સામગ્રી શું કામ આવે? બંદુક ક્યાંથી પકડવી તે ન જાણતા હોઈએ તે લડવાની ઈચ્છા ને મનમાં મનમાં જ શમાવી દેવી પડે. ક્રોધ અથવા આવેશ એ પણ લડવાને દારૂગોળે જ ગણાય ને ! હવે જે માત્ર સાધનની હાજરીથી યુદ્ધ સળગી ઉઠતું હોત તો આજે દેદાશાહની ઝુંપડીમાં ગૃહદાહ કયારનો યે શરૂ થઈ ગયા હોત. પણ બિચારી વિમળાને લડતાં જ તું આવડતું. આજ સુધી લેણદારોએ જે ત્રાસ આપ્યો હતો તેને લીધે તે પોતાના સ્વામી સાથે એક વાર લડી લેવાને સેએ સે ટકા ઉત્સુક હતી-ક્રોધને પણ દીલના એક ખૂણામાં સારી પેઠે જામવા દીધો હતો; છતાં તેને લડતાં ન આવડયું-કોઈને શી રીતે ઠલવો તે ન સૂઝયું. ખરું જોતાં એ તેની પ્રકૃતિમાં જ ન હતું. પાણને તાપમાં રાખીએ તે તે ગરમ જરૂર થાય; પણું ઉષ્ણુતા એ કંઈ પાણીને સ્વભાવ છેડે જ બને ? વિમળામાં આજે હેજ ઉષણતા આવી હતી, પણ સ્વભાવમાં તેને પિષણ ન મળવાથી ધીમે ધીમે એ ઉષ્ણતા પણ આકાશમાં ઉડી જવા તત્પર બની રહી.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિમળાનાં વર્તન તથા વદન ઉપરથી દેદાશાહે બધા કલ્પના કરી લીધી. જે પુરૂષે સંસારની ચડતી-પડતી નજર સામે નીહાળી હાય, હજારે માણસોનાં સુખ–દુ:ખમાં ભાગ લીધે હોય તે કંઈ સાવ બાળક જેવો ન હોય. વિમળાની મૈન દશાએ જ તેને ઘણું ખરી વાત તે સમજાવી દીધી. કરજનાં વાજાં તે મારે શિરે ગડગડે છે–એમાં વિમળાને શું? દુ:ખ કે ચિંતા જેવું કંઈ હોય તો તેમને હાય-વિમળાને તેની સાથે શું લેવાદેવા? તને આમ ઉદાસ, નિરાશ કે હતેત્સાહ થવાનું શું કારણ?” એવો એક વિચાર તેના મગજમાં થઈને વિજળીના આંચકાની પેઠે પસાર થઈ ગયે. વિમળા પિતાનાં સુખ-દુઃખની સહભાગી છે એ વાત ઘડીભર તે ભૂલી ગયો.
વિમળાના વદન ઉપર છવાયેલી વિષમતા દેદાશાહના દિલમાં આજે ખંજર ભેંકી રહી હતી. તેને પિતાની દીન અવસ્થાનું પુરેપુરું ભાન હતું. પોતે કરજમાં ગળા સુધી ડૂબી રહ્યો છેવિરોધીઓ અને તે દ્વેષીઓ ભાતભાતના ગપગોળા ઉડાવી વંશપરંપરાગત ખાનદાનીને વગાવી રહ્યા છે એ વાત પણ તેના ધ્યાન બહાર ન હતી. છતાં સંસારની અનિત્યતાકીર્તિની માયા વિગેરેનું ચિંતવન કરીને પોતાના હદયમાં. થી જ નિજાનંદ મેળવી રહ્યો હતો. એટલું છતાં વિમળાના વહેવારે તેના મર્મ ઉપર છું છતાં ઉડે પ્રહાર કર્યો. તે ગમે તે સુજ્ઞ-વિચક્ષણ કે નિપૂણ હોય, પણ આખરે તે તે મનુષ્ય જ હતો. મનુષ્યને યોગ્ય નબળાઈએ આવી તેને પિતાના સકંજામાં સપડાવ્યા.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) ડીવારે ધબકતા હૈયે પગલાં ભરતી વિમળા ત્યાં આવી. રોજનું પ્રસન્નતા યુક્ત વદન આજે કરમાઈ ગયું હતું. ગતિમાં પણ શિથિલતા દેખાઈ આવતી હતી. દેદાશાહના પાસે આવતાં જ તેની આંખમાં આંસુ ઉભરાઈ આવ્યા.
“બીજાં બધાં દુઃખ સહી લેવાય, પણ ગૃહસ્થાવસ્થામાં રહી વેચ્છાકૃત દીનતા સદાને માટે સહી લેવી એ કંઈ બચ્ચાના ખેલ નથી, એ હું બરાબર જાણું છું. જે આપણે ધાર્યું હોત તો આ શહેરના બીજા શાહુકારો અને શ્રીમતની પેઠે આપણે પણ આજે સાત મહેલની હવેલીમાં રહી આપણું દિવસ આનંદ-વિદ અને વિલાસમાં વિતાવી શક્યા હોત. પણ આપણે એવાં ક્ષણિક સુખમાં ભાન ભૂલવાનું પસંદ ન કર્યું ધન-ધાન્ય–વૈભવના ભેગે પણ આપણે દીનતા અને સાદાઈમાં જ ચિરસ્થાઈ સુખ શોધ્યું. પણ હું હવે જોઈ શકું છું કે આ સ્થિતિ તમને અસહ્ય થઈ પડી છે. મારે હરકેઈ પ્રકારે પૈસાદાર બની આ દરિદ્રતાને હાંકી કહાડવી જોઈએ છે એજ તમારી મુખ્ય આશા અને આકાંક્ષા છે.” દેદાશાહે પિતાની પ્રિયતમાને આશ્વાસન આપવા અને ભવિષ્યનો માર્ગ સૂચવવા દીલના ઉભરા ઠલવવા માંડ્યા.
માર માર કરતે ખુની પણ શાંતમુદ્રા ધારી મુનિ પાસે આવતાં જેવો ઠંડેગાર બની જાય તે જ પ્રમાણે વિમળાનાં કેપ અને ક્ષોભ ઓસરી ગયાં. લેણદારોના ઉપરા ઉપરી તકાદાને લીધે કંટાળેલી વિમળાનું અંતર ખીલતી કળી સમું
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) વિકસ્વર બન્યું. તે બેલી:–“મેં આપને કઈ દિવસ કડવું વેણ કહ્યું નથી–આજે પણ મારાથી બની શકયું હોત તો મેં આ દુઃખના કડવા ઘૂંટડા ગળે ઉતારી લીધા હતા. જીવનમાં સાદાઈની કીસ્મત હું સમજુ છું, પૂર્વજોના પુણ્ય પ્રતાપે વૈભવ પણ મારાથી અજાણ્યા નથી. પરંતુ આ કરજની બદનામી તે દુશ્મનને પણ નહિ! હજી પણ બે ટંકને બદલે એક ટંક જમવાનું સૂત્ર સ્વીકારીને આ કરજના ભારમાંથી છૂટાતું હોય તે મારી મુદલ આનાકાની નથી. હરકોઈ પ્રકારે પણ આપણે કરજના રાક્ષસી પજામાંથી છૂટી જવું જોઈએ.”
દેદોને પણ એજ દુઃખ પીડી રહ્યું હતું. તે પોતે ગમે તે કષ્ટને વેઠી લેવા હંમેશા ઉત્સુક હતું. પણ જે લેણદારો એક વખતે દેદાશાહના ચરણ સેવતા તે જ પાછા અધીરા બનીને પોતાનો પ્રતાપ સૂચવવા વારંવાર ડંખ મારે એ તેને માથા વાઢયા જેવું લાગતું. પરંતુ તે નિરૂપાય હતે. તેને ઘણે ખરે પૈસે દયા, દાન, પરોપકાર તથા સેવામાં વપરાયેલ હોવાથી તેને પોતાની ગરીબ સ્થિતિ માટે કઈ દિવસ કંટાળો આવ્યું ન હતું. છતાં આજે વિમળાનું દાસિન્ય તેને શળ ઉપજાવી રહ્યું હતું. હવે તે કોઈ પણ પ્રકારે આ કરજના ત્રાસમાંથી છુટકારો મેળવવો એવી તેણે મનમાંને મનમાં જ ગાંઠ વાળી લીધી.
વિમળાને સંતોષવા તેણે કહ્યું: “તે મને વખતસર સાવચેત કર્યો તે બદલ મારે ખરેખર જ તારે ઉપકાર માન
૫. ૨
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮ ) .
જોઈએ. કરજનું દુઃખ મને છેક અજાણ્યું નહતું પણ એ દુઃખની ઉહી વાળા તારા મનને અને શરીરને આ રીતે સળગાવી રહી છે તે વાતથી તો છેક અજાણ હતું. મેં પરિ. શ્રમ અને પુરૂષાર્થ કરવામાં બાકી નથી રાખી. પણ કેણ જાણે કેવાં ય કર્મો પૂર્વે કર્યો હશે કે મારા ઘણા દાવ નિષ્ફળ જે નીવડ્યા છે. હવે એક છેલ્લે પાસો ફેંકે બાકી છે. તે પણ આવતી કાલે ફેંકી દઈશ. હું પાછો ન આવું ત્યાં સુધી સમજજે કે મારી સાધના હજી પરિપૂર્ણ નથી થઈ. મારે પ્રયત્ન ફળશે અથવા ભાગ્યોદય આડે આવેલાં વાદળ વિખરાશે કે તેજ ઘડીએ, લેશમાત્ર પણ વિલંબ કર્યા વિના અહીં આવીને હાજર થઈ જઈશ. કાંત દેહ પાડો અને કોને કાર્ય સાધવું એ નિશ્ચય કરીને જ કાલે પ્રયાણ કરીશ.”
દેદાશાહની પ્રતિજ્ઞાનું મૂલ્ય વિમલા બરાબર સમજતી હતી. તેને ખાત્રી હતી કે જે વાત પોતાના પતિ મન ઉપર લે તે જાનના જોખમે પણ ફળીભૂત કર્યા વિના ન રહે. બેપાંચ દિવસ વધુ રોકાઈને પણ પોતાની ઈષ્ટસિદ્ધિ વરશે એ આશામાં તે સંતુષ્ટ બની.
આ નીતિપરાયણ કુટુંબ ઉપર અકસ્માત ઘેરાઈ આવેલાં વાદળ એ રીતે જોતજોતામાં વીખરાઈ ગયાં. વિમળાના એકજ આઘાતે દેદાશાહના ભાગ્ય આડેનાં આવરણ પણ ધ્રુજી ઉઠ્યાં.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૩ .
અટવીના યાત્રી
તે રાત્રીએ દેદાશાહને પૂરી નિદ્રા પણ ન આવી. કેટલીયે ચૈાજના મનમાં ઘડી અને પાછી મનમાં ને મનમાં જ સમાવી દીધી. પનાએ અને તર્ક-વિતર્કેટ્ટેએ રાત્રીના છેલ્લા પહેારે તેને સંગાથ છેડયા. અરીસા જેવા તેના નિર્મળ મન:પ્રદેશ ખુલ્લા થતાં દેદાની નજરે એક પાથિવ દ્રશ્ય ખડા થયા. દૂર દૂરની ઘટાએને ચીરી જાણે કોઇ એક ચાગી તેને પેાતાની પાસે ખાલાવી રહ્યો હાય અને જાણે કે ત્યાં જ તેનાં સર્વ દુ:ખાની છેલ્લી હાળી પ્રકટવાની હાય એવા આભાસ અનુભવ્યે.
તે એકદમ શય્યામાંથી જાગૃત થયા. દ્રવતા અંત:કરણે પંચપરમેષ્ઠીનું સ્મરણ કર્યું" અને જીન શાસનના અંતરીક્ષમાં રહેલા કલ્યાણકારી અધિષ્ઠાયક દેવા ઉપર આસ્થા રાખી ઘરની બ્હાર નીકળી પડ્યો, વિમળાને જગાડી તેની અનુમતિ લેવા જેટલી પણ હિમ્મત ન ચાલી.
સારૂ ચે વિશ્વ શાંતિની સેાડમાં સૂતુ ં હતુ. સંસારીએ સૂતા હાય છે તે વખતે યાગીઓ જ માત્ર જાગતા રહી પરમાત્મચેાગ સાધી રહ્યા હાય છે. દેદો પણ આજે યાગ સાધવા નિકન્યા હતા. સંસારની સુષુપ્ત દશાના લાભ લઇને પેાતાના
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦ )
નિશ્ચયને પરિપૂર્ણ કરવા ઉતાવળે પગલા ભરતા ગામથી દૂર નીકળી ગયા. દેઢાશાહના યાગ ત્યાગીઓ-મુનિઓ વૈરાગીએના ચેગ કરતા જૂદા પ્રકારના હતા.
ક્રમે ક્રમે તેણે એક ગાઢ અણ્યમાં પ્રવેશ કર્યો. ભય અને થાકથી ક િપણ ન ત્રાસે એવું દેઢાનું હૈયું અરણ્યની અગાધ શાંતિ અનુભવી સક્ષુબ્ધ થયું. તે ઘડીવાર થંભ્યા. કંઇક વિચાર કર્યો અને પુન: આગળ ચાલ્યા.
પરંતુ તે કયાં જવા માગતા હતા અને તેનેા શુ' ઉદ્દેશ હતા એ નથી સમજાતું. દેઢાને પેાતાને પણ એની ભાગ્યે જ ગતાગમ હશે. આકાશમાં ઉડતી પત ંગાને જેમ કઈંજ ઉદ્દેશ નથી હાતા તેમ દેઢાશાહ પણ આજે નિર્દેશ ચાલ્યા જતા હતા, જે રસ્તે પગ ઘસડી જાય "તે જ રસ્તે જવા સિવાય તેના બીજો કઈજ નિર્ધાર નહીં હોય.
ત્યારે શું તે સંસારની અટપટી જ જાળને છેાડી, પાતે માની લીધેલી કાઇપણ પ્રકારની શાંતિની શેાધમાં નીકળ્યા હતા ? અલખત્ત, તે શ્રાવકના વ્રત-નિયમે અને ભાવનાઓને વિષે પુરેપુરા શ્રદ્ધાવાન હતા. સંસારની અનિત્યતા અને અસારતા પણ થાડેઘણે અંશે સમજી શકયા હતા, પણુ એક કાયરની જેમ નાસી છુટવું એને તે પામરતા જ ગણુતા હતા. પેાતાનું ગમે તે થાય, જં ગલનાં હિંસક પશુ-પ્રાણીઓ ભલે પેાતાને ફાડી ખાય, ભૂખ, તરસ ને થાકને લીધે દેહની ચાહે તેવી દશા થાય, પણ એક વાર વિધિની લીલાના પાર પામવા ત આગળ ને આગળ ચાલવા લાગ્યા.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧ ) બપોર નમવા આવ્યા. અન્ન–પાણું અને આરામના આધારે આજ્ઞાંકિત રહેતા દેહે એક પણ ડગલું આગળ જવાની સાફ ના પાડી. દેદાશાહે એક વૃક્ષની શીતળ છાંયા નીચે સહેજ આરામ લેવા નિશ્ચય કર્યો.
ઉદ્યોગ અને ગીઓને નિદ્રાવેરણ જેવી લાગે છે. કાયર અને કંગાળ પુરૂષોને મૃત્યુ ભારે ભયાવહ લાગે છે. પરંતુ દુ:ખના ઉગ્ર દાવાનળમાં અસાધારણ શાંતિ પ્રેરનાર જો કોઈ હોય તે તે કાંતે નિદ્રા અને કાંતે મૃત્યુ. ઉપરાઉપરી આપત્તિઓથી બળી-ઝળી રહેલા માનવને જ્યારે તેના સગા-સંબંધીઓ, મિત્રે તજીને ચાલ્યા જાય છે ત્યારે માત્ર નિદ્રાજ તેને વ્હાલથી પોતાના મેળામાં લે છે અને સ્નેહસ્પર્શવડે
પળી ઘડીવાર મંત્રમુગ્ધ બનાવે છે. રોગ-દર્દથી રીબાતા માનવીને પણ એજ પ્રમાણે મૃત્યુ આવીને તેના સંતાપ હરી લે છે. થાકીને લોથ જેવા થઈ ગયેલા દેદાશાહને નિદ્રાએ પતાના કોમળ કાબુમાં લીધો.
કુદરત પણ દાના દુઃખમાં ભાગીદાર બની. વાયુની હેરેએ તેના શ્રમિત અંગ ઉપર માતાના જેવા નેહકમળ હાથ ફેરવ્યા. તે પોતાનું બધું દુઃખ ભૂલી ગયે.
આસ્તે આસ્તે પ્રખર કીરણે વર્ષાવતો સૂર્ય પણ હવે પોતાની સત્તા સંકેલેવા લાગ્યો. પોતાના પ્રિય આવાસને તજી દૂર ગયેલા પંખીઓ કલકલ રવ કરતાં પાછાં ફરવા લાગ્યાં, છતાં દેદાશાહે આંખ ન ઉઘાડી. અત્યારે તે એક મનેરમ સ્વમની મજા માણી રહ્યો હતે. કેવું હતું એ સ્વમ?
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨ ) જાણે વિમળા પાસે ઉભી હતી. તે પોતાના પતિને આ સુખમય ગૃહ તજી બહાર ન જવા આગ્રહયુક્ત આજીજી કરી રહી હતી. દેદાનું હદય પણ આ સ્નેહ અને ભક્તિભાવ પાસે દ્રવતું હતું. પંરતુ બીજી જ ક્ષણે મને રમ સ્વમ ભાંગી ભુક્કો થઈ ગયું ! લેણદારેનું એક મોટું ટેળું જાણે લાલ નેત્ર વિકાસનું અને દુરકતું પોતાની સામે ધસી આવતું હોય એમ જણાયું. વિમળા ભયભીત બની ત્યાં જ બેસી ગઈ. માથા ઉપર વસ્ત્રને છેડે વીંટી લીધો. ઉંઘમાં પડેલા દેદાશાહ સ્વમસૃષ્ટિ નીરખી ચમક્યો. આંખ ઉઘાડીને આસપાસ જોયું તે રાત્રી પડી ગઈ હતી.' ' આ અંધકારમય નિર્જન અરણ્યમાં હવે આગળ વધવાને વિચાર માંડી વાળવો પડશે. તેને પોતાનું વ્હાલું ઘરવિમળાને સ્વર્ગીય સ્નેહ યાદ આવ્યાં. તેણે અહીંથી પાછા ફરવાનો વિચાર કર્યો પણ હિમ્મત ન ચાલી. આ રાત્રી તે આટલા ને આટલામાં જ વિતાવી દેવાને તેણે તત્કાળ નિર્ણય કરી નાખે.
બે દિવસ અને બે રાત્રી એ પ્રમાણે યતીત થઈ ગઈ આ બધે વખત દેદાશાહે એક જ કામ કર્યું–તે આ ભયાવહ અટવીમાં આગળ ને આગળ ચાલ્યા ગયે. કેઈ પણ પ્રકારના ઉદ્દેશ વિના માત્ર ભવિવ્યતા ઉપર આસ્થા રાખી તેણે માર્ગ કાપે, પ્રવાહમાં ઘસડાતા તરણાને જેમ કઈ જ ઉદેશ નથી હોતે, પવનની ગતિ એજ એક માત્ર નિયામક
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩) બની રહે તેમ તે પણ કેટલીયે ખીણો, નાળાઓ અને ટેકરીઓ વટાવતે આગળ ચાલ્યો.
દેદાની જગ્યાએ જે બીજે કઈ હોત તો તે આ અટવિની ઘોર શાંતિ, વનચરની ભયંકર ગર્જના અને શારીરિક થાકથી કંટાળી બીજી જ ક્ષણે ઘરની દિશામાં નાશી છુટ્યો હેત અથવા તે લેણદારોના ત્રાસથી અકળાઈ પોતાના શરીરને જંગલી પશુઓની દયા ઉપરજ છોડી દીધું હોત. પણ દેદાશાહનું શરીર અને મન પણ કઈ અનેરી ધાતુથી ઘડાએલાં હતાં. ભય કે થાકની તેણે પરવા ન કરી જાણે કે એક મહાન સિધ્ધિ તેને પ્રત્યેક ક્ષણે મધુર સાદથી સંબંધી રહી હોય અને આ દેખીતી આપત્તિના દ્વારમાં થઈને રાજમાર્ગ સાંપડવાનો હોય તેવી દ્રઢ શ્રદ્ધા રાખી તેણે પોતાનો પ્રયાસ ચાલુ રાખ્યો.
એટલામાં એક રમણીય વાટિકા જેવો દેખાવ તેની ન. જરે પડશે. આ નિર્જન અને ભયાનક અટવીમાં કે મનુષ્યને વાસે હોય એવી કલ્પના કરવાની હિમ્મત પણ કેમ ચાલે ! છતાં તેણે ધારીને જોયું એક ન્હાની કેડી ઉપર એક મનુષ્ય જેવાં પગલાં તેણે નીહાળ્યા. ભરસમુદ્રમાં અથડાતા વહાણવટીને કિનારે દેખાતાં જે આહ્લાદ થાય તે જ અલાદ દેદાશાહના અંતરમાં ઉભરાવા લાગ્યું. તેને ખાત્રી થઈ કે આટલામાં કોઈ પણ એકસ્થળે માનવનું વાસ સ્થાન અવશ્ય હેવું જોઈએ. તે પિતાનાં સર્વ દુઃખને ક્ષણભર વિસરી ગયે. ડે દૂર જતાં જ તેના પગમાં નવું જોમ આવ્યું. આસ
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪) પાસના પ્રત્યેક વૃક્ષ અને લતામાંથી જાણે આવાસન અને આશાના દેવી સંદેશ છુટના હોય તેવી તૃપ્તિ અનુભવી. - દેદાશાહને ભાગ્યરવિ હવે ઉદય પામવાની જ તૈયારી કરી રહ્યો હતો. તેણે એક જટા જૂટધારી વડલાની છાંયામાં એવા જ એક તપસ્વી રોગીને ધ્યાનસ્થ અવસ્થામાં નિહાળ્યા. રખેને આ કઈ માયા હેય, રખેને આ ઈન્દ્રજાળ હાય રખેને આ સ્વપ્ન હોય એવી શંકાએ ક્ષણવાર તેને અકળાવ્યો. તેણે પિતાના મનને બરાબર કસીને ખાત્રી કરી લીધી કે પોતે ખરેખર જાગૃત અવસ્થામાં જ હતા અને પિતે જે દ્રશ્ય નિહાળે છે તે કેવળ કાલ્પનિક, બ્રાન્તિજન્ય કે મિથ્યા તે નથી જ.
ધ્યાનરથ યોગીરાજના વદન ઉપર તેજને અંબાર છલકાતો હતો. નયને મીંચાયેલાં હતાં. છતાં ગંભીર શાંતિ અને અપાર વૈરાગ્યનો વૈભવ તે કેઈને પણ આકર્ષ્યા વિના ન રહે. પાસે કોઈ શિષ્ય કે સેવક પણ ન હતું. મેગીની ધ્યાનલીલામાં એકરસ બનેલાં વૃક્ષ લતા પણ કેઈ અપૂર્વ તીર્થક્ષેત્રની ભાવના ઉપજાવતા હતાં. શાંતિ, ભક્તિ અને મધુરતાવડે આસપાસનું વાતાવરણ ભરચક હતું.
બહુજ ધીમે ધીમે દેદાશાહએ ગીવરની સમીપ પહોંચે. પદ્માસન વાળેલા ચરણમાં તેણે ભક્તિભાવ પૂર્વક મસ્તક નમાવ્યું. ભક્તાત્મા જેવી રીતે પોતાના ઈષ્ટદેવ પાસે વિનિતભાવે બેસે તેમ બે હાથની અંજલી જેડી દેદાશાહ બરાબર તેમના
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
| ( રે૫ ) સામે છે. તેને હવે યોગીનાં આવાસન કે વ્યાખ્યાનની જરૂર હતી. આ મન મુદ્રામાં જ જાણે તેનું સર્વસ્વ સમાઈ જતું હોય તેમ તે ગીના દેહ ઉપર વિલસતી રમ્યતા અને મધુરતાનું પાન કરવા લાગ્યા.
- થોડી વારે યેગીએ આંખ ઉઘાડી. વાદળમાં છુપાયેલો સૂર્ય જેમ સોળે કળાએ એકાએક પ્રકાશી નીકળે તેમ ગસિદ્ધિનાં કીરણવડે આસપાસનું તપોવન પણ જાણે પ્રકૃલિત થતું હોય તેમ લાગ્યું ગીવરે દેદાશાહ તરફ કૃપાભીની નજરે એક દ્રષ્ટિપાતર્યો. પોતે કેણ છે અને આટલે દૂર શા સારૂ આ છે એ પ્રશ્ન જ સ્વાભાવિક રીતે પૂછાય એમ દેદાશાહે માની લીધું હતું–ને તેને જવાબ પણ તેણે ગોઠવી રાખ્યો હતો, પરંતુ આ શ્ચર્યની વાત એ છે કે ગીરાજે એ પ્રકારને એક પણ પ્રશ્ન ન પૂછ. આંખો ખોલતાની સાથે જ તેમણે એક પૂર્વના પરિચિતની જેમ-એક આત્મીય સગાં-સંબંધીની જેમ કહ્યું – “દેદાશાહ! બહુ ભારે તકલીફ ઉઠાવવી પડી. તમારા અડગ નિશ્ચય અને અદ્ભુત શ્રધાબલ માટે મને પ્રથમથી જ પૂરી ખાત્રી હતી. તમે આજે આટલે દૂર મારી પાસે આવવા જ જોઈએ એમ મેં ધાર્યું હતું. તમે બરાબર વખતસરજ આવી પહોંચ્યા છે. જે શેડો વિલંબ થયે હેત તે કદાચ આજે મારે ભેટ ન થાત. હા, પણ તમે બહુજ થાકી ગયા છે તેમ જણાય છે અને આજે–“ગીરાજ જાણે કેઈ એકાદ પુસ્તકના પાનાં ઉથલાવતા હોય તેમ શૂન્ય દ્રષ્ટિએ આકાશ સામે જોઈ રહ્યા તે પછી તત્કાળ પેલું અધુરૂં રહેલું વાક્ય પુરૂં કરતા બેલ્યા
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬) અને ત્રણ-ત્રણ દિવસ થયાં તમને શુદ્ધ આહાર-પાણી પણ પ્રાપ્ત નથી થયાં. તમારી જગ્યાએ જે બીજે કઈ હતી તે કંટાળીને ઘરભેગેજ થઈ ગયા હોત, પણ ખરેખર તમારી હિમ્મત અને સાહસિકતા ધન્યવાદને પાત્ર છે. ચાલે–એક વાર આહારપાછું વાપરી તૃપ્ત થાઓ, પછી આપણે નિરાંતે વાત કરીશું. તમે તમારા લેણદારોના ત્રાસથી કેટલા કટાવ્યા છે તે હકીકત પણ આપણે તે પછી જ ચચીશું. વિમળાની ચિંતા પણ તમને વ્યગ્ર બનાવતી હશે. એ બધું હું સારી પેઠે સમજી શકું છું. પણ અત્યારે એ ચર્ચામાં ઉતરવાનો આપણને અવકાશ નથી. એકવાર ભેજન અને થાડે આહાર -પછી એ બધું થઈ રહેશે.”
દેદાશાહના આશ્ચર્ય પાર ન રહ્યો. આ યોગીરાજમાં તેને કેઈ અભૂત પુરૂષના દર્શનનું ભાન ઉદ્દભવ્યું. પોતે ત્રણ દિવસ થયાં નિરાહાર છે અને લેણદારોના ત્રાસથી દુ:ખીત છે એ હકીકત આટલે દૂર—આ ભયંકર અટવીમાં રહ્યા રહ્યા
ગીરાજે શી રીતે મેળવી લીધી હશે તેની તે કલ્પના પણ ન કરી શક્યા. યોગીઓ જ્ઞાનદષ્ટિવાળા હોય છે અને પિતાની સિદ્ધિના બળથી જગના તમામ વ્યાપાર હસ્તામલકત જોઈ શકે છે એ સમજવા છતાં અત્યારે ભક્તિ અને આનંદના અતિરેકમાં તે બધું ભૂલી ગયો. યોગીરાજે વળી વિમળાનું પણ સમરણ કરાવી દીધું ! માંડ માંડ જે ચિંતાને તે આઘે ને આઘે હડસેલવા માગતો હતો એજ ચિંતા ગીરાજના કથનથી પુનઃ પ્રત્યક્ષ થઈ, પિતાની સાધ્વી—સરળ-પતિપ્રાણા
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ) સહચરીનું મરણ થતાં તેની આંખમાં અવનવું તેજ સ્કુયું. પોતે તેને દશે દીધું છે–વગર કહો વિશ્વાસઘાત કરીને આટલે દૂર નીકળી આવ્યું છે એ વિચારે તે મુંઝાયે.
કેણ જાણે એ તર્ક અને ચિંતાના ઘેનમાં કેટલો સમય નીકળી ગયું હશે તેનું તેને ભાન ન રહ્યું. થોડી વારે તપોવન જેવા ઉદ્યાનમાં એક આંટો મારી પેલા ગીરાજ ત્યાં આવી પહોંચ્યા.
“અજાણ્યા ઘરને આહાર અને અજાણ્યા ફળ-ફૂલને ઉપયોગ શ્રાવકથી ન થઈ શકે એ હું જાણું છું, અને એટલીજ માટે મેં તમારા નાંદુરી ગામના એક વહેવારીયાને ત્યાંથી આ થાળ મંગાવી લીધું છે. તમારે હવે બીજી કોઈ જાતના વિકલ્પ ઉપજાવી દુ:ખી થવાની જરૂર નથી.” ગીના આ સાદા આધાસનમાં પણ મધુરતા અને સમભાવના ભરી હતી.
દેદાશાહને પણ હવે વધુ વિલંબ કરવાનું ઉચિત ન લાગ્યું. તેમણે એક શુદ્ધ શ્રાવકને છાજે તેવી રીતે નિરાંતે બેસીને ભોજન કર્યું. યોગીરાજ પણ તેની વિવેકશીલતા, આચારપ્રિયતા અને સ્વાભાવિક મૃદુતાનિહાળી વધુ પ્રસન્ન થયા. | ભજન વિગેરેથી નિવૃત્ત થઈ દેદાશાહે એક વૃક્ષની શીતળ છાંય નીચે શરીર લંબાવ્યું. જોતજોતામાં તે ઘસઘસાટ ઉંધી ગયે. ત્રણ-ત્રણ દિવસનો થાક અને ચિંતાને એકી સાથે બદલો વાળવાને હાય–જાણે કઈ ભારે કરજમાંથી છુટકારે થતો હોય તેમ તે શાંત નિદ્રામાં પડ્યો. ખરેખર આજે
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૮ ) તેના સર્વ સાંસારિક દુઃખ દૂર થવાની સૂચના મળી ચૂકી હતી. બાળક જેવી રીતે પિતાના શિરછત્ર સ્વરૂપ માતપિતાની હંફમાં આરામ લે તેવી રીતે તે પણ પોતાની સર્વ ઉપાધિએને ઘડીભર વિસારી મૂકી ગાઢ નિદ્રામાં નિમગ્ન થયા. - એકાદ પ્રહર એ પ્રમાણે વીત્યે હશે. ઉપવનની ઘટામાં થઈને સૂર્યનાં કારણે પૃથ્વી ઉપર પ્રકાશ ફેલાવી રહ્યાં હતાં.
ગીરાજે દેદાશાહની નજીક જઇ નિદ્રામાંથી તેને જાગૃત કર્યો. નિર્દોષ બાળકને પિતા જેવા હાલથી સંબોધે તેમ તેમણે દેદાશાહને ઉદ્દેશીને કહ્યું – “આજેજ એ અવસર પ્રાપ્ત થયે છે. તમને આટલી બધી ત્વરાથી મારી તરફ આકર્ષવામાં પણ એજ એક મુખ્ય કારણ હતું. ચાલે-મારી સાથે ચાલે.”
દેદાશાહે મનપણે યોગીરાજની પાછળ ચાલવા માંડયું. થોડે દૂર ગયા પછી ગીરાજ થંભ્યા. તેમણે એક વેલી. પ્રત્યે ધ્યાનપૂર્વક નીહાળ્યું. જાણે કે પુસ્તકનાં પાનાં વાંચતા હોય તેમ એ વેલીના વિકાસ અને પત્રના આકાર-પ્રકારાદિનું બારિક અન્વેષણ કર્યું.
બસ, એજ વેલી ! દેદાશાહ!” એવા ઉદ્ગાર યોગીરાજના મુખમાંથી નીકળ્યા. દેદાશાહને કાંઈ સમજ ન પડી.
ગીરાજ આ વેલીને શા સારૂ આટલા ભાવથી આટલી સૂક્ષ્મતાથી નિહાળી રહ્યા હશે તે પોતે ન સમજી શક્યો. વળી વેલીની સાથેજ ગીરાજે પોતાના નામને શા માટે ઉચ્ચાર કર્યો તે પણ તેનાથી ન સમજાયું.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯) જંગલમાં આવાં તો અસંખ્ય વેલાઓ હોય. ગીરાજને આ નાજુક વેલી માટે આટલી બધી લાગણું શા સારૂ? દેદાશાહને આ ગીના વહેવારમાં અભૂતતાના દર્શન તે કયારનાયે થઈ ચૂક્યા હતા. પોતે નાંદુરી ગામને રહીશ છે, ભારે કરજની ઉપાધિથી કંઠ સુધી ગુંગળાયેલ છે અને વિમ. ળાને વિરહ અંતરમાં આગ સળગાવી રહ્યો છે એ બધી વાત આ ગી આટલે દૂર બેઠા બેઠા શી રીતે કળી ગયા તેની આશ્ચર્ય મુગ્ધતામાંજ તે પોતાનું ભાન ભૂલી ગયો હતે. એટલામાં આ સામાન્ય વેલી અને ગીરાજની ઉંડી વિચાર શીલતા નીહાળી તેને તે આ બધું એક વિરાટ સ્વમ હોય એજ આભાસ થવા લાગ્યું.
પ્રકરણ ૪ થું,
- સૂની શય્યા. નિત્યના નિયમ પ્રમાણે વહેલી વિમળા ઉઠી, સ્વામીના દર્શન અર્થે તેમની શય્યા પાસે ગઈ અને જાણે આકાશમાંથી અકસ્માત વજી તૂટી પડયું હોય તેમ ચમકી. શય્યા સૂની પડી હતી–સ્વામીના મરણ જગાડતી શય્યા વિમળાને વિકરાળ રૂપ થઈ પડી. કેઈ દિવસ નહી ને આજે જ પોતાના સ્વામી દેદાશાહને આવું સાહસ કેમ સૂઝયું? ગઈ કાલના કલેશનું તેને
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦) સ્મરણ થયું, પરંતુ ગૃહસંસારના આવા એક સામાન્ય કલેશ નિમિત્તે દેદાશાહ જે સમથે. વિચારશીલ અને ક્ષમાવીર. વગરકો ઘરનો ત્યાગ કરી જાય એવી તે તેણે સ્વપ્નમાં પણ કલ્પના નહીં કરી હોય. જે વિમળાને સહેજ પણ આવે તર્ક આવ્યો હત, દેદાશાહના વિચાર, વાણું કે વર્તનમાં એ ભાવનું લવલેશ પણ સૂચન થયું હોત તે તે સ્વામીની શય્યા આટલી બેદરકારીથી છોડીને બીજા ખંડમાં ન જાત.
દેદાશાહ અને વિમળા કેટલાક વર્ષો થયાં પૃથક શસ્યાને શાસ્ત્રીય નિયમ પાલતા હતા. તેઓ બને કેટલા ધાર્મિક અને વિચારશીલ હતાં તે માત્ર એક પ્રસંગ ઉપરથી જ જણાઈ આવશે. એ પ્રસંગે તેમની પૃથકશા સાથે અતિ નિકટને સંબંધ ધરાવતા હોવાથી અત્રે ઉલ્લેખને યોગ્ય જ ગણાય.
એક દિવસે વ્યાખ્યાનમાં ગુરૂદેવ શ્રી મહાવીર સ્વામીનું ચરિત્ર વાંચતા હતા. ત્રિશલા દેવીનાં ચાદ સ્વપ્નના વર્ણને શ્રોતાઓનાં ચિત્તને જકડી રાખ્યા હતાં. સ્વપ્નના વર્ણન પછી ત્રિશલાદેવી શયામાં કેવી રીતે ઉક્યા અને ધીમે પગલે પિતાના સ્વામી પાસે ગયા. તેનું મહારાજશ્રીએ રસભર્યું વર્ણન કર્યું શ્રોતાએ તે સાંભળી પોતપોતાના સ્થાને રવાના થયા. દેદાશાહ અને વિમળા જે હંમેશા એક નિયમ તરીકે વ્યાખ્યાનમાં હાજર રહેતાં તેમની ઉપર આ પ્રસંગની કંઈક જુદી જ અસર થઈ. સ્વપનનાં કવિત્વ ભરેલાં વર્ણન સાંભળવાથી તેમનાં ચિત્તિને પ્રમોદ તે અવશ્ય થયે. પણ તે કરતાં તે ત્રિશલાદેવી
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૧ ) ઉઠીને પિતાના સ્વામી પાસે ગયા એ હકીકતે તેમને સવિશેષ વિચાર કરવા પ્રેર્યા.
ઘેર પહોંચ્યા પછી વિમળાએ પોતાના સ્વામીને પહેલે પ્રન એજ પૂછ, ત્રિશલાદેવી મંદ ગતિએ ચાલતાં સિદ્ધાર્થ રાજાના શયનગૃહમાં ગયા એનું શું રહસ્ય હશે ? . .
દેદાશાહે ઘડીકવાર વિચાર કર્યો અને વિમળાને પ્રશ્નબરબર સમજવા પ્રયત્ન કર્યો. જાણે કંઈ નવી જ વાત સૂઝતી હોય તેમ તેના મુખ ઉપર એક પ્રકારને ઉલ્લાસ પ્રકટયે. અને કહ્યું –
મને લાગે છે કે આપણું આર્યાવર્તામાં એક વખતે પૃથક શઆને નિયમ પ્રચલિત હતો. એટલું જ નહીં પણ પૃથક્ પૃથ શયનાગાર પણ જરૂર હોવા જોઈએ. સ્ત્રી-પુરૂષ બન્ને પોતાના ધર્મમાં રહીને તિથિની પવિત્રતા તથા આત્મહિન જાળવી શકે એટલા માટે આપણા પૂર્વજોએ પૃથક શય્યા ઉપર ખાસ ભાર મૂક્યો હશે. અને તેથી જ ત્રિશલાદેવીને પોતના સ્વમ સંબંધી વૃતાંત નિવેદન કરવા સિદ્ધાર્થ રાજાના શયનગૃહ તરફ જવું પડયું હશે. જે તેમની ઉભયની એકજ શય્યા હોત અથવા તે બન્ને એકજ શયનગૃહમાં હતા તે ત્રિશલાદેવીના ગમનની એ વાત શાસ્ત્રના પાને ન ચઢત. હું ધારું છું કે એ પ્રસંગ બહુ મહત્વનું છે. એટલું જ નહીં પણ જેઓ સંસારમાં વસવા છતાં પોતાના દેહ અને આત્માને યથાશક્તિ પવિત્ર રાખવા મથે છે તેમને માટે એ નિયમ બહુજ જરૂર છે.”
એ વાતને આજે કેટલાય દિવસો નિકળી ગયા છે. છતાં
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨ ) દેદાશાહ અને વિમળા એ પૃથશય્યાને નિયમ બરાબર જાળવતા આવ્યા છે. તેમને એ નિયમના ઉપકાર પણ સમજાયા છે સંસાર ભાગ્યેજ આ સંયમની હકીકત જાણું શકયું હશે. પરંતુ એ બળવાન આત્માઓને સંસારની કદરદાનીની કશી જ પરવા ન હતી. તેઓ તે પિતાના આત્મકલ્યાણ અર્થે જ બધા પ્રકારના વૃત-નિયમ પાળતા. જાહેર ખબર ફેલાવવાની કે સસ્તી કીર્તિ મેળવવાની તેમને કોઈ દિવસ પણ ઈચ્છા સરખી પણ ન્હોતી ઉદ્દભવી.
અને તેથી જ જ્યારે પ્રાત:કાળમાં રહેલી ઉઠી વિમળા પિતાના પતિદેવના શયનગૃહ તરફ ગઈ અને પતિની શય્યા સૂની લાગી ત્યારે તેના અંતરમાં ભારે ધ્રાસકો પેઠે. કહ્યા વિના હાર જવાની દેદાશાહની ટેવ ન હતી એ વિમળા જાણતી હતી. ઘડીવાર તે સૂની શય્યા સામે નિહાળી રહી ! મ્હારથી થાક્યા પાકયા આવેલા પતિને એકલા કેમ રહેવા દીધા એ વિચારે તેને પશ્ચાત્તાપ થવા લાગ્યો. પોતે આવેશમાં ને આવેશમાં જે શબ્દ ગત રાત્રિએ કહ્યા હતા તેને માટે તેનું કેમળ હૃદય વવાયું; છતાં અત્યારે તે નિરૂપાય હતી. જે દેદાશાહ નજીકમાંજ હોત તો તે એક સતિ સન્નારીને છાજે તે રીતે તે તેની પાસે જઈ, નમ્રપણે તેમની ક્ષમા માગી, પિતાનાં પાપને ધોઈ નાખત. પણ હવે શું કરવું? કે પૂછશે તો તેને શું જવાબ આપીશ એ પ્રશ્ન પણ તેને મુંઝવવા લાગ્યા.
સુખના સામાન્ય સંજોગોમાં ગભરાઈ જનાર માણસને
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૩) માથે જ્યારે એકાએક આફત ટૂટી પડે છે ત્યારે એ આફતની સાથે એટલું જ ધૈર્ય પણ કોણ જાણે કયાંથી ઉતરી આવે છે. અને એમાંય જેની ઉપર ભાગ્ય લક્ષ્મીની કંઈકે મહેર વરસવાની હોય છે તેઓ સંકટના સમયમાં પણ ખૂબ ધેયને સંચમ્ કરી એ વિપત્તિની સામે ઝઝુમે છે. વિમળાનું રાંક હૈયું આ અણચિંતવી આપત્તિ સહન કરવાને બહુજ દુર્બળ હતું. બે દિવસ પહેલાં આ વાતની કલ્પના કરતાં પણ જરૂર તે ધ્રુજી ઉઠી હેત; પરંતુ ધીમે ધીમે તેણે વૈર્ય અને હિમ્મતને પોતાની સહાયે બોલાવ્યા. ઘણીવાર સુધી તે અશ્રુબિના નયને સૂની શષ્યા તરફ એકીટસે નીહાળી રહી. પણ હવે તેને લાગ્યું કે આમ વ્યર્થપણે બેસી રહેવાથી કંઇજ અર્થ સરે એમ નથી. પ્રાપ્ત સ્થિતિમાં સંતોષ માની કર્તવ્ય કર્મ કરવા એજ ધાર્મિક મનુષ્યનું મુખ્ય લક્ષણ છે; એમ વિચારી તે ઉઠી.
નિત્યના ધાર્મિક નિયમમાં પણ પ્રમાદ ન કર્યો. ઉદાસીનતાએ તેને કર્તવ્યથી વિમુખ ન કરી. છતાં તે પતિનાં સ્મરણ અને પશ્ચાત્તાપથી પણ સાવ નિમુક્ત ન રહી શકી. જ્યારે જ્યારે શાંતિ અને એકાંત લાક્યાં ત્યારે ત્યારે શાસનદેવને પ્રાથી એજ યાચના કરવા લાગી કે - “મારા ઉદાર અને પવિત્ર પતિદેવ જ્યાં હોય ત્યાં સુખ શાંતિ જ પ્રેરજે ! તેમને માર્ગ નિષ્કટક બનાવજે અને તેઓ વહેલા ઘર ભણી વિદાય થાય એવા અનુકૂળ સંજોગે ઉપજાવજે” ભાવિક આત્માના આ આંદોલન સફળ થયા, દેદાશાહ અને વિમલાના
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૪ )
જીવનની પવિત્રતાએ તેમના ઉપર એક યોગીની અભૂત કૃપા વરસાવી. વિકટ જંગલમાં પણ દેદાશાહને ઉન્હી આંચ સરખી પણ ન લાગી. જાણે ઘરના આંગણામાંજ ફરતે હેાય તેમ તે ચેગીની સમીપ પહેંચે. વાચકે એ હકીકત પૂર્વના પ્રકરશેમાં જાણી ચૂકયા છે.
પ્રકરણ ૫ મું.
- - સુવર્ણસિદ્ધિ
યેગીનું નામ નાગાર્જુન હતું. તેમની સિદ્ધિઓ અને ચમત્કારોએ અનેક માણસોને આશ્ચર્યમુગ્ધ બનાવી મુક્યા હતા. યોગીશ્વર નાગાર્જુનના દર્શન થાય તેના તમામ પ્રકારનાં દુઃખદારિદ્રય દૂર થયા વિના ન રહે એમ સે એક અવાજે કહેતા. દિશાઓના અંત સુધી આયેગીરાજના પ્રભાવની સુવાસ મહેકી રહી હતી. - એજ યોગીરાજે પિતાને આત્મબળવડે આજે દેદાશાહને આટલે દૂર આકર્યો હતો. અનાયાસે થયેલા દર્શનથી જે દારિદ્રય દફે થાય તે પછી જેમને એ ગીરાજ પિતે આદરપૂર્વક બોલાવે તેમને દુનીયાની સર્વોત્તમ સિદ્ધિ સાંપડે એ વિષે તો કંઈ પૂછવાનું જ ન હોય.
દારિદ્રરૂપી વૃક્ષને નાશ કરવાને સમર્થ એવા એ એરા
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૫) વત હસ્તિ સમાન ગીશ્વરે રૂંદતી પ્રમુખ ઔષધીઓ દેદાશાહિને ઓળખાવી. તે ઔષધીઓને રસ બનાવી તેમાં અડધો પારે મેળવી, એક પાત્રમાં મુકી પછી ધગધગતી આગમાં એ પાત્ર મુકતાં જ સાડાસાળ વાનકીનું સુવર્ણ બની ગયું. દેદાશાહને ઔષધીઓ અને પ્રક્રિયાની બરાબર સમજણ પડે એટલા માટે ગીરાજે દેદાશાહની પાસે એક વાર પ્રયોગ કરાવી જે. દેદાશાહે પણ ગીરાજની સૂચનાને બરાબર ધ્યાનમાં રાખી કમસર ઐષધીઓ નીચવી, પારો મેળવી, પુણ્યશાળીએના તેજ જેવું સુંદર સુવર્ણ બનાવ્યું. ગીરાજને ખાત્રી થઈ કે પોતાને શિષ્ય પુરેપુરી તાલીમ મેળવી ચૂક્યો છે.
આત્મસિદ્ધિની પાસે આવી સુવર્ણસિદ્ધિ એ સાવ તુચ્છ વસ્તુ છે. જેઓ ખરેખરા ગીઓ હોય છે તેઓ આવી સિદ્ધિઓની બિલકુલ પરવા કરતા નથી. એટલું જ નહીં પણ યોગ્યતા વિનાના સંસારીઓને એવી સિદ્ધિ શીખવતા પણ નથી. વિશ્વની સાચી સમૃદ્ધિ આત્માની ઓળખાણમાંજ સમાએલી હોય છે. જેમને આત્મદર્શન થાય છે તેમના ચરણમાં આવી સિદ્ધિઓ આળોટે છે.” ગીરાજે આડકતરી રીતે સુવર્ણસિદ્ધિની તુચ્છતા અને આ મઝદ્ધિની અનુપમતા દર્શાવવાના ઉદ્દેશથી કહ્યું.
આત્મસિદ્ધિ તો બળવાન પુરૂષોને જ વરવાને સજાયેલી હોય છે. નાચં ગરમ વીરેન –દુબળ મનુષ્યને પિતાના સાચા સ્વરૂપની ઝાંખી થતી નથી એમ મેં સાંભળ્યું
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૬) છે. પણ જે આપના જેવા સમર્થ ગીરાજ સંસારીઓ ઉપર કરૂણા લાવીને થોડી સિદ્ધિઓ બતાવે તે સંસારનાં કષ્ટ-દુઃખ -દરિદ્રતા કેટલાં દૂર થાય? “દેદાશાહે જીજ્ઞાસાના ભાવથી પૂછ્યું.
સંસારીઓનાં દુઃખ-દારિદ્રય સાવ નિરર્થક હોય છે એમ તમે સૌ શા સારૂ માની લે છે? દુઃખ-દરિદ્રતા જ ધીમે ધીમે માનવ હદયમાં કલ્યાણના બીજ વાવે છે. જે સંસારમાં આટ આટલી વિપત્તિઓ, કસેટીઓ અને મુશ્કેલીઓ ન હોત તે સર્વત્ર ભેગ-વિલાસનું જ સામ્રાજ્ય ચાલતું હોત અને ખરૂં પૂછે તે ભેગવિલાસ જેવી આત્મઘાતક વસ્તુ બીજી કઈ છે ? આત્મકલ્યાણની કામનાવાળા, સંસારના સર્વ સુખ-ઐશ્વર્યને ત્યાગ કરી જાય છે અને વિવિધ પ્રકારના દુઃખ-ઉપસર્ગ વહેરી લે છે તે બધામાં શું ગંભીર અર્થ સમાયેલા નથી ? બીજી વાત જવા દઈએ. તમારે પિતાને જ દાખલો . જો તમે સુખ-સગવડમાં જ ઉછર્યા હતા અને સંસારનાં તાપ પ્રત્યક્ષપણે અનુભવ્યા ન હોત તો શું તમારું બળ આટલે અંશે વિકાસ પામ્યું હોત? દુ:ખ અને આપત્તિઓ જ માનવઆત્માને સબળ બનાવે છે. તમે સરેરાસ મનુષ્ય કરતાં કેટલા કસાયેલા છે તે હું જોઈ શકો છુંગર્ભશ્રીમંતાઈમાં ઉછરવા છતાં તમે આજે કેટલી સહનશીલતા દાખવી શકે છે, સંસારમાં રહેવા છતાં કેટલા ત્યાગક્ષમા-ઔદાર્ય બતાવી શકે છે તે હું સારી પેઠે અનુભવી શકા છું, એટલું જ નહીં પણ ત્રણ ત્રણ દિવસ સુધી પ્રવાસ અને
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
'*
*
(૩૭) પરિતાપના કષ્ટ ખમવા છતાં અહીં સુધી પહોંચી શકયા છે એજ એક વાત તમારી વિપત્તિ તમારે માટે કેટલી ઉપયોગી થઈ શકી છે એ બહુ લંબાણથી સમજવાની જરૂર નથી.”
દેદાશાહે આભાર પૂર્ણ હૃદયે મસ્તક નમાવ્યું ને પિતાની પ્રશંસા અભિમાનથી નહીં પણ નમ્રતાના ભાવથી સાંભળી રહ્યો.
પણ મારે એક વાત તમને ખાસ કરીને કહેવાની છે. આ સુવર્ણસિદ્ધિને તમે યેગ્ય જ છે, છતાં સિદ્ધિઓને દુરૂપયેગ ન થાય તેની તમારે સાવચેતી રાખવી પડશે. સિદ્ધિ એ તલવારની ધાર છે. જેમ બાળકના હાથમાં રહેલી તલવાર બાળકનો જ ઘાત કરે છે તેમ જેને સિદ્ધિને ઉપયોગ કરતા આવડતું નથી તે પિતાને હાથે કરીને ભારે ભયંકર આપતિએમાં ઉતરી પડે છે. સિદ્ધિની અભૂતતાને પચાવી લેવી એ સહજ વાત નથી. માણસ દુઃખ-દારિદ્રય નભાવી લે, પણ સિદ્ધિના બળને જીરવવું ઘણુંવાર મુશ્કેલ થઈ પડે છે. વર્ષાઋતુમાં ક્ષુદ્ર નાળાં–કળાં પાણીથી ઉભરાઈ જાય છે ત્યારે તેનામાં કેટલું તાણ આવે છે તે તમે જાણતા હશે. બાર મહિના પાણીથી ભરપૂર રહેનાર ગંભીર નદીઓમાં એટલું તાણ નથી. તે વર્ષાઋતુના વેગને પિતાની અંદર પચાવી લે છે. તે જ પ્રમાણે જેઓનાં ચિત્ત શુદ્ર, પામર કે દુર્બળ હોય છે તેઓ આવી સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત થતાં ભારે અભિમાની, નાસ્તિક કે નિર્દય બની દુનીયાને રંજાડવા કમર કસે છે. તમારા સંબંધમાં એ ભય રાખવાનું કારણ નથી. સિદ્ધિઓ નહીં હોવા
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૮) છતાં આજ સુધીમાં તમે જે ઉદારતા અને સજજનતા બતાવ્યાં છે તે જોતાં આ સુવર્ણસિદ્ધિનો પણ તમારી દ્વારા સદુપયોગ જ થશે એવી શ્રદ્ધા છે.” જાણે એ શ્રદ્ધાને સામે જવાબ મેળવવા માગતા હોય તેમ નાગાર્જુન ચોગીએ એક વાર દેદાશાહ ભર્ણ દ્રષ્ટિ કરી. દેદાશાહ એ દ્રષ્ટિને અર્થ સમજ્યા.
ગુરૂ પ્રતાપે હું ધર્મકરણનો મહિમા સમજ્યો છું. આવતી કાલે જ જે અનુકૂળ સંયોગે પ્રાપ્ત થાય અને ત્યાગ વીકારવાનો સમય આવે તો પણ હું પાછી પાની ન કરૂં. આ જીવનમાં એવાં એવાં અનુભવ થયાં છે કે દીલ વૈરાગ્યના રંગથી તરબળ રંગાઈ ગયું છે. છતાં—“દેદાશાહ આગળ બેલવા જતા હતા. એટલામાં જ યોગીરાજે ઉમેર્યું – - “તમે તમારા દ્રવ્યનો ઉપગ ધર્મ અર્થે, શાસનના પ્રભાવ અથે જ કરશે એ વિષે મને રજમાત્ર સંદેહ નથી. ને એવું કઈક પણ હોત તો મેં તમને આટલે દૂર આવા વિકટ વનમાં આકર્ષા જ ન હોત. તમને તમારી પ્રિયતમાથી છટા પાડવામાં અને આ અટવીમાં રખડાવવામાં પણ મારે એ જ આશય હતો કે તમને હરકોઈ પ્રકારે નિરૂપાધિક કરવા–તમારાં સુકર્મોનું તમને હાથોહાથ ફળ આપવું.”
હું આપના અનુગ્રહ યોગ્ય નીવડવા અને આપની સિદ્ધિને પુરેપુરો સદુપયોગ કરવાની આપને ખાત્રી આપું છું.” ભક્તિભર્યા અવાજે દેદાશાહે યોગીરાજના ચરણનો સ્પર્શ કર્યો. એ ચરણ સ્પર્શ ભક્તિભાવનાની પરાકાષ્ટા સૂચવી રહ્યો.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૯) “સિદ્ધિની પ્રાપ્તિ એ જેમકઠિનમાં કઠિન સાધના છે તેમ એ સિદ્ધિની સાચવણું એ પણ કપરામાં કપરી કસોટી, છે એ વાત પણ મારે તમને આ તકેજ કહી નાખવાની છે. સિદ્ધિને જાળવી રાખતાં તમારે કેટલાક ભેગ આપવો પડશે. સુખની પણ કીસ્મત તે ભરવાની જ હોય ને ? તમારે એ કીસ્મત વહેલી યા હેડી ભરવી પડશે.”
ગીરાજના અવાજમાં નિશ્ચલ દ્રઢતા હતી. જાણે સુખનું એક પ્રકરણ પુરૂં થતાં નવાજ પ્રકરણને આરંભ થતો હોય તેમ દેદાશાહને લાગ્યું. સુખસ્વમની આખી સૃષ્ટિ ધ્રુજવા લાગી ! કેવળ સુખ-શાંતિ અને વૈભવને જ વિચાર કરતે દેદાશાહ આ છેલ્લા ઉદ્ગાર સાંભળી થંભી ગયે ! આફત અને તે પણ આ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થયા પછી ! એ વાત એકાએક તેના ગળે ન ઉતરી ! તે તો એમજ માનતા હતા કે જેને ત્યાં સુવર્ણસિદ્ધિ હોય તેને દુનીયાની કઈ પણ આપત્તિ સ્પર્શ પણ શી રીતે કરે ?
દારિદ્રયનું જ દુઃખ કંઈ સર્વોપરી નથી, એ દુઃખને ભૂલવી દે એવી ઘણું કસોટીઓ રહેલી હોય છે. તમારે એ કસોટીમાંથી પસાર થવું પડશે. આ સુવર્ણસિદ્ધિવડે તમારી દરિદ્રતા બળી જશે, પણ એજ સિદ્ધિ તમારા મિત્ર-સો-સંબધીઓમાં એક પ્રકારની કેરી ઈર્ષા જગવશે. તમારી તરફ ઈષોની જવાળાઓ ફેંકાશે અને કદાચ એ વાળા તમને બાળીને રાખ તે નહીં બનાવે, પણ તમને યત્કિંચિત અંશે દઝાડશે તે ખરી જતમારે તમારી સહિષ્ણુતા અને શ્રદ્ધાને
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૦ )
ન ગુમાવવી ! સિદ્ધિના માહમાં આત્મભાન ન ભૂલતા ! એ એકજ સાવચેતી મારે તમને આપવાની છે. ”
અધિકાર અને સામર્થ્ય વધતાં જવાબદારી પણ કેટલી વધે છે તેનુ દેદાશાહને કઈક ભાન થયું. તેણે પોતાના મનને મજજીત ક્યું. વિચાર્યું—ખીજું તે ઠીક. પણ એક વાર કરજદારોનું કરજ ભરપાઈ થઇ જાય તેા પછી ગંગ ન્હાયા ! આ વિશ્વમાં કરજ જેવું એક પણ ત્રાસદાયક દુઃખ નથી; એમ તેની આજ સુધીની માન્યતા હતી; પણ તેની એ માન્યતા ભાંગવાની હતી. સમાજ કે કુટુંબના સામાન્ય દુઃખા કરતાં પણ ઇર્ષાળુઓના દ્વેષરૂપી ખાણુ માણુસને કેટલા ઉંડા જખમ કરે છે. તેના તેને અનુભવ થવા હજી ખાકી હતા. છતાં સ્વસ્થપણે તે ચેગીરાજના ચરણમાં નમ્યા–સાહસ અનેહિમ્મ તને એકઠા કર્યો અને પેાતાના ઘર તરફ વિદાય થયેા !
**>
પ્રકરણ ૬ઠું,
चक्रवत् परिवर्त्तन्ते सुखानि च दुःखानि च ।
વિશ્વની કાઇપણ વસ્તુ ત્રણે કાળમાં એકસરખી અવસ્થા ભાગવે એ અશકય છે. જ્યાં એક વખતે મહાસાગર ધ્ ધવતા હાય છે ત્યાં ભયંકર દૈતીનાં રણ પથરાઇ જાય છેઅને જ્યાં એક કાળે સમૃદ્ધિની છેાળા ઉછળતી હાય છે ત્યાં દરિદ્રતાના અંગાર
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૧ )
પણ વરસે છે. દેદાશાહની સ્થિતિમાં પણ આવા જ ચમત્કાર અન્યા. એક કાળે તે શ્રીમ'ત હતા. પણ વિધિની વિડંબનાને લીધે તેને અન્ન અને દાંત વચ્ચે વેર થયું–લેણદારોના ત્રાસથી કંટાન્યા અને પેાતાની ધમભાયોને ઉંઘતી મૂકી વનમાં ચાલી નીકળ્યેા. એ સાહસ કરતી વખતે તેના અ`તરમાં કેટલા ઉત્પાત થયા હશે તેની તેા માત્ર કલ્પના જ થઇ શકે.
છતાં આજે દેઢાશાહના વૈભવ એ કાંઠામાં પૂરમહારથી વહી રહ્યો છે. સુકાયેલા કલ્પતરૂમાં આજે નવા રસ પૂરાયે છે. ઉજ્જડ જેવા તેના આવાસમાં આજે સેકડા યાચકા અને અતિથિએ સ્વગીય સુખ અનુભવી રહ્યા છે. દેદાશાહને સુવર્ણસિદ્ધિ પ્રાપ્ત થઇ છે અને એ સિદ્ધિના પ્રતાપે આજે તેને કઇ વાતના અભાવ નથી. તેના દુશ્મને પણ આજે તેા દેદાશાહની સેવા ઉઠાવવા, તેના સાહસને પ્રશસવા અહેાર્નિશ ઉદ્યત રહે છે.
પરન્તુ દેદાશાહના વનમાં, તેની રીતભાતમાં, તેના વિવેક–વિનયમાં તે જરીયે તફાવત નથી પડ્યો. તેણે સંસારનાં સુખ-દુ:ખ, ચડતી પડતીના દ્રશ્યા નીહાળ્યા છે. સમૃદ્ધિમાં છલકાઈ જાય અને દ્ઘિનતામાં નિરાશ થઈ જાય એવી ક્ષુદ્ર સ્થિતિ તા તે ક્યારના ચે પસાર કરી ચૂકયા છે. વિમળા અને દેઢાશાહ આજે સાગર જેવા ગંભીર અન્યા છે. નથી ભરતી કે નથી એટ. નથી અભિમાન કે નથી કંગાળીયત. જળાશયમાં રહેલું કમળ, જેવી રીતે પાણીની વચમાં વસવા છતાં
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨) નિર્લિપ્ત રહી શકે છે તેમ તેઓ પણ ઉન્માદ કે અભિમાનથી. નિર્લિપ્ત રહી પિતાનાં કામકાજ કર્યું જાય છે. - સુવર્ણસિદ્ધિ આપતી વખતે ગીરાજે દેદાશાહને કહ્યું હતું કે આ સિદ્ધિને ઉપયોગ બને ત્યાં સુધી પોપકાર અથેજ કરજે અને તેને જીવની માફક જાળવજે.” મુદ્રાલેખની જેમ આ શબ્દો તેના અંતરમાં કેતરાઈ રહ્યા છે. કેઈપણ યાચક તેના આંગણેથી નિરાશ થઈને પાછા નથી ફરતે. તળાવ કાંઠે આવેલા તરસ્યા પ્રાણુઓ જેમ ધરાઈ ધરાઈને પાણી પી ત્યે તેમ દેદાશાહને ત્યાં પણ અથિતિઓ, યાચક અને સંત પુરૂષે પિતાની ઈચ્છા પાર પાડી શકે છે.
એ રીતે દેદાશાહના ઔદાર્યની કીર્તિકથા દિગદિગન્તમાં ફેલાઈ ગઈ ! સૌને અજાયબી લાગી! એક વખતને કંગાળ દેદો આવો ઉદાર અને ધનવાનું કેમ બન્યું તેને સૌ પોતપોતાની બુદ્ધિ પ્રમાણે વિચાર કરવા લાગ્યા. ઈર્ષાળુઓના કાળજામાં દેદાશાહની આ કીર્તિએ ઉનું તેલ રેડયું ! તેઓ રાતદિવસ આ ઉન્નતિ જોઈ અંદર ને અંદર બળી રહ્યા !
- એ રીતે ચેડા દિવસ પસાર થઈ ગયા. પુરૂષાથીઓના પુરૂષાર્થની કોટી કરવામાં જ ભાગ્યદેવીને કંઈ અનેરી મોજ મળે છે. પામર જીવેને તે તે બહુનથી છંછેડતી, પણ જેનામાં કઈક સત્વ હોય છે, જેનામાં કંઈક બળ હોય છે તેને એ ભાગ્યદેવી એક ઠેકાણે ઠરીને બેસવા નથી દેતી! તે તેને આગળ ને આગળ ધકેલ્યું જાય છે-ઉપરા ઉપરી આપત્તિઓ નાખી
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૩) તેના આત્માને કસોટીએ ચડાવે છે, ભઠ્ઠીમાં નાખી તાવે છે અને સંપૂર્ણ શુદ્ધ બનાવ્યા પછી જ તે નિરાંતે જંપે છે.
દેદાશાહના ભાગ્યરવિ આડે અણધાર્યાં વાદળાં આવી ચડયાં. તેના ઈર્ષાળુઓએ રાજા પાસે જઈને કહ્યું કે–“મહારાજ ! આ નાંદુરી ગામમાં દેદ શાહ કરીને એક વાણી વસે છે. પહેલાં તે તે બહુજ દરિદ્ર હતો. પણ હમણાં હમણાંમાં તેને સીતારે ચમકવા લાગે છે. રોજ હજારે માણસે તેને ત્યાં અન્ન-વસ્ત્રનાં દાન પામી તેની પ્રશંસા કરવાનો જ ધંધે લઈ બેઠા છે. ખરેખર, તેને આ રાજ્યની સીમામાંથી જ કઈ પણ પ્રકારનું નિધાન પ્રાપ્ત થયેલું હોવું જોઈએ. એ સિવાય એકાએક તે આટલો બધો ઉદાર અને શ્રીમંત ન બને.”
ઇર્ષાળુઓનું મંડળ જામ્યું હતું. એક બીજા દ્વેષીએ તેને અનુમોદન આપવાના ઇરાદાથી જણાવ્યું કે –“અમે પણ તેની કીર્તિ સાંભળી છે. પણ જે તેની બધી ઉદારતા તમે કહો છો તેમ ગુપ્ત નિધાનને જ આભારી હોય તે વસ્તુતઃ તેની ઉપર રાજકર્તાને જ પહેલે હક્ક પહોંચે છે. રાજાને ખબર આપ્યા વિના–તેમજ રાજાની મંજુરી મેળવ્યા વિના તેનાથી એ નિધાન ભેગવી જ ન શકાય.”
પણ આ તે મહારાજાની જાણે સ્પધો કરવા માગતે હાયપિતાના બેટા વખાણ પાસે મહારાજાને પણ નિસ્તેજ કરવા માગતો હોય તેમ જણાય છે.” ત્રીજા એક જણે જાળવીને અંગારે મૂળે.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૪) રાજાજીના વદન ઉપર કોધની રતાશ તરવરવા લાગી. પિતાનાજ રાજ્યને એક વાણુંયે રાજ્યની રજા વિના નિધાન મેળવે અને રાજા કરતાં પણ વધુ નામના મેળવે એ તેમને અસહ્ય લાગ્યું. રાજાજીની આ ઉગ્ર મનોદશા નિહાળી ઈર્ષાશુઓના કાળજામાં ઠંડક થઈ. તેમણે કહ્યું:–“કૃપાનિધાન ! આ બાબત તપાસ થવી જોઈએ.”
અમાત્યે તેની સામે વાંધો લીધો. તેણે રાજાજીને ઈર્ષાબુઓના દાવપેચમાંથી બચાવવા માટે કહ્યું – “એ બાબતની તપાસ કરવી જ હોય તો આપે જાતે તેમાં નહીં ઉતરતાં મારી ઉપરજ એ ભાર મૂકે તે વધારે સારૂં.” અમાત્યને રાજાજીને ક્રોધ ભયંકર લાગ્યું. રખેને આ તપાસમાં અન્યાય થાય તે ભય દેખાયે.
નહીં! નહીં! મારી રૂબરૂમાં, અત્યારે ને અત્યારે જ તેનો નિકાલ થઈ જ જોઈએ.” રાજાએ ફરમાવ્યું.
- તરતજ જમના દૂત જેવા સીપાઈઓ છૂટ્યા. દેદાશાહનાં સુખ એને સ્વતંત્રતાની ઘડીઓ ગણવા લાગી.
સીપાઈઓ દેદશાહને ત્યાં પહોંચ્યા, ત્યારે તે સ્નાનાદિથી નિવૃત્ત થઈ છનદેવની પૂજા કરવા જતા હતા. સીપાઈઓએ તેમને આગળ વધતા અટકાવ્યા. કહ્યું – “રાજાજીનું ફરમાન છે. આપે અત્યારે અત્યારે જ દરબારમાં હાજર થવું.” તત્કાળ તે દેદાશાહ આ હૂકમનું રહસ્ય ન સમજી શકે. પણ વિચાર કરતાં તેને “સુવર્ણસિદ્ધિ” વાળો પ્રસંગ યાદ
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૫) આવ્યું. આવી સિદ્ધિઓ કુપાત્રને હાથે પડતાં કેટલે અનર્થ થાય અને તેના સંરક્ષણને માટે કેટલી ઉપાધીઓ વેઠવી પડે તેને ખ્યાલ આવતાં તે એકદમ ધ્રુજી ઉઠયે. પણ આ ક્ષણે વધારે વિચાર કરવાને અવકાશ ન હતા. મૃત્યુના દૂત જેવા સીપાઈઓ આંગણામાં પિતાની સામેજ ઉભા હતા.
મામાં જતાં જતાં દેદાશાહ વિચાર કરવા લાગ્યો. “ગામને ધણું કોપે એવું એકપણ કૃત્ય ભૂલેચૂકે પણ મારા હાથથી નથી થયું; છતાં જે રાજાજી કોપ્યા હોય તે તે આંધળી સત્તાને જ એક પ્રકાર છે એમ માન્યા વિના બીજે ઉપાય નથી. મારી સમૃદ્ધિ કે સહીસલામતીની તે મને લેશમાત્ર પરવા નથી. કારણ કે જીવનમાં મેં જે જે અભૂત અને અપૂર્વ અનુભવ કર્યો છે તે જોતાં તે મૃત્યુ પણ મને એક મહેત્સવરૂપ જ લાગે છે. પરંતુ યોગીરાજે કહ્યું છે તેમ મારે ગમે તે ભેગે પણ આ “સુવર્ણસિદ્ધિ” નું રક્ષણ તે અવશ્ય કરવું જોઈએ. જે એ સિદ્ધિ રાજા જેવા કેઈ એક સત્તાધ પુરૂષના હાથમાં સપડાય તે તેને દુરૂપયેગ થયા વિના ન રહે. ગીરાજને પણ મેં દગો દીધો કહેવાય. હરકોઈ પ્રકારે સિદ્ધિને પ્રાગ જતો ન કરે.”
એટલામાં તે સીપાઈઓએ તેને રાજાજી પાસે હાજર કરી દીધો.
નિત્ય પ્રસન્ન રહેવાવાળા રાજાના વદન ઉપર શુષ્કતા છવાઈ હતી. જાણે દેદાશાહને કઈ દિવસ જેકેજ ન હોય,
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ )
દેદાશાહ એ જાણે બહુજ સામાન્ય કાટીને વણિક હાય તેમ દર્શાવવાના રાજાએ ડાળ કર્યાં. આસપાસનું ઇર્ષાખાર મંડળ પણ કૃત્રિમ ગાંભીર્ય અને ગ્લાની દર્શાવતું અંદર ને અંદર છૂપી વાતચીત કરી રહ્યું હતું.
“ તમને આ રાજ્યની સીમામાંથી અખૂટ નિધાન સાંપડયું છે અને તમે તે રાજાથી છૂપાવી મ્હેર ઉડાવી રહ્યા છે. એવા તમારી ઉપર આરાપ મુકવામાં આવ્યા છે. તેના તમારે સ ંતાષકારક ખુલાસા કરવા જોઇએ. જો તમે તે નિધાનની વાત સરળપણે કબુલ નહીં કરો તા આ રાજ્યની આકરામાં આકરી સજાને પાત્ર ઠરશે.” રાજાએ રાષના ભાવને દબાવ્યે. છતાં તેનાં લાલ નેત્રા અને ધ્વનિ ઉપરથી તેની સંતપ્તતા દેખાઇ આવતી હતી,
આત્મામાંથી ઉંડા અવાજ આવતા હોય તેમ દેદાશાહે નિશ્ચયપણે જવાબ વાળ્યેા:—“નિધાનની વાત સાવ મિથ્યા છે. મને એવું કાઈ નિધાન પ્રાપ્ત નથી થયું. રાજ્યના કાયદા હું સમજું છું. જો ગુપ્ત નિધાન સાંપડયું હોત તે હું પ્રથમ આપની પાસેજ આવીને નિવેદન કરી જાત. હવે જો નિધાનવાળી વાત છેક ગલત હાય તેા પછી તેના સંતાષકારક ખુલાસે બીજો હાઇજ ન શકે એમ કહેવાની જરૂર ન હેાય.”
રાજાજીના ક્રોધમાં ઘી હામાયુ` હાય તેમ તે સવિશેષ ઉત્તેજીત થયા. તેણે કહ્યું:— “ એ દિવસ પહેલાંના તું ભીખારી-મજુરી કરીને પેટ ભરનાર આજે હજારા યાચકાના વાંછિત
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૭) પૂરા કરી શકે છે એ વાત શું હું એકલેજ નથી જાણતું ? રાજદંડ શું છે તેને હજી તમને ખ્યાલ નહીં હોય! જુઠું બોલનારને હાથીના પગ નીચે ચગદી તેમનાં પાપની અહીંને અહીંજ સજા કરવામાં આવે છે એ રીવાજ તે જાણો છો ને ? હજી જે સાચેસાચી વાત કહી દેશે તે તમને ક્ષમા મળી
શકશે.'
અધિકારીને ગમતી વાત એ જ જે સાચી વાત કહેવાતી હોય તે કહું છું કે ખુશીથી તમે મને જુઠું બોલવા બદલ સજા કરી શકો છો. છતાં એટલું યાદ રાખજો કે આપના માનવા માત્રથી કુદરતના કાયદા પલટાઈ નહીં જાય ! આપ મારૂં માને યા ન માને; સત્ય તો કહું છું તે જ છે, મને મુદ્દલ નિધાન નથી મળ્યું. આપની પાસે સત્તા છે એ હું જાણું છું. સત્તાને સદુપયેાગ તેમજ દુરૂપયોગ પણ થઈ શકે છે. મારા ઉપર અવિશ્વાસ લાવી જે મને સજા કરશે તે ભવિષ્યનો ઈતિહાસ તેને માટે તો આપને જ જવાબદાર માનશે.” દેદાશાહના વાક્ય વાક્યમાં સત્યનું અસહા તેજ ખુરી રહ્યું હતું. રાજાની તાકાત હતી કે તેને અસ્વીકાર કરી શકે. છતાં તેના હૃદય ઉપર આજે ધનની લાલસાએ પોતાને સંપૂર્ણ અધિકાર જમાવ્યું હતું. તે હરકેઈ પ્રકારે દેદાશાહ પાસેથી અખૂટ ધનધાન્યની આશા રાખી રહ્યો હતે. દેદાશાહે તેમાં તેને નિષ્ફળતા આપી.
થોડા દિવસ પહેલાં તમે માંડ માંડ–મજુરી કરીને પિટ
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૮) ભરતા હતા, એ વાત તે નિર્વિવાદ છે ને? રાજાજીએ બાહશીથી વાત કઢાવવાને જૂદે ફાલ નાખે.
હા.” એટલે જ સહજ અને સરળ ઉત્તર મળે.
“ આજે તમે–શ્રીમંતેમાં અને ઉદાર પુરૂષામાં અગ્રગણ્ય ગણુઓ છે એ વાત પણ સાચી જ છે ને?”
હું એમ ન કહી શકું. માત્ર એટલું કહું છું કે દેવગુરૂ-ધર્મના પુણ્ય પ્રતાપે મને બે પૈસા પ્રાપ્ત થયા છે અને હું તેને બને તેટલો સદુપયોગ કરી રહ્યો છું.”
- “બસ, હું તમારી પાસેથી એ જ ઉત્તર માગતો હતો. હવે એ પૈસા તમને શી રીતે પ્રાપ્ત થયા તેને તમારે ખુલાસે કરવો જોઈએ.
મારા જવાબમાં જ હું તે ખુલાસે કરી ચૂકી છું. વિશેષ સ્પષ્ટીકરણને અર્થે કહું છું કે દેવ–ગુરૂ-ધર્મના પ્રતાપે”
ઢંગીઓ, કાવતરાંખાર અને પ્રપંચીઓ એજ રીતે પિતાનાં ટૅગ અને પ્રપંચ છુપાવે છે. મારે એ માત્ર કાલ્પ નિક ખુલાસે નહીં જોઈએ. રાજાએ હેજ આનંદ અને ઉત્સાહના ભાવથી એ ઉદ્ગાર કહાડ્યા.
રાજન ! આપને કદાચ આજ સુધીમાં પ્રપંચીઓ અને ગીઓને જ અનુભવ થયો હશે એટલે એમ કહેતા હશે; પણ સારાયે સંસારમાં ગીજ વસે છે એમ માની લેવું એ પિતાની જાતને અને વિશ્વને પણ અન્યાય આપવા બરાબર છે. આપ
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૯) મને ઢેગી માને તેની સામે હું મારે બચાવ કરવા નથી માગત. મને કોઈની દયા કેકૃપાની હવે જરૂર નથી. આપ સજા ફરમાવે તે સહેવાને તૈયાર છું. માત્ર આપના હાથે અન્યાય ન થાય અને આપ પોતે દુર્ગતિ ન મ્હારી લે એ દયાભાવના જ મને આ બધું બોલાવી રહી છે.” દેદાશાહના સ્વરમાં સમ્રાઈ, દ્રઢતા અને માર્મિકતા ભરી હતી. થોડી વાર રહીને પુન: તેણે જ બોલવા માંડયું: “નરેશ? આપાગીઓના પ્રસાદને સમજી શકશે ? યોગીઓની કૃપા નિર્મળ જીવનથી શી રીતે મેળવી શકાય છે તેને કંઈ ખ્યાલ બાંધી શકશે ? તપશ્ચર્યા અને તેની સિદ્ધિ વિષે કઈ દિવસ કંઈ સાંભળ્યું છે? જે આ પ્રશ્નના ઉત્તર હકારમાં આપી શકે તે આપ મારી કહેવાતી ધાર્મિકતા તથા ઉદારતાને પણ ખુલાસે મેળવી શકશે. બસ, એથી વધુ હું કંઈ જ બોલવા નથી માગતો. આપને જે આ ખુલાસો સંતોષકારક લાગે તો જ મને નિર્દોષ માની આપ કરે અને જે એમાં દંભ, છેતરપીંડી કે દોષ જેવું કંઈ જણાય તો હું તેની સજા સહેવાને તૈયાર છું.”
એટલું કહીને તેણે આસપાસના દરબારી અમલદારો અને બીજા ઈર્ષ્યાળુએ સામે એક દષ્ટિપાત કર્યો. દેદાશાહની એક પર્વત સમી અચળતા-અડગતા જોઈ સે આશ્ચર્યમુગ્ધ બન્યા. જાણે પહેલાંને દીન-દરિદ્રી-નમ્ર દેદાશાહ ગુજરી ગયે હોય અને તેને સ્થાને એક તેજસ્વી, આત્મ- શ્રદ્ધાવાળો અને નિર્ભય દેદાશાહે પુનર્જન્મ લીધો હોય એમ સૌને લાગ્યું.
૫.૪
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૦ ) રાજાજીનો ક્રોધ તે વધતે જ ગયે. તેને આ સરળ સ્પષ્ટ ઉગારમાં પણ કૃત્રિમતાની દુર્ગધ આવી, તેને બીજા કપટીઓ કરતાં આ દેદાશાહમાં કઈક પણ અધિક પ્રમાણમાં કપટ ભર્યું હોય એવો ભાસ ઉપ. હવે તેના હાથમાં માત્ર એકજ ઈલાજ હતું. અને તે એ જ કે તેને કારાગ્રહમાં પૂરી ખૂબ સતાવે. સતાવવાથી વક માણસો સીધા બને છે એ એને મૂળથી જ સિદ્ધાંત હતા. તેણે અનુચરેને ફરમાવી દીધું કે –“આ દેદાશાહને લઈ જાઓ અને મારે બીજે હુકમ થતાં સુધી કારાગ્રહની કોટડીમાં પુરી રાખે. અનુચરો દેદાશાહને કારાગ્રહ તરફ લઈ ચાલ્યા.
– H© – પ્રકરણ ૭ મું
કારાગ્રહના દ્વાર ઉઘડ્યાં! અમે જે વખતની આ ઘટના વર્ણવી રહ્યા છીએ તે વખતે દિલહીની ગાદી ઉપર મુસલમાન બાદશાહની સત્તા સ્થપાઈ ચૂકી હતી. રાજપુતા અંદર અંદર લડીને નબળા પડ્યા હતા. ન્હાના હેટા સામંત બાદશાહી મહેરબાની મેળવી સ્વતંત્ર થવાના મીઠાં સ્વમ માણતા હતા. ગુજરાત–મેવાડ–માળવાની સ્થિતિ પણ પલટો લઈ રહી હતી. સત્તા, સંપત્તિ અને વૈભવે, શુરતા ઉદારતા અને પુરૂષાર્થનાં સ્થાન પડાવી લીધાં હતાં.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેદાશાહની જન્મભૂમિ નાંદુરી નગરીમાં પણ એ વખતે એક સામંત પોતાની સત્તા જમાવવાનો પ્રપંચ રમી રહ્યો હતા. તેને આજે વધારેમાં વધારે ધનધાન્યની જરૂર હતી. તે હરકોઈ પ્રકારે સંપત્તિ મેળવી, માણસો એકઠા કરી આસપાસનાં મંડળે ઉપર આક્રમણ લઈ જવાની ચેજના ઘડને. દેદાશાહને ગુપ્ત દ્રવ્યભંડાર સાંપડ્યો છે એ સાંભળતાં જ તેનાં મહામાં પાણી છૂટયું ! તેને તે ગમે તે રીતે દ્રવ્ય જ જોઈતું હતું–ન્યાય અન્યાયને વિચાર ન હતો. એક તે દ્રવ્યની લાલસાએ તેને ઘેરી લીધે હતો તે ઉપરાંત ખુશામતખોરોએ તેને એક પ્રકારનું એવું ઘેન ચડાવ્યું હતું કે તે સમજવા છતાં પણ એનાથી છેક વેગળે ન રહી શકે.
તેણે દેદાશાહને કારાગ્રહમાં પૂરવાને હૂકમ ફરમાવી દીધો. પુણ્યશાળીઓ પરના અન્યાયને કુદરત સહી શકતી નથી. નાંદુરી નગરીની આસપાસ દુશ્મનોના દળ એકદમ આવી પહોંચ્યા હોય અને શહેરમાં સઘળે ગભરાટ વ્યાપી રહ્યો હોય એવાં ચિન્હ દેખાવા લાગ્યાં.
નાંદરીને સામંત આત્મરક્ષણ વિષે વિચાર કરવા લાગ્યા. દેદાશાહની વાત છે તે ભૂલી જ ગયો. પિતાને શી રીતે બચાવ કરવો અને દુશ્મનોના દળને કઈ રીતે વિખેરી નાખવું તે જ એક હેટી સમસ્યા થઈ પડી.
રાત્રીને એક પ્રહર વ્યતિત થઈ ચૂક્યું છે. નાંદુરીના રમણીય વિલાસભવને ઉપર નિશાદેવી પિતાની શાંતિ મુક્ત
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
(પર) હસ્તે વર્ષોવી રહી છે. પણ આજે નગરવાસીઓના ચિત્ત તે ચકડોળે ચડ્યાં છેપિતાનાં ધન-માલ-કુટુંબને કઈ રીતે બચાવવાં, એ ચિંતાએ તેમના મનની સઘળી શાંતિ હરી લીધી છે. એટલામાં તે દુશમને એ નગરના દરવાજા તોડી અંદર પ્રવેશ કર્યો હોય એ મતલબના સમાચાર વિજળીવેગે ફેલાઈ ગયા. દુર્ગપાળે અને સૈનિકેની નાસભાગ થઈ રહી. સામંત પિતે તે કયારને યે પલાયન કરી ચુક્યું હતું. રાજ્યના અનુચરેએ લડવા કરતાં શરણે થવામાં જ વધુ ડહાપણ માન્યું. રાજ્યનું કે નગરીનું ગમે તે થાય તેની કોઈને પડી ન હતી. રક્ષક પિતે જ જે સૈ પહેલાં નાસી છૂટે તો તેના અનુચરે કાયર બની બેસે એમાં શું આશ્ચય?
દેદાશાહને સહિસલામત બચાવવા તે કુદરતે પોતે આ જના નહીં ઘડી હોય ? પુણ્યનાં ફળ પ્રત્યક્ષ રીતે જે કે નથી દેખાતાં, તેમજ પાપની સજા પણ પામર મનુષ્ય પારખી શક્તો નથી, છતાં કર્મફળની જ બધે વ્યવસ્થિત ધમાલ ચાલી રહી હોય એમ નથી લાગતું?
નાંદરીમાં જે વખતે હાસભાગ ચાલી રહી હતી તે વખતે દેદાશાહ એક અંધારી કોટડીમાં ધ્યાનસ્થભાવે બેસી “સારા” સ્તોત્રનો પાઠ કરી રહ્યો હતો. તેને ઘરની શાંતિ અને આ કારાગ્રહની એકાંતતામાં કંઈ જ ભેદ ન લાગ્યા. તેણે આજ સુધીમાં અનેક પ્રકારનાં સુખ–દુઃખ વેઠ્યાં હતાં. ભાગ્યના ચડતી-પડતીના ચક્રાવાએ તેને મન હવે એક સહજ
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૩ )
ઘટના બની ચૂકી હતી. દુઃખમાં ગાંજી જાય કે સુખમાં ઉન્મત્ત અને એ દશા તે ઓળંગી ચક્યો હતે.
એકાદ કલાક ૩રસાદ નો પાઠ કયો પછી–શ્રી સ્તંભન પાર્શ્વનાથનું એકાગ્રચિત્તે સ્મરણ કર્યા પછી તે પોતાની અંધારી ઓરડીમાંથી બહાર આવ્યું. સઘળે શાંતિ છવાઈ હતી-દૂર દૂર લોકેાના કકળાટના અને શસ્ત્રના અવાજના વની સંભળાતા હતા. તે ધીમે ધીમે કારાગ્રહના દરવાજા સમિપ પહેચે. દરવાજા ખુલ્લા પડ્યા હતા–રખેવાળે પિતાના કર્તવ્યનું ભાન ભૂલી નાસી છૂટયા હતા.
દેદાશાહના આશ્ચર્યનો પાર ન રહ્યો. પોતે કઈ સ્વમાં જુવે છે કે કોઈ એક મહા ભ્રમને પોતે ભેગ બની બેઠે છે તેને તેણે શાંતિથી વિચાર કર્યો. આજના વાતાવરણમાં જ તેને કંઈક વિચિત્રતાનો ભાસ થયે. એક ક્ષણને પણ પ્રમાદ ર્યા વિના તે વ્હાર આવ્યો.
શ્રી થંભન પાર્શ્વનાથ ભગવાન પ્રત્યેની તેની શ્રદ્ધા ઉભરાઈ નીકળી. કારાગ્રહમાંથી પોતાને આવી રીતની મુક્તિ અપાવનાર શાસનદેવને તેણે અંતઃકરણપૂર્વક નમન કર્યું અને અહીંથી જે સહિસલામત પિતે છુટે તે થંભન પાર્શ્વનાથના સર્વ અંગે સોનાનાં આભૂષણ પહેરાવવાને અભિગ્રહ ધારણ કર્યો.
એટલામાં પાસે જ એક વૃક્ષની નીચે એક સ્વારને ઘસઘસાટ ઉંઘતે જોયે. તેને અશ્વ અને સ્વાર પણ ખૂબ થાકી
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૪ )
ગયા હોય તેમ જણાયું. પાસે જઈ તપાસ કરતાં નાંદુરી નગરી ઉપર ચડી આવનાર દુમને પૈકીને જ તે સ્વાર હોય એવી ખાત્રી થઈ. બીજો આડો અવળે વિચાર નહીં કરતાં સાક્ષાત્ શાસનદેવે જ આ અશ્વની તૈયારી આગળથી કરી રાખી હોય તેમ માની તે અશ્વને દેદાશાહ થોડે દૂર લઈ ગયે. અશ્વ પણ દેદાશાહને ઓળખતે હોય તેમ એક આજ્ઞાંતિ અનુચરની જેમ ધીમે ધીમે ચાલવા લાગ્યું. - જે સ્થળે સૈનિકે એ સૌથી વધારે સાવચેત રહેવું જોઈએ તે જ સ્થળે જેઓ આમ બેભાન બની આરામ લે એ તેને મન વિચિત્ર લાગ્યું. પરંતુ દૈવ જ્યારે કોની પાસે કર્યો માર્ગ લેવરાવે છે તેને નિર્ણય કોણ કરી શકે? દેદાશાહને આ આખી ઘટનામાં દેવ-ગુરૂ અને ધર્મને જ પ્રતાપ પ્રતીત થયે.
સ પહેલાં તેણે પોતાના ઘર તરફ જ અશ્વને ચલાવ્યું. કારાગ્રહમાં કેદ થતાં પહેલાં તેણે પોતાની ધર્મપતિને ઇશારાવડે બધી તૈયારીઓ કરી કેઈ એક સહિસલામત સ્થળે ચાલ્યા જવાની સૂચના આપી દીધી હતી. આડોશીપાડોશી પોતપોતાના ઘરનાં બારણું બંધ કરી સંતાઈ બેઠા હતા. દેદાશાહને એક સ્વારના રૂપમાં ઘર પાસે આવેલે સાંભળી તેઓ સે અજાયબ થયા. પણ આજસુધીમાં તેને વિષે લેકેને એવા અદભૂત અનુભવો થઈ ચૂક્યા હતા કે દેદાશાહની ઉપર વિધિની અનંત કૃપા છે. એ સિવાય તેમનાથી બીજે કઈ નિર્ણય થઈ જ ન શકે. પાડો
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ )
6
શીએમાંના એકે કહ્યું કે: વિમળા તા તેજ દિવસે એક ન્હાનું સરખુ` પેટલું લઇ અહીંથી પ્રયાણ કરી ચૂકી છે. ”
દેદાશાહ પણ એ જ સમાચાચાર સાંભળવાને ઉત્સુક હતા. સુવર્ણ સિદ્ધિની સહાયક ઔષધીઓના જ સંગ્રહ એ પેાટલામાં હાવા જોઇએ એમ તેણે માન્યું. વિમળા જેવી બુદ્ધિમતી અને પતિની ઇચ્છાને સમજનારી સ્ત્રી આવા કસેટીના સમયે જરી પણ પ્રમાદ ન કરે એવી તે તેને પહેલેથી જ ખાત્રી હતી. પાડાશીઓ તરફ્ના આ સમાચારે એ ખાત્રીને વધુ દ્રઢ કરી. સુવર્ણ સિદ્ધિના પ્રયોગ હજી સહીસલામત છે એમ જાણી તેના અંગમાં નવું જોર આવ્યું. તે નિશ્ચિત મને ત્યાંથી પાછા ફર્યા.
હવે આગળ કયાં જવું? પેાતાની માતૃભૂમિ દુશ્મ નાના પગ નીચે છુંદાતી હાય, સેંકડા સ્ત્રી-પુરૂષા દુ:ખત્રાસથી ધ્રુજતા હેાય તેવે વખતે પેાતાના જાનને બચાવવા નાસી છૂટવું એમાં તેને કાયરતા લાગી. વિમળા અને સુવર્ણ - સિદ્ધિ એજ વસ્તુ એવી હતી કે તેને કાઇ પણુ સાહસ કરતાં પહેલાં ઘડીભર થંભાવે. પણ આજે તે। . એ ચિંતા પણ ન હતી.
તે મારતે ઘેાડે સામતના ગઢ તરફ ગયા. એક વૃદ્ધ દરવાન હાથમાં ખુલ્લી તલવાર લઇ પહેરા ભરી રહ્યો હતા. રાજાને મળવાની પોતાની ઇચ્છા જાહેર કરતાં દરવાને કહ્યું કે— “ નાંદુરી નગરીના રાજા તેા દુશ્મનાનુ લશ્કર આવ્યા પહેલાં જ અહીંથી પધારી ગયા છે.
""
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૬) “લોભી, અન્યાયી અને સ્વાથી સંરક્ષકના દીલમાં હંમેશાં કાયરતા જ હોય !”દેદાશાહ મનમાં બોલ્યા.
તે નિરાશ હદયે રાજગઢ પાસેથી પાછો ફર્યો. માર્ગમાં એક અધિકારી જે પુરૂષ સામે મળ્યો. તેના વદન ઉપર ચિંતા અને વ્યથાની શ્યામ છાયા તરી રહી હતી. બન્નેએ એક જ દષ્ટિપાતે પરસ્પરને ઓળખી લીધા. અધિકારી તે પલાયન થયેલા રાજાને મંત્રી હતા.
હું આપણું પાલક પિતાને ઉપયોગી થવા માગું છું. દુશ્મને આ ભૂમિ ઉપર ગજબ ગુજારે અને આપણે માત્ર જોયા કરીએ એ દેશદ્રોહ છે. હું આપને કઈ રીતે સહાયક થઈ શકું?” દેદાશાહે એક વીર શ્રાવકને શોભે તેવા ઉદ્દગાર કહાડ્યા.
બે ક્ષણ પહેલાં રાજાના હાથથી અન્યાય પામેલો દેદાશાહ, રાજા અને રાજ્યને સહાય કરવા હાર પડે એ વિચાર મંત્રીને અજાયબીમાં ગરકાવ કરવાને બસ હતો. છતાં તેણે કહ્યું –આજે નાંદુરી નગરીની દુર્દશા બેઠી છે. રાજા ન્યાસી ગયા છે. તેમના સૈનિકે અંદર અંદરના કલહ સળગાવી પોતાના જ પગ ઉપર કુઠાર મારી રહ્યા છે. આવી સ્થિતિમાં ખુવારી અને કાયમી ગુલામી સિવાય બીજું શું સંભવે?”
સૈનિકે હજી આટલામાં જ છે એ જાણી દેદાશાહની આખેમાં તેજ ચમક્યું. તે બને તેટલી ઉતાવળથી નાંદીના સૈનિકની છાવણીમાં પહોંચ્યા અને તેમની સ્થિતિ જાણ
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ ) વાને પ્રયત્ન કર્યો. મૂળ વાત એ હતી કે સૈનિકે લડવાને તૈયાર હતા. પણ રાજાની ગેરહાજરીમાં સેનાપતિનું પદ કેણે ગ્રહણ કરવું એ વિશે મતભેદ હતે. દેદાશાહે એને નિકાલ કરી નાખ્યો. દ્રવ્યની બધી મદદ આપવાને તેણે જાતે કબુલ કર્યું, દેદાશાહ પોતે શ્રાવક હોવા છતાં માતૃભૂમિ અને રાજ્યને માટે આટલી બધી ધગશ ધરાવે છે એ જોઈ સેનિકોના દીલમાં નવી શ્રદ્ધા જન્મી. તેમણે સઘળા મતાગ્રહને એક કેરે રાખી દેદાશાહની સલાહને માન આપી, દુમનની સામે ધર્મયુદ્ધ લડવાનો નિશ્ચય કર્યો.
આ વખતે દુશમને વિજયના ઉન્માદમાં ગાંડાતૂર બની પોતાનાં ભાન ભૂલી ગયા હતા. દેદાશાહની પ્રેરણાથી નાંદુરીના સૈનિકો અને દુશ્મનો વચ્ચે એક ભારે ઝપાઝપી થઈ, આખરે નાંદુરીને વિજય થયો.
– – પ્રકરણ ૮ મું.
સહસ્ત્રમુખી ઉદારતા. નાંદરીને નિર્વિઘ કરી દેદાશાહ વિમળાની તપાસ કરવા નીકળ્યા. કારાગ્રહમાં પૂરતાં પહેલાં ઘેરથી નીકળતી વખતે જ તેમણે વિમળાને પિતાના ભાવીનું ટુંકામાં સૂચન કરી દીધું હતું. રાજાની ઈર્ષા સંકટમાં ઉતારશે અને જે ખરેખર જ એમ
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૮ ) બને તે એ સમે બહુ સાવચેતી રાખવી પડશે એમ તેમણે , બંનેએ માની લીધું હતું. વિમળા એ સૂચના બરાબર સમજી ગઈ હતી. તેથી જ દેદાશાહને કારાગ્રહમાં પૂરવાને હુકમ થતાં જ તે ઐષધીઓનું પોટલું બાંધી નાંદુરીને ત્યાગ કરી ચાલી ગઈ. તેણને એટલી તો ખાત્રી જ હતી કે દેદાશાહ એટલે પુણ્યશાળી અને પ્રતાપી છે કે તે પોતાના જ બળથી કારાગ્રહનાં દ્વાર ઉઘાડ્યાં વિના નહીં રહે. વિમળાની એ આશા ફળીભૂત થઈ!
તોફાન શમી ગયું હતું. નાંદુરીના પ્રજાજને અને હૈદ્ધાઓ દેદાશાહના ભારે ઉપકાર નીચે મુકાયા હતા. તેમણે હરકોઈ પ્રકારે દેદાશાહને ન જવા દેવાને આગ્રહ કર્યો. પણ દેદાશાહે તેમને એ આગ્રહ ન સ્વીકાર્યો. રાજાની ઈર્ષાને તે પામી ગય હતો-જ્યાં રક્ષક પોતે જ ભક્ષક બને ત્યાં તેને પોતાની સલામતી ન ભાસી.
પણ વિમળાને પતો શી રીતે મેળવો!” માર્ગમાં જતાં જતાં પણ દેદાશાહના મનમાં એજ વિચાર રમી રહ્યો હતો.
વિમળા જેવી એક સ્ત્રી નિરાધાર દશામાં બહુ દૂર ન જાય. તે નજીકમાં જ ક્યાંઈ પેલી ઔષધી સાથે સહિસલામત હશે એમ માની તેણે પાસેના વિદ્યાપુર તરફ પ્રયાણ કર્યું. નિષ્કપટી અને કેવળ સરળતાને જ આરાધનારા સ્ત્રી-પુરૂષ હંમેશાં એક સરખા જ નિર્ણય ઉપર આવે છે. અંદરને વિશુદ્ધ આત્મા તેમને એક જ માર્ગ પ્રબોધે છે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫૯ ) વિમળા વિદ્યાપુરમાં રહી પોતાના સ્વામીની રાહ જોતી બેઠી હતી. માંડ માંડ દેદાશાહે તેને પત્તો મેળવ્યું અને ઉભય એક સાધારણ ઘર લઈ વસવા લાગ્યા. ત્યાં તેમણે પહેલું કામ એ કર્યું કે શ્રી સ્થંભન પાર્શ્વનાથ ભગવાનની આંગીને માટે શુદ્ધ સુવર્ણનાં આભૂષણે તૈયાર કરાવ્યાં. આપત્તિનાં વખતે ઘણા માણસો વિવિધ પ્રકારની માનતાઓ કરે છે, પણ આફત દૂર થતાંની સાથે પહેલાને ભક્તિમય ઉલ્લાસ પણ સૂકાઈ જાય છે. દેદાશાહ આજે નિર્વિઘ હતે-તે રાજાની ઇર્ષામાંથી છૂટકારો મેળવી શક્યો હતો. તેની પાસે સુવર્ણસિદ્ધિ પણ હતી. તે ધારે તો આજે સઘળા વ્રત-તપ–જપ વિગેરેને તીલાંજલી આપી એક ચકવતીના જેટલા વૈભવથી રહી શકે એમ હતું, પણ તે અંત:કરણપૂર્વક એમ માનતો હતો કે લક્ષમી ચપળ છે-વિદ્યુતના ચમકાર જેવી છે. તેનો જે કઈ સદુપયોગ કરી શકે છે તે જ તેનો ખરો હા પામી જીવનને ધન્ય કરી જાય છે. તેણે પોતાની સઘળી સંપત્તિનો કેવળ ધર્મકામાં જ વ્યય કરવાને નિશ્ચય કર્યો.
એક દિવસે દેદાશાહ કેઈ કાર્ય પ્રસંગે પાસેના દેવગિરિ નામના ગામમાં ગયા. મુનિ મહારાજની જોગવાઈ હોવાથી શ્રાવક-શ્રાવિકાઓને માટે ભાગ વ્યાખ્યાન વખતે ઉપાશ્રયમાં હાજરી આપતા. દેદાશાહ પણ બરાબર એ વ્યાખ્યાન પ્રસંગે ઉપાશ્રયમાં જઈ ચડ્યા. લક્ષ્મીવંત નર-નારીઓને ઉદેશી મહારાજશ્રીએ “પિષધશાળા” ને મહિમા વર્ણવ્યા. તેમણે કહ્યું –
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
“સંસારમાં દુકાને તે ઘણું ઘણું પ્રકારની હેય છે. પણ ધર્મની દુકાન જો કોઈ હોય તો તે એક માત્ર પૈષધશાળા. આ શાળામાં ધર્મજીજ્ઞાસુએ વ્રત–જપ-તપ વિગેરે ધર્મકરણ કરી પોતાના આત્માની ઉન્નતિ મેળવી શકે છે. સાંસારિક પદાથી તે ક્ષણિક અને નાશવંત હોય છે, પણ પૈષધશાળામાં જે વસ્તુ મળે છે તે તે આત્માની સાથે જ એકમેક થઈ રહે છે. આવી પિષધશાળાઓ બનાવનાર મહાન પુણ્યના ભાગી થાય છે.”
એ મતલબને ઉપદેશ સાંભળી દેદાશાહે ચતુર્વિધ સંઘની આજ્ઞા લઈ એક પિષધશાળા પિતાના જ ખર્ચે બનાવી આપવાને મનમાં નિશ્ચય કર્યો.
બંધુઓ ! હું તે શ્રી સંઘને એક દાસાનુદાસ છું. શ્રી સંઘ જે કરી શકે તેની પાસે મારી શક્તિ તે એક બિંદુ ગણાય. છતાં જે શ્રી સંઘની આજ્ઞા હેાય તે હું પિતે એક પિષધશાળા બનાવવાનો હા લઉં.” દેદાશાહે સંક્ષિપ્તમાં પોતાને મનેભાવ જાહેર કર્યો.
પણ તેની બેલવાની ઢબ, બહુજ સામાન્ય પહેરવેશ અને તેની નમ્રતા જોઈ કેટલાકને તેના સામર્થ્ય વિષે શંકા થઈ. જે માણસ આવી એક પૌષધશાળા બનાવવાને ભાર ઉપાડી શકે તે આટલો બધો નમ્ર અને સરળ ન હોય એમ તેમણે માની લીધું. શ્રીમંતાઈ કંઈ છુપી ન રહે–દેદાશાહ જે ખરેખર જ શ્રીમંત હોય તો તેને ઠાઠમાઠ પણ કંઈ અપૂર્વ જ હોય.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬ ) “તમારી ભાવના બહુ સારી છે. પણ એવાં મોટા કામ તે સમસ્ત સંઘે મળીને જ પાર પાડવાં જોઈએ. વળી જે એક જ માણસ પોતાના તરફથી પિધશાળા બનાવે તો તેના ઘરનાં આહારપાણ સાધુ મહારાજથી ગ્રહણ ન થઈ શકે. એટલા માટે તમારે એકલાએ જ આ પિષધશાળા બંધાવવી એ વિચાર મુકી દો.” એક વયેવૃદ્ધ પુરુષે દેદાશાહના મનનું શાંત્વન કરવા કહ્યું.
છતાં દેદાશાહે તે પિતાને આગ્રહ ચાલુ જ રાખે. “ગમે તેમ કરીને પણ મને પિષધશાળાનો આદેશ મળે જોઈએ. હું તમારે અતિથિ છું-એક અતિથિ તરિકે પણ અનુગ્રહ માગવાનો મને અધિકાર છે.”
એક જુવાનને ટીંપળ કરવાની વૃત્તિ ઉપજી–તેણે જરા ગમ્મત કરવાની ઈચ્છાથી કહ્યું કે:-“તમારે એકલાને જ પૈષધશાળા બનાવવાનો વિચાર હોય તે ખુશીથી તમે તે બંધાવી શકો છો. ઈટ-ચુના અને પત્થરની પૌષધશાળાઓ તે સાધારણ વાત કહેવાય અને શ્રી સંઘ ધારે તે સહેજે એવી શાળાઓ તૈયાર કરાવી શકે. પણ તમે તે તેથીયે આગળ વધવા માગે છો. એટલે જે તમે સેનાની જ પિષધશાળા તૈયાર કરાવી આપો તો કોઈને કંઈ વાંધા જેવું ન રહે. ”
કેવળ સેનાની પિષધશાળા એ અસંભવિતતા હતી. શ્રોતાઓ આ દરખાસ્ત સાંભળી મનમાં ને મનમાં હસ્યા. કયાં એક સાદોસીધો ગરીબ માણસ અને કયાં સુવર્ણની પિષધશાળા? એ બનવું જ સૈને અશકય લાગ્યું.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
| ( ર ) છતાં દેદાશાહે સંઘની આજ્ઞા હેય તે કેવળ સુવર્ણની પિષધશાળા બંધાવી આપવાનું સૈના આશ્ચર્ય વચ્ચે કબુલ્યું.
કોઈને લાગ્યું કે આ માણસ દિવાને હશે કેાઈને લાગ્યું કે બિચારા ગજા વિનાનો માત્ર ચડીયાતા ભાવથી ઉશ્કેરાઈ ગયે હશે-કેઈએ ધાર્યું કે હારથી સરળ દેખાવા છતાં શ્રીમંતાઈ અને સત્તામાં જરૂર સમુદ્ર જેટલો ગંભીર હશે.
મુનિ મહારાજ વચ્ચે પડ્યા. “સુવર્ણની પિષધશાળા ન સંભવે અને કદાચ સંભવિત હોય તે પણ તેનું સંરક્ષણ કરવું બહુ મુશ્કેલ થઈ પડે. એ વિનેદ વાર્તાને આપણે જવા દઈએ. અને હવે મૂળ વાત ઉપર આવીએ.
નહીં, ગુરૂદેવ! એ વિનેદ નથી–સુવર્ણની પિષધશાળા કેવળ તરંગ નથી–મેં મારી શક્તિનો વિચાર કરીને જ એ કબુલાત આપી છે. આપ ફરમાવશો તે છેવટે સુવર્ણનાં પતરાં જડાવીને પણ પિષધશાળાને નામાંકિત બનાવીશ.” દેદાશાહે ખુલાસો કર્યો.
પિષધશાળાને સોનાનાં પતરાંથી મઢવાનું સાહસિક આિદાર્ય દર્શાવનાર આ પુરૂષ કેણ હશે તેને પરખદામાં સે વિચાર કરવા મંડ્યા. પહેરવેશ અને બાહ્ય દેખાવ ઉપરથી તો કેઈને એમ લાગ્યું કે પિતાના ઔદાર્યવડે દિશાઓના મુખને ઉજજવલ કરનાર આ પુરૂષ વસ્તુત: બીજે કઈ નહીં પણ દેદાશાહ પિતે જ છે. પણ જ્યારે બહુ લાંબી ચર્ચાના
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ )
પરિણામે એ વાત સ્પષ્ટ થઇ ત્યારે સાના આવ્યયને પાર ન રહ્યો. વિનાદ કરનારા પણ મનમાં ને મનમાં લજવાયા.
ખરાખર એજ અવસરે એ જ ગામમાં ત્રણસેા ને સાઠે પ્રકારનાં કરીયાણાં ભરીને દેશદેશાંતરમાં વ્યાપાર અર્થ કરતા એક સાર્થવાહ ત્યાં આવી ચડ્યો. આ દક્ષિણ દેશને રસાળ–ફળદ્રુપ-વૈભવી અને શે।ખીન-સમજી તે પાતાની સાથે સાડી પચ્ચાસ પોઢીયા ઉત્તમ કેશરના પણ લેતા આવ્યા હતા. ઘણાં ખરાં કરિયાણાં વેચાઇ ગયાં. પણ આટલુ બધુ કેશર એકી સાથે ખરીદવાની કેાઈની હિમ્મત ન ચાલી. સાર્થવાહ વમાસણમાં પડ્યો, તેણે આ વૈભવી નગરને વિષે બાંધેલી બધી આશાએ નિષ્ફળ નીવડી. જો આ કેસર અહીં ન વેચાય તેા પછી તેનો મુશ્કેલી પાર વગરની વધી પડે.
સાવા ચિંતાના વમળમાં ઘસડાતા હતા. તેના વદન ઉપર શ્યામતા પ્રસરી રહી હતી. દેદાશાહે તેને ભારે ઉપાધિમાં જાણી, જાણવા માગ્યુ કે “ પ્રવાસી ? કઇ ભારે મુસીબતમાં મૂકાયા હા એમ જણાય છે.
સાવાડે કેશરની પડતર પાઠાની વાત કહી–સાથે સાથે નગરની પણ કેટલીક નિંદા કરી લીધી. પાતાના એક ધર્મ બન્ધુને મુશ્કેલીમાંથી મુક્ત કરવા કેશરની બધી પાઠા ખરીદવાના દેઢાશાહે નિશ્ચય કર્યો. પણ એ બધુ કેશર વાપરવું શી રીતે એ એક મહાન્ પ્રશ્ન થઇ પડ્યો.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
તરતજ તેને છૂરી આવ્યું–આ કેશર પિષધશાળાના બાંધકામમાં જ વાપરી નાખ્યું હોય તે કેમ ? ” આત્માએ એ દરખાસ્ત સ્વીકારી લીધી. કેશર ખરીદાયું અને પિષધશાળાઓના ઈતિહાસમાં એક અદ્દભુત પ્રસંગ ઉમેરાયે દેદાશાહે એ ઓગણપચાસ ગુણે ચુના ભેગી મેળવી એ સુવાસિત, સુંદર, રંગીત ચુને પૈષધશાળાના ઉપગમાં લેવાને હૂકમ ફરમાવ્યું. બાકીનું કેશર સિદ્ધાચળ આદિ તીર્થોમાં પ્રભુની પૂજા માટે રવાના કરવામાં આવ્યું. જે કીમતી કેશર ખરીદવાની ગામમાંથી કોઈની હિમ્મત ન ચાલી એ કેશર આ પ્રમાણે પૈષધશાળાના બાંધકામમાં વપરાતું જેવાથી નગરજનોને કેટલું આશ્ચર્ય ઉપર્યું હશે તેની તો કેવળ અત્યારે ક૯પના જ થઈ શકે.
છ માસની અંદર પિષધશાળા તૈયાર થઈ. કેશરમિશ્રિત ચુનાવડે દીપતી દીવાલે અને કારીગરી જવાને આસપાસના ગામમાંથી હજારે સ્ત્રી-પુરૂષ દેવગિરિમાં આવવા લાગ્યા. દેદાશાહના ધર્મપ્રેમની મુક્તકંઠે ચોતરફ પ્રશંસા ચાલી રહી.
પૈષધશાળાને સુવર્ણનાં પતરાંથી મઢવાનું પણ તેઓ ન ભૂલ્યા. બોલેલું વચન પાળવામાં તેમણે જરીકે કસર ન રાખી. ઈતિહાસ આજે દેદાશાહના ઔદાર્યની, શ્રદ્ધાની અને વચનપાલનની સહસ્ત્ર મુખે કીત્તકથા પોકારી રહ્યો છે !
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૯ મું.
જીવન સંધ્યાકાળ. દેદાશાહને ભાગ્યરવિ મધ્યાન્હમાં સોળે કળાએ તપી રહ્યો છે. માણસને ધનધાન્યનું સુખ હોય તે પુત્રનું સુખ ન હોય અને પુત્રનું સુખ હોય તો ઘરમાં કલેશ-કંકાસને પાર ન હોય. એમ સંસારની કટુતા સર્વત્ર ઉચ્ચારાય છે. દેદાશાહ અને વિમળા એ કટુતાથી ઘણું નિર્લેપ હતા. તેમના ઘર આંગણે ઋદ્ધિ-સિદ્ધિ ઉછળતી હતી, તેમ તેમનું સંતાનસુખ પણ એટલું જ અનુપમ હતું. પેથડકુમાર પિતાનાં માતાપિતાનાં હૈયાને પ્રફુલ્લિત કરી રહ્યો છે. એક તે તેમને પિતાની શ્રદ્ધા અને દેવગુરૂભક્તિમાંથી જ અનેરો સંતોષ મળે છે અને તે ઉપરાંત પિથડકુમારની બુદ્ધિમત્તા, સરળતા અને સાત્વિકતા તેમને એક પ્રકારનું સ્વર્ગીય સુખ આપી રહી છે. સંસારમાં કેટલું નિરવધિ સુખ હોઈ શકે અને તેની સાથે કેટલી નિરભિમાન વૃત્તિ હોય તેના એક દષ્ટાંતરૂપ દેદાશાહને પરિવાર હતો એમ પણ ખુશીથી કહી શકાય.
એ રીતે ઘણા વર્ષો વીતી ગયા. પેથડકુમાર વૈવન દશાને પ્રાપ્ત થયેલ છેઘરને ઘણે ખરો કારભાર પણ સંભાળી લીધો છે, તેની પ્રથમિણી નામની સુંદર અને
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬૬) વિનયશીલા પતી પણ પિતાનાં વ્યવહારવડે સાસુ-સસરાનાં ચિત્તને આહ્લાદ આપી રહી છે.
પેથડમારના જન્મ પહેલાં વિમળા બહારથી ઉત્સાહિત દેખાવા છતાં હંમેશાં માતૃત્વ માટે વલેપાત કર્યા કરતી. નારી જીવનમાં માતૃત્વપદની પ્રાપ્તિ એ સૌથી ઉંચામાં ઉંચું સદ્ભાગ્ય ગણાય છે, વિમળા જ્યાં સુધી એ સદ્ભાગ્યથી વંચિત રહી ત્યાંસુધી કઈ દિવસ એ નહી ગયો હોય કે જે દિવસે તેણુએ ગદ્ગદ્ કઠે દેવપૂજા કરતાં શાસનદેવ પાસે પુત્રસુખની યાચના નહીં કરી હોય. હાનાં બાળકે તેને પહેલેથી જ બહુ પ્રિય હતાં. પાડેશીઓનાં લગભગ તમામ બાળકને માટે વિમળાનું ઘર એક માતૃમંદિર જેવું થઈ પડયું હતું. વિમળા પોતાના જ સંતાનની જેમ તેમને હાતી–તેમના ચહેરા ઉપર આનંદની રેખાઓ નિહાળી કૃતાર્થ માનતી. એટલું છતાં મનમાં ઉડી ઉડી એક કામના વર્તતી અને તે એ જ કે “ મારે કૂળદીપક મારા કૂળને કયારે અજવાળશે?” વિમળાની એ કામના ફળીભૂત થઈ છે. એટલું જ નહીં પણ વિમળા પોતાના પિત્ર-ઝાંઝણ કુમારનું કમળ મુખ જેવાને પણ ભાગ્યશાળી થઈ છે. અરિહંત ભગવાનની એકાગ્ર પૂજાભક્તિ, ધર્મગુરૂઓની વૈયાવચ્ચ અને સાધમી ભાઈ-બહેનની સેવાનું જ એ સુંદર ફળ છે એમ સમજી તે પિતાને ધન્ય માને છે. અનુકુળ સંયોગમાં કોઈ સામાન્ય સ્ત્રી હોય તે તે અભિમાનથી આંધળી બની જાય. પણું વિમળાને અને અભિમાનને હજારો ગાઉ જેટલું અંતર હતું.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૭) ફળોથી લચી પડતે આ જેમ વધુ નમ્ર બને છે, તેમ વિમળા પણ દેવાધિદેવની કૃપા અનુભવી વિશેષ નમ્ર બની હતી. સુખ અને સંપત્તિ વધવા છતાં તેમના વ્રત-જપ-તપ ઔદાર્ય અતિથી વિગેરેમાં લેશમાત્ર પણ ફેર પડયે ન હતો.
સવાર, બપોર અને સાંઝ એ જેમ કાળને અનિવાર્ય કમ છે તેમ જીવનને વિષે પણ પ્રભાત, મધ્યાન્હ અને સંધ્યા એ અવસ્થાએ સ્વાભાવિક છે. વિમળા અને દેદાશાહના જીવન ઉપર સંધ્યાનાં રંગ ઉતરવા લાગ્યા. આખી જીંદગીમાં તેમનાં હાથથી એ કઈ જ પ્રસંગ ન્હોતો બને કે જેથી તેમને જીવનની સંધ્યા લેશમાત્ર પણ દુ:ખદાયી ભાસે. પવિત્ર જીવનની સંધ્યા પણ એટલી જ પવિત્ર હોય છે. જેમનું આખું જીવન પ્રમાણિકતા–નીતિ અને ધર્મના માર્ગે વહ્યું હોય તેમને જીવનસંધ્યા તે શું, પણ મૃત્યુ સુધાંએ મહોત્સવરૂપ પ્રતીત થાય છે. ઉભય દંપતી જીવનની ક્ષણભંગુરતા બરાબર સમજતા હતા. લક્ષ્મીની ચંચળતા પણ તેમનાથી અજાણી ન હતી અને એટલા માટે જ તેમણે પ્રમાદ કે લેભ રાખ્યા વિના જીવન અને ધનને કેવળ સદ્વ્યય જ કર્યો હતો. તેમને કોઈની સામે તો શું, પણ પિતાની વિષે પણ ફર્યાદ કરવાનું કંઈજ કારણ ન હતું. તેમને મન જીવન જેટલું જ મૃત્યુ પણ સ્વભાવિક અને મંગળમય હતું.
અચાનક એક દિવસે વિમળાના શરીરમાં વ્યાધિઓ દેખાવ દીધું. તપસ્યાથી જર્જરિત થયેલા દેહને માટે એ વ્યાધિ જીવલેણ નીવડે, વૈદ્યને બોલાવી ચિકિત્સા કરાવી. દવા
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને સેવા–શશ્રષામાં કંઈ ખામી ન રહેવા દીધી. પરંતુ તેણુના જીવનની ક્ષણે ગણાઈ ચુકી હતી. વિશુચિકાને વ્યાધિ વસ્તુત: મૃત્યુના દૂતને માર્ગ સાફ કરી રહ્યો હતે.
તેણીએ પેથડકુમારને પિતાની પાસે બોલાવ્યા. ઝાંઝણને હાલથી દુર્બળ હાથવડે છાતી સરસે ચાં, જીદગીભરના અનુભવોને સાર ભાળતી હોય તેમ તેણુએ પેથડને સંબોધીને કહ્યું કે “બેટા! લક્ષમી અને વૈવનના મટે ભલભલાઓને ઉન્મત્ત બનાવ્યા છે. આપણે ત્યાં તારા પિતાના પુણ્યપ્રતાપે લક્ષમીની મહેર વતી રહી છે. પણ તે પહેલાં અમે કેટકેટલી મુશીબતો વેઠી છે, કેટકેટલાં વનવગડામાં આથડયા છીએ તેની તે તને કલ્પના પણ ભાગ્યે જ આવી હશે. પણ એ બધે ઇતિહાસ કહી તારા આત્માને નહીં દુભવું. તું બને તેટલું આત્મકલ્યાણ સાધજે. માતા તરિકે મને તારી ઉપર મેહ છે અને કઈ પણ માતાને એ મેહિ સ્વાભાવિક જ ગણાય. છતાં હું તારા દેહના સુખ કરતાં આત્માના સુખને માટે વિશેષ ચિંતા ધરાવતી આવી છું. સંસારના ક્ષણિક
ગોપગ પાછળ વલખાં ન મારીશ. નીતિમય ધાર્મિક જીવનમાં સુખનો જે મહાસાગર હોય છે તેની પાસે આ ચંચળ સુખવિલાસ કંઈ જ બીસાતમાં નથી.”
વિમળાથી વધુ ન બેલાયું. શ્વાસોશ્વાસ ચડી આવ્યા પણ એટલા સંક્ષિપ્ત બોધે પેથડકુમારના મન ઉપર વિદ્યુતની અસર કરી. માતાને નિર્મળ સ્નેહ અને તેમાંય આત્માનાં
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૯). ઉંડાણમાંથી આવતા ધ્વનિએ તેને ચિત્રવત્ બનાવી મૂકે. તે માત્ર એટલું જ બોલ્યા:–“માતા! હું તમારી કીર્તિને જીંદગીની છેલ્લી ક્ષણ સુધી નિષ્કલંક રાખવા સતત સાવચેત રહીશ આપ નિશ્ચિત રહી. આત્મચિંતનને વિષે આરૂઢ થાઓ.”
માતાની આંખમાંથી અશ્રુને પ્રવાહ વહી નીકળે. પેથડકુમારની સચ્ચરિત્ર વૃત્તિ તે સારી પેઠે સમજતી હતી. તેને હવે કંઈ વિશેષ કહેવા પણું ન રહ્યું. આત્મા ઉંડી સમાધિમાં ઉતરવા લાગ્યો–મહોમાંથી પંચપરમેષ્ઠિનું ઉચ્ચારણ થઈ રહ્યું ! પેથડકુમાર પણ જાણે કેઈ નેહસ્વમમાંથી ઉઠતે હોય તેમ જાગૃત થયે. નવકાર મંત્રના મંદ મંદ અવાજ તે શાંતિથી સાંભળી રહ્યો. આખરે વિમળાએ એક દીર્ઘ નિશ્વાસ મૂકો, આંખો મીચાઈ ગઈ અને પવિત્ર આત્મા ઉદર્વગતિએ વિયાણ કરી ગયા.
વિમળાના સ્વર્ગવાસ પછી ઘરનું તેજ હણાઈ ગયું. સાધમીઓની સેવા-સુશ્રષા બરાબર થાય છે, પણ વિમળાને લીધે જે સભરતા ભાસતી તે હવે નથી રહી. પેથડકુમાર અને તેની પત્નિ વિમળાની ખોટ પુરી પાડવા ઘણાય મથે છે. પણ એ ખોટ પૂરવી તેમના ગજા બહારની વાત હતી.
દેદાશાહને પણ આ આઘાત અસહ્ય લાગ્યો. વિમળાના અવસાન પછી તેમણે પણ પિતાની જીવનલીલા સંકેલવાની તૈયારી કરી. જીવનને રસ સેષાઈ ગયું હતું. પેથડ અને ઝાંઝણ તેમની ચાકરી કરવામાં કોઈ જાતની બાકી નથી રાખતા
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૦ ) પણ દેદાશાહ તે આજે ભૂતકાળમાં જ જીવે છે. વિમળાની નિર્મળ મમતાં, દરિદ્ર અવસ્થામાં બતાવેલ ધેય, હજારે પ્રકારે વહેતી તેણીની માતૃ ભાવના વિગેરે આજે ભરવસ્તીમાં પિતાને એકલો પડી ગયો હોય એમ માને છે.
વખત જતાં એ શોકમયદિવસ પણ આવી લાગે. પહેલાને વજ જેવા અંગવાળે દેદાશાહ આજે પથારીમાં સૂતો છે. એક વખતે પોતાની હાથી નાદુરીના સૈનિકેમાં યુદ્ધનો રસ રેડનાર દેદાશાહ આજે પિતાના હાથથી પાણી પીવાને પણ અશક્ત બન્યું છે, એક વખતે બબ્બે ગાઉ સુધી અતિથિઓને આવકાર આપવા–મુનિ મહારાજાઓનું સ્વાગત કરવા જનાર દેદાશાહ સાવ દુર્બળ બની બેઠે છે. એટલું છતાં મુખમાંથી એક પણ નિ:શ્વાસ કે એક પણ કઠેર ઉદ્દગાર બહાર પડ્યા નથી. સમતા અને ધીરતાની મૂર્તિ સમા દેદાશાહ જીવનની સંધ્યાનાં રંગ ઝીલી રહ્યા છે. - પેથડકુમારના મોં ઉપરને ઉત્સાહ પણ ઓસરી ગયે છે. એક તે માતાનું મૃત્યુ તે હજી ભૂલી શક્યા નથી, એટલામાં પિતાના જીવન ઉપર કાળનો વિકરાળ પજે પ્રસરેલો જોઈ તે હિમ્મત હારી બેઠો છે.
પેથડ! હવે તું ઉમ્મરલાયક થયા છે. સંસારનાં ટાઢતડકા જેવાં અને છતાં આત્માને સંપૂર્ણ નિર્મળ રહેવા દે એ જવાબદારી તારે સંભાળવાની છે. સંપત્તિ તે આજે છે અને કાલે કોણ જાણે ક્યાંયે ચાલી જશે. પણ જો તે ધેર્યસાહસ
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૧ )
સચ્ચરિત્રતા પ્રાપ્ત કર્યો હશે તેા ગમે તેવા આપત્તિના સંચાગેામાં પણું તું તારા નિજાનંદ નહીં ગુમાવે. મારૂ' જીવન તે એક મહાભારત છે. આખા મહાભારતને સાર એ જ વાકયેામાં મુકીએ તે—પહાર પુળ્યાય, પાપાય પરપીડનપુણ્યને અર્થે પરોપકાર કરવા અને બીજાને દુ:ખ દેવુ' એ કેવળ પાપને માટે જ હાય છે; તેજ પ્રમાણે જો ભવની સા કતા કરવી હેાય તે મારૂ પણ્ એક જ વાકયમાં એજ કહેવુ છે કે-મહાદૂર થજે-પરાપકાર અને આત્મકલ્યાણ તરફ સતત્ હૃષ્ટિ રાખજે.” એ પ્રમાણે લગભગ એક કલાક સુધી દેઢાશાહે પેાતાના અનુભવેાના રહસ્ય વર્ણવી સભળાવ્યા. પેથડ તે સઘળુ શાંતિથી સાંભળી રહ્યો. પિતાના એકેએક ઉપદેશને તેણે અંતરના સિહાસને અભિષેકયા.
છેલ્લે દિવસે દેઢાશાહે જે કેાઇ આવે તેની સાથે ખમતખામણા કરવા સિવાય અને નવકારમંત્રના ઉચ્ચારણ વિના નકામે એક પણ શબ્દ ન કાઢયા. સદાચારી માણસને મૃત્યુ કેવું સ્વાભાવિક અને વેદનારહિત હાય છે તે ઢેઢાશાહે બતાવી આપ્યું. નહીં હાય વાય, નહીં તડફડાટ કે નહીં આક્રંદ-વલેાપાત. સ’પૂર્ણ શાંતિ અને ધર્મારાધન કરતાં કરતાં જ દેદાશાહના ઉજ્જવળ આત્મા સ્વર્ગનાં સુખ ભાગવવા ચાલી નીકન્યા. દેદાશાહની પાછળ લાખા સ્ત્રી-પુરૂષાએ આંસુની અંજલીએ આપી, તેમનુ નામ-અમર બની રહ્યું !
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૦ મું. પેથડની પ્રતિજ્ઞા.
પુણ્યના પ્રતાપ પ્રત્યક્ષ નથી થતા. પણ પુણ્યશાળી પુરૂષ જ્યારે ચાલ્યા જાય અને તેની સાથે સર્વ પ્રકારની શાંતિ અને સંપત્તિ પણ અદ્રશ્ય થતી લાગે ત્યારે પુણ્ય અને તેના પ્રભાવ એવી એ વસ્તુએ વિદ્યમાન છે એમ માન્યા વિના પ્રચંડ નાસ્તિકને પણ ન ચાલે. દેદાશાહની હૈયાતી રહી ત્યાં સુધી તેના પુણ્યપ્રભાવ પણ ચડતી કળાએ પ્રકાશ્યેા. પેથડ તેના કૂળદીપક છે-પિતાએ જે યશ-કીર્ત્તિનું મદિર ચણ્યું છે તેની ઉપર કળશ ચડાવે એટલે સમર્થ અને સચ્ચરિત્ર છે, પણ હજી તેની કસાટી થવી બાકી છે. આનાયાસે પ્રાપ્ત થયેલાં સુખ-વૈભવની વસ્તુત: આપણે કઈજ કીમત આંકી શકતા નથી. પેથડકુમારને તેની ભાગ્યલક્ષ્મી ખરેખરૂ સુખ અર્પવા ચાહતી હતી અને તેથી તેના માર્ગે પણ કંટકમય બનાવી રહી હતી.
પિતા અને માતાના સ્વર્ગવાસ પછી કેટલાક દિવસા તેણે ચિંતા અને ગ્લાનીમાં વીતાવ્યા. શિરપરનું છત્ર ઉડી જતાં મનુષ્યની જેવી દશા થાય તેવી જ તેની પણ દશા રહી. શાકજન્ય પરાભવને ખ ંખેરીને સાવચેત બન્યા ત્યારે તેની અવસ્થા પલટાઈ ગઈ હતી. દાનેશ્વરી પિતાના પુત્ર આજે
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩) કંગાળ બન્યો હત–ધનિક પિતાના પુત્ર પાસે આજીવિકાના પણ સાંસા પડવા લાગ્યા હતા. માનવબુદ્ધિને આવાં પરિવર્તનેનાં રહસ્ય તત્કાળ કળાતાં નથી, તેને વિધિની કૂરતા સિવાય બીજું કંઈ સમજાતું નથી. પરંતુ વિપત્તિ અને કસોટીઓએ આજ સુધીમાં મનુના સામર્થ્યને જે રીતે ખીલવ્યું છે તે જોતાં તે સંપતિએ કરતાં પણ વિપત્તિઓ જ અધિક ઉપકારક નીવડી છે એમ કોણ નહીં કબૂલે ? સુખના એકધારા ચીલામાં જીવનનું ગાડું હંકારનાર કદાચ સુખ–શાંતિ મેળવી. શકે, પણ વિપત્તિના ખાડામડીયાવાળા માગે જીવનને રથ હંકારનાર જ આખરે વિજય અને કલ્યાણ પ્રાપ્ત કરી શકે. પેથડકુથારને જીવનરથ વિકટ માગે ચડી ચુકયે હતે-પગલે પગલે તેના સામર્થ્ય અને બળની કસોટી થઈ રહી હતી. તે ભૂલી ગયા કે પોતે એક શ્રીમંત-વિશ્વવિખ્યાત પિતાનો પુત્ર છે. પિતાને તે સૈથી વધારેમાં વધારે દીન માનવા લાગ્યું. આત્મશ્રદ્ધાને ઉનહી આંચ સરખી પણ ન લાગે તેમ તેણે મિથ્યાભિમાન અને ક્ષણજીવી આડંબરને તિલાંજલી આપી પરમ નમ્રતા, સાધુતા અને સરળતાને વધાવી લીધી.
એકદા તપગચ્છીય આકાશને વિષે સૂર્ય સમાન શ્રી ધર્મઘોષસૂરિ નામના સમર્થ અને પ્રતિષ્ઠિત આચાર્ય એ જ વિદ્યાપુર નામની નગરીમાં ચાતુમાસ નિમિત્તે આવી ચડ્યા. આ આચાર્ય મહારાજની પ્રભાવશીલતા અને આધ્યાત્મિક શક્તિ વિશે લોકોમાં અનેક પ્રકારની વાતો ચાલતી. કેઈ કહેતું કે એક કામણગારી સ્ત્રી, જેના કામણુ હુમણને લીધે ભલભલા
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૪ ) સાધુ-સન્યાસીઓ પણ ઉપહાસ્યને પાત્ર બની લજવાયા હતા તેને આ આચાર્ય મહારાજે પોતાના મંત્રના બળથી એટલી તે લાચાર બનાવી દીધી હતી કે આખરે તેણુને આચાર્ય મહારાજ પાસે અંત:કરણ પૂર્વક ક્ષમા માગવી પડી. કેઈ કહેતું કે એક ડાકિણી, જે નગરના ઘણાખરા માનનીય પુરૂષ અને અધિકારીઓને પણ સતત પજવતી તેણીને પણ આજ આચાર્ય મહારાજે પોતાના તપના પ્રભાવથી નગરીની હદ .હાર હાંકી કહાડી હતી.
ઉજજયિની નગરીને વિષે, મંત્ર-તંત્રને વિષે કૂશળ એ એક યોગી જેન સાધુઓને હંમેશા કનડગત કર્યા કરતે. તેને પણ આજ ધર્મઘોષસૂરિએ મંત્ર અને ઉપાસનાના બળથી એ સીધે દર બનાવી મૂક્યો હતો કે તે જૈન સાધુઓને કનડવાને બદલે તેમની વિવિધ પ્રકારની સેવા કરતે થઈ ગયે. અસંખ્ય આધી–ત્યાધી ને ઉપાધિવાળાં સ્ત્રી-પુરૂ
ને તેમણે આજ સુધીમાં શાંતિ અપી હતી. રાજા-મહારાજાઓ અને સેનાપતિઓ પણ આ સૂરિમહારાજની આજ્ઞાને માન આપતાં.
એ રીતે ધમષસૂરિ મહારાજ સાક્ષાત્ સામર્થ્યને જ અવતાર છે એમ મનાતું. તેમની નિસ્પૃહતા, ઉપદેશ પ્રભાવ અને માત્ર આકૃતિ ઉપરથી જ ગુણ-દેષ જાણું લેવાની શકિત વિષે લોકે આશ્ચર્યમુગ્ધ થઈ જતા. - આજે ઉપાશ્રયમાં શ્રોતાઓની ભીડ જામી છે. ધર્મશેષ
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૫) સૂરિ મેઘ ગંભીર સ્વરે શ્રાવક અને સાધુઓના વ્રત-આચાર ઉપદેશી રહ્યા છે. આખી સભા ચિત્રવત્ બની એ ઉપદેશનું પાન કરી રહી છે. અઢળક ધનવાન શ્રીમતે, અધિકારીઓ અને શ્રાવિકાઓની હાજરી એક દેવસભાને ખ્યાલ ઉપજાવી રહી હતી. પેથડકુમાર પણું એજ સભાના એક ખુણામાં બેસી વ્યાખ્યાનને રસ ઝીલી રહ્યો હતો.
સૂરિ મહારાજે પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રત ઉપર રત્નસાર વહેવારીયાની કથા કહેવી શરૂ કરી: કથા પુરી થતાં આચાર્ય. શ્રીએ પ્રબોધ્યું કે –“શુદ્ધભાવથી પ્રેરાઈને જે પ્રાણી છેડી પણ વિરતિ અંગીકાર કરે છે તેની દેવતાઓ પણ સ્તુતિ કરે છે. દેવતા દરેક રીતે સુખી અને સાધનસંપન્ન હોવા છતાં વિરતિ, પણું ગ્રહણ કરી શકતા નથી. એકેંદ્રિય આદિ જી કવલાહાર નથી કરતા તે પણ તેમને ઉપવાસનું ફળ મળતું નથી. કારણ કે તેઓ અવિરતિ છે. મન વચન અને કાયાએ કરીને એનેંદ્રિયાદિક સંસારી પ્રાણીઓ પાપ નથી કરતા તે પણ અંનતકાળથી તેઓ અવરતિપણાને લીધે એકેદ્રિયપણામાં જ રહે છે. તિર્યો પણ જે પૂર્વભવને વિષે ઈદ્રિય અને મનને વશ કરી શકે તે આ ભવમાં કેરડાના, અંકુશના તથા આરના મારથી મુક્ત રહી શકે. સર્વત્ર વિરતિ જ ફળદાયક છે.”
- મહારાજશ્રીને અસરકારક ઉપદેશ સાંભળી કેટલાક શ્રાવકે અને શ્રાવિકાઓએ પણ પોતપોતાને ઉચિત એવા પરિ. ગ્રહ પરિમાણ વ્રત લીધા. પેથડકુમારને તે વ્રત લેવા જેવું કે
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૬ ) આચાર્ય મહારાજની સમિપે જઈ કંઈ પ્રાર્થના કરવા જેવું હતું જ નહીં. તે તે છાને માને પોતાના સ્થાને જ બેસી રહ્યો.
આ વખતના પેથડકુમારનો દેખાવ પણ કેટલે કંગાળ હતો? ગર્ભશ્રીમંતાઈનું આછું નૂર તેના વદન ઉપર તરવરતું હતું, છતાં એકાંત દરિદ્રતાને લીધે મલીનતાએ તેની ઉપર પિતાને કાબુ જમાવી દીધું હતો. બારીકાઈથી જેનારને પેથડની આંખમાં કંઈક અસાધારણ જતિ જરૂર દેખાય, પણ એ જોવાની કેઈને ફરસુદ ન હતી. તેના ફાટલાં-તૂટલાં કપડાં, હાથે-પગે ચૂંટેલી રજ અને તેની અતિ નમ્રતા કેને કંઈ જ ખ્યાલ ન આપી શકી કે આ પેથડકુમાર એક વખતના કુબેર ભંડારી જેવા દેદાશાહને એક વારસદાર છે. તેમને તે એમજ લાગ્યું કે આ કોઈ ગરીબ કુળને સંતાન છે અને તેનામાં એક કુટી બદામ જેટલી પણ કીસ્મત નથી. ખરેખર સંસારીઓ બાહ્ય દેખાવને જ સર્વસ્વ માની પોતે છેતરાય છે અને બીજાને પણ ભ્રમમાં ફસાવે છે. પેથડકુમારના બાહ્યદને શ્રોતાઓના દીલમાં કંઈ સારી અસર ન કરી. આચાર્ય મહારાજનું લક્ષ પણ તેના તરફ ન વળ્યું.
એટલામાં એક શ્રાવક બોલી ઉઠ્યો:–“કૃપાળુ ગુરૂદેવ! સૈને વ્રત-નિયમ આપે છે તે પેલા ભાઈ દૂર રહ્યા રહ્યા ક્યારના વિચાર કરી રહ્યા છે તેમને કેમ વ્રત નથી આપતા ?” પેથડકુમાર તરફ આંગળી ચીંધતાં જ સો શ્રેતાઓનું ધ્યાન તેની તરફ ગયું. પેથડકુમાર મનમાં ને મનમાં જ શરમાઈને સમસમી રહો ! તેને થયું કે આવી હાંસીને પાત્ર બનવું
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૭) તેના કરતાં તો પૃથ્વી માર્ગ આપે તે તેમાં દટાઈ જવું એ કંઈ હું નહીં. તેને પોતાના દેશ અને દરિદ્રતા ઉપર તિરસ્કાર
પિતાના જ ધર્મબંધુએ આવી મશ્કરી કરે છે તેને અસહ્ય થયું. છતાં વિધિનો આદેશ પાળવા સિવાય અત્યારે તેને માટે બીજો કોઈ માર્ગ ન હતે.
સૈ જોઈ શક્યાકે પેથડકુમાર તરફ આંગળી ચીંધવામાં તેની ગમ્મત કરવા સિવાય બીજો કોઈ આશય ન્હોતા. જેને પહેરવાને પૂરના કપડાં પણ નથી, જેની આંખ અને મોં ઉપર મેલના થર બાઝયા છે તે બિચારો પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રત લે એ દેખીતી રીતે અશકય હતું.
આજે ભલે દરિદ્ર દેખાય, પણ લાખ વર્ષે તે લક્ષા ધિપતિ અને કોડ વ તા કડાધિપતિ થવાનો ને ?બીજા એક આવકે પેથડકુમારના પ્રકરણને આગળ ચલાવવાના ઇદાથી કેર કરી, ધમસભામાં છુપું હાસ્ય પ્રસરી રહ્યું.
આચાર્ય મહારાજને આ સ્થિતિ ન રૂચી. તેમણે કહ્યું –“ લક્ષ્મીને અહંકાર એ ગૃહસ્થોને માટે બુરામાં બુરો અધ:પત છે. કોણ નથી જાણતું કે લક્ષમી સ્વભાવે જ ચંચળ છે? ચંચળ વસ્તુને ગર્વ ધરનાર ભલભલા ચમરબંધી પણ ધી ચાટતા થઈ ગયા છે, તે પછી લક્ષાધિપતિ કે કોચ્યા ધિપતિની તો વાત જ શા સારૂ કરવી જોઈએ? લમી કોઈને ત્યાં સ્થાયીપણાને નથી પામી. લક્ષ્મીનો તો મદ કઈ એ ન જ કરવો જોઈએ. એટલું જ નહીં પણ કુળને, બળનો,
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૮) રૂપ, તપને અને જ્ઞાનને મદ પણ નહીં કરવાને શાસ્ત્રકારોએ સ્પષ્ટ શબ્દોમાં આદેશ કર્યો છે. આજે જે દરિદ્રપણાને લીધે શેરીની ધૂળમાં આળોટે છે તે જ પુરૂષ આવતી કાલે પુણ્યપ્રભાવવડે કરીને સાત મહેલની અટારીએ નહીં વિરાજે એમ કેણ કહેવાને સમર્થ છે? ચડતી-પડતી એ તે સંસારને સ્વભાવ જ છે. ચડતીમાં ફુલાઈ જવું અને પડતીમાં દબાઈ જવું એ કાયરતા છે–પુરૂષાર્થ નથી.”
પિથડ તરફ અમીભરી નજર કરી આચાર્ય મહારાજે કહ્યું:–“શ્રીમતી અને આડંબરીજ વ્રત લઈ શકે એવો નિયમ નથી. જે ધર્મમાં એ પક્ષપાત રહેલે હેય તે ધર્મના નામને પણ લજવે છે. જીનશાસન તે સાગર જેટલું વિશાળ છે. એ દર્શનમાં શ્રીમંત કે ગરીબના ભેદ ન સંભવે. તમે કદાચ આજે ગરીબ હે તેથી શું થઈ ગયું ? તમારામાં જે અનંત સામર્થ્ય છે તેની પાસે લક્ષ્મીવંતને વૈભવ કંઈજ હિસાબમાં નથી. તમે જે વખતે તમારા સામર્થ્યને ખીલવશે તે દિવસે આખું વિશ્વ તમારે પગે પડતું આવશે. કાયરે જ દીનતાવાળી દશા અનુભવી પિતાને કંગાળ માની લે છે. આત્મા કઈ દિવસ કંગાળ નહતા અને આજે પણ નથી. તમારે શરમાવાની કંઈ જ જરૂર નથી. તમે પુષ્કળ સંપત્તિના સ્વામી છો એમ માને અને વ્રત લઈ તમારું આત્મકલ્યાણ ચિંત.” આચાર્ય મહારાજના શબ્દોએ પેથડકુમારના અંતરમાં ઉંડી અસર કરી. શબ્દોમાં વહેતું વાત્સલ્ય તે જોઈ શકે. તે ત્યાંથી ઉઠ અને ધીમે ધીમે આચાર્ય મહારાજની સમિપે પહોંચ્યો.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૯) શ્રોતાઓ ઉત્સુકપણે એ દ્રશ્ય જોઈ રહ્યા. પિથડ જેવા મજુર માણસ કઈ રીતનું પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રત અંગીકાર કરે છે તે જોવા સા શાંત બન્યા.
પણ પેથડે હાથ ન જોડ્યા. નિર્ભય ગતિએ જેમ આ હતા તેમ તે નિર્ભયપણે ઉભે રહ્યો. “મહારાજ શ્રી !” એ શબ્દ તણે એટલા સંસ્કાર અને છટાથી ઉચ્ચાર્યો કે સૌને એમ ખાત્રી થઈ કે આ પુરૂષ દેખાવે જેવો મજુર છે તે જ સંસ્કારને વિષે સમૃદ્ધ છે. “ ચિંથરે બાંધ્યું રતન તો ન હોય ! “ એમ પણ કોઈનાથી કહેવાય ગયું!
આચાર્ય મહારાજે પેથડના મુખ ઉપરની સંસ્કાર રેખાએ ક્ષણવારમાં પારખી લીધી. તેના નયનમાં છલકાતું તેજ, આ કોઈ અસાધારણ પુરૂષ છે એમ પુરવાર કરી રહ્યું. સૂરિજી મહારાજ ઘણા વિદ્વાન, લક્ષમીવાન, અને સત્તાવાન પુરૂષાના પરિચયમાં આવ્યા હતા. પોતાની સામે ઉભેલ નજુવાન જાણે એ બધામાં એક નવી જ ભાત પાડતો હોય તેમ તેમને થયું. “ચંદ્ર છપે નહીં બાદલ છો ” એ પંકિતઓ તેમને યાદ આવી.
પેથડકુમારે સહજ શૈલીમાં કહ્યું. “સુવર્ણને એક દિવસ અભિમાન થયું. તેણે ફર્યાદ કરી કે મને ઘણું ઘણું રીતે કરવામાં આવે છે–મારી ઉપર હથોડીઓના પ્રહાર થાય છેમને અગ્નિમાં ઝીંકવામાં આવે છે છતાં મને દુ:ખ નથી થતું. મને માત્ર એક જ વાતનું દુઃખ રહ્યા કરે છે અને તે એ જ
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૦) કે મારી સરખામણ આ કાળા મુખવાળી ચણોઠી વડે થાય એ મને અસહ્ય લાગે છે.” આ સાંભળી ચણાઠી બોલી કે –“તારું અભિમાન તને ભલે એમ બોલાવે. તું બહુ રૂપાળું માનતું હેય તો પણ હું કંઈ તારા કરતાં રૂપમાં ઉતરું એમ તે નથી જ. મારા રંગ અને ગોળાકાર પાસે તે તારે શરમાઈ જવું પડે. તારામાં ગમે તેટલું મુલ્ય હોય તે પણ એ મુલ્યના નિશ્ચયમાં હું જ ઉપકારક અને આવશ્યક છું-તારી કીમત માટે લઈને જ થાય છે એ ન ભૂલવું જોઈએ. એ જ પ્રમાણે શ્રીમંતની શ્રીમંતાઈ પણ ખરું જોતાં ગરીબોની ગરિબાઈને લીધે જ અંકાય છે. શ્રીમંતના વૈભવ ગરીબોના બાહુબળથી જ ટકી રહ્યા છે. દુનીયામાં જે મારા જેવા પરિશ્રમ કરીને પેટ ભરનારા ન હોત તે શ્રીમંતોની શ્રીમંતાઈને કશું જાણત? ધનિકે ભલે ગરીબનું ઉપહાસ્ય કરે, પણ પેલી ચણોઠીએ કહ્યું તેમ ગરીબાઈ જ શ્રીમંતાઈને અધિક દીપાવે છે. ગરીબાઈ છે તે જ શ્રીમંતાઈ છે. ખરું જોતાં શ્રીમંતોએ ગરીબોને જ ઉપકાર માન જોઇએ. હું આજે ગરીબ છું–મારાં કપડાં ફાટલાં-તૂટલાં છે મારા અંગ ઉપર મેલના પડ બાઝી ગયા હશે, પણ હું મારા બળને જે રીતે વિકસાવી રહ્યો છું તેનું તો તમને સ્વમ પણ ભાગ્યે જ આવે! અને આજે જે હું દેખાઉં છું તે કંઈ જન્મથી જ ન હતું. હું પણ વૈભવ શું છે તે જાણું છું, કીર્તિ અને લક્ષ્મી કેટલા ચંચળ છે તે અનુભવી ચુક્યા છું અને તેથી જ સૌ કોઇના ઉપાલંભ તથા કટાક્ષ સહન કરવાની શક્તિ મેળવી શક્યો છું. મારા પિતા દેદાશાહના નામથી કોણ અજાણ છે?”
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૧) દેદાન પુત્ર પિથડ? ” વ્યાખ્યાન સભાના ખુણે ખુ ણામાં એક વિજળીના જેવો ચમકાર વ્યાપી રહ્યો ! આચાર્ય મહારાજ પણ થંભિત થયા ! તેમનું અનુમાન ખરું પડયું ! આખી સભાને રંગ પલટાઈ ગયે !
પેથડના શબ્દોમાં વાતાવરણ ભરી દીધું હતું. કેઈની બોલવાની હિંમત ન ચાલી. સૂરિજીએ માત્ર એટલું જ કહ્યું કે: “પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રત એ તો ભરૂપી ગજેંદ્રને શિરે એક અંકુશરૂપ છે અને તે દેદાશાહના પુત્ર–પેથડકુમારને સર્વથા ઉચિત છે.”
તે પછી પ્રસંગોપાત સૂરીશ્વરે સમકિતની આવશ્યક્તા વિષે વિવેચન કરી, ધનનું પરિમાણ કરનાર દરિદ્રીઓ પણ પાછળથી કેવા ઉદાર અને ધમાંભા નીવડ્યા છે તે બધું કા અને એતિહાસિક દષ્ટાંતે દ્વારા બતાવી આપ્યું. ગમે તેવા દીન-દરિદ્રને પણ પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રત લેવાને અને સમ્યકત્વની ક્રિયા કરવાનો અધિકાર છે એમ પુનઃ પ્રતિપાદન કર્યું.
પેથડે હાથ જોડ્યા. સૂરીશ્વરે તેને પાસે બોલાવી તેના હાથની રેખાઓ તપાસી. રેખાશાસ્ત્રનું જે ઉંડું જ્ઞાન તેઓ ધરાવતા હતા તે પરથી મહારાજશ્રીને લાગ્યું કે આ યુવક વખત જતાં પુષ્કળ સંપત્તિ અને સત્તાને પણ સ્વામી બનો જોઇએ.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
. (૮૨) “કહો ત્યારે, કેટલું પરિમાણ કરશે?” શ્રી ધર્મઘોષ સૂરિએ પ્રશ્ન કર્યો.
“મારા જેવા માણસને માટે વીસ હજાર ટાંકનું પરિ. માણુ બસ થાય.” પેથડે નમ્રપણે ઉત્તર આપે.
“આ વ્રત ચાવજજીવન પાળવાનું છે એ ન ભૂલતાં. વિચારીને પ્રતિજ્ઞા કરે તે પાછળથી મુંઝાવાનું કંઈ કારણ ન રહે. ” પેથડ પિોતે ભલે ન જાણતા હોય, પણ આચાર્ય મહારાજ તે પેથડનું ભાવી વાંચી શક્યા હતા, તેથી આડકતરી રીતે કંઈક વિશેષ છૂટછાટ મુકવાને તેમણે આગ્રહ કર્યો.
પાસે એક કેડી પણ ન હોય અને છતાં વીસ હજાર ટાંકનું પરિમાણ પિતાને માટે બાંધે એ શું આપને ઓછું હાસ્યાસ્પદ લાગે છે?” પેથડની નમ્રતા તેના શબ્દ શબ્દમાં તરવરી રહી.
“તમારે માટે પાંચ લાખનું પરિમાણ મને બસ લાગે છે.” આચાર્યશ્રીને આ નિર્ણય અદભૂત હતો. અજ્ઞાન–બાળ જીને તેમાં ભારે અતિશક્તિને ભાસ થયા.
પાંચ લાખ?” પિડ એકદમ બોલી ઉઠ્યો.
અને તે પણ વખત જતાં તને બહુ ઓછા લાગશે.” પેથડની સત્તા અને સમૃદ્ધિને ખ્યાલ આવતાં આચાર્યશ્રીએ સમાધાન કર્યું.
પાંચલાખ ટાંકની તે મને કલ્પના પણ નથી
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૩) આવતી.” પેથડની આ પ્રકારની ભદ્રિકતા જોઈ મહારાજે પોતાની પરમ પ્રસન્નતા દાખવી અને કહ્યું કે –
જે પોતાની મહત્તા સમજી શકતા નથી તે જ વખત જતાં મહાન થાય છે. પિથડને આજે પિતાની ભાવી મહત્તાનું ભાન નથી. એ તેની નિરભિમાનતા સૂચવે છે. દેદા જેવા ધાર્મિક પિતાના પુત્રને જ એ ભદ્રિકતા શોભે. તેના હાથની રેખાઓ ઉપથી તેમજ બીજાં લક્ષણો જોતાં હું ખાત્રીથી એમ માનું છું કે આજને એ કંગાળ પેથડ ભવિષ્યમાં એક નામાંક્તિ પુરૂષ થશે. તેની કીર્તિ દશે દિશામાં ફરી વળશે. જેઓ આજે તેની સામે જોઈ છુપું છુપું હસી રહ્યા છે તેઓ તેની મહેરબાની મેળવવા મથશે.” આચાર્ય મહારાજની આ વાણું સાંભળી ઘણાખરા વ્યવહારીયા તાજુબ બન્યા. શ્રી ધર્મઘોષ સૂરિજી જેવા પુરૂષને મુખે અતિશયોક્તિ કદાપિ ન હોય એવી તેમને પુરેપુરી શ્રદ્ધા હતી, થેડી પળે પહેલાં જે પેથડ પ્રત્યે કરૂણ અને કટાક્ષ વહેતાં તે પલટાઈ ગયા. પેથડની સામે સા ભક્તિભાવ ભર્યા આહૂલાદ પૂર્ણ હૃદયથી નીરખી રહ્યા.
આપનું વચન મારે પ્રમાણ છે !” એમ કહી પેથડકુમારે ફરી હાથ જોડ્યા. સૂરીજી મહારાજે વિધિપુર:સર વ્રતસ્વીકારનો પાઠ ઉચાર્યો, અને વખત વીતતાં સભા પણ વિસર્જન થઈ.
પિતાના વર્તમાન અને ભાવીને વિચાર કરતા પેથડ ઘેર પહોંચે. એ વખતે તેની પત્નિ-પ્રથમિણું કંઈ ઉંડી
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૪) ગ્લાની ચિંતામાં, તેના આગમનની જ રાહ જોતી બેઠી હતી. આજે છેલ્લા કેટલાય દિવસ થયાં તેમને માત્ર એક જ વખત આહાર કરવાની અને એટલેથી જ સંતોષ માનવાની ફરજ પડી હતી. પ્રથમિણે એક ધનિક પિતાની પુત્રી હતી. પેથડની જેમ તે પણ સુખ અને વૈભવમાં ઉછરી હતી. તેણુએ ધાર્યું હોત તે તે પોતાના દુઃખી-દરિદ્ર પતિને ત્યાગ કરી પિતાને ત્યાં જઈને રહી શકી હોત. પણ તેનું હૃદય સંસ્કારી હતું પતિના સુખ-દુ:ખમાં ભાગ લઈ, પોતાના નારી જીવનને સાર્થક કરવાના ઉચ્ચ આદર્શ ધરાવતી હતી. વિવિધ સંકટો વેઠવા છતાં તેણીએ એ વિષે પોતાના પતિને કે કઈ સગાં-સંબધી ને પણ ફર્યાદને એક અક્ષર સુદ્ધાં કહ્યો નથી. તે પિતાના આત્માને જ સંબોધીને કહેતી કે “દુ:ખના દિવસે જેણે નથી વેહ્યા તે વસ્તુત: સુખનું મુલ્ય ન સમજી શકે. દુ:ખ એ તે દેવના આશિર્વાદ ગણાય. મૂખ–મૂઢ આત્માઓ જ દુઃખના તાપને અનુભવી હતાશ બની જાય છે. દુઃખ-ઉપાધી અને સાંસારિક વેદનાઓની ભઠ્ઠીમાંથી જેઓ હસતે મુખે પસાર થઈ શકે છે તે જ સુખને સાચે રસાસ્વાદ ગવી શકે છે.” અથાર્ત ગરીબાઈની મહત્તા તે સમજતી હતી. છતાં આજે પતિદેવ આવે ત્યારે તેમના થાળમાં શું ધરવું તેના વિચારમાં તે ગરકાવ હતી. પેથડે એ ચિંતાતુર–પ્લાન વદન નીહાળી એક દીર્ઘ નિ:શ્વાસ મૂકો. ઘેર આવતાં જ તેને યાદ આવ્યું કે આજે ઘરમાં અનાજ નથી. વ્યાખ્યાનમાં બેસી રહે વાથી તે અત્યાર સુધી પિતાની સ્થિતિ ભૂલી ગયે હતે.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૫ )
પતિના દર્શને પ્રથમણીના ડેરા ઉપર સ્વગીય સંતાબની જયંતિ ફ્રી વળી. તે એકદમ પાસેની કેાઇ એક સખીને ત્યાં જઈ કઈક માગી લાવી અને ઘેાડાજ વખતમાં પેથડને પ્રેમ પૂર્વક ભાજનના થાળ ધર્યા.
પેથડનુ હૈયું ભરાઈ આવ્યું. પ્રથમણીના સ્નેહ અને આત્મભાગ જોઈ તેને દેવલાકનાં સુખ પણ તુચ્છ ભાસ્યાં જમતાં-જમતાં આજની વ્યાખ્યાન સભાની, સુવર્ણ અને ચણાઠીની તેમજ પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રતની પણ ઘણી ઘણી વાતા પેથડે કહી દીધી.
પ્રકરણ ૧૧ મું.
માંડવગઢના મહિમા,
માળવદેશમાં એક કાળે લક્ષ્મીના પૂર ઉભરાતા. માંડવગઢ એ તેનુ મુખ્ય કેન્દ્ર સ્થળ હતું. ઇતિહાસ પ્રસિદ્ધ ઉજજયિનિ કરતાં પણ માંડવગઢ શ્રદ્ધા અને શ્રીમતાઈના વૈભવ અધિકતર પ્રમાણમાં ભાગબ્યા એવા પ્રમાણ મળી આવે છે. નદીઓના પાણી જેમ સાગરમાં ઠલવાય તેમ માળવ દેશની વિભૂતિએ એક સમયે માંડવગઢમાં આવી વિરમતિ. લક્ષ્મી, સરસ્વતી અને શ્રદ્ધાનાં નિમળ જળનુ તે એક સંગમ સ્થાન અન્યુ હતુ. આજે જો કે જૈન સ્તુતિયામાં “ માંડવગઢના
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૬) રાજી નામે દેવ સુપાર્શ્વ” એટલે જ અંશ રહી જવા પામ્યો છે પણ એ અમર ઉદગાર ઐતિહાસિક મધ્યકાળની અસંખ્ય સુખ સ્મૃતિઓને જગવે છે. આજે માંડવગઢ એક પુરાતન અવશેષ રૂપે વિદ્યમાન છે. પરંતુ અમે તે સમયની આ વાત કહીએ છીએ તે વખતે માંડવગઢ અને અમરાપુરીમાં કાંઈ ઝાઝે ભેદ ન હતો. કેટધ્વજોની ઉંચી અટારીઓ ઉપર તેમની કીર્તિનીધજાઓ અહોનિશ ફરકતી, શૃંગાર, વિલાસ, વૈભવ અને વ્યાપારની સાથે ધર્મભાવના, શ્રદ્ધા, અને ભક્તિ પણ સાથે સાથે જ માંડવગઢના કિલ્લામાં ક્રિડા કરતાં. એને દુશ્મનને પણ ડર હેતે. સને ખાત્રી હતી કે તેના મજબુત કીલ્લા અને સબળ સૈનિકે પાસે ગમે તે જંગબહાદુર–પણ ગાંજી જાય. પૃથ્વી આખી રસાતળ જાય, પણ માંડવગઢને વાળ ન ફરકે એવી સૌને પુરેપુરી ખાત્રી થઈ ચુકી હતી. રાત્રીના બીજા પ્રહારથી લઈને તે ઠેઠ અરૂણેાદય થતાં સુધીમાં સંગીત, વિનોદ અને વિહાર ને પૂરહાર વ. દરવાને થેડી રાત્રી વીતતાં જ કીલ્લાના દરવાજા બંધ કરી, ક્ષેમકુશળતાને ડંકો બજાવતા. માંડવગઢના કીલ્લામાં સાયંકાળ પછી તે મૃત્યુ પણ પગ મુકવાની હિમ્મત ન કરી શકે એમ મનાતું.
રાત પડી જવાથી, અને દરવાજા બંધ થઈ જવાથી ટાઢથી ધ્રુજતા ત્રણ મુસાફરે બહાર ઓટલા ઉપર હુંટીયા વાળીને પડયાં છે.
સાંભળ્યું તે હતું કે માંડવગઢમાં મૂર્તિમંત
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૭) શોર્ય–વીર્ય અને પ્રતાપ વસે છે. પણ એને બદલે ઉલટું અહિંત ભયનું જ સામ્રાજ્ય પ્રવર્તતું હોય તેમ જણાય છે. દુશ્મન ના ભયને લીધે પ્રજાને નગરના દરવાજા આમ બંધ રાખવા પડે એના વૈભવ અને પ્રતાપમાં પણ ધૂળ પડી !
યુવક પ્રવાસી થાકના કંટાળાથી ઉશ્કેરાઈને બેલતો હોય એમ લાગ્યું,
સુખ અને વૈભવ હંમેશા સહીસલામતી જ શોધે છે. અને જ્યાં માત્ર સલામતીની જ વાહવાહ બોલાતી હોય ત્યાં અધ:પતન પણ ડોકીયાં જ કરતું હોય છે.” ઉત્તરમાં મૃદુસ્વર સંભળાયા. એટલામાં પડખામાં સૂતેલા બાળકે પાસું ફેરવ્યું. ટાઢ અને થાકને લીધે તે પણ ઘસઘસાટ ઉંઘવા છતાં વચમાં વચમાં જરા રડી લેતું. માતપિતાનાં સ્નેહ દુર્બળ હૈયાં એ રૂદન સ્વર સાંભળી અધિક વ્યથા પામતાં. પણ આજે તેઓ લાચાર હતા.
“મારા હાથમાં જે સત્તા આવે તો હું પહેલવહેલું કામ એ કરૂ કે નગરીના સઘળા દરવાજા તોડીને આગમાં બાળી નાખું ! થાક્યા પાકયા મુસાફરોને ભૂખ્યા તરસ્યા આખી રાત્રિ બહાર વીતાવવી પડે એના જેવી બીજી કૂરતા કઈ હોય! પુરૂષના કંટાળાને વાલે ભરચક ભરાઈ ગયે હતો.
એ તે આપનું અભિમાન આપની પાસે એમ બોલાવે છે. ઘરને બારણાની જેટલી જરૂર તેટલી જ નગરીને પણ દરવાજાની જરૂર રહેવાની. છતાં એટલું તો ચોક્કસ કે અતિથિન
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૮ ) સાદ સાંભળતાં ગૃહસ્થો તરત જ દોડીને દ્વાર ખેલે તેમ રખેવાળોએ પણ પિતાની વિવેક બુદ્ધિનો ઉપયોગ કરી સારા માણસને અંદર લેવા જોઈએ.” પ્રવાસી–સ્ત્રીએ વચલે તેડ કાઢયા.
પુરૂષ સહેજ ઝંખવાણે પડ્યો. પણ એ તડ સાંભળી, પિતાની પત્નિના બુદ્ધિબળથી ગર્વિત પણ બને. રાજકાજમાં તેમજ વહેવારમાં પણ સન્નારીઓનાં સૂચન આ રીતે કેટલાં ઉપયોગી થાય તેને તેને કંઈલ ખ્યાલ આવે. - એટલામાં તે નિદ્રાએ આવીને તેમની ઉપર પિતાને કાબુ જમાવ્યું. બન્ને જણાં લાંબા પ્રવાસથી થાકી ગયાં હતાં. અધુરામાં પુરૂં તેમણે માંડવગઢમાં જઈ ભૂખ-તરસને છીપાવવાની જે આશા રાખી હતી. તેમાં પણ તેઓ નિરાશા થયાં હતા. નિદ્રાએ ભૂખ-તરસ અને થાકને ભૂલાવવા તેમને પિતાની હુંફાળી ગોદમાં લીધા.
અંધકાર આખરે ઓગ. ઉષાએ પૂર્વના આકાશમાં કુમકુમ પગલાં કર્યો. માંડવગઢની ઉંચી અટારીઓ અને મંદિરે ઉપર સુવર્ણ તેજ પથરાઈ રહ્યું. યુવકે જાગૃત થઈ એ દ્રશ્ય નિહાળ્યું. આ વૈભવવંતા પુરમાં પોતાનું સ્થાન કયાં એવો આત્મ પ્રશ્ન થયો. ઘડીભર વિચાર કર્યો. પણ જાણે કંઈ જ ચિંતા જેવું ન હોય તેમ એ મુંઝવણને માથેથી ફેંકી દઈ ટટ્ટાર થયો. લાવણ્ય અને સૌંદર્યની કરમાયેલી કળી જેવી સ્ત્રીને ઉઠાડી. ત્રણે જણા નગરીમાં જવા દરવાજા પાસે આવી ઉભા રહ્યાં.
--જેતા –
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૨મું.
જીવન યુદ્ધ પણ એ મુસાફરો કોણ? એકાએક તેમને માંડવગઢમાં આવવાની શું જરૂર પડી ? વાંચકોને સ્વભાવિક રીતે જ પ્રશ્ન થશે.
એ મુસાફરીમાં એકે તો પેથડના નામથી પરિચિત દેદાશાહના દરિદ્ર પુત્ર પૃથ્વી કુમારને અમારા વાંચકે ઓળખે છે. તેની સાથે તેની સ્ત્રી અને પુત્ર પણ વખાના માય આજે માંડવગઢના આશ્રયે આવી ચડ્યા છે. જેને જગતમાં કયાં આશ્રય ન મળે તેને માંડવગઢની ભૂમિ વાત્સલ્ય ભાવથી રૂ-કારે છે એને 'ડે સાંભળ્યું હતું. તેણે સહકુટુંબ માંડવચંદ્રમાં રહી જીવન યુદ્ધ લડવાનો નિશ્ચય કર્યો હતો. અહીં આ આવ્યા પછી ઘણું દીન અવસ્થા ભેગવતા વ્યાપારીઓ અઢબીક લક્ષમાં પ્રાપ્ત કરવા ભાશાળી થયા હતા, કેટલાયે બુદ્ધિમાને રાજ્યનો આશ્રય મેળવી પિતાને પ્રભાવ પાડી શકયા હતા, પેથડના મનમાં પણ એજ મહાત્વાકાંક્ષા રમી રહી હતી. તે હરકોઈ ભેગે જીવન યુદ્ધમાં વિજય મેળવવા મથી રહ્યો હતો.
નવકાર મંત્રનું સ્મરણ કરતો તે દરવાજા પાસે ઉભે છે. આગળ વધવા એક પગ ઉપાડે છે એટલામાં એક અસાધારણ દેખાવ તેની નજરે પડે. પેથડ થંભીને ઉલે થઈ રહ્યા છે
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૦ )
ડાબી બાજુ થોડે દૂર એક સર્પ ફણા વિસ્તારતા ક્રિડા કરી રહ્યો હતા..અને તે ફેણ ઉપર જ એક કાળી દેવ ચકલી, કઈ શુભ સ ંદેશ પાઠવતી હેાય તેમ કલ્લેાલ કરતી હતી. માંડવગઢમાં પ્રવેશતાની સાથે જ આવું દ્રશ્ય આંખે ચડે તેના કંઇક હેતુ અવશ્ય હાવા જોઇએ એમ પેથડે મનમાં નિશ્ચય કર્યા. એક તા ભયંકર સર્પ અને તે ઉપરાંત વળી શ્યામરગી ચકલીના પ્લેાલ્લ એ તેને પ્રથમ કાળીયે જ માખી આવવા જેવું અપશુકન લાગ્યું. તેણે આડા હાથ ધરી પ્રથમિણીને આગળ જતાં રોકી. પ્રથમિણી પણ એ સ ંકેત સમજી એ ઢગલાં પાછળ હઠી.
એક વાવૃદ્ધ પુરૂષ 'શાંતપણે આ વ્યાપાર જોઇ રહ્યો હતા. તેનાથી હવે ખાલ્યા વિના ન રહેવાયું. “ ભાઈ ! શુકનશાસ્ત્રના અજ્ઞાનને લીધેજ આમ કચવાએ છે. સર્પની ફેણ ઉપર કાળી દેવચકલી આનંદધ્વની કરે એના જેવા ઉત્તમ હ્યુમ્ન, શુકનશાસ્ત્રમાં પણ બહુ થાડાં હશે. તમે સરસ તક ગુમાવી. પણ ચિંતા નહી. હજી એક ઘડી વિતાવ્યા વિના નગરમાં પ્રવેશ કરો તા તમારાં ભાગ્ય ખીલ્યાં વિના ન રહે ”
66
માન
હું તેા પ્રારબ્ધ અને પુરૂષાર્થ ઉભયમાં વાવાળા છે. આ શુકન મારા પ્રારબ્ધ કે પુરૂષાર્થની આડે આવે એમ નથી માનતા. છતાં જો એ શુભ શુકન હાય તા મને અલબત્ત થાડું આશ્વાસન મળે. ” જતાં જતાં પેથડે ઉમેયુ દરવાજો વટાવી ને માંડવગઢના રાજમાર્ગ ઉપર ચાલ્યેા.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯ ) અજાણ્યા ગામમાં ઓળખાણ-પિછાન વિના ક્યાં જઈને ઉભું રહેવું એની પેથડને હવે મુંઝવણ થવા લાગી. પિતે એકલો હોત તે કઈપણ દુકાનને એટલે પડી રહીને, ખાવા ન મળત તો છેવટે પાણી પીને પણ બે-ત્રણ દિવસ ગાળી નાખત. પણ આજે તે એકલે ન હતો. સ્ત્રી-પુત્રની જવાબ દારી તેને માથે હતી. પિતાનું ગમે તેમ થાય, પણ એક વાર આ પરિવારને તો કઈ સહિસલામત સ્થળે મુકવો જોઈએ.
માર્ગ ઉપર લોકોની અવર-જવર શરૂ થઈ ગયે હતો. કોઈ મંદિરે દર્શન કરવા, ગુરૂવંદન કરવા તો કોઈ ધંધા અર્થે પ્રવૃત્તિવાળા જણાતા હતા. તેમને આ અજાણ્યા પ્રવાસીની શી દરકાર હોય ? પિથડે પણ પોતાને આગ્રહ કરીને કઈ બોલાવશે અને આદર-સત્કાર પૂર્વક ઉતારે આપશે એવી આશા -હાન રાખી. છતાં તેને રાહદારીઓની આ પ્રકારની બેદરકારી અટકવા લાગી. ને વિચાર કરવા લાગે –“બ
બે-ત્રણ ત્રણ દિવસથી માર્યો માર્યો ફરું છું –ભૂખ ને થાકને લીધે પરેશાન થઈ ગયો છું. છતાં આ સેંકડે રાહદારીઓમાંથી કોઈને લેશ માત્ર પણ દયા નથી આવતી. કેઈ પૂછતું પણ નથી કે કય ના છે અને અને કયાં જવા માગે છે ?' પેથડ જેવા પુરૂષાર્થીને પણ દુર્બળતાએ ક્ષણવાર ઘેરી લીધે.
પ્રથમિણીનું લજજાભરું હૈયું પણ અત્યારે સ્વસ્થ હોતું. ઘરની ચાર દિવાલે વચ્ચે, સૂર્ય પણ જેનું હાં ન જોઈ શકે. એવી રીતે રહેનારી આર્ય સ્ત્રીને જ્યારે ભરબજારમાં નિરાશ્ચિતપણે રઝળવાનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય ત્યારે તેમની
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯ર ) મને વ્યથા એક માત્ર અંતર્યામી સિવાય બીજું કંઈ ન સમજી શકે. પ્રથમિણ સંસ્કારી હતી-સતીઓને શિરે આવેલા સંકટ તે સમજતી હતી. તેને લાગ્યું કે વન–વેરાનમાં એકાકી રઝળવું તેના કરતાં ભર વસ્તીમાં સેંકડે રાહદારીઓના દ્રષ્ટિ, કટાક્ષ અને ટીકાને પાત્ર બનવું એ વધારે દુઃખદાયક છે. પણ આજે તો તે પણ નિરૂપાય હતી. ઝાંઝણકુમારને આ વિપત્તિ ને કંઈ બહુ ભારે ખ્યાલ ન આવ્યું. તે તે માતપિતાની છાયામાં, માર્ગની વચ્ચે પણ ઘરના જેવો જ સંતુષ્ટ હતો.
ભાઈ ! જરા ધર્મશાળાને માર્ગ ચીંધશે?” એક શ્રાવક ઉતાવળે ઉતાવળે ઘર તરફ જતો હતો તેને સંબંધી ને પેથડે પ્રશ્ન કર્યો. આ પ્રશ્ન પૂછનાર જે આડંબરી, દમામવાળે અથવા તે શ્રીમંત હોત તો એ ઉતાવળીયા ભાઈએ સહેજ ઠંડા પડી ધર્મશાળાનો સીધો માર્ગ ચીંધ્યા હત–કદાચ સાથે જઈને ઉતારાને બંદાસ્ત કરી આપે હોત, એટલું જ નહીં પણ થોડે વખત પોતાને ત્યાં રાખી તેમને માટે યોગ્ય ગોઠવણ જાતે કરી લીધી હોત. પરંતુ પથડના પહેરવેશમાં તેને કંઈજ આકર્ષણ ન જણાયું. સીધે જવાબ આપવાથી કંઈ વધુ અર્થ સરે એમ પણ ન લાગ્યું. થોડીવાર તે તે પિથડની સામે જોઈ રહ્યો. કહ્યું –સાવ અજાણ્યા લાગો છો ? બધા ચાલ્યા જાઓ-કયાંઈક આશ્રય મળી રહેશે. માંડવગઢમાં આશ્રયદાતાઓની કયાં ખોટ છે?”
પિડ અને પ્રથમિણે આ ઉત્તર સાંભળી સ્તબ્ધ થયા,
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૩ ) પોતાના જ એક સાધમી ભાઈ ધર્મશાળાનો માર્ગ બતાવવાને બદલે કે આશ્વાસનના બે શબ્દો કહેવાને બદલે, માથેથી ભાર ફેકી દઇને ચાલ્યો જતો હોય તેવી ઉપેક્ષા દર્શાવે છે અસહ્ય લાગ્યું. ખરું જોતાં તે આ દંપતીનાં હૃદય એટલાં બધાં આળાં થઈ ગયાં હતાં કે તેમને આજે સંસારને સામાન્ય આઘાત પણ મર્મભેદક લાગતો હતો; બાકી એ ઉપેક્ષા કે ઉતાવળમાં કઈ જ અજાયબી પામવા જેવું ન હતું.
ધીમે ધીમે તેઓ એક આલીશાન અટ્ટાલિકા પાસે પહોંચ્યાં. આસપાસના ગામડાઓ અને શહેરોમાંથી પણ રોજ માંડવગઢમાં એટલા બધા નવા મુસાફરો આવતા કે કોણ કયાંનો છે તે પૂછવાની તસ્દી પણ કઈ ભાગ્યશાળી જ લેતું. ધનદત્ત શ્રેણીના નામે ઓળખાતું કુટુંબ એમાં એક અપવાદ રૂપ ગણાતું. ચાવી ને ચોવીસ કલાક એ શ્રેણીનાં દ્વાર અતિથિના સત્કાર માટે બુલા રહેતા-જેવી જાહેરજલાલી હતી તેવી જ તેમની અતિથિ સેવા પણ મશહુર હતી. પેથડ અને તેને પરિવાર, પૂછતાં પૂછતાં એ શ્રેષ્ઠીની આલીશાન અટ્ટાલિકા પાસે આવી ઉભા રહ્યાં.
કે તેમને ઉપર બેઠા બેઠા નિહાળ્યા. વય તે તેમનું લગભગ ચાલીસેક વર્ષની આસપાસ હશે. પરંતુ વ્યાપારની ઉથલપાથલે, નિત્ય નવા માણસોના પરિચયે અને સત્તાધીશ તેમજ ધર્માચાર્યો સાથેના નિકટ સંબંધને લીધે તેમને તટસ્થપણે ઘણા ઘણા અનુભવે થઇ ગયા હતા. પેથડને દૂરથી જોઈને જ તેઓ કળી ગયા કે “યુવક પાણીદાર છે. તેની
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૪ )
ચાલવાની છટા જ કહી આપે છે કે તેના દેહમાં એક ઉન્નત આત્મા વસે છે. ” થાડીવાર સુધી તેએ એકીટસે તેની સામે ને સામે જ નીહાળી રહ્યા.
""
“ આ ાનું મકાન છે ? અહીં અમને બે-ચાર દિવસ આશ્રય મળી શકશે ? ” પેથડના મુખમાંથી આ શબ્દો પૂરાપાધરા બ્હાર નીકળે તે પહેલાં જ ધનદત્ત શેઠના એક નેાકર ઉપરથી ઢાડતા આવીને તેમને આદરપૂર્વક લઈ ગયા.
ડેલી વટાવી તેએ અંદર પેઠા. વચમાં જ એક નિળ–સુવાસિત જળને ફુવારા મદ મદ પણે વહી રહ્યો હતા. આસપાસ વિવિધ પ્રકારનાં ફુલઝાડ કાઇ કુશળ માળીની કાળ જીની સ્પષ્ટ ઉદ્ઘાષણા કરી રહ્યા હતા. ફુવારા અને ન્હાના બગીચાની પેલી તરફ શેઠનું અંત:પુર હતુ–પણ ત્યાં ચે કાઈ રાજ મહેલનુ સાંદર્ય અને ગાંભીર્ય આવી વસ્યાં હેાય એમ લાગતુ. પેથડને તે જોવા-વિચારવા કે અનુભવવાના અવકાશ ન હતા. આશ્રય અને જીવન યુદ્ધના જ વ્યુહ રચવામાં તે અત્યારે મશગૂલ હતા.
પ્રથમિણી અને ઝાંઝણને અંત:પુરમાં બેસાડી પેલા નાકર પેથડને ધનદત્ત શેઠ પાસે લઇ ગયા. શેઠે તેમને કૂશળવત માન પૂછી પાસે બેસાડ્યા. અજાણ્યા અને ખાનદાન અતિથિએ પેાતાના થાક, ભૂખ કે મુશ્કેલીનાં લાંબા વર્ણન ન કરે એમ શેઠ પાતે સારી રીતે જાણતા હતા. તેથી જ તેમણે કેટલે દૂરથી આવા છે, શુ ઉદ્દેશથી આવા છે વિગેરે પ્રશ્નો
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૫) પૂછી અતિથિનું દુઃખ તાજું કરવાનો પ્રયત્ન ન કર્યો. હોટે ભાગે ધંધા અર્થે જ આવા યુવકે માંડવગઢમાં આવે એમ તેમણે માની લીધું.
આ ભાઈને માટે એક જૂદો ઓરડે કાઢી આપજે. અને તેઓ અહીં રહે ત્યાં સુધી તેમને જમવા–કરવાની વ્યવસ્થા પણ આપણું રડે જ રાખજે.” પેથડની રૂબરૂમાં જ શેઠે પોતાને મુનિમને આજ્ઞા કરી.
પેથડની આંખમાં ઉપકારનાં આંસુ ઉભરાયા. શેઠે તેજેયા, પણ જાણે કંઈ બન્યું જ નથી એ દેખાવ કર્યો. થોડીવાર રહીને કહ્યું –“અતિ શ્રમને લીધે થાકી ગયા હશો. સ્નાનપૂજા આદિથી નિવૃત્ત થઈ ઘડીભર આરામ લ્ય.”શેઠ સીધા અંત:પુર તરફ ગયા અને પેથડ એકલો પડે. “હું કોણ છું–કેમ આવી ચડ્યો છું અને કેટલું રોકાવાનો છું” એ વિષે તે મને પ્રશ્ન સરખો પણ ન કર્યો, છતાં મારે માટે વ્યવસ્થા કરવામાં તેમણે એક પિતાના જેટલી વત્સલતા બતાવી આપી.” પિથડના દીલમાં અસંખ્ય પ્રકારની કલ્પનાઓ થવા લાગી.
બીજી તરફ ધનદત્ત શેઠ અંતઃપુરમાં ગયા અને ત્યાં રહ્યા રહ્યા તેમણે પોતાની પત્નિ દ્વારા પ્રથમણિના ધસુકુળ વિષે કેટલીક હકીકત મેળવી લીધી, એટલું જ નહીં પણ અહીં કેવા સંયોગોમાં તેમને આવવું પડયું છે તે પણ જાણી લીધું.
દેદાશાહ જેવા ઉદાર ને શ્રીમંત પુરૂષને પુત્ર આજે વખાને માર્યો, માત્ર ઉદરનિર્વાહ અથે રઝળી રહ્યો છે તે સાંભળી
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૬ ) તેમને બહુ લાગી આવ્યું ! લક્ષમી કેટલી ચંચળ છે, વૈભવે કેટલા ક્ષણિક છે અને કર્મની લીલા માણસને કેવા સ્વાંગ સજાવે છે તેનું ચિત્રપટ નજર આગળ તરી રહ્યું. પણ એ મનેદશા લાંબો સમય ન રહી. બે–ચાર ક્ષણે વીતતાં જ તેમનાં માં ઉપરના ભાવ પલટાયા. પિતાની સ્ત્રીને કહ્યું:–“આપણું પૂરાં સદ્ભાગ્ય છે કે આ પરિવાર આજે આપણે ત્યાં આશ્રય અર્થે આવી ચડે છે. દેદાશાહનું સ્મરણ પિતે જ પવિત્ર છે. તેને પુત્ર આપણે ત્યાં રહે એ આપણી લક્ષમીની સાર્થકતા જ ગણાય. પણ આપણે તેને ઓળખી શક્યા છીએ, એવું સૂચન ભૂલે ચૂકે પણ ન થવું જોઈએ.” ધનદશેઠની સ્ત્રીએ એ બધું સાંભળી લીધું. પિતાને ત્યાં આજ સુધીમાં રાજકુંવરેને પણ ઝંખવી નાખે એવા અતિથિઓ રહી ગયા છે, છતાં શેઠે કઈ દિવસ આટલું ભાગ્ય નથી માર્યું. આ દિન-દરિદ્ર અને કંગાળ અતિથિમાં એવું તે શું છે કે શેઠને પિતાને ચિંતા રાખવી પડે છે તે બિચારી સ્ત્રી ના સમજી શકી. પેથડકુમારની આગતા સ્વાગતામાં કંઈ અડચણ ન આવી.
ધીમે ધીમે પેથડનું સન્માન વધવા લાગ્યુ. એક તે શેઠ પોતે તેની તરફ ખુબ મમતા બતાવતા હતા અને તે ઉપરાંત પેથડે પોતાની ભદ્રિકતા, તેજસ્વીતા અને સરળતાએ આખા પરિવારનો તેમજ નોકર-ચાકરનો સદ્ભાવ પણ જીતી લીધો હતો. ધનદત્ત શેઠ જ્યારે જ્યારે અવકાશ મળે છે ત્યારે પેથડની સાથે વાતેમાં શું થાય છે. દેવદર્શને કે ગુરૂવંદને જવું હોય ત્યારે પણ પેથડને તૈયાર થવાની સૂચના મળી જાય છે.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૭ ) ગૃહપતિના આટલા બધા મમત્વનું કારણુ ભાગ્યે જ કાઇ કળી શકયું.
પંદરેક દિવસ એ રીતે પસાર થઇ ગયા. શેઠ સમજ્યા કે પેથડ હવે નિરૂપાધિક બની ગયા હેાવાથી તેને કોઇ પ્રકારની ચિંતા નથી. પેથડની નિશ્ચિતતા જોઇ શેઠ મનમાં ખુશી થયા.
પણ પેથડ તા કંઇ જૂદી જ સ્વપ્નસૃષ્ટિ રચી રહ્યો હતા. ઘણા દિવસને અ ંતે આવી શાંતિ મળવાથી તેને સતાષ-આન ંદ તા જરૂર થયે.. પણ તેના અંતરાત્મા સ્વતંત્ર રીતે ધંધે કરી, પગભર થવા તલસી રહ્યો હતા. શેઠની પાસે એ દરખાસ કેવા શબ્દોમાં મુકવી એ તેને ન સૂઝયું. રાજ વિચાર કરે કે આજે તે જરૂર વાત કરી નાખું. પણ શેઠના પ્રેમ-મમત્વ પાસે ખેલવાની હિંમત ન ચાલે, એક દિવસ અને તેટલી સાહસિકતાને મદદે લાવી શેઠને કહ્યું—“ આજે ઘણા દિવસ થયા. આપના આશ્રયે આવ્યા પછી અમે સ્વર્ગ લેાકનાં સુખ અનુભવ્યાં. પણ હવે મને ધંધે વળગાડા અથવા તેા ધંધા કરવાની રજા આપે! તેા ઠીક. ધનદત્ત શેઠે ઘડીભર વિચાર કર્યા. શુ જવાબ આપવા તે તત્કાળ નક્કી ન કરી શકયા. પણ એટલી બધી ઉતાવળ શા સારૂં ? તમારા જેવા બે–ચાર જણાના ખાવાથી કઇ મારી લક્ષ્મી ખૂટી નહીં જાય. તમે ખુશીથી અહીં જીંદગી પર્યંત રહેશે તે પણ મને કઇ મનમાં નહીં થાય છતાં અવકાશે આપણે એ વાત કરીશું. એ પ્રમાણે વાતને ટુકામાં જ પતાવી શેઠ પેાતાને કામે ગયા.
""
'ર
77
७
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ ) પણ પિથડને એથી સંતોષ ન થયે. તેણે સ્વતંત્ર પણે એક દુકાન માંડવાને મનમાં નિશ્ચય કર્યો. કેઈના આશ્રયે પડી રહેવામાં તેને નબળાઈ લાગી. એક દિવસે તેનાથી ન રહેવાયું. શેઠને સંબોધી વિનયપૂર્વક કહ્યું: “માત્ર અતિથિઓને અન્ન-વસ્ત્રનાં દાન આપવાથી જ સંપૂર્ણ કૃતકૃત્ય નથી થવાનું. આશ્રીતાની આત્મ શક્તિ ખીલે, તેમને પુરૂષાર્થ પુરહારથી પ્રકટે એ પણ આપના જેવા પુણ્યશાળી પુરૂષોએ જેવું જોઈએ હું અહી આળસુપણે બેસી રહું તે આપ કંઈ વાંધો ન લે, પણ મારી શક્તિના દ્વાર રૂંધાઈ જાય-જીવનની અમૂલ્ય ક્ષણે એળે જાય અને મહાત્વાકાંક્ષાઓ પણ કરમાઈ જાય.” શેઠ એ વાત સાંભળી રહ્યા. તેમને થયું કે “આ નૈજુવાનમાં ધાર્યા કરતાં પણ કઈક અધિક ઝવેરાત છે. માત્ર સુખ-સગવડ અને વૈભવના અથ પુરૂષોમાં આટલી સાહસિકતા ન સંભવે.
“પણ તમે શું બંધ કરશે?” શેઠે પેથડની મહત્વાકાંક્ષા માપવા પ્રશ્ન કર્યો.. .
“ધંધે વસ્તુત: કેઈપણ હલકો નથી. પિતાની પ્રમાણિક્તા ખંત અને મહેનતવડે કેઈપણ ધંધાને ઉજજવળ બનાવી શકાય છે. હું પોતે તે આપ ફરમાવે તો આવતી કાલે જ એક ઘીની દુકાન માંડીને બેસવા પણ તૈયાર છું ” પેથડે ઉત્તર આપે.
દેદાશાહના પુત્ર, પોતાના આશ્રયે આવે અને તેને
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯) આ રીતે ઉદરનિર્વાહની ખાતર, ઘીની દુકાન માંડવી પડે એ વિચારતાં બહુ દુઃખ થયું.પણ એ દુઃખને લેશમાત્ર ભાવ હે ઉપર દેખાવા ન દીધે. એક અનુભવની ખાતર પણ ઘીની દુકાન માંડવાને વિચાર કંઈ ખોટો નથી એમ તેમણે ધાર્યું.
“ખુશીથી, ઘીની દુકાન માંડવી હશે તે તેને આવતી કાલે જ બંદોબસ્ત થઈ જશે. પણ એક સરતે. તમને જ્યારે જ્યારે કંઈ અગવડ કે તંગી જેવું જણાય ત્યારે મારી પાસે આવવામાં અને માગવામાં કંઈ સંકોચ ન રાખ” ધનદત્ત શેઠની એ સરત પેથડે આંખમાંના અશ્રુની સાક્ષીએ સ્વીકારી.
પ્રકરણ ૧૩ મું
પ્રારબ્ધને પ્રભાવ. ઇતિહાસ વિખ્યાત પેથડ સમે પુરૂષ ન્હાની શી ઘી'ની દુકાન માંડી બેસે એ જાણે અમારા ઘણુંખરા વાંચકોને આશ્ચર્ય થશે. તેઓ પૂછશે કે “પેથડની બુદ્ધિ શું એટલી. બધી બહેર મારી ગઈ હતી કે તેને બીજે કઈ સાર–ઉજળો ધંધો સૂઝવાને બદલે બસ ઘી-તેલના વેપારમાં જ પોતાની બુદ્ધિ અને શક્તિ ખર્ચી નાખવાનું ગ્ય લાગ્યું ? “ઈસ્ત્રીબંધ ૫ડાંને આદર્શ જેમની આંખ આગળ રમી રહ્યો હોય
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦) તેને ઘી-તેલની દુકાન ભલે તુચ્છ લાગે, પણ પૂર્વકાલીન જે શ્રીમતેએ લાખો રૂપિયા પ્રમાણિકપણે ઉપાજી, ધર્મ અને પરોપકારનાં અનેકાનેક ચિરસ્મરણીય દ્રષ્ટાંત પુરાં પાડયાં છે તેઓમાંના મ્હોટા ભાગે આ જ રીતે ન્હાના-નજીવા ગણાતા ધંધા વ્યાપારમાંથી જ પુષ્કળ સંપત્તિ પેદા કરી છે. વસ્તુત: કેઈપણ ધંધો જે પ્રમાણિકપણે કરવામાં આવે છે તે સિદ્ધિને જ આપનારે થઈ પડે છે. જેને પોતાના બળ–બુદ્ધિ અને પ્રારબ્ધને વિકાસ સાધવો છે તેમને મન ન્હાનામાં ન્હાને ગણાતો ધંધો પણ આવકારદાયક જ હોય છે. પેથડે થી ની દુકાનમાં પણ એવી સરસ પ્રતિષ્ઠા જમાવી કે ધીમે ધીમે તેનું નામ શહેરવાસીઓની જીભ ઉપર રમી રહ્યું. માંડવગઢમાં તે “લુણુ વાણુ” એ ઉપનામથી ઓળખાવા લાગે. હવે તો શ્રીમતે અને રાજપુરૂષો પણ નિશ્ચિત મને પેથડની દુકાનેથી જ ઘી ખરીદવા લાગ્યા છે. એક સામટું ઘી ખરીદવું તેના કરતાં લુણીયા વાણીયાને ત્યાંથી રેજ તાજું ઘી મંગાવવામાં તેમને કંઇક વિશેષ સ્વાદ અને સગવડ જણાય છે.
ઝાંઝણ પણ ઉમર લાયક થઈ ગયેલ છે. ધનદત્ત શેઠ ની કાળજી પણ ઘણીખરી ઓછી થઈ ગઈ છે. ખાનગીમાં પિતાના મિત્રને ધનદત્ત શેઠે વારંવાર કહ્યું છે કે-“આ પેથડને તમે સામાન્ય વ્યાપારી ન સમજતા. તેનામાં કઈક એવું તેજ છે કે જેને લીધે તે વખત જતાં માંડવગઢનું નામ અમર કરી જશે. ” પણ હજી એ વખત નથી આવ્યું. પેથડ દુકાનનું ઘણુંખરૂં કામ ઝાંઝણને માથે જ રહેવા દે છે.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૧) એ રીતે પિતાના પુત્રને ધંધાના ક્ષેત્રમાં ઠીક ઠીક કેળવી રહ્યો છે.
એક દિવસે પેથડ કંઈ કામસર મ્હાર ગયો હતો દુકાન ઉપર તકીયાને ટેકે દઈ ઝાંઝણ બેઠા હતા. એટલામાં એક દાસી દેડતી આવીને કહેવા લાગી:–“મહારાણાશ્રી થાળ ઉપર બેસી રહ્યા છે આજે જરા સરતચુક થઈ જવાથી વખતસર ન અવાયું જલદી જલદી થોડું ઘી આપને ભાઈ ! ” માંડવગઢના પ્રતાપી મહારાણા જયસિંહદેવનીજ એ દાસી હતી. તેના શબ્દો અને ઢબમાં પણ વ્યગ્રતા ભરી હતી. રોજ વખતસર આવી, નિરાંતે બે-ચાર વાતો કરી ઘી લઈ જનારી દાસીને આજે આકુળવ્યાકુળ બનેલી જોઈ, ઝાંઝણને પિતાના વિનોદી સ્વભાવ પ્રમાણે હેજ કુતૂહળ કરવાનું મન થયું. તે થોડી વાર તે દાસીના ભય વિહળ માં સામેજ જોઈ રહ્યો.
ભાઈ વિલંબ શા સારૂ કરે છે ? આજે વધારે વાત કરવાને વખત નથી. મહારાણા શ્રી ગુસ્સે થશે તે તારૂં અને મારૂં પણ આવી બનશે. ”દાસી વધુ ને વધુ વ્યગ્ર બનવા લાગી.
“એમ કઈ ઉતાવળે આંબા ન પાકે. અને બહુજ ઉતાવળ હોય તે બીજી ઘણી દુકાને છે. બીજેથી લઈ લે. ” ઝાંઝણે બે પરવાઈથી જવાબ આપે. આ જવાબ સાંભળી દાસીનું મહીં લાલચેળ બની ગયું. એક તે મહારાણું તરફને ભય; પિતાની કસુર અને તે ઉપરાંત આ છોકરાની નફટાઈ ભરી બેદરકારીથી તેણીને રોષ વ્હાર ઉછળી આવ્યા.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૨ ) “અલ્યા વાણુયા! કંઈ બહુ રાઈ ભરાણું છે કે શું? તારે ત્યાં બીજા કરતાં સારું ઘી વેચાય છે એનું ધમક ચડયું કે? મહારાણાને ફર્યાદ કરીશ તે બીજી જ સવારે ગાંસડાપોટલાં બાંધીને ચાલી નીકળવું પડશે! મહારાણાશ્રીની દાસી એટલે કેણ તેને તને કંઈ ખ્યાલ છે? દાસીઓ અને દાસે જ સની મહેાટી ઉથલપાથલ કરી શકે છે.” દાસીએ દમામથી પોતાનું કામ કઢાવવા ઈચ્છયું.
ઝાંઝણ એમ દમામથી ગાંજી જાય તેવો ન હતે દુઃખ-કષ્ટ, રાજકોપ શું છે તે જાણતું હતુંજેને પોતાના બાહુબળ ઉપર નભવું છે તે તે રાજા-મહારાજા તે શું પણ મહેતા ચમરબંધીની પણ પરવા ન કરે એમ તે પેથડકુમારના શિક્ષણ માંથી શીખ્યું હતું. મહારાણા કે તેમની દાસી ગમે તે હોય, પણ દુકાનમાંની વસ્તુ વેચવી કે નહીં તે માટે પોતે કુલ મુખત્યાર છે એવું આત્મમાન તે ધરાવતા હતા. દાસીના પ્રકોપથી તેનું રૂંવાડું ન ફરકયું.
“મહારાણાતે ઠીક, પણ એમના એ મહારાણા હોય તે જઈને કહે કે ઘીના કંઈ ઝાડ નથી કે માગે એટલે તરત મોકલી દેવાય ! ઘીના પચ્ચી-પચાસ ઠામ પડ્યા હોય તેમાં રાજાને લાયક થી કર્યું છે તે તપાસતાં થોડીવાર પણ થાય અને એવું ઘી ન હોય તે ના પણ પાડવી પડે. એમાં પેટે દમામ શું કામને? ઝાંઝણની આંખમાં મસ્તી માતી ન્હોતી. તેના વાક બુદ્ધિમાન ને છાજે તેવાં હતાં, પણ વિદ સિવાય બીજે કંઈ આશય ન હતા.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૩ )
“ ભાઇ! લુણીયા વાણીયાના ધી વિના મહારાજાને બીજી ઘી ગમતું નથી એજ દુ:ખની વાત છે. નહિંતર તારી સાથે આટલી બધી માથાકુટ પણ શા સારૂ કરીએ ? ’ દાસી એ જેવી હતી તેવી–સાચે સાચી વાત કહી દીધી. “ ઘી તેા ખસ લુણીયા વાણીયાનુ ” એમ મહારાજા પાત જ માનતા હતા.
આંઝણના દીલ ઉપર દાસીની વિનવણીની પણ કઇ અસર ન થઇ. ઘી તે। આજે નથી જ આપવું એ તેના નિશ્ચય હતા. લાંબી ચર્ચામાં પણ તે પોતાના નિશ્ચયને જ વળગી રહ્યો. એ પ્રમાણે ઘણા વખત વહી જવાથી, દાસી ખાલી ઢામ લઇને રાજમહેલ તરફ વળી.
“ અન્નદાતા ! ગામના વાણીયા એટલા બધા ફાટી ગયા છે કે સીધેા જવાબ પણ હવે તેા નથી આપતા ! તેમાં ય પેલા લુણીયા વાણીયા અને તેના દીકરા તા જાણે ઉંચે આસમાનમાં વસતા હાય એવી જ બેદરકારીથી જવાબ વાળે છે. આજે આપને માટે ઘી લેવા ગઇ, અને કેટલાય કાલાવાલા કરવા છતા ધરાર ઘી ન આપ્યુ. ખાલી હાથે મારે પાછુ વળવુ પડયું. ” દાસીએ વેર વાળવાના ઇરાદાથી રાજાને ઉશ્કેર્યા. તત્કાળ તા રાજા કંઇ ન ખેલ્યા. તેણે ખીજેથી ઘી મંગાવી આહારિવાધ પુરી કરી.
મહારાણા જયસિંહ દેવ ગુણુજ્ઞ અને ચતુર પુરૂષ હતા. વાણીયાએ ઘી ન આપ્યું એમાં કઈક રહસ્ય હશે એમ માની લીધુ. પણ રાજાની જીજ્ઞાસા કઈ એટલેથી થાડી જ શાંત થાય?
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૪ )
જમીને આરામ લીધા પછી મહારાણાએ પાતાના એક હજુરીઆને આજ્ઞા કરી, “ લુણીયા વાણીયાના છેકરાને મારી પાસે હાજર કરે. ” હજુરીએ તરત જ રવાના થયા અને લુણીયા વાણીયાના છોકરાની તપાસ ચલાવવા લાગ્યા.
આ તરફ આંઝણે, દાસી સાથેના પ્રસંગ સાવ ગુપ્ત જ રાખ્યા હતા. જો પેથડને એ વિષે થાડી પણ ખાતમી મળી હાત તેા પુત્રની ભૂલ સુધારવા અને રાજાની પાસે જઇ ક્ષમા માગવામાં એક પળના પણ વિલંબ ન કરત, પરંતુ એવું કઇ અને તે પહેલાં તેા રાજાના સિપાઇ આંગણાંમા આવી ઉભા રહ્યો.
“ છે કાઇ ? લુણીયા વાણીયાના છેકરાને મહારાણા સાહેબ ખેલાવે છે!” કાળમુખા હજુરીઆએ મ પાડી, પેથડ એ મ સાંભળી ચમકયા. કાઇ દિવસ નહિ અને આજે જ મહારાણાશ્રી પોતાના પુત્રને, ખરા બપોરે ખેલાવે તેનુ કઇ કારણુ ન સમજાયું, ઝાંઝણને પૂછતાં જણાયુ કે દાસીને તત્કાળ ઘી ન આપવાનું જ આ પિરણામ છે. વાત આટલે સુધી પહેાંચશે એમ તેા ઝઝણે પાતે પણ ન્હાતુ ધાર્યું.
પિતા અને પુત્ર અને આફ્તને માટે તૈયાર થઇ રહ્યા. રાજા કાવ્યે હાય તા માંડવગઢ છેડવા સિવાય બીજો મા નથી એમ તેમને થયુ. શહેરમાં પ્રવેશ કરતી વખતે જે શુકન થએલા તેનુ પેથડકુમારને એકાએક સ્મરણ થઇ આવ્યું ! “ ખરેખર, એ અશુભ કે શુભ શુકનતા બદલેા આજે જ મળવા જોઇએ ! ” પેથડ વિચાર કરવા લાગ્યા.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) માર્ગમાં કચેરી તરફ જતાં જતાં પિતાએ ઝાંઝણને સંબોધીને કહ્યું: દાસીને તત્કાળ ઘી ન આપવામાં તે ભૂલ કરી જ છે-રાજાની દાસી આવે ત્યારે બીજાં હજાર કામ હોય તે તે પડતાં મુકીને પહેલું તેનું માન જાળવવું જોઈએ. તે એમ નથી કર્યું. એ ભૂલના પ્રાયશ્ચિત્ત તરિકે જતાં વેંત ક્ષમા માગી લેવી એ મને તો ઠીક લાગે છે.”
પિતાજી! જે આપ ફરમાવો તો મને ક્ષમા માગવામાં કંઈજ વાંધો નથી. પણ મને ચેકસ લાગે છે કે એમાં મેં ભૂલ કરી નથી અને જે ભૂલ ન કરી હોય તે પછી ક્ષમા શા સારૂ? વેચવાની વસ્તુ કોને આપવી કે કેને ન આપવી એ વ્યાપારીની સ્વતંત્રાનો વિષય છે. રાજાની દાસી હોય કે રાજા પોતે હોય પણ જે આપવી ન ઘટે તો હિમત પૂર્વકના કહી દેવા જેટલી તાકાત તે આપણામાં અવશ્ય હોવી જોઈએ. આપણે અલ્બત રાજાની પ્રજા છીએ, આજ્ઞાધિન રહેવું એ આપણું કર્તવ્ય છે, પણુ રાજા પોતે જ્યારે શાસનને ભય દાખવી આપણુ પાસે થી રાજભક્તિ માગે ત્યારે તે એ અસહ્ય થઈ પડે.” ઝાંઝણના દીલમાં ઉત્પાતનો અંશ સરખે પણ ન કળાયે. પિતાને તે સાંભળી પરમ પ્રસન્નતા ઉપજી.
પણ રાજા એ વધારે પુણ્યશાળી છવ ગણાય તેને શિરે રહેલી જવાબદારી, આપણી પાસે અધિક નમ્રતા અને ભક્તિ છે એમાં કઈ જ અસ્વભાવિક્તા નથી. ” પેથડે પિતાના વિચારે જણાવ્યા. ઝાંઝણે તે શાંતિથી સન્માન્યા.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૬ ) પિતાજી! આપ નિશ્ચિત રહેશે. હું બરાબર ખુલાસે કરીશ અને મને ખાત્રી જ છે કે મહારાણાશ્રી જે બુદ્ધિમાન હશે તે મારી આ કહેવાતી ભૂલ બદલ મને શિરપાવ આપ્યા વિના નહીં રહે. ” પેથડના આશ્ચર્યને પાર ન રહ્યો. પુત્રના લક્ષણ પારણામાંથી જ તે જાણતો હતે. છતાં પિતાનું સ્નેહ દુર્બળ શરીર અનેક આશંકાઓથી છવાઈ રહ્યું
જોત જોતામાં તેઓ રાજમહેલ પાસે આવી પહોંચ્યા. મહારાણાશ્રી, રાજ્યના મુસદીઓથી વિંટળાઇને એક ગાદી ઉપર શાંતિપૂર્વક બેઠા હતા. ઝાંઝણકુમારે પ્રથમ પ્રવેશ કરી અતિ વિનિતભાવે રાજાને અને આસપાસની સભાને પ્રણામ કર્યો.
મહારાણાના અંતરમાં પ્રકેપ કે આવેશનું યુદ્ધ ન હતું. તેમની શાંત મુખમુદ્રા ઉપર રાજવટને શોભે એવી ગંભીરતા રમી રહી હતી. ઝાંઝણને, મેલાંઘેલાં કપડામાં હાજર થએલો જોઈ મુસદ્દીઓ પણ આશ્ચર્ય પામ્યા. આની મહારાણાને એકા એક શું જરૂર પડી હશે તેની તેઓ ૫ના કરવા મંડ્યા. એટલામાં તે રાજાજીએ પોતે જ સહેજ હાસ્ય સાથે ઝાંઝણને પૂછયું:–“ આજે દુકાને તે જ ઘી ન આપવાની હઠ પકડી હતી ને?”
જી. હા.” છોકરાના એ શબ્દો, શબ્દોમાંની નિર્ભયતા અને નિખાલસતાને લીધે સભામાં ગુંજી રહ્યા.
“કારણ?” “ખરેખર જ આપ કારણ સાંભળવા માગે છે? જે
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૭ )
29
આપનું અંતર કાઈ પણ પ્રકારના વ્હેમ કે ક્રોધથી નિરાળુ હાય તેા જ એ કારણેા હું આપને જણાવી શકું. બાકી દાસી આવે કે તરત જ ધી ન કાઢી આવુ એ ગુન્હા ગણાતા હાય તે હુ એ ગુન્હાની સજા ખમવા તૈયાર છુ. માળક માત્ર નિર્ભય જ નથી. બુદ્ધિમાન અને કાઇથી ન ગાજે એવી પ્રકૃતિના છે એમ રાજાને અને આસપાસના મંડળને પણ ખાત્રી થઇ.
“ તમારી ક્રજ છે કે તમારે તમારા બચાવ રજુ કરવા. કારણેા સાંભળ્યા પછી તમને કઇ સજા કરવી કે મુક્ત કરવા એ અમારી મુન્સી ઉપર આધાર રાખે છે. ” રાજાએ ઝાંઝણને બંધનમાં લેવાના દાવ રચ્યા.
“ ત્યારે પહેલાં તે મારાં કારણેા જ સાંભળેા. જે વખતે દાસી ઘી લેવા મારી દુકાન સામે ઝડપથી ચાલી આવતી હતી તે જ વખતે એક ખીલાડીએ ખરાખર ઘીના ઠામ પાસે જ જોરથી છીંક ખાધી. હું ઉડીને ઉભા થયા અને ખીલાડીને હાંકી કહાડી. આસપાસ જોયું તેા ખીજું કંઇ જણાયું નહીં. હું એ છીંકના રહસ્યને વિચારવા લાગ્યા. કાઇ દિવસ નહીં ને આજે જ, દાસીના આગમન વખતે જ ખીલાડીને આટલા જોરથી છીંક કેમ આવી ? એ એક પ્રકારનું અપશુકન તા હતુ જ. પણ અપશુકનના ખ્યાલને ઘડીભર ખાજુ મુકી શકું. તત્કાળ મને એક ખીજો વિચાર આવ્યા. ધારો કે ભૂલથી એ ઠામ રાત્રીના સમયે ઉઘાડું રહી ગયુ` હાય અને ગાળી કે
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૮) સાપ જેવા ઝેરી પ્રાણીનું વિષ અંદર પડયું હોય તે તેની ગંધ માત્રથી બીલાડીને છીંક આવે એમ પણ કેમ ન બને? આવું શંકાવાળું ઘી આપને ખાવાને માટે મોકલવું એ મને ઉચિત ન લાગ્યું. મને આશા છે કે મારો આ ખુલાસે આપને સંપૂર્ણ સતેષકારક જ લાગશે. ધી આપ્યું કેઈ ન જાણે, પણ ઘીને લીધે જે આપને થડે પણ વ્યાધિ થાય તો અમારા બાવડા બંધાય, એટલું જ નહીં પણ અમારે માથે અટાટની આવી પડે.
એક બીજું કારણ પણ પ્રસંગે પાત કહી દઉં. રાજા જે એક દેવાંશી પુરૂષ જ દાસી ઉપર વિશ્વાસ રાખી, હારથી ઘી જેવી વસ્તુઓ વાપરે એ પણ મને ઠીક નથી લાગતું. આજે તે દાસી આપને પ્રત્યે વફાદાર છે, પણ એ વફાદારી અચળ-અટલ રહેશે એમ શી રીતે માની શકાય? આવતી કાલે જ દાસીને કઈ પિતાના કાબુમાં લે અને ઘીમાં જ ઝેર ભેળવીને દગો રમે તો એ વખતે આ રાજ્યની અને રાજવટની પણ શી દશા થાય? આટલી બધી અંધ શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસ આપને અત્યારના સંગોમાં ન શોભે.” ઝરણના નીરની માફક નિર્મળભાવે વહેતી યુક્તિ પરંપરા રાજા સાંભળી રહ્યો. આંખોમાં આંજણ આંજી કે હિતૈષી નવું તેજ પ્રકટાવતો હોય એમ જ તેને લાગ્યું. દાસ-દાસીઓ ઉપર આટલે આંધળો વિશ્વાસ રાખવા છતાં પિતે જીવી શકે છે એની તેને પિતાને પણ નવાઈ લાગી. ઝાંઝણને એકે એક શબ્દ મુસદીની દીર્ધદષ્ટિને આબાદ સૂચવતો હતે.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ ) એક ત્રીજું કારણ પણ ભેગું ભેગું સાંભળી લે, આજે તે આપણે ચોતરફથી નિર્વિધ્ર છીએ. પણ આવતી કાલે કેઈ દુશ્મન રાજ્ય ઉપર ચડી આવે, વેપારીઓ ઘર ને દુકા નનાં બારણું બંધ કરી ભરાઈ બેસે તે વખતે જે રાજ્યના કેઠા રમાં ઘી–અન્ન પુરતા પ્રમાણમાં ન હોય તો આપની શી દશા થાય ? આજે પણ ખાનપાનના વિષયમાં આપ કેટલા પરાધીન છો ? એક સાધારણ ગૃહસ્થ પણ બાર મહિના જેટલી ખરચી અગાઉથી સંઘરી રાખે છે-બીજા બધાં વિના ચાલે, પણ અન્ન–ઘી વિગેરે તે બને તેટલું સંઘરવું જ જોઈએ, એ. ગૃહસ્થને સર્વ સામાન્ય નિયમ હેય છે. આપ ગૃહસ્થ કરતાં હજારો નહીં, બલકે લાખે અંશે ચડીયાતા ગણુએ. આપે અગાઉથી કેટલો સંઘર કરી રાખવું જોઈએ તેને આપ પોતે જ વિચાર કરે. આપ એક સાધારણ મજુરની માફક રેજનું રોજ મગાવીને વાપરો એ આપના દરજજાને તેમજ આપની કુશળતાને પણ બંધબેસતું નથી. આ બધાં કારણોને લીધે જ મેં દાસીને ઘી આપવાની ચોખ્ખી ના પાડી. અલબત્ત અવિનય તો થયે હશે, આપને પણ ક્રોધ ઉપ હશે, પરંતુ રાજા અને રાજ્યના કલ્યાણ માટે, એક પ્રજાજન તરીકે મારે એટલું જોખમ ખેડવું જોઈએ. આટલું જાણ્યા પછી ખુશીથી આપની મુન્સફી પ્રમાણે મને સજા કરી શકો છે.”
સજા તો સજાને ઠેકાણે રહી, પણ આવા એક બુદ્ધિમાન શ્રાવકકુમારને શી રીતે નવાજવો એ જ મુંઝવણ રાજાના દીલમાં રમી રહી હતી. જે બાળક આટલો ચતુર અને દીર્ધ
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૦ ) દશી છે તે તેને પિતા–તેને શિક્ષક કેટલે ચતુર, દીર્ધદશી અને નિર્ભય હશે તેને તે વિચાર કરવા લાગ્યું. આવા પુરૂઓ આ રાજની હદમાં વસે એ પણ રાજ્યનું જ એક ગોરવ છે.
પ્રસન્ન ચિત્તવાળા મહારાણાએ ઝાંઝણુને પોતાની પાસે બોલાવીને બેસાર્યો. દરબારીઓ અને ખુશામતીઓની આંખમાં ઈષીની આગ સળગી રહી. પણ આ કુમારે પિતાની વાકચાતુરી-નિર્ભયતા અને મુસદ્દીગીરીએ રાજાને એવી તે ખુબીથી આંજી દીધો હતો કે રાજાના કૃપાપ્રસાદ આગળ એક પણ શબ્દ બોલવાની કોઈની હિમ્મત ન ચાલી.
આજ્ઞા થતાં જ મહા મુલ્યવાળે શિરપાવ અને સુંદર પોષાક હાજર થયે. મહારાણાએ તે ઝાંઝણકુમારને સમર્પણ કરતાં કહ્યું –
“ આજથી તમે બન્ને–પિતા-પુત્રને મારા રાજ્યના અમાત્ય તરિકે હું નીમું છું. તારા જેવા રાજસેવકેના બુદ્ધિબળ તેમજ ચારિત્રબળથી મારા રાજ્યનું અને પ્રજાજનનું પણ એકાંત હિત થશે એમ માનું છું.” એ પ્રમાણે અમાત્યપદ સંબંધી યોગ્ય વિધિ પૂરી થતાં પૂરા ઠાઠમાઠથી બન્ને જણ ઘર તરફ રવાના થયા. શૂળીને બદલે સિંહાસન મળ્યાની શાસ્ત્ર કથા આ પિતા-પુત્રના વિષયમાં ફળીભૂત થયેલી જાણી લેમાં નીતિ-ધર્મને મહિમા ગવાવા લાગ્યા. પેથડને માંડવગઢમાં પ્રવેશ કરતાં જે શુભ શુકન થયા હતા તેનો પ્રભાવ સમજાય. ધનદત્ત શેઠને પણ આ પ્રારબ્ધને પ્રભાવ સાંભળી
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ ) અતિશય આનંદ થશે. તે દિવસથી પેથડ અને ઝાંઝણકુમારનું સન્માન દિનપ્રતિદિન વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યું. તેમણે પણ પોતાની સત્તા અને લાગવગ જેમ બને તેમ ધર્મનાં કાર્ય કરવા પાછળ જ ખર્ચવાને નિશ્ચય કર્યો.
– @) – પ્રકરણ ૧૪ મું.
બુંદથી બગડી–પણ હાજથી સુધરી ! રાજદરબારમાં સારી પ્રતિષ્ઠા પામવા છતાં પણ પેથડ અને ઝાંઝણ હજી સુધી નિરભિમાન જ રહ્યા છે, માંડવગઢના મહારાણા વિસિહદેવ પિતાના આ બે સલાહકારમાંથી એકેને પૂછયા વિના પાણી નથી પીતા એવી લોકવાયકા ગામમાં ચાલે છે. ઘણાને આશ્ચર્ય થાય છે કે રાજા-રજવાડામાં આટલી પ્રતિષ્ઠા હોવા છતાં પેથડ મંત્રી આ “ધી” ની દુકાન શા સારૂ ચલાવી રહ્યા હશે? રાજાએ રાજ્યની આવકમાંથી હોટું વર્ષાસન આપી દીધું છે, નવાજેશે પણ નિરંતર મળ્યા કરે છે. આટલું છતાં વ્યાપારનો મોહ ન મૂક એ શું લેભની પરાકાષ્ઠા નથી ? જે કોઈ આવી વાત કાઢે છે, તે પેથડ તેને એકજ જવાબ આપે છે:–“સારા પ્રતાપ આ દુકાનના ! રાજયની કૃપા તે આજે છે અને કાલે ન હોય પરંતુ દુકાનને વ્યાપાર જે ભલી રીલે ચાલતું હોય તે કોઈના એશીયાળા થવાને વાર ન આવે. આપણે તે વ્યાપાર
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) એજ સર્વસ્વ ગણાય. વ્યાપાર વિનાને વાણીયે દેશને ભારભૂત છે. વ્યાપાર વડે જ વાણીયો દેશ-પરદેશની લક્ષમીને પોતાની પ્રિય માતૃભૂમિમાં વાળી શકે છે, વ્યાપાર ના પ્રતાપે જ તે ગરીબ-ગરીબોના સીધા સંસ્પર્શમાં આવી, તેમનાં સુખ દુઃખમાં ભાગ લઈ શકે છે. વ્યાપાર હોય તે જ કારીગરોને મજુરને, ખેડુતને હરકેઈ પ્રકારે ઉત્તેજન આપી શકાય છે. મંત્રીત્વ તે વિજળીના ચમકારા જેવું છે. વ્યાપાર એ આપણને પૂર્વજોએ સેંપેલ વારસો છે. તેને શી રીતે અવહેલી શકાય ?” એક તરફ વ્યાપાર અને બીજી તરફ રાજમંત્રણા સહજ ગતિએ વહ્યા કરતી. વધારે ખૂબી તો એ હતી કે રાજમંત્રણ કે દુકાનને ભાર વસ્તુત: પેથડ ઉપર છે કે ઝાંઝણ ઉપર છે તેની પણ ભાગ્યે જ કોઈ તુલના કરી શકતુ. પિતાપુત્ર એ બન્ને જાણે એક જ આત્માના બે અંગ હોય તેમ તેમનો વહેવાર ચાલતો. તેમની વચ્ચે મતભેદ કે આંતર જેવી કઈ વસ્તુ ન હતી. મહારાણાએ પણ પિતાપુત્ર ઉભયને અમાત્ય પદના ગૌરવથી વધાવવામાં ખરેખરૂં ચાતુર્ય જ વાપર્યું હતું. ઝાંઝણકુમાર હજી પીઢ ન ગણાય. જો કે તેના વિવાહ થઈ ગયા છે અને પુત્રવધુ સભાગ્યદેવીએ ઘરને કારભાર સંભાળી લીધો છે, છતાં મ્હોટા મોટા કાર્યોમાં હંમેશા પેથડ મંત્રીની જ વાહવાહ બોલાય છે.
એક દિવસે પ્રાત:કાળમાં રાજા વિજયસિંહદેવ નિત્યના નિયમ મુજબ પાટલા ઉપર બેસી, બળવાન મલ્લના હાથથી આખા શરીરે તેલનું મર્દન કરાવી રહ્યા છે. મહારાજા આજે કંઈક વિચારગ્રસ્ત હોય તેમ જણાય છે.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૩) સામે જ અતિથિઓ જેવા લાગતા કાન્યકુજના વિચક્ષણ દ્રષ્ટિવાળા મુસદ્દીઓ બેઠા બેઠા મહારાજની પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિ તરફ લક્ષ આપી રહ્યા છે. તેઓ ન્હાના ન્હાની પ્રવૃત્તિઓ ઉપરથી મનુષ્યનાં સ્વભાવ-ગુણ પારખવામાં કૂશળ ગણાય છે. એ કૂશળતાને લીધે જ કાન્યકુબ્સના મહારાજાએ, તેમને માંડવગઢ મોકલ્યા છે. કાન્યકુંજની રાજકુંવરી હવે લગ્નને યોગ્ય થઈ છે. પિતાએ કુંવરીને લગ્ન સંબંધ જવા ઘણે ઘણે સ્થળે તપાસ ચલાવી, પણ રાજકુંવરીએ પોતે જ માંડવગઢના મહારાજા શ્રી વિજયસિંહદેવની પસંદગી કરેલી હોવાથી, વસ્તુત: તેઓ રાજકુંવરીને એગ્ય છે કે કેમ તે નક્કી કરવા આ મહેમાને અહીં આવીને રહ્યા હતા.
મહારાજાનું મન એ વખતે કોઈ જૂદા જ વ્યાપારમાં રોકાયેલું હતું. અને મને જ્યારે શૂન્ય અથવા સ્વછંદ હોય ત્યારે માણસને પિતાની ભૂલ તત્કાળ સમજાતી નથી. વિજયસિંહદેવજીથી પણ અકસ્માત્ એવી એક ભૂલ થઈ ગઈ એ ભૂલ જોઈને કાન્યકુજના મહેમાનોનાં હે લેવાઈ ગયાં.
ભૂલ નજીવી હતી, પણ મહેમાનોએ એ એક જ ભૂલ ઉપર હોટું મહાભારત રચી કહાદયું. વાત એવી બની કે જે વખતે તેલ મર્દન કરનારા મલ્લ હાથમાં સુગંધી તેલ લઈ મહારાજાને શરીરે ચાળી રહ્યા હતા તે વખતે તેલનું એક ટીપુ મહારાજાના શરીર ઉપરથી નીતરીને ભેય ઉપર પડયું. મહારાજાએ શૂન્યચિત્તે એ ટીપું હાથની આંગળીવતી લુછી પાછું પગે
૫. ૮
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૪) ચળી દીધું–તેલના એક ટીપાને એ રીતે વ્યર્થ જતું બચાવ્યું. પણ આ વ્યાપારની પેલા પરીક્ષકોના મન ઉપર ભળતી જ અસર થઈ. તેમના માં એક વિચાયું:–“જે રાજા આટલે કંજુસ, કૃપણ અને લોભી હોય તે આપણી રાજકુંવરી લીલાવતી જેવી ઉદાર હૃદયવાળી કન્યાને માટે એગ્ય ભત્તર તરીકે નિષ્ફળ જ નીવડે. જે રાજા તેલના એક ટીપા માટે આટલી કંજુસાઈ ધરાવે તે બીજે કીમતી વસ્તુઓને ભેગ કેઈ કાળે ન આપી શકે.” એ પ્રકારનો વિચાર કરતાં તેઓ ત્યાં થોડીવાર બેસી રહ્યા. પછી રાજાને જ્યારે સ્નાન કરવાને સમય થયે ત્યારે વિવેકપૂર્વક નમન કરી ત્યાંથી ચાલી નીકળ્યા. મહેમાનેના મ્હારથી પ્રફુલ્લ દેખાતાં દેખાવ ઉપરથી મહારાજાને તેમની નિરાશાની ગંધ સરખી પણ ન આવી.
પેથડકુમારે કળવિકળથી મહેમાનોના અંતરમાં ચાલતી ચળવળ જાણી લીધી. તેને થયું કે “મહારાજા વિજયસિંહદેવને ત્યાં આવેલા મહેમાનો આ રીતે નાસીપાસ થઈને પાછા જાય એ તે માંડવગઢનું નાક કાપી લીધા બરાબર જ ગણાય. તેલના એક ટીપાને લીધે જે અનુચિત અસર થઈ છે તે મારે એક વફાદાર મંત્રી તરિકે કોઈ પણ ઉપાયે ભૂંસી નાખવી જોઈએ. કાન્યકુજના મહારાજાની કુંવરી-લીલાવતી જેવી સુચતુર કન્યા આવા એક નજીવા કારણે માંડવગઢની મહારાણું બનતાં અટકી જાય તે એકંદરે એ માંડવગઢનું જ મંદભાગ્ય ગણાય.”
કાન્યકુબ્સના મંત્રીઓને તે મળે, ત્યારે પણ તેમણે
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૫) પિતે એ વાત ન કાઢી. માત્ર એટલું જ કહ્યું કે હવે અમારે જવાને વખત ભરાઈ ગયું છે. અમને વેળાસર અહીંથી રવાના થવાની પરવાનગી મળવી જોઈએ. ” પેથડકુમાર તેમની ઠંડી રીત ઉપરથી, તેમના મનનો આઘાત માપી ગયો. બહુજ આગ્રહ કરીને માંડ માંડ એક અઠવાડીયું વધુ રોકાવાનું તે સમજાવી શક્યો. એક અઠવાડીયામાં કંઈ ખાટુંમોળું થોડું જ થઈ જવાનું હતું એમ વિચારી મહેમાને રોકાયા.
હવે એક અઠવાડીયાની અંદર પેલી અસર ભુંસી નાખવાને પેથડકુમારે નિશ્ચય કર્યો. સમય ટુંકો હતો, શંકા વાલેપ જેવી હતી, છતાં પેથડકુમારે પોતાની બુદ્ધિ અને ભાગ્ય ઉપર શ્રદ્ધા રાખી એ કાર્ય હાથમાં લીધું.
બીજે દિવસે પિતા-પુત્ર, અર્થાત્ પેથડ અને ઝાંઝણ કુમાર વચ્ચે નીચે પ્રમાણે વાતચીત થઈ:–
કાન્યકુજના મહેમાને નિરાશ થઈ ગયા છે. વિજયસિહદેવે, શરીર પરથી નીતરતું તેલનું એક ટીપું, પાછું અંગ ઉપર મસળી દીધું એટલાજ ઉપરથી તેમણે રાજાને કંજુસ-કૃપણ માની લેવાની ભૂલ કરી છે. આપણી ફરજ છે કે એ ભૂલ ધોઈ નાંખવી. મને પિતાને એ વિષે કંઈ ચક્કસ વિચાર નથી સૂઝત. ” પેથડે સંક્ષિપ્તમાં વાતને મર્મ કહી સંભળાવ્યું.
“માત્ર બહારનો આચાર જોઈ, સ્વભાવની પરીક્ષા
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) કરનારાઓ એ જ રીતે ફસાય છે. મહેમાનોએ ગુણ જે જોઈએ તેને બદલે અવગુણ નીરખે એ તેમની બુદ્ધિની ઉણપ જ બતાવી આપે છે. ખરું જોતાં તે એ વ્યાપાર ઉપરથી એટલું જ ફલિત થાય છે કે રાજા મહા ચતુર, વસ્તુ માત્રના સદ્વ્યયને વિષે કાળજવાળે તથા કર્મચારીઓની ભૂલને પણ સુધારી લેનાર છે. લક્ષણેનાં નિદાન જેઓ ચીવટથી નથી વિચારી શક્તા તેઓ આવા જ અનર્થો કરી વાળે છે. કાન્યકુજના મહેમાને પણ એ જ અનર્થના ભેગ બન્યા છે. વધારે દિલગીર થવા જેવું તે એ છે કે તેમણે ઉપજાવેલા અનર્થને લીધે લીલાવતી જેવી મહારાણ, આ માંડવગઢના રાજમહેલમાં આવતી અટકી જશે. એથી મહારાજાને જેટલી પેટ ખમવી પડશે તેના કરતાં પણ પ્રજાને અધિક હાનિ સહન કરવી પડશે. રાજકારભારમાં, રાજા ગમે તે પ્રજાહિતૈષી કે ઉદાર હાય, પણ જે મહારાણું એટલી જ કાર્યકુશળ અને સહદય ન હોય તે પ્રજાને ઘણું વિટંબણા વેઠવી પડે. એટવે પ્રજા–સમાજની દષ્ટિએ પણ આ અનર્થ ન નભાવી શકાય. ઝાંઝણકુમારે પિતાના જ મને વ્યાપારને વધુ સ્પષ્ટ કયો.
પણ હવે એને કઈક તાત્કાલિક ઉપાય જ જોઈએ. તને શું લાગે છે?”
“બ્દથી બગડેલી બાજી હોજથી પણ નથી સુધરતી, એ મતલબની એક કહેવત છે. પણ એ કહેવત આપણે ખોટી પાડી શકીએ.”
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૭) તેલના હોજના હેજ ભરી રાજ્યનો અને રાજાને વૈભવ પણ મહેમાનને બતાવી આપો, એમજ ને ? ” પિતાએ પ્રશ્ન કર્યો.
તેલના હોજ ભરીએ તો તેઓ એમ સમજે કે પેલી ટીપાવાળી અસર ભુંસવાને માટે જ આ બધી બાજી ગોઠવાઈ છે. આપણે એક જુદું જ નિમિત્ત ઉભું કરીને, તેલને બદલે ઘીના જ હજ ભરાવીએ તે મહેમાનને કઈ પ્રકારની શંકા ન જ રહે.” ઝાંઝણની આ યુક્તિ પિતાના અંતરમાં આરપાર ઉતરી ગઈ.
થોડી વાર વિચાર કરીને ઝઝણકુમારે પુન: કહ્યું:આપણે હેજ જૂદી રીતે કામ લેવું પડશે. એક તો તેલને બદલે ઘીને હેજ ભરાવવા અને તેમાં મનુષ્ય પ્રાણીને બદલે આપણી અશ્વશાળાનાજ અને સ્નાન અર્થે ઉતારવા. આથી મહેમાનોના મન ઉપર અદ્દભૂત અસર થશે. તેઓ માત્ર બાહા વ્યાપાર જોઈને જ રાચનારા છે-રહસ્યને સમજી શકતા નથી. એટલે ઘીના હોજમાં ઘેડાઓને સ્નાન કરતાં જોઈ, તેલના એક ટીપાની ખાતર આ બધી યોજના થઈ છે એવો તે તેમને સ્વને પણ તક નહીં આવે.”
પેથડકુમારને પણ એ પેજના અક્ષરશ: રૂચી ગઈ. તેણે પહેલી તકે મહારાજા વિજયસિંહદેવ પાસે જઈ, છેલ્લા બેત્રણ દિવસની અંદર કેવા પ્રસંગ બન્યા હતા તે કહી સંભબાવ્યું. તેલમર્દન વખતની હેજ બેદરકારી આટલી વિપરીત
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૮) અસર કરશે એ તો તેમને ખ્યાલ વટિક પણ હેતે આવ્યું. પછી પેથડકુમારે એ ભૂલને સુધારવા માટે નકકી કરી રાખેલી ચેજના પણ મહારાજાને નિવેદન કરી. “આ વણિક મંત્રી કેટલે બાહોશ, દીર્ઘદશી અને સતત સાવચેત રહે છે?” એ વિચાર આવતાં તે મંત્રી સામે કૃતજ્ઞ દ્રષ્ટિએ નિહાળી રહ્યો, પેથડ મંત્રી ન હોત તે જરૂરી કાન્યકુંજની રાજકન્યા પિતાની ન થતાં અન્યનીજ બનત એમ પણ તેને લાગ્યું, જે કન્યાને મેળવવા માટે તે પોતાનું સર્વસ્વ બચી નાખવા તૈયાર હતો કન્યાને પારકી થતી બચાવવામાં પેથડ કુમારે જે બાહોશી અને રાજભક્તિ દાખવી છે તેને વિચાર કરતાં તે મનમાં ને મનમાં જ મંત્રીને અસંખ્ય ધન્યવાદ આપવા લાગ્યું, પૂર્વના પૂણ્યના બળેજ રાજાને આવા મંત્રી મળે એમ માની તે સંતુષ્ટ થ. - “રાજન ! આવતી કાલેજ રાજાજ્ઞા, વ્હાર પડવી જોઈએ ! ખરજથી જજ રીભૂત થયેલા અશ્વોને સ્નાન કરાવવા માટે મહારાજા પોતાની તરફથી ઘીના હોજ ભરાવશે, પ્રજાજન તેમજ રાજ્યના નેકરે પણ ખુશીથી એ ઘીના હોજમાં પિતાના અશ્વોને સ્નાન કરાવી શકશે.” મંત્રીએ આજ્ઞાપત્રિકાને આશય કહી સંભળાવ્યું.
પણ એટલું બધું ઘી એકાએક શી રીતે મેળવી શકીશું?” રાજાએ પ્રશ્ન કર્યો.
એ ચિંતા મને ભળે છે. આપ બેફીકર રહે, પ્રજાને કે
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૯ ) રાજ્યને પણ એક પાઈનું ખર્ચ નહીં થાય, પેથડે ઠંડે કલેજે જવાબ વાળ્યા.
મહારાજાને થયું કે “આ તે માણસ કે દેવ? મંત્રીએ તે આજ સુધીમાં અનેક જગ્યા હશે? પણ આ ઉદાર, સમયને જાણું અને ધુરંધર મંત્રી તે કદાચ માંડવગઢના ઈતિહાસમાં આ પહેલો અને છેલ્લે જ હશે ?”
મુકરર કરેલા દિવસે ઘીના હોજ ભરચક ભરાઈ ગયા, પેથડકુમારે પોતાના ઘરમાંથી એક નીક કાઢી, ચિત્રાવેલીના પ્રતાપે નિમેળ ઘી વડે હોજ ભરી દીધા, અધોને ખરજના રેગથી મુકત કરવાની આ અનાયાસે સાંપડેલી તકને પ્રજાએ સદુપયોગ કરી વાળે, કાન્યકુજના મંત્રીઓ પણ આ દશ્ય જોઈ હેરત પામ્યા, ઝાંઝણકુમારે ટકોર કરી કે –“ પાણીનું એક ટીપું પણ વ્યર્થ નહીં જવા દેનાર મહારાજા વખત આચૅ ઘીના હોજ નિઃસંકેચપણે કેવા ઉભરાવી શકે છે તે ભલે દુનીયા આ ઉપરથી જોઈ લે!” મહેમાનોના દીલમાં, આજે કેટલાક દિવસથી રમી રહેલી શંકાઓનાજ જાણે ખુલાસા થતા હેય તેમ તેમને લાગ્યું, મહેમાનની પ્રસન્નતા પાર વિનાની વધી પડી, લીલાવતીને માટે રાજા વિસિંહદેવ કરતાં અધિક ગ્ય પુરૂષ બીજે કંઈ ન હોઈ શકે તેની તેમને સોએ સે ટકા ખાત્રી થઈ ગઈ, લોકો પણ કહેવા લાગ્યા કે:-“બ્દથી બગડેલી બાજી પેથડ મંત્રી જેવા પુરૂષો જ હોજ ભરીને સુધારી શકે, બીજાની મગદૂર નથી.”
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૫ મુ
પ્રપંચના પ્રારંભ અને પરિણામ
સંસારના સઘળા મહાપુરૂષાએ સમસ્વરે ઉચ્ચાયુ.. છે કે આખરે સત્ય અને પ્રમાણિકતાના જ જય થાય છે. ,, પણ એ વિજય જો પ્રથમથીજ નિશ્ચિત અને નિષ્કંટક હાતતા સંસાર અને સ્વર્ગમાં કઇજ ભેદ ન રહેત સત્ય, સરળતા, ઉદારતા, ભદ્રિકતા આદિ જે જે શુષ્ણેા વડે સંસારમાં સ્વની ઝલક ઉતરે છે એજ ગુણા જ્યારે કસેાટીએ ચડે છે ત્યારે નિ `ળા નિરાશ થઇ, લમણે હાથ મુકી, નિશાન ગુમાવે છે. પુરૂષાથીઓ અને અચળ શ્રદ્ધાળુએજ એ કસેાટીમાં પાર ઉતરે છે, એવા કયા મહાપુરૂષ છે કે જેની સંસારના સામાન્ય મનુષ્યા અથવા દુ નાએ આકરામાં આરી કસેાટી ન કરી હાય ? સેંકડા ઉત્પાતા અને ઉપદ્રવામાંથી સહિસલામતપણે પાર ઉતરેલા સત્યવીરા જ ઇતિહાસમાં પેાતાની નામના અ મર કરી જાય છે. જો એ કસેાટી ન હેાય તે સત્ય, શ્રદ્ધા, વીરતા વિગેરે દૈવી ગુણાની મહત્તા પણ આજે આટલી અખંડ ન હાત. પેથડ કુમારની કીર્ત્તિ, પ્રતિષ્ઠા જેમ જેમ વધુ પ્રચાર પામતી ગઇ તેમ તેમ તેના દ્વેષીએના અંતર પણ ઇર્ષાથી સળગવા લાગ્યા, આજકાલના એક સાધારણ વેપારી, માંડવગઢમાં ક ગાળવેશે આવી, ધીમે ધીમે રાજા અને રાજતંત્રને પેાતાની આંગળીના ઇસારાથી ચલાવે એ તેમને અસહ્ય થઈ પડયું` પેથ
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧) ડની પાસે ચિત્રાવેલીની અમુલ્ય ઋદ્ધિ છે અને એ ત્રાદ્ધિને પ્રતાપેજ તે ઘીના હેજ ભરી રાજાને રીઝવી શકે એમ કેટલાક પ્રપંચીઓએ નકકી કર્યું જે કોઈપણ ઉપાયે એ ચિત્રાવેલી લઈ લેવામાં આવે તે પેથડ ને ઝાંઝણ પાછા પડે એમ પણ તેમને લાગ્યું ! પણ એ અદ્ભુત વસ્તુ એકાએક શી રીતે ઝુંટવી લેવી તે પેથડના વિરોધીઓ માટે એક મહા પ્રશ્ન થઈ પડ.
વિરોધીઓ અથવા જેને તેના દ્વેષ કહી શકાય તેઓમાં ગુંગે નામનો એક પ્રધાન પણ હતો. પહેલા તે ગંગાનું સર્વત્ર બહુમાન થતું તેણે પોતાની કપટકળા અને ખટપટના પ્રતાપે રાજ્યમાં એક પ્રકારની એવી સજજડ ધાક બેસારી દીધી હતી કે ગંગાની સામે એક શબ્દ સરખે ઉચ્ચારવાની પણ કઈ હિમ્મત કરી શકતું નહીં. તે સ્વાથી, ઉતાવળીયે અને જોહુકમી હોવાથી એકંદરે પ્રજાને આંખના પાટા જે થઈ પડ્યો હતો. પેથડકુમારે સત્તામાં આવતા પ્રજાએ છુટકારાને દમ ખેંચે. ગંગાની સત્તા શિથિલ થતી જોઈ તેઓ મનમાં પ્રસન્ન થવા લાગ્યા. ગંગાએ આ બધુ ડીવાર તે જોયા કર્યું. પેથડને પંજામાં લેવા તે દાવ શોધવા લાગ્યા.
ગુગે માંડવગઢના મહારાજાના કાન ભંભેરવા માંડ્યા. મહારાજા પતે પેથડના અનેકાનેક ઉપકારેથી દબાયેલા હતા. પેથડની નિસ્પૃહતા અને રાજભક્તિએ તેમના ઉપર ઊંડી અસર કરી હતી. પરંતુ ગુંગાના એકધારા આગ્રહે તેમના મનોબળનો અજેય ગણાતો દુર્ગ પણ તોડી નાખ્યું. રાજાઓ
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૨ )
-66
કાનના કાચા હૈાય છે એ સિદ્ધાંતના ગુંગે પણ લાભ લીધેા. એક દિવસે મહારાજાને આનંદમાં વાર્તાવિનાદ કરતા જોઇ ગુગે પેાતાના પ્રપંચના શસ્ત્ર સજ્યા અને ધીમેથી રાજાને સખેાધીને કહ્યું કે:- આપણા પેથડમંત્રી પાસે ચિત્રાવેલી નામની એક અદ્દભૂત વસ્તુ છે એના પ્રતાપે તે એક જ ઘડામાંથી જોઇએ તેટલું ઘી મેળવી શકે છે. તેને તે વસ્તુ આપણા જ રાજ્યની એક ભરવાડણ પાસેથી પ્રાપ્ત થઇ છે. ખરૂ જોતાં તા એ વસ્તુ રાજયની જ ગણાય અને આપના જેવા ઉદાર નરેશના મહેલમાં જ શાલે. પણ પેથડમત્રી એવા પાકા છે કે કાઇને એ વિષે કંઇ વાત સરખી પણ નથી કહેતા. ઘીના હાજ ભરાવી આપની ઉપર જાણે મ્હાટા ઉપકાર કર્યો હાય એમ તેમણે આડકતરી રીતે સૂચવ્યુ, પણુ આપના પ્રતાપે જે ચિત્રાવેલી તેણે પ્રાપ્ત કરી છે તે સંબ ંધે ઉપકાર કે આભારનું એક વેણ તેણે કઢિયે કહ્યું છે ? પાસે ચિત્રાવેલી હાય તેા એવાં અદ્દભૂત કાર્યો તે ખાળક પણ કરી શકે ? વાણીયાએ મનના કેટલા મેલા હોય છે તે આ એક જ દાખલા ઉપરથી જણાશે.” ગુંગાનું છેલ્લું વાક્ય રાજાને બહુ અપ્રિય લાગ્યુ. પેથડમ ંત્રી મનના મેલા હાય એ માનવા અને સાંભળવાની તેના અંતરાત્માએ ચેાખ્ખી ના પાડી.
ગુગે એ સ્થિતિ નીહાળી. તેની ખાજી, સ્હેજ પલટી. “ લેાકેા તે ભાતભાતની વાતા કરી રહ્યા છે. ગામને મ્હાઢે કઇ ગરણું થાડું જ મંધાય ? પેથડમત્રી જેવા પુરૂષના અછતા ઢાષા આલવા એ કોઈને પણ ન શાલે. તે ગમે તેવા હાય,
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩) પણ એકંદરે રાજ્ય અને ધર્મની અનેકવિધ સેવાઓ કરી રહ્યો છે. એમ તે તેના દુશ્મનને પણ કબુલવું પડે.” ઈષોના ઝેરમાં પણ તે સાકર મેળવવા લાગ્યા. રાજાને તે શબ્દ પ્રિય લાગ્યા. પરંતુ તેની અંદર જ છુપું ઝેર રહેલું હતું તે રાજા ન જોઈ શકે. ગુગે ધીમે ધીમે ઝેરની માત્રા વધારવા માંડી.
“દ્ધિ-સિદ્ધિ પિડમંત્રીને ત્યાં હોય કે રાજાના મહેલ હોય એ બંધુ આપણા માટે તો સરખું જ છે. ગમે ત્યાં હોય, પણ આપણા રાજ્યને વિષે જ એ કાંઈ થોડા અભિમાનને વિષય ન ગણાય. પરંતુ એમાં એક વાત વિચારવાની રહે છે. વાણીયાને ત્યાંથી તે ચોરાઇ-લૂંટાઈ જવાની દહેશત રહે, પણ જે રાજાની પાસે તે હોય તો એકલા રાજકૂળને જ નહીં, પણ પ્રજાના ઉપગને માટે પણ તે કામે લગાડી શકાય. રાજ્યની લક્ષ્મી કેમ વધે, રાજ્યની પ્રતિષ્ઠા કેમ સ્થાયી બને એ જ આપણે તે જોવું જોઇએ. “ગંગાની આ યુક્તિપરંપરા સાંભળી રાજા થોડે ઘણે અંશે મૂછિત બની રહ્યો. રાજાને એમ લાગ્યું કે “ચિત્રાવેલી રાજમહેલમાં હોય તો કેવું સારું?” ભેળા રાજાને અત્યારે કોણ સમજાવે કે સિદ્ધિઓ માત્ર લુંટવાથી કે દબાવવાથી જ નથી પ્રાપ્ત થઈ શકતી. મનુષ્યની પુણ્યભાવના જ્યારે પ્રબળ બને છે ત્યારે જ તે ઉંચે આસ્માનમાંથી આવી પડે છે અને પુણ્યના બળથી જ તે ટકાવી શકાય છે પેથડકુમાર એ ચિત્રાવેલીને મેળવવા કયાં જગલમાં ગયે હતા ? શું એક ભરવાડણ જ પિતાની મેળે સામે આવીને દુકાને આપી ગઈ તી ? પેથડકુમારે પોતાના ભાગ્યબળથી
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૪ )
જ શું. તે ન્હાતી આકષી ? કાનના કાચા એવા મહારાજાને કાણુ કહી શકે કે ચેાગ્યતા વિનાની સિદ્ધિ પણ આખરે વ્યર્થ જ નીવડે છે ? જો એમ ન હેાત તેા પુણ્યશાળીએ એ પ્રાપ્ત કરેલી અસભ્ય ઋદ્ધિ-સિદ્ધિઓ વડે આ જગત્ કયારનું, ચે ઉભરાઇ નીકળ્યુ હાત. પરંતુ માંડવગઢના મહારાજા આજે એકલા હતા. તેને યથાર્થ વસ્તુસ્થિતિ સમજાવે એવું કાઇ હાજર ન હતું. તે ગુગાની જાળમાં લાલચ વડે સાઇ રહ્યો હતા.
“ બીજું તેા ઠીક, પણ એ ચિત્રાવેલી કેવી હાય તે મારે જોવું તે જોઇએ ! ” રાજા ઊંડી ઊંઘમાં રહ્યો રહ્યો ખેલતા હોય તેમ એસ્થેા. પેથડકુમારનુ સરળ-ભદ્રિક સુખ તેની નજર આગળ રમી રહ્યું. તેને આ માંગણીથી શું લાગશે એ વિચારથી રાજાનું મન ખળભળ્યુ.
ગુગાએ તરત જ એક માણસ મેાકલી પેથડમત્રીને ખોલાવી લીધા. લાહુ તપતું હાય તે જ વખતે થાડાના પ્રહાર કરવાથી મનમાનતા આકાર આપી શકાય છે એ વાત ગુગાને સમજાવવી પડે એમ ન હતુ. તે મહારાજાની માહમુગ્ધ દશાના લાભ લેવા જ તલપી રહ્યો હતા.
પેથડને પાતાની તરફથી આદરભાવ અપી ગુંગાએ એક સારા–આગળ પડતા આસન ઉપર બેસાર્યો. એમાં પણ મહારાજાને પ્રસન્ન કરવા સિવાય બીજો કઈં જ હેતુ ન્યાતા. પેથડે મહારાજાની મુખમુદ્રા સામે નીહાળ્યુ. તેઓ કઇ ઉંડી મુઝવણમાં હોય એમ લાગ્યુ-હેરા ઉપર વિષાદની
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૫) મલિનતા પથરાયેલી હતી. થોડી ક્ષણે પર્યત સૈ ગુપચુપ બેસી રહ્યા.
“આપને એટલા માટે બોલાવવા પડ્યા કે મહારાજા સાહેબ, આપની પાસે જે ચિત્રાવેલી છે તે માત્ર નીરખવા માગે છે.” પિતાની ઉપર જ ક્રોધ કરતા હોય તેમ બોલ્યા “કેવી ગંભીર ભૂલ? આપને બોલાવ્યા તે જ વખતે સાથે સાથે ચિત્રાવેલી લાવવાનું પણ કહેવરાવ્યું હોત તો કેવું સારું થાત ? એ સરતચૂક જ થઈ ગઈ આ ઉતરતી અવસ્થામાં હવે મગજ નબળું પડી ગયું છે-અહુ લાંબી વાત યાદ પણ નથી રહેતી.” ગંગા પ્રધાને પહેલે જ દાવ ફેંકો. તેને ખાત્રી હતી કે તેમાં જીત તે પિતાની જ થવાની હતી.
ગુંગની આ ઉદ્ધત માગણીને શું જવાબ વાળવે એ તત્કાળ પેથડને ન સૂઝયું. તેણે મહારાજના મોં સામે શુષ્ક દ્રષ્ટિએ નીહાળ્યું. મહારાજા પણ તેની સામે ન જોઈ શક્યા. લજજા કે સંકોચના માર્યા તેઓ નીચે જ જોઈ રહ્યા હતા.
ચિત્રાવેલી? મહારાજશ્રી જેવા માગે છે ! તેઓ માલેક છે–સર્વસ્વ તેમનું જ છે–તેઓ ગમે ત્યારે જોઈ શકે છે!” જવાબ તો આપ જ જોઈએ એમ માની પેથડે અર્થહીન ઉદ્ગાર કહાડયા.
મહારાજા એમ માને છે કે એવી સિદ્ધિઓ વાયાભાઈને ત્યાં હોય તે કરતાં તે એક ક્ષત્રિય રાજવીને ત્યાં અધિક શેભે! એની સાર્થકતા પણ વાણુયાના ઘર કરતાં
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) રાજદરબારમાં સવિશેષ થાય ! મહારાજા જેવા માગે છે એને અર્થ પણ એજ છે કે મહારાજાને પોતાને તે મેળવવાની આતૂરતા છે.” ગંગાએ એટલું કહીને એકે એકે મહારાજા અને પેથડની સામે જોયું. મહારાજાના કાનને એ શબ્દો અપ્રિય લાગ્યા, હૃદયને ગમ્યા. લેભવાસના સળવળી. એ સળવળાટ ઉપર ગુંગનાં વાક્ય આહ્લાદક થઈ પડયા.
મહારાજાની દાનત બગડતી ચાલી છે; ગંગ તેને પ્રપંચથી ઉતેજી રહ્યો છે એ બધું પેથડ સમજી ગયા. ભેળા રાજાને નીચે પ્રધાનની ખટપટને ભેગ થતો નીહાળી પેથડને દુ:ખ થયું. દુઃખ કરતાં પણ અધિક તે રેષ ઉપ. પરંતુ તે પિતાની લાગણીઓ ને કાબુમાં રાખતા શીખે હતે. ભૂખ, તરસ, થાક વિગેરેને કાબુમાં રાખવા કરતાં હર્ષ શોક, ક્રોધની લાગણીઓને કાબુમાં રાખવી વધારે મુશ્કેલ છે એમ જાણુને જ તે વૃત્તિ સંયમ પ્રત્યે ખાસ ધ્યાન આપતે.
પણ મહારાજા પિતે કેમ કંઈ બોલતા નથી ? તેમને પિતાને જે વસ્તુ જોઈતી હોય તે ખુશીથી તેઓ મારી પાસેથી ઈસારા માત્રથી લઈ શકે છે. શું હું એટલે બધે દૂર અને ભિન્ન ભાગું છું કે તેમને ગુંગ પ્રધાન જેવા એક પુરૂષની મદદ ચાચવી પડે છે? કોઈ દિવસ નહીં ને આજે જ મારા અને મહારાજા વચ્ચે આ અંતરાય શા સારૂ ?”
મહારાજાના હોઠ ફફડડ્યા. પણ તેઓ કંઈ બોલે તે પહેલાં જ મુંગે શરૂ કરી દીધું:–“એ બધા તર્કવિતર્ક
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૭) અસ્થાને છે. મહારાજાને તમે પરમ આત્મીય જેવા જ લાગે છો અને લાગશે. હું જરા ઉતાવળીયે છું એટલે વચમાં બોલી ઉઠ્યો. મારા એ દુર્ગણને તમે બધા નભાવતા આવ્યા છે તેમ આ વખતે પણ નભાવી લો. બાકી મહારાજાની ઈચછાને જ મિં પડઘે પાડ્યો છે. ચિત્રાવેલમાં એવી મોટી બી સાત પણ શું છે?”
વન-વગડામાં રઝળતી વેળા ઘણા ઘણા પ્રકારની વેલીઓ નજરે ચડે છે. પણ પરીક્ષા વિના કેમ કળી શકાય કે આ ચિત્રાવેલી જ છે? એક વાર બરાબર જોઈ લઉં તે બીજી વાર એાળખવામાં કંઈ મુશીબતન પડે” મહારાજાએ પોતાની લોભવાત્તને છુપાવી.
પેથડને એ બચાવ હસવા સરખો લાગે. મહારાજા પિતાની લેભ-વાસના શા સારૂ છુપાવતા હશે ? તેણે કહ્યું —મહારાજ ! ચિત્રાવેલી એ કંઈ ઠેકઠેકાણે નથી ઉગી નીકળતી. એ તો કોઈ મહા પુણ્યશાળીને જ પૂર્વકર્મના ભાગ્યોદયે પ્રાપ્ત થાય છે. અને પ્રાપ્ત થવા છતાં ય તેની કીમત પણ કઈ વિરલા જ કરી શકે છે. એ વેલી નથી, પણ જીવત ભાગ્યબળ છે. જેને મળવાને તે નિમાયેલી હોય છે તેને તે ઘેર બેઠા આવી મળે છે અને જેના ભાગ્યમાં નથી હોતી તેને તે તે ઉલટી દુઃખદાયક થઈ પડે છે, છતાં આપને તે જોઈતી જ હોય તો હું આપની પાસે ધરવા તૈયાર છું. મારા ભાગ્યમાં હશે તો મને એ કરતાં પણ અધિક ફળદાયક સિદ્ધિ મળી રહેશે.”
“બરાબર છે. મહારાજા કરતાં વિશેષ ભાગ્યશાલી જીવ
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૮)
આ જગતમાં બીજે કર્યો હોય ? એ તે વિધિની જ ભલ કે એ ચિત્રાવેલી રાજદરબારમાં આવવાને બદલે આપના જેવાને ત્યાં આવી ચડી. પણ વિધાતાની ભૂલ મહારાજા પોતે આજે સુધારી લેશે.” ગુંગે મહારાજાને સારૂં લગાડવા અને છેલ્લે દાવ ફેંકવા આ વાક્ય ઉચાર્યા.
પેથડે એક ન્હાને સરખે નિશ્વાસ મૂકો. રાજાએ તે સાંભળે. પણ અત્યારે તે ચિત્રાવેલીની મહિનામાં જ તે મુગ્ધ હતે. નશ્વાસ પણ સાંભળે ન સાંભળ્યો કર્યો.
ઝાંઝણની મારફત ચિત્રાવેલી હાજર કરવામાં આવી. મહારાજાએ હાથમાં લઈ તેને રૂપરંગ બરાબર જોઈ લીધા. આ ન્હાની સરખી વેલીના ગુણથી ઘીના હોજ ભરાય તેને વિચાર આવતાં તેના મહા ઉપર હર્ષ અને આશ્ચર્યના ભાવ તરવર્યા. એક વાર પરીક્ષા કરવામાં શી હાની થવાની હતી એ ખ્યાલ આવ્યો.
રાજાએ પોતે એક પાસેના જળાશયમાં તે ચિત્રાવેલી તરતી મૂકી. પાણીને સ્પર્શ થતાં જ વેલી એક ભયંકર સર્પના આકારમાં પરિણમી ! કોઈ તેની પાસે જવાની હિમ્મત ન કરી શકયું. ગંગ તે આ વિચિત્ર પરિણામ જોઈ દિગમૂઢ બની ગયે. આમાં કંઈક દગો છે એવી તેને ખાત્રી થઇ. તે મનમાં ને મનમાં મુંઝાવા લાગ્યું.
પેથડનું મન પવિત્ર હતું–તેના પેટમાં કંઈ પાપ ન હતું. તે તે મહારાજાની ઈચ્છા પ્રમાણે આ ચિત્રાવેલી તે શું,
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૯ ) પણ તે કરતાંય અધિક કીમતી વસ્તુ રાજાના ચરણમાં ધરવાને તૈયાર હતો. તેને ખેદ તો માત્ર એકજ વાતને લીધે થયે કે ભેળો રાજા આજે બીજાના હાથમાં હથીયાર બની પિતાનું ગૌરવ ગુમાવી રહ્યો છે.
સર્પની પાસે જવાની કેણ હિમ્મત કરે ? અને ચિત્રાવેલી જેવી દેવદુર્લભ વસ્તુ જતી પણ કેમ થાય? ગુંગ પ્રધાનની સામે જોયું. તેનું મોં પશ્ચાતાપને લીધે કાળું ધબ બની ગયું હતું.
ઝાંઝણ કુમારે ટકેર કરી: “પ્રધાનજી જરા હિમ્મત આણ સપના રૂપમાં પરિણમેલી વેલીને આપના પવિત્ર હાથે ઉદ્ધાર કરે !” સાક્ષાત્ મૃત્યુથી કઈ કંપે તેમ ગુંગ પ્રધાન પ્રજી ઉઠ્યો આ પ્રસંગે, ગુંગ ગમે તે દુષ્ટ હોય તે પણ તેને પજવો એ પિતા-પુત્રને નિર્દયતા લાગી. તેમણે ગુંગને કંઈજ આગ્રહ ન કર્યો.
ગુગ પ્રધાન! ભાગ્ય વિનાની ઇન્દ્રિય મેળવવા જતાં કેવું પરિણામ આવે એ જોયું ને? તમારે માટે એ ત્રાદ્ધિ નથી, પણ પ્રત્યક્ષ કાળ છે એમજ સમજજે. પણ મારો ધર્મ તમને કાળના મુખમાં જતાં બચાવી લેવાનું ફરમાવે છે. ગમે તેવા પાપીને પણ ક્ષમા કરવી એ મારો સિંદ્ધાંત છે તમે ઈષથી અંજાઈ મારું અનિષ્ટ કરવાનો આશય રાખ્યું હશે, પણ મહારાજાના પુણ્ય પ્રતાપે આજે તમે જીવિતદાન મેળવે
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૦) છે. આ ચિત્રાવલીજ આજે તમારું મૃત્યુ ઉપજાવત. પણ હરકત નહીં. તમારી ઈર્ષો પોતે જ તમને શીક્ષા કરશે.” એટલું કહી પેથડકુમારે કાંડા ઉપર વલપના આકારનું કંઈક માંગ્યું અને જળમાં કૂદી પડ્યો. વલપનો સ્પર્શ થતાં સર્પ પુન: વેલી રૂપે જ પ્રતીત થયા. જાણે એક દુઃસ્વમ આવી ગયું હોય તેમ સૌને લાગ્યું.
મારે એ વેલી નથી જોઇતી. પુરા પુણ્ય વિના આવાં સાધન પણ સર્પ સમાન બને છે એટલે એક ઉપદેશ જ મારે માટે બસ છે. મેં લોભ-લાલચથી અંધ બની તમને દુભવ્યા તે માટે મારું અંતર પશ્ચાત્તાપથી સળગી રહ્યું છે. તમે જે મારામાં અચળ શ્રદ્ધાવાળા છે તો આ ચિત્રાવેલી તમારી પાસે હોય કે મારી પાસે રહે એ બધું સરખું જ છે. પણ મને એ વાતનું ભાન ન રહ્યું. ગુંગના કહેવાથી ભરમાયો, આડે માગે દેરા અને તમારાં રાજભક્ત હૃદયને નકામાં વલોવ્યાં. ખુશીથી આ ચિત્રાવેલી તમે પોતે જ લઈ જાઓ.” મહારાજાએ એ પ્રસંગને એ રીતે ઉપસંહાર કર્યો. પેથડના પુણ્યબળની કસોટી થઈ. ગુંગ ઝંખવાણે પડી, રાજ્યની હદ ત્યજી ચાલી નીકળ્યો. પેથડ અને ઝાંઝણનાં માન-અકરામ તથા વર્ષાસન વગેરેમાં પણ પહેલાં કરતાં ઘણું વધારો થયો. પિતાપુત્ર, આ પ્રકારની કસોટીમાં ફહ મેળવી શક્યા તે માટે તેમણે અંત:કરણપૂર્વક જીનશાસનને અને શાસનદેવનો પણ ઉપકાર માન્યો.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૬ મું.
પેથડની શાસન સેવા માંડવગઢમાં અને તેની આસપાસના પ્રદેશમાં પેથડ મંત્રીનું નામ લેકેની જીન્હા ઉપર રમી રહ્યું ગંગા જેવા ખટપટીઆ પુરૂષોએ પેથડને નિસ્તેજ કરવા ઘણું ઘણા પ્રયત્નો ક્યો પણ એ પ્રયત્નનું પરિણામ ઉલટું પેથડનાજ લાભમાં આવ્યું. વાદળાથી સૂર્ય આચ્છાદિત થતાં લોકે જેમ સૂર્યને નીહાળવા આતુર બને છે તેમ પેથડના ગુણાનુરાગીઓ પણ અંતરાયોથી ઘડી ભર ઢંકાએલા પેથડનો વિજ્ય નીહાળી તેના ભાગ્ય પુણ્ય અને પરોપકાર વૃત્તિનાં મુકત કઠે વખાણ કરવા લાગ્યા. પેથડના સ્થાને જે કોઈ સામાન્ય માણસ હોય તો આ વખાણ અને કીર્તિને લીધે વધુ ઉન્મત્તેજ બની જાય. પરંતુ પેથડને આત્મા સંસ્કારી હતો. રાજદ્વારી પ્રપંચમાં વિજ્ય મેળવ્યા પછી પણ તે વિષે મગરૂર થવાને બદલે પોતાના આત્મકલ્યાણ સાથે આ બધાને શું સંબંધ છે તે તપાસતે. ધન–વનની જેમ કીર્તેિ પણ એક માયાવી મોહિનીજ છે એમ તે માનતે. રાજ્યની કૃપાને પણ તે ચિરસ્થાયી હોતો સમજતો.
તેના તેજે ષીઓ આજે પાછા પડયા છે. મહારાજાની સંપૂર્ણ માહેર તેની ઉપર વષી રહી છે. ભાગ્યને અખુટ સંપત્તિ પણ ચરણ પાસેજ રેલાઈ રહી છે. એક દિવસે પ્રાત:કાળમાં ઉઠીતે વિચારવા લાગ્યું કે શું જીવનની આજ સાર્થકતા
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩ર) હશે? મારા પિતા પાસે પણ એક વાર આવીજ સંપત્તિ હતી એટલું છતાં અમારે ભૂખ તરસ અને થાકની કેટલી કઠણ પરીક્ષાઓ આપવી પડી ? સંપત્તિ અને કીર્તિને શાસ્ત્રકારોએ વિજળીના ચમકારા જેવી જ લેખી છે એ કંઈ ખોટું નથી. એને જે સદુપયોગ કરતાં ન આવડે તે માનવભવ હારી જવાય ! જીવનના છેલ્લા દિવસે જીન શાસનની સેવામાં જ સમર્પવાને તેણે સંકલ્પ કર્યો.
આસપાસની ઉપાધિઓથી છુટવા, તીર્થયાત્રાએ નીકળવાની તેણે તૈયારી કરી. મહારાજા વિજ્યસિંહદેવે જ્યારે એ વાત જાણું ત્યારે તેમને દુ:ખ થયું પેથડ જે બાહોશ સલાહકાર રાજકાજમાંથી નિવૃત્ત થઈ આત્મહિત સાધવામાં તત્પર થાય એ તેમને ન રૂછ્યું. પરંતુ પેથડના આગ્રહ પાસે તેમને નમતું મુકવું પડયું મહારાજાની આજ્ઞા મેળવી પેથડ મંત્રી જાત્રાએ જવા નીકળ્યા.
પણ વિધિની એક વિચિત્રતા તે જુઓ! “ન માગે દેડતું આવે” એ પંકિતઓ કેટલી અર્થસૂચક છે? પેથડ મંત્રીને આજે કઈ વાતની ઉણપ નથી. છતાં વિધિએ તેના ભંડાર ભરી દેવાની જ કાં જાણે પ્રતિજ્ઞા ન લીધી હોય તેમ તે આજે પિતાની કૃપા તેના ઉપરજ ઢળી રહી છે! દુનીયામાં જાણે કે એક માત્ર પેથડજ પુણ્યશાળી હોય એમ માની તેને પગલે પગલે ઋદ્ધિ વડે નવરાવી રહી છે. જીરાઉલા પાર્શ્વનાથ ભગવાનના દર્શને જતાં પેથડ મંત્રીને એવી જ એક અપૂર્વ તક પ્રાપ્ત થઇ.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૩) પાર્શ્વનાથ ભગવાનની સંપૂર્ણ વિધિપુર:સર પૂજા–ભકિત કર્યા પછી પેથડ મંત્રી આબુ ઉપર ચડ્યા વનમાં નિર્જન સ્થળોમાં ફરવાનો અને વિવિધ આિષધીઓની પરિક્ષા કરવાને મૂળથી જ તેમને શોખ હતો. આબુ ઉપરની વિકસિત વનરાજીએ તેમને આકર્ષણ કર્યું. તેઓ સંસારની ઉપાધિઓને અળગી કરી જીનેશ્વરની ગુણમાળાનું રટણ કરતા ખુબ આગળ નીકળી ગયા. થોડે દૂર ગયા પછી તેઓ અટક્યા, એક મનહર વેલી ઉપર તેમની દ્રષ્ટિ મંડાઈ રહી!
અહ? સુવર્ણ સિદ્ધિમાં જે વેલીના પાનનો રસ અતિ ઉપગી ગણાય છે તેજ આ વેલી કેમ ન હોય? રૂપરંગઆકાર એ બધું બરાબર આ વેલનેજ મળતાં આવતાં હોય એમ જણાય છે.” તેણે જાળવીને એ વેલીનાં કેટલાક પાન પોતાની સાથે લઈ લીધાં.
ઉતારે આવીને તેણે ઝાંઝણને બધી હકીકત કહી સંભળાવી ઝાંઝણ કુમારે કહ્યું- “ ભલે, એ વેલી સુવર્ણ સિદ્ધિમાં ઉપયોગી હોય તે પણ આપણને આજે તેની શી જરૂર છે? વધુ વફમી ઉલટી આપણને સવિશેષ ઉપાધિમાં કેમ ન મૂકે? આપણે જ્યારે યાત્રાએ નીકળ્યા છીએ ત્યારે એવી સિદ્ધિઓનો વિચાર કરવાને બદલે, પરમાર્થને જ ઉયોગ રાખીએ એ શું વધુ ઈચ્છવાયેગ્ય નથી ?
પણ આમાં તે ભાગ્યદેવીને કંઇ જૂદેજ સંકેત હોય તેમ મને લાગે છે. આપણે લક્ષમી અને સુવર્ણનો ઉપયોગ
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૪) આપણા પોતાને માટે તે નથી જ કરવાના શાસનને પ્રભાવ વિસ્તારવામાં તે કામે લાગી શકે તેમ હોય તે લક્ષમી ચાંદલે કરવા આવે તે વખતે શા સારૂ હે દેવા જવું?” આ રીતે અનાયાસે પ્રાપ્ત થયેલી લમીને ત્યાગ કરે એ મૂર્ખતા ગણાય? શાસન સેવાના કાર્યમાં તેને ઉપયોગ કરતા આપણને કોણ અટકાવી શકે તેમ છે? પેથડ મંત્રીએ ઝાંઝણની શંકાનું નિવારણ કર્યું. તે પણ પિતાની સાથે સહમત થયે.
પેથડને અનુભવ સાર્થક થયે. તેણે અનુમાન બાધ્યું હતું તે પ્રમાણે તે વેલી સુવર્ણ સિદ્ધિના પ્રયોગમાં એક અપૂર્વ સાધન રૂપ થઈ પડી. ઝાંઝણ કુમારે પુષ્કળ લેહ મંગાવી વનમાંને વનમાંજ સુવણે તૈયાર કર્યું અને કઈ ન જાણે તેમ ઉંટડીઓ ઉપર લાદીને માંડવગઢ તરફ રવાના પણ કરી દીધું.
પેથડના પરિવારની તીર્થયાત્રા તેમને માટે ફળપ્રદ નીવડી સુવર્ણ મહોટો સમુહ પ્રાપ્ત થવાથી મંત્રીનું ઘર એક મહાન અતિથિશાલા જેવું જ બની ગયું ! ગરીબ તેમજ સ્વધર્મબં. ધુઓને માટે, પેથડને ત્યાં એક કલ્પવૃક્ષ જ ઉગી નીકળ્યું એમ પણ ખુશીથી કહી શકાય. જેઓ પોતાના સ્વાર્થને તુચ્છકારી, કેવળ પરોપકાર કે શાસન સેવાનીજ ધગશ રાખે છે તેમને ભાગ્યદેવી કેટકેટલી રીતે વધાવે છે? પેથડ અને ઝાંઝણ પણ બીજું બધું ભૂલી જીન શાસનની સેવામાં જ દિવસે વિતાવવા લાગ્યા.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૭ મું.
ધર્મષસૂરિ પેથડ મંત્રી પોતાના પરિવારની મધ્યમાં બેઠા બેઠા ભૂતકાળની કેટલીક સ્મૃતિઓ વિષે ચર્ચા ચલાવી રહ્યા છે. જે માં- . ડગઢમાં પ્રવેશ કરતાં પહેલાં પગ ધ્રુજતા હતા તેજ માંડવગઢ આજે તેમને માટે સુખ શાંતિ અને વૈભવનું કેન્દ્રસ્થાન કેવી રીતે બન્યું તે અમારા વાચકે જાણે છે. એક વખત દરિદ્ર પેથડ, જેને આશ્રય આપવા પણ કઈ તૈયાર ન હતું તે આજે માંડવગઢને મુકુટ વિનાને મહારાજા ગણવા લાગ્યો છે એ પણ ભાગ્યની જ એક લીલા નહીં તો બીજું શું ? પેથડ મંત્રી પિતે પિતાના ગતકાળના દિવસે યાદ કરી, અભિમાનના સોગામાં પણ નિરભિમાન રહેતા શીખ્યા છે–પિતાના પરિ. વારને પણ એજ પ્રમાણે સર્વથા અભિમાનરહિત રહેવાનું સત ઉપદેશ છે.
એટલામાં ધનદત શેઠ ત્યાંજ પધારતા હોવાની એક અનુચરે બાતમી આપી, પેથડ મંત્રી પોતાના એક વખતના આશ્રયદાતાને ભૂલી જાય એ શું કઈ કાળે પણ બનવા ગ્ય છે? તેઓ રાજદરબારમાં તેમજ બીજા પ્રસંગમાં પણ ઉક્ત શેઠ શ્રીનું પુરેપુરૂ બહુમાન જાળવતા, એટલુ જ નહિ પણ જ્યારે જ્યારે તેમને નીરખતા ત્યારે ત્યારે પેથડનું મસ્તક ભક્તિભાવથી
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૬ )
નમી પડતું, ધનદત શેઠ પાતાને ત્યાં પધારે છે એમ જાણતાંજ તે એકદમ ઉડીને ઉભા થયા અને પહેરેલે કપડે ધનદત્ત શેઠને આવકાર આપવા મ્હાર દોડી આવ્યા.
ધનદત્ત શેઠ વાવૃદ્ધ થયા હતા. પેથડ તેા તેમનો પાસે બાળકજ ગણાય. વિનય પૂર્વક પેથડ તેમને નમ્યા અને બન્ને જણા અંદરના દિવાનખાનામાં ગયા. જાત્રા સંબંધી કેટલીક વાતચીત થયા પછી વર્તમાન રાજનીતિ, મહારાજાની દ્રિકતા, ગુંગની ખટપટ વિગેરે કેટલાક વિષયા ચર્ચાયા.
“ માધવ નામના એક ભાટ આપની પાસે આવવા માંગે છે ” દરવાને આવી ખખર આપ્યા. માધવને નીચેથી ઉપરના દીવાનખામાં લાવવામાં આવ્યા. તેના દેહ પરસેવાથી ભીંજાઇ ગયા હતા. તેના મ્હોં ઉપર અત્યધિક શ્રમનાં સ્પષ્ટ ચિન્હ દેખાતાં હતાં.
બિચારા કાઇ અણુધારી આતથી ઘેરાઇ ગયા હશે—મદદ માગવા માટેજ દોડતા આવી ચડયા હશે, એવું પેથડ મંત્રીએ તેમજ ધનદત્ત શેઠે અનુમાન કર્યું. માધવ મનમાં એ વાત થાડેઘણે અંશે પણ સમજી ગયા, તે આવા સ ંચાગેામાં એવું અનુમાન કરે એમ તેને લાગ્યું.
“ મહારાજ ! હું આપને વધાઇ આપવા માટેજ દૂરથી દોડતા આવ્યે છું મેં સાંભળ્યુ છે કે ધર્મ ઘાષ સૂરિ આપના પૂજ્ય ગુરૂ છે, અને તેમના આગમનની વધામણી આપનાર ન્યાલ થઇ જાય છે. ” ધર્મ ઘાષ સૂરિનું નામ સાંભળતાંજ
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૭) મંત્રી, તેમજ ધનદત્ત શેઠની આંખમાં પણ એક પ્રકારનું અપૂર્વ તેજ રમી રહ્યું ! મંત્રીને પહેલાના દરિદ્ર દિવસો યાદ આવ્યા! એક વખતની વ્યાખ્યાન સભામાં જે વખતે શ્રોતાઓ તેનું ઉપહાસ કરતા હતા તે વખતે પેથડને બચાવ કરનારતેને હિમ્મત આપી ઉતેજનાર આજ ધર્મગુરૂ હતા! વ્રતને મહિમા સમજાવી અપરિગ્રહવ્રત ઉચરાવનાર, તેમજ ભવિષ્યના પડદાને ઉચકી પ્રબળ ભાગ્યરેખાનું સૂચન કરનાર પણ એજ પ્રભાવિક પુરૂષ હતા!પિતાના ઉપકારક ગુરૂરાજની પધરામણી થવાની છે, એ સમાચાર સાંભળી સર્વનાં હદય આનંદથી ઉછળી રહ્યા !
માધવને તેની આશા અને ધારણા કરતાં પણ આધક દ્રવ્ય મળ્યું, ઘર્મઘોષ સૂરિની પધરામણ પછી બીજા ગમે તેટલા ધર્મકૃત્ય થાય, પણ માધવનું દારિદ્રય તો તેજ ઘડીએ દરે થઈ ગયું. ' ધર્મઘોષ સૂરિ એટલે જૈન શાસનતા પુનિત પ્રભાવનીજ એક પ્રતિમા, તેમની હાજરી હોય ત્યાં હંમેશા ચર્થો આરો જ વ, ભલભલા રાજા મહારાજાઓ અને સુભટે પણ એ પ્રતાપી આચાર્યના ચરણમાં શિર ઝુકાવી ધમશિષ યાચતા, ચારિત્ર અને તપને પ્રકાશ તેમના અંગે અંગમાંથી નીતરતો. માર માર કરતે વૈરી પણ એ ત્યાગમૂર્તિને જોઈ થંભી જતું. તેમની વ્યાખ્યાનવાણું જાણે એક સુધાની જ સરિતા હોય એમ શ્રોતાઓને લાગતું. તેઓ શાસ્ત્રમાં પ્રવીણ તે હતા જ, પણ તે
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૮ )
સાથે દેશ–કાળની સમીક્ષા પણ મહુજ ચીવટથી કરી શકતા ક્યાં કેવા પ્રકારના ઉપદેશની જરૂર છે તે સમજતા અને આંખા મીંચીને એકજ ચીલે ચાલવા કરતાં સમય અને સજાગે પ્રમાણે ચાલવામાં અધિક ડહાપણ સમાએલું છે, એમ પેાતાના અનુયાયીઓ તેમજ શિષ્યાને પણ સમજાવતા સમસ્ત સાઘુસમુદાયમાં ધર્મ ઘાષ સૂરિનું નામ પરમ પ્રીતિ, ભક્તિ અને શ્રદ્ધાને પાત્ર અન્યુ હતુ. એ બધા ઉપરાંત સૂરિજીમાં એક વિશેષતા હતી. શ્રીમતા કે સત્તાધીશેાની તેમને લેશમાત્ર પરવા ન હતી, ગમે તેવા દીન—દરિક શ્રાવક સંતાન પણ તેમની પાસે નિરાંતે બેસી ઉચિત આશ્વાસન મેળવી શકતા, મનુષ્યનાં ખાદ્ય લક્ષણા ઉપરથી તેઓ તેમના ભાવીની ઝાંખી પણ કરી શકતા, પેથડ મંત્રીના ભાગ્યેાયનુ પહેલવહેલું સૂચન કરનાર એજ પુરૂષ હતા.
અને તેટલા સમારેાહથી આચાર્ય શ્રીનુ સામૈયુ કરવાની પેથડ મંત્રીએ વ્યવસ્થા કરી, મહારાજાએ પેાતેજ જોઇએ તેટલાં સાધના રાજ્ય તરફથી પુરાં પાડવાનું ક્માવ્યું.
જે દિવસે ધ ચેષ સૂરિએ પેાતાના વિશાળ શિષ્યસમુહ સાથે માંડવગઢમાં પ્રવેશ કર્યો તે દિવસે વસ્તુત: માંડવગઢના આકાશમાં સેાનાના સુરજ ઉગ્યા હતા એમ ખુશીથી કહી શકાય. મંત્રીની ધર્મવૃત્તિ ઉપર સમગ્ર નગર પહેલેથી જ મુગ્ધ હતુ. એમના જ એક કીર્ત્તિશાળી ધર્મ ગુરૂની પધરામણી થતી જોઇ કેાને આનંદ ન
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૯ )
થાય ? માતીઓ વડે ચેાક પૂરાયા. ઠેકઠેકાણે સજ્જના અને સન્નારીએ એ આચાર્ય ને વધાવ્યા ? આનં–કલ્લાલ અને ઉત્સાહના પૂરમાં સમસ્ત માંડવગઢ સ્નાન કર્યું...!
ધીમે ડગલે ગારવભરી ચાલથી ચાલતા, સહસ્ત્રાવધી ભક્તોના વંદનને ઝીલતા આચાર્ય મહારાજ ધમ શાળામાં પહોંચ્યા. પ્રાથમિક ક્રિયાથી નિવૃત્ત થઇ, એક સુવર્ણ શી દીપતી પાટ ઉપર બેસી, માંડવગઢની પ્રજાને કેટલાક ઉપદેશ સંભળાવ્યેા. પ્રભાવના પામી સૈા નગરજના વીખરાયા.
એક તરફ સત્તા અને સાજન્મની મૂર્ત્તિ સમેા, માંડવગઢના મુકુટ વિનાના મહારાજા–પેથડકુમાર અને બીજી તરફ સાધુના અને પરમાર્થની પ્રતિમા સમા આચાર્ય મહારાજ ! આવેા સુયાગ તા પૃથ્વીના પડ ઉપર કવચિત્ જ બનતા હશે! પેથડમ ત્રીના દીલમાં શાસનભક્તિના અંકુર તેા કયારના ફુટી નીકળ્યા હતા. તેને ચાગ્ય પોષણ અનાયાસે આવી મળ્યું ! મ ંત્રી ખીજા તમામ સાંસારિક તેમજ રાજકીય કામકાજને ગાણુ માની, જે વડે જીનશાસનના પ્રભાવ વધે, જીન શાસનના અનુયાયીયે સુખ-શાંતિમાં રહે એ પ્રકારની પ્રવૃત્તિમાં જ તદ્દીન રહેવા લાગ્યા. દુ:ખ, અભાવ, રોગ, અશાંતિનુ નામ નિશાન પણ ક્યાંઇ ન રહ્યું !
ચે
tr
વ્યાખ્યાનની સભા સમાપ્ત થયા પછી એક દિવસે ધ. ઘાષ સૂરિજીએ પેથડને પાતાની પાસે ખેલાવી કહ્યું: મહાનુભાવ ! પરિગ્રહ પરિમાણુ વ્રતનુ સ્મરણ તે છે ને ? ”
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૦ ) કેટલાય દિવસથી હું પણ એ જ વાત કહેવાને તલવતે હતો. આપના પુણ્ય પ્રતાપે એ વ્રતને મહિમા ફળે છે. આપે જ મને વધુ છૂટ રાખવાને આગ્રહ કર્યો હતો. પરંતુ એ પ્રકારની છૂટી ન રાખવા બદલ મને આજે મુદ્દલ પાશ્ચાતાપ નથી થતો. આજે દેવ-ગુરૂના પુણ્યપસાયથી મારી પાસે અખુટ ધન સંપત્તિ છે. આપ આજ્ઞા ફરમાવે તે પ્રમાણે હું તેને સવ્યય કરવાને તૈયાર છું ” પેથડમંત્રીએ પિતાનું હૃદય નિષ્કપટપણે ગુરૂ મહારાજ પાસે ખેલ્યું.
“સાધમી ભાઈઓના સુખ-કલ્યાણ અર્થે તે તું તારી સંપત્તિને છૂટથી વ્યય કરી રહ્યો છે એ મારા લક્ષહાર નથી. એટલે એ વિષયમાં કંઈ માર્ગ ચીંધવાની જરૂર નથી રહેતી. સંપત્તિને અચળ રાખવાનો એક જ મહામાર્ગ છે અને તે એ જ કે સંપત્તિને ઉપગ જીનમંદિર પાછળ જ કરી નાખવે. જીન મંદિર એ વાસ્તવિક રીતે જનશાનના જ જીવંત પ્રાસાદો છે. કાળના પ્રબળ હેનમાં જીનાલયે જ પ્રાચીન કીર્તિ અને શૈરવને વ્હાલથી જાળવી રાખશે. આજે તારી પાસે એટલી દલત છે કે હિન્દુસ્તાન ભરના નામાંકિત શહેરમાં એક એક
જીનાલય તું ખુશીથી બંધાવી શકે.” સૂરિજીને ઉપદેશ પિડમંત્રીના અંતરમાં આરપાર ઉતરી ગયા. તેમને તે ગમે તે પ્રકારે સંપત્તિને સદ્વ્યય કરવાનું જ હતું. વ્યય સિવાય લક્ષમીની બીજી કઈ સાર્થકતા નથી એમ તે ક્યારનો ય સમજી શક હતા. દેદાશાહે પણ સુવર્ણના પતરાવાળી ધર્મશાળા બંધાવી પિતાનું નામ અમર કર્યું હતું એ તેના
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૧ )
સંતાનના સ્મરણુખ્તાર તેા ન જ હાય. તે પિતાના પગલે ચાલી પિતાના યશે।મંદિરને માથે કળશ ચઢાવવા માગતા હતા.
ઇતિહાસ તેના મનેાભાવની આજે પણ સાક્ષી પૂરે છે. પેથડમંત્રીએ તત્કાળ ખ ંધાવેલા જીનાલયેાના નામ-ઠામ આજે પણ નીચે પ્રમાણે મળી આવે છે. ધર્મ ઘાષ સુરિશ્વરજીના અને પેથડમત્રીના સમાગમ અપૂર્વ ૨ંગે દીપી નીકળ્યા હતા એમ કાણુ નહીં કહે ?
અઢાર લાખ રૂપીયા ખરચીને માંડવગઢમાં જ, ફરતી ૭૨ દેરીઓએ કરીને સહિત એવુ શ્રી શત્રુંજયાવતાર નામનું દેરાસર તૈયાર કરાવ્યું. અત્યંત ઉંચા મંડપવાળું–આંતેર રૂપાના દંડ અને કલશવાળુ શ્રી શાંતિનાથનું મંદિર શ્રી સિદ્ધાચળને વિષે નિર્માવ્યું આંકારપુરમાં મ્હાટા તારણાવાળુ જીન મંદિર રચાવ્યું. તે ઉપરાંત શારદાપત્તનને વિષે, તારાપુર વિષે, પ્રભાવતી નગરીને વિષે, સેામેશ પત્તનને વિષે, વાંકાનેર વિષે, માંધાતા નગરને વિષે, ધારાનગરીને વિષે, નાગરદ નગરને વિષે, નાગપુરને વિષે, નાશીકને વિષે, વડાદરાને વિષે સેાપાકરને વિષે-ચારૂપને વિષે, રત્નપુરને વિષે, કારડાગામને વિષે કરહેરા તીને વિષે, ચંદ્રાવતી નગરીને વિષે, ચિત્તોડને વિષે ચીખ્ખલ નગરને વિષે, ખિહારને વિષે, વામનસ્થલીને વિષે, જયપુરને વિષે, ઉજ્જયિનીને વિષે, જાલંધર નગરને વિષે, સેતુબંદરને વિષે, દેશને વિષે, પશુસાગરને વિષે, પ્રતિષ્ઠ નગરને વિષે, વર્ધમાન નગરને વિષે, પણું બિહારને વિષે,
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૨) હસ્તિનાપુરને વિષે, દેપાળપુરને ગોપુરને વિષે, જેસંગપુરને વિષે, બિંબપુરને વિષે, સ્થરાદરીને વિષે, અધભૂમિને વિષે, સલક્ષણપુરને વિષે, જીર્ણદુર્ગ-જુનાગઢને વિષે, ધવલપુરધોળકાને વિષે, મંકેડીપુરને વિષે, વિશ્રમપુરને વિષે, મંગળ વગઢને વિષે વિગેરે. ઉક્ત મંદિરને શિરે ફરકતી ધજાઓ આજે પણ પેથડમંત્રીના ધર્મ–ઉદાર હૃદય ભાવનાને ફરકાવી રહી છે!
પ્રકરણ ૧૮મું
ઉપકાર–એક વશીકરણ કેટલાક પુરૂષ એવા હોય છે કે જેમની દયા-કરૂણા-કૃપા એક ઝરણની જેમ વગર કારણે પણ સતત વહ્યા કરે છે-બદલાની ઈચ્છા વિના કે કીર્તિની પરવા વિના તેઓ મન, વચન ને કામથી જગના જીવ ઉપર હંમેશા ઉપકાર કરવાની જ ભાવના રાખતા હોય છે. એથી ઉલટું કેટલાક એવા પુરૂષે પણ હોય છે કે જેમના સ્વભાવમાં જ ઇર્ષા-દ્વેષ ભળી ગયા હોય છે–વગર કારણે દ્વેષ કરે, વિના સ્વાર્થ કેઈનું બુરું તાકવું એ તેમના પ્રિય વિષય બની રહે છે, હેમુ લગભગ આ છેલ્લી કેટને પુરૂષ હતું. તે બુદ્ધિમાન હત–પ્રતાપી હતો પણ
અભિમાનમાં તે એટલોબધો અંધ હતો કે તે કેઇની કીર્તિને સાંખી શકતા નહીં. પૃથ્વીકુમાર પોતે ગરીબ અવસ્થામાંથી
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૩ )
આગળ વધતા વધતા આખરે માંડવગઢના મુકુટ વગરના મહારાજા બન્યા છે એ વાત તેણે જ્યારે પહેલવહેલી સાંભળી ત્યારે તેનું અભિમાન ધવાયું. હેમુની પોતાની લાગવગ પણુ કંઇ જેવીતેવી ન હતી. દેવગીરીમાં બ્રાહ્મણ જાતિના એક આગેવાન તરિકે, તેમજ ત્યાંના મહારાજાના એક સલાહકાર તરિકે તેની પ્રતિષ્ઠા સુવિદિત હતી. પેથડની ઉન્નતિ તેને કઇ જ હાનિ કરી શકે તેમ ન હતી, પેથડની પ્રતિષ્ઠા તેના મામાં કઇ અંતરાય ઉપજાવી શકે એ અશકય હતુ. છતાં તે પેથડની કીર્ત્તિકથા સાંભળી અંદર ને અંદર સળગ્યા કરતા. ટ્વીલની દાઝ તે કાઇને કહી શકતા નહી, પણ તેથી તે તેનુ મનેાદુ:ખ ઉલટુ વૃદ્ધિ જ પામતું. તેણે જ્યારે સાંભળ્યુ કે પેથડકુમાર પોતાની અકળ લક્ષ્મી, ભારતવર્ષની ભૂમિને દેવમ ંદિરો વડે શણગારવામાં વાપરી રહ્યો છે ત્યારે તેણે નિશ્ચય કર્યા કે દેવગિરિની ચાર દિવાલાની મ્હાર ગમે તેમ થાય, પણ ખુદ દેવિગિરમાં તે જૈનશાસનનુ એક પણુ મ ંદિર બાંધવા ન દેવુ સમસ્ત બ્રાહ્મણ જાતિ આ નિશ્ચયમાં તેને સહાયક થવા તૈયાર હતી.
ધર્મ ઘાષસૂરિજી પાસે એક દિવસ આ વાત નીકળી. હેમું પ્રધાન જૈનાના મ્હાટા દ્વેષી છે અને દેવગિારને વિષે એક પણ જૈન મંદિર ન બાંધવા દેવાના તેના મક્કમ નિશ્ચય છે એ વાત સાંભળતાં જ સૂરિજીએ મંદ હાસ્ય કર્યું. બ્રાહ્મણેા અને જૈનો વચ્ચે ઘણા લાંખા સમયથી એક પ્રકારના વિવાદ ચાલ્યા આવે છે એ તેઓ જાણતા હતા. ઘણેખરે સ્થળે બ્રાહ્મ
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૪) એ જેનેના મંદિરને અકારણે બંધ રખાવ્યાની હકીકત તેમના ધ્યાનમાં હતી. તેમણે પોતે જ બ્રાહ્મણના શ્રેષને ટાળવા, જૈન શાસનની મહત્તા સમજાવવા અને એ બન્ને બંધુ સંપ્રદાયે વચ્ચે એક વાક્યતા સ્થાપવા સકળ પ્રયત્ન કર્યો. હતા. તેઓ કહેતા કે અજ્ઞાન માણસો ઈર્ષાને લીધે ગમે તેમ બકે, પણ જ્યારે વિશ્વના બુદ્ધિમાન માણસો જેનદર્શનનું આંતરરહસ્ય ઉકેલવા લાગશે ત્યારે જૈન શાસન સામે વિરોધ આપોઆપ સમી જશે-બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રીય અને જેને પણ એક પ્રજા તરિકે પરસ્પરસમાં જોડાઈ જશે.
પણ હેમું પ્રધાનને આટલીબધી ઈર્ષા શા સારૂ હેવી જોઈએ, એ મને નથી સમજાતું.” પેથડકુમારે સૂરિજી પાસે થી કઈક અધિક ખુલાસાની આશાથી પ્રશ્ન મૂક્યા.
માણસ ગમે તેટલે કુશળ હોવાને દાવો રાખે, પણ તે પિતાની આસપાસની અસરથી સાવ નિરાળે ન રહી શકે. દેવગિરિમાં જેનોનું એક પણ મંદીર બંધાવા ન દેવું એ કેવળ હેમુને પિતાનો નવો નિશ્ચય નથી. કૂલપરંપરાગત સંસ્કારોએ જ તેની પાસે એ નિશ્ચય કરાવ્યો છે. અલબત્ત તે ઈર્ષાળુ અને અભિમાની છે એમ મેં સાંભળ્યું છે, પરંતુ સાથે સાથે તે વિચારશીલ અને ખંતીલે છે એમ પણ હું જાણું શક્ય છું. એવાઓને જીતવા-પિતાના બનાવી લેવા એ સહજ નથી, તે પણ પ્રયત્નસાધ્ય છે.” એક રાજદ્વારી પુરૂષ ને શેભે તેવી ગંભીરતાથી સૂરિજીએ ઉત્તર આપે.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૫ )
“ માંડવગઢની સત્તા અને સૈન્ય હેમુપ્રધાન જેવા પાંચ-પચીસને પુરાં પડી શકે તેમ છે— પેથકુમારે નવી જ પ્રસ્તાવના શરૂ કરી. સૂરિજી વચમાં જ ખાલી ઉઠ્યા:——
“ એ મા રાજમાર્ગ નથી. સત્તા અને સૈન્યથી રાજ્યા જીતી શકાય, અણુધારી આપત્તિને વિદારી શકાય, પણ એના વડે વિરાધીઓનાં હૃદય તેા ન જ મેળવી શકાય; સત્તા અને સૈન્ય બહુબહુ તા સમેાવડીયાને ચેડીવાર દબાવી દઈ શકે, પંરતુ એ દાબ વધુ વખત નથી નભતા. વખત આયે તે પુન: ઉછળે છે અને કલેશ-વેરના અગ્નિ ફાટી નીકળે છે. પછી તેને કામમાં લેવા અશકય અને છે. ક્રોધને ક્ષમાથી જીતવા, વેરને પ્રેમથી જીતવા એ જ સર્વ ધર્મશાસ્ત્રોના સનાતન ઉપદેશ છે.
22
“ ત્યારે હેમુને જીતવાના એવા જ કાઇ રાજમાર્ગ દર્શાવા તા હું એ માગે જવા તૈયાર છું ” પેથડે શ્રદ્ધાભરી વાણીમાં નિવેદન કર્યું.
“ દેવગિરિને વિષે જીનપ્રાસાદ બંધાવવા એ આપણુ લક્ષ છે. એ લક્ષને સિદ્ધ કરવા આપણે પહેલવહેલા હેતુને મેળવી લેવા જોઇએ. હેમુની સત્તા ત્યાંના બ્રાહ્મણ સમાજ ઉપર છે—કારણ કે તે બ્રાહ્મણ સમાજના મુખ્ય અગ્રણી છે. રાજા પણ હેમુની સલાહને માન્ય રાખે છે. હેમુને મેળવી લેવા છતાં જો ઘેાડાઘણા વિરાધ રહી જશે તે તેને શમાવતાં બહુ
પે. ૧૦
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૬) વાર નહીં લાગે. લશ્કરના વડાને જીતવાથી આખું લશ્કર જીતાઈ જાય છે. હવે હેમુને વશ કરવા એક નવો જ માર્ગ હાથ ધરવા પડશે. તને અલ્બત્ત આથી આશ્ચર્ય તો થશે જ, પણ જરા ઉડે ઉતરીને વિચારશે તે તેને પોતાને પણ આ ઉપાય કેટલે શ્રેયસાધક છે તે દેખાઈ આવશે. -
મારી વાત બરાબર સમજાય એટલા માટે એક સામાન્ય ઉદાહરણ આપું. ઘર બંધાવવું હોય ત્યારે પહેલવહેલા પાયા
દવા પડે. મૂર્ખ માણસ એ વખતે વિચારે કે મકાનની દીવાલે તે ઊંચે લઈ જવાની છે તે પછી ખાડા ખોદી ના ગર્ભમાં પત્થર નાખવાથી શું વળવાનું હતું ? પરંતુ ડાહ્યા માણસોની યુતિ અને કળા જૂદા જ પ્રકારની હોય છે. તેઓ કહેતા આવ્યા છે કે જ્યારે ખૂબ જેસથી આગળ વધવું હોય ત્યારે થોડું પાછું પણ હઠવું જોઈએ. દીવાલને જે બહુ ઊંચે લઈ જવી હોય તો તેટલાજ પ્રમાણમાં નીચે પાયામાં પણ ઉંડા ઉતરવું જોઈએ. હેમુને પોતાને બનાવવા માટે તારે પણ એજ છેડે ભેગ આપવો પડશે.
તે અભિમાની છે, તેને કીર્તિ કરતાં કોઈ વસ્તુ અધિક પ્રિય નથી. તારે તેની કીર્તિમાં ઉમેરો કરી, તેનું હૃદય જીતી લેવું જોઈએ. ઉપકાર પણ એક સબળ વશીકરણ છે. જ્યાં સર્વ પ્રકારનાં સાધને પાછાં પડે છે ત્યાં ઉપકાર સફળ નીવડે છે. માટે મારી તે એવી જ સલાહ છે કે હેમુને વશ કરવા તારે કારપુરમાં તેના જ નામની એક દાન શાળા બંધાવવી.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) એ દાનશાળાની કીર્તિ ફેલાતાં જ હેમુ આફરીન બનશે અને સદાને માટે તારે મિત્ર બની રહેશે.”
આચાર્ય મહારાજની સલાહ પેથડકુમારના હૃદયમાં રમી રહી. જેને તે પોતાના બાહુબળથી જીતવા માગતો હતો તેને ઉપકારના વશીકરણથી પિતાને મિત્ર બનાવવાને તેણે નિશ્ચય કર્યો. હેમુને માટે તેને મુદ્દલ પ્રીતિભાવ ન હતે. છતાં જીનમંદિરની પ્રતિષ્ઠા અર્થે તે ગમે તેટલે ભેગ આપવા તૈયાર હતો.
પેથડકુમારે તરત જ પિતાનાં માણસોને આજ્ઞા સંભલાવી દીધી. કારપુરમાં હંમેશા હજારે યાત્રાળુઓ આવતા. સાધુ-સંન્યાસીઓ, યાત્રીઓ અને પ્રવાસીઓનું તે એક મહેસું મથક હતું એમ પણ ખુશીથી કહી શકાય. જાણે હેમુ પ્રધાન પોતે જ પોતાના ખર્ચે આ દાનશાળા બંધાવતો હોય એમ લોકેને વિષે જાહેર કરી દીધું. દાનશાળા તૈયાર થયા પછી દરેક દરેક યાત્રીને વગર મહેતને આહાર–પાછું આદિની પૂરતી સામગ્રી મળી રહે એવી વ્યવસ્થા પણ પેથડ મંત્રીએ પિતજ હેમુના નામથી કરી વાળી.
પછી તે તળાવની પાળ તૂટતાં પાણીના ધોધ વહી નીકળે તેમ હેમુ પ્રધાનની કીર્તિકથા પણ દશે દિશામાં પ્રસરી ગઈ ! કારપુરની દાનશાળાનું નામ એકે એક પ્રવાસીની જીભ ઉપર રમી રહ્યું ! રેજ હજારો મુસાફરો હેમુ પ્રધાનની
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૮) દાનશાળામાં આશ્રય તથા આહાર મેળવી અંત:કરણના આશીર્વાદ આપવા લાગ્યા.
પણ હેમુ પ્રધાન આટલે બધો ઉદાર અને ધર્મપ્રેમી હશે એ તે આજે જ જાણ્યું!” એક પ્રવાસી બીજા પ્રવાસીને પૂછવા લાગે.
“મેં પણ તેની કંજુસાઈ અને અભિમાન વિષે ઘણું ઘણું સાંભળ્યું હતું. તેના સ્વભાવમાં આટલો બધો ફેરફાર અચાનક થાય એ તો ખરેખર આશ્ચર્ય જ ગણાય !” બીજા મુસાફરે પિતાને અનુભવ વર્ણવ્ય.
“પરંતુ મનુષ્યના ચારિત્રમાં ક્યારે કે ફેરફાર થાય તે તો ખુદ બ્રહ્યા પણ શી રીતે કહી શકે ? આજ નો કૃપણ આવતી કાલે ઉદાર બને અને દરિદ્ર આવતી કાલે રાજાધિરાજ બને એ જ સંસારની વિચિત્રતા છે ! ” સાધુની વાણીમાં ત્રીજા મુસાફરે ઉચ્ચાયું. - એ પ્રમાણે જુદા જુદા ભાવાર્થવાળી વાતચીતમાં પણ હેમુ પ્રધાનની જ કીર્તિ ગવાય રહી જેવી રીતે પુષ્પની પરાગ ભ્રમરની પાંખે ચઢી દૂર દૂરની વેલીઓને નવજીવન અર્પે છે તેમ અતિથિઓના સહસ્ત્રકંઠે ગવાતી હેમુની કીર્તિ દૂર દૂરના પ્રદેશમાં પ્રસરી રહી ! '
અને એ કીર્તિકથાને પ્રવાહ દેવગિરિના રાજદ્વાર પર્યત પણ પહોંચી ગયે. જ્યારે જ્યારે કારપુરની દાનશાળા વિષે, પ્રવાસીઓ તેમજ પર્યટકો પ્રસંસાના ઉદ્ગાર, હેમુ
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) પ્રધાન પાસે કાઢતા ત્યારે ત્યારે એ રાજનીતિ વિશારદ પુરૂષ મનમાં ને મનમાં જ રહેજ હસી લેતો. “મારા નામની દાનશાળા હોઈ શકે જ નહીં–કારણ કે મારા સગા હાથે તે મેં દાનમાં એક પણ પાઈ નથી આપી. આ લેકેને કોઈ એક પ્રકારને મહા ભ્રમજ ઉપ લાગે છે. બે દિવસ પછી જ્યારે એ ભ્રમ ભાંગશે ત્યારે લોકો પિતાની મેળે બોલતા બંધ થઈ જશે.” લેકના ધન્યવાદને તે મુંગે મોઢે કેવળ સાંભળી લેતે.
હવે આપણે માંડવગઢ તરફ પણ દષ્ટિપાત કરી લઈએ. રાજમાર્ગ પર આવેલા ભવ્ય મહાલયના એક ખંડમાં એક દેદીપ્યમાન પુરૂષ બેઠે છે. તેના મુખમુદ્રા ઉપર ગંભીર વિચાર ની છાયા તરવરી રહી છે. આશા અને નિરાશા વચ્ચેના સંદિગ્ધ ભાવ ઉપજતા અને તત્કાળ લય પામતા દેખાય છે. છતાં તેના નિશ્ચબળવાળાં ને જાણે જગતને એકજ દષ્ટિપાત વડે વશીભૂત કરવાનું સામર્થ્ય ધરાવતા હોય તેમ પળવાર દેવગિરિના માર્ગ ઉપર નજર નાખી. બીજી જ પળે મહાલયના દરવાજા તરફ દષ્ટિ ફેરવી સત્તાપૂર્ણ સ્વરે દરવાનને પાસે બાલાવ્યું.
જેમલ !” સ્વામીને અવાજ કાને પડતાંવેંત જેમલે હકકાને ભીંત પાસે ટેકવી ઉતાવળે પગલે, આજ્ઞાની રાહ જેતે ઉભે રહ્યો.
જા. ઘોડે તૈયાર કર. મારે અત્યારે જ પ્રયાણ કરવું છે.” જેમલ નમન કરી અશ્વશાલા તરફ ગયો.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૦)
પેલે સત્તાધારી પુરૂષ પોતાના ખાનગી ખંડ તરફ વળે તેણે પિતાના વ્યકિતત્વને છુપાવવા એક રાજદૂતને છાજે તે સાધારણ વેષ પહેર્યો અને પિતાના જ હાથ વતી એક પત્ર લખી, માર્ગમાં પડી ન જાય તેવી સંભાળથી ભેઠમાં મૂકો.
ઘેડ તૈયાર છે.” જેમલનો અવાજ આવ્યો.
એક વાર આકાશ તરફ નજર નાખી નવકાર મંત્રનું સ્મરણ કરી, તે નીચે આવ્યો ઘોડાને થાબડયો અને શાંતિથી સ્વાર થયે. શ્રદ્ધા અને આત્મબળનું તેજ તેની મુખમુદ્રા ઉપર રમી રહ્યું. પવનના વેગ જેવા પાણીદાર અશ્વ પણ પળવારમાં તે માંડવગઢની દષ્ટિ મર્યાદાને ઓળંગી ગયે. રસ્તે જતાં માંડવગઢના નાગરિકોની મમતાળુ દષ્ટિ એ સ્વાર અને તેના વેગવંતા ઘોડા તરફ ચૅટી રહી. સવારથી તે લઈને તે સાંજ સુધી હજાર દીન-દુ:ખી મનુષ્યના આશીર્વાદ એ પ્રવાસી પુરૂષના આંગણે વરસતા. કેઈ રાજનીતી કે ભાગ્યદેવિની પ્રતિમા સમ એ શ્રીમંત કોણ હશે?
એ મુસાફર દેવગિરિ તરફ પ્રયાણ કરી રહ્યો હતો. અને દેવગિરિ પણ કાંઈ ન્હાનું સૂનું શહેર ન હતું. તે એક વિશાળ અને સમૃદ્ધિવાન રાજધાનીનું શહેર હતું. રાજાની આજ્ઞા કરતાં પણ ત્યાંના મંત્રીશ્વરની ઇચ્છા વધારે માનનીય અને આદરણીય ગણાતી કારણ કે દેવગિરિના રાજાધિરાજનું હદય જીતનાર મંત્રી ગ્ય ઉપચારો વડે રાજા અને પ્રજા ઉભયની પ્રીતિ સંપાદન કરી શક્યા હતાતે સ્વભાવે કઠોર છતાં
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૧) મહત્તાને પૂજારી હતા. સનાતન ધર્મ પ્રત્યેને પક્ષપાત તેના હૈયામાં વસતે. અસંખ્ય વિતંડાવાદી પંડીતો અને ધર્મઝનુની બ્રાહ્મણો, મધમાખીઓની પેઠે અહોનીશ તેને ઘેરી લેતા જૈન ધર્મનું ખંડન અને વૈદિક વિધિઓનું મંડન એજ તેમને મુખ્ય વ્યાપાર હતો સહવાસીઓના સતત્ પરિચયને લીધે મંત્રીશ્વર પણ જૈનધર્મ પ્રત્યે ઘણા વાપરતે થઈ ગયે હતે. દેવગિરિમાં એક પણ જૈન મંદિર ન બંધાય એ તેની પ્રચંડ પ્રતિજ્ઞા હતી. પણ આ પ્રતિજ્ઞામાં તેની આંતરિક શ્રદ્ધા કરતાં ઝનુની બ્રાહ્મણ પંડીતની ઉશ્કેરણું જ મુખ્ય હતી.
પ્રભાતની આછી લાલી જ્યારે દેવગિરિના દેવમંદિરે અને પ્રાસાદે ઉપર ઉતરતી હતી ત્યારે પેલે પ્રતાપશાલી પુરૂષ, કેટલાક દિવસના અંતર પછી, દેવગિરિના દુર્ગદ્વારમાં પ્રવે. સાધારણ પોષાકમાં પણ એ એજસભર્યું સૈદર્ય, વિચાર અને સ્વાત્મબળથી ભવ્ય લાગતી ભવ્ય મુખાકૃતિ, જાણે દેવગિરિના દરેક મનુષ્ય પર મહત્તાની છાપ પાડતાં હોય તેમ જણાયું. અશ્વ અને આરોહી, મંત્રીશ્વરના મહાલય પાસે આવી ઉભા રહ્યા.
દ્વારપાળ ! જરા મંત્રી મહારાજને કહે કે માંડવ ગઢને એક રાજદૂત આપ શ્રીમાનના દર્શન ચાહે છે” અશ્વથી નીચે ઉતરતાં પ્રવાસીઓ મંત્રીને મળવાનો નિશ્ચય જણાવ્યું.
મંત્રીશ્વર હેમુ એ વખતે શું કરતો હતે? પંડીતે
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૨ ) અને બ્રાહ્મણની સભામાં બેઠે બેઠે તે સનાતનધર્મના વ્યાખ્યાન સાંભળી રહ્યો હતો એટલામાં દ્વારપાળે માંડવગઢથી એક રાજદૂત આવ્યાના સમાચાર આપ્યા. તે પ્રણામ કરી શિષ્ટાચાર પ્રમાણે દુર ઉભે રહ્યો. માંડવગઢનું નામ સાંભળતાંજ દંભ અને બે પરવાઈભર્યા સ્વરમાં મંત્રીએ ઉચ્ચાયું.
આવવા દ્યો.”
મંત્રી પાછા પંડીતેના વિતંડાવાદમાં ગુંથાયા થોડીવારે રાજદુત સભામાં આવી પહોંચે હેમુએ એ નવા આવનારને પગથી લઈ મસ્તક પર્યત બરાબર નીરખી લીધે.
“મંત્રીશ્વરનો જય હે ! “રાજદુતે આસન સ્વીકારતાં નમ્ર અને વિવેક ભય સ્વરમાં પોતાનું વ્યકિતત્વ સૂચવ્યું એ સ્વરમાં પણ પ્રતિભા અને સત્તાને ધ્વની ગુંજી નીકળે.
બધા એકી સાથે નવા આગન્તુક તરફ જોઈ રહ્યા.
“ કયાંથી માંડવગઢથી આવો છે?” ગંભીરતાપૂર્વક મંત્રીશ્વરે કહ્યું.
હા. જી.” રાજદુતે વિનયથી જવાબ વાળે.
ત્યારે તે જૈનધી હશે.” તિરસ્કાર ભર્યું હાસ્ય હસતાં મંત્રીશ્વરે કહ્યું.
જૈન શાસન મને વંદનીય છે. છતાં મને અન્ય ધર્મ પ્રત્યે તિરસ્કાર નથી. ” રાજદૂતે શાંતિથી ઉત્તર આપે.
મંત્રી હેમુ રાજદૂતના એ શબ્દ ઉપર પુન: હ.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૩ )
ખુશામતી પડિતા પણ એ હાસ્યમાં જોડયા. મંત્રીને મીઠું મનાવવા સિવાય પડિતાના હાસ્યના બીજો હેતુ ન હતા.
“ તમારા તે અહિંસા પરમેા ધ: એ જ સૂત્ર છે, ખરૂં ને ? ” જાણે જૈનધર્મનુ સંપૂર્ણ રહસ્ય પાતે ક્યારના ચે સમજી ગયા હોય તેમ હેમુએ એ સૂત્ર ઉચ્ચાયુ.
ભૂતદયા, પ્રમાદરહિત રહીને છ કાયની રક્ષા એ અમારા ધર્મના મુખ્ય ઉપદેશ છે અને આપ પણ ભૂતદયાથી કયાં વચિત છે ? ”
tr
'
“ કાણુ કહે છે કે હું તમારા ડ્રેનેા જેવી દયા પાળું છું ?'' સભામાં પડઘા પડ્યો.
66
લેાકેા કહે છે. આકારપુરમાં આપે બધાવેલી ધર્મશાળા ભૂતદયાના જ એક પ્રત્યક્ષ પુરાવા છે.” સભામાં સળવળાટ થયા. બ્રાહ્મણ પંડિતા હેમુ પ્રધાનના મ્હાં તરફ, કુરકતા શ્વાન પેઠે દ્વેષથી મળતા નયને વાળની રાહ જોવા લાગ્યા. આંકાપુરની દાનશાળા મેં બંધાવી જ નથી મત્રીએ ખુલાસા કર્યો.
66
""
“ છતાં કીર્તિ તે આપના નામની જ ગણાય છે. રાજદૂતની આંખમાં કુતૂહળ રમી રહ્યું.
“ માંડવગઢના કૂશળ રાજદૂત ! ” મંત્રીશ્વર ખેલ્યા, અળિરાજાની દાનવિરતા પોતાના નામ પાછળ જ હતી, કર્ણ કીર્ત્તિની ખાતર પોતે જ દાનેશ્વરી ગણાયા, પરંતુ
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૪ ) દેવગિરિના એક સામાન્ય મંત્રીની કીર્તિની ખાતર, અન્ય વ્યક્તિ દાનશાળા બંધાવી પિતે નિર્લેપ રહે એ સાધુ જન આ માયાવી સૃષ્ટિમાં કેણ હશે?”
રાજદૂત ઉભે થયે. પ્રધાન હેમુના હાથમાં, કાળજી પૂર્વક ભેઠમાં સંઘરી રાખેલે પત્ર ધીમેથી મૂક્યો. પ્રધાને તે પત્ર મનમાં જ વાંચી લીધો. પત્રમાંના એક એક શબ્દ તેના કઠેર હૃદયમાં સ્નેહ પ્રીતિ, શ્રદ્ધાના કોમળ ભાવ જગાડ્યા.
“ધન્ય પેથડકુમાર ! ખરે ઉદાર સાધુ જન !”અભિમાની મંત્રીના મુખમાંથી એવા ઉદ્દગાર નીકળી પડ્યા.
સભાજને મંત્રીના આશ્ચર્ય ચક્તિ વદન તરફ જોઈ રહ્યા.
રાજદૂત! કારપુરમાં મારા નામની દાનશાળા બંધાવનાર પેથડકુમાર છે એવું તે હું આ ક્ષણે જ જાણી શકું છું. પિતાની કીતિને ઢાંકી રાખી જેણે મારી મહત્તા આ પ્રમાણે વધારી મૂકી છે તેને બદલે હું કેવી રીતે વાળી શકીશ એ મારાથી સમજાતું. જેનધર્મ આટલો ઉદાર છે? જેનેમાં આટલા નિસ્પૃહ પુરૂષો હોય છે? મંત્રીશ્વરને કહેજો કે દેવગિરિને પ્રધાન આપને સંપૂર્ણ આભારી બન્યા છે.” હેમુએ રાજદૂત તરફ ફરી કહ્યું. - રાજદુતના નયનમાં આશાનું તેજ પ્રકટયું. તેણે ધીમેથી કહ્યું – “ મહારાજ! આભાર કરતાં કર્તવ્યની કીંમત વધારે હોય છે. અને તેથી જ માંડવગઢના મંત્રીશ્વરે
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૫) દાસને આપની પાસે પ્રેર્યો છે. જેટલી કીર્તિ આપને માન્ય છે તેટલું જ ક્તવ્યને પ્રિય ગણે તે બહું જમે-ઉધાર ન
“ઉપકારને બદલે કેવળ શબ્દથી જ ન વળાય એ હું બરાબર સમજું છું. રાજદૂત ! કર્તવ્યને મારા હૃદયમાં સ્થાન છે.”
તે મહારાજ ! વચન આપે.” રાજતે જાળવીને પ્રસ્તાવ મૂકો.
ઉપકારના મૂલ્ય પાસે વચનની શી બીસાત છે?” પ્રધાને પ્રસ્તાવને આડકતરી રીતે સ્વીકાર્યો. સભાને તો આ વાર્તાલાપમાં કેવળ કુતૂહળ સિવાય કંઈ વધુ રસ ન પડ. છતાં આ મુલાકાતનું શું પરિણામ આવે છે તે જાણવા સૈ ઉત્સુક રહ્યા.
કર્તવ્યપૂજક મહાજન !” શાંતિપૂર્વક મધુર સ્વરે રાજદૂતે કહ્યું, “પેથડકુમાર ધર્મવીરેને દાસ નહીં પણ દાસાનુંદાસ છે. જીનમંદિરો ઠેર ઠેર સ્થાપી શાસનની, ધર્મભાવનાની અને જગની શોભા સમૃદ્ધિમાં ઉમેરો કરે એને તેમણે જીવનનું એક મુખ્ય કર્તવ્ય માન્યું છે આપ દેવગિરિના તીર્થમાં જીનમંદિર સ્થાપવાની અનુકૂળતા કરાવી આપે એમ તેઓ ઈચ્છે છે. પ્રધાનજી! ધર્મમાં પક્ષપાત ન રાખશે. દાસને આજ્ઞા આપો એટલે હું આપની ઉદારતા પેથડકુમારને વ્યક્ત કરી મારા પ્રયત્નમાં સફળ બનું.”
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૬) સભાનો રંગ પલટાયે. હેમુ પ્રધાનની નાડીમાં લોહીની ધારા વધુ વેગથી ધબકવા માંડી. તેણે તેની સામે નિશ્ચલભાવથી નીહાળ્યું. બ્રાહ્મણોના દીલમાં વજપાત જે ખળભળાટ થયા. “ ધુતારો ! જેનધમી બિચારા પ્રધાનને ફસાવ્યા !” એવા છુટા છવાયા ઉદ્દગારો સંભળાયા.
પ્રધાને દૂતની પીઠ થાબડતાં, ગંભીરતા સાથે કહ્યું – દૂત ! આજે મારી પ્રતિજ્ઞા તેડું છું સંપ્રદાય મેહનાં પાટાં દૂર ફેંકી દઈ, દરેક ધર્મ તરફ સમભાવથી નીહાળવાનું વ્રત લઉં છું. જેન બનવાની તે મારામાં લાયકાત ન હોય, પણ જૈન શાસનના સઘળાં શુભ અનુષ્ઠાનને વિષે યથાશક્તિ ભાગ લેવા મારી તત્પરતા જાહેર કરૂં છું. પેથડકુમારને કહેજે કે તેમના નિઃસ્વાર્થ ઉપકારથી તેમને એક વખત વિરોધો આજે તેમને પરમ મિત્ર બને છે.” પ્રધાનના નેત્ર માં નમ્રતા છલકાઈ રહી. રાજદૂતે તેમની સામે જોયું. પ્રધાનના કાનમાં કંઇક કહ્યું.
“કેણ પેથડકુમાર? તે તમે પોતે?માનપૂર્વક હેમુ પ્રધાન દૂતને ભેટી પડે.
જાદુગર ! કાળમુખો !” બ્રાહ્મણે અને પંડિતાએ રેષયુક્ત સ્વરે ઉદ્ગાર કહાડયા.
દેવગિરિના મહારાજા પણ સંપ્રદાયની અંધશ્રદ્ધામાં ગર્ભ સુધી ડુબેલા હતા. જૈનધર્મની અવગણના એ તેમને મન અવગણનાજ ન હતી–એક કર્તવ્યતા બની હતી. તેની
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૭) પાસે જવાથી પોતાને ઈન્સાફ મળશે એમ બ્રાહ્મણે માનતા હતા. પરંતુ પેથડકુમારે કયા પ્રગથી એ રાજાનું હદય જીત્યું અને જીનમંદિર બંધાવવા માટે કેટલી વિટંબણાઓ વેઠી તે તે વાચકે હવે પછી જેશે. | હેમુ પ્રધાને, રાજદૂતના વેશમાં આવેલા પેથડકુમારને એક સુંદર રાજપ્રાસાદમાં ઉતારે આ. અભિમાની મંત્રીના દીલમાં એક જ ઉદ્દગાર ઉભરાઈ રહ્યો:–“ધન્ય પેથડકુમાર ! ખરો સાધુજન !”
પ્રકરણ ૧૯ મું.
દેવગિરિમાં જનમંદિર. કર્તવ્યપ્રિયતા અને વિલાસપ્રિયતા એ બન્ને એક રથળે ન રહી શકે. પેથડકુમારને વિલાસ કરતાં પણ કdવ્ય અધિક પ્રિય હતું. મંત્રોગ્ધર હેમુના વિલાસ વૈભવ તથા આતિથ્ય સત્કારમાં તે પોતાનું લક્ષ ન ભૂલ્ય, દેવગિરિમાં જીનેશ્વરનું મંદિર બંધાવવાના અને બ્રાહ્મણોના ખોટા વિરોધને જમીન દસ્ત કરવાનાંજ મનમાં તે અત્યારે મગ્ન હતા.
પ્રાત:કાલના બાળ સૂર્યની રકિતમાં જ્યારે દેવગિરિના રાજપ્રસાદને રંગી રહી હતી ત્યારે દેવગિરિનો નરેંદ્ર રાજા રામદેવ નિત્ય કર્મથી પરવારી ક્ષત્રિ ધર્માનુસાર વન કિડા
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૮) ખેલવા તૈયાર થયે. સૈનિકે પણ પિતાની પદ્ધતિ પ્રમાણે સજ થયા. દેવગિરિના રાજમાર્ગ ઉપર થઈને એ સ્વારી દમામ સાથે નીકળી. એજ વખતે એક મહાલયના જરૂખામાં એક
વ્યકિત શિકારમાં ઉત્સુક થયેલા નરેશ તરફ એકી નજરે નીહાળી રહી હતી. તેના હૃદયમાંથી અજાણતાં એક ઉંડે નીશ્વાસ નીકળે. તેનાથી બેલાઈ જવાયું –
“હિંસા ? નિર્દોષ પ્રાણીઓનો સંહાર ? કોની ખાતર ? વીરતાની ખાતરી ધર્મની ખાતર ? હિંસાથી તે એ બન્ને દૈવી ગુણ શરમાય ! વાસનાના સંતોષ અર્થે અનેક પ્રાણુઓના બલિદાન એ ક્ષત્રિધર્મની હાંસિ નહીં તે બીજું શું? માનવમાં રહેલી શયતાનીયત જ આવા ચાળે ચડાવે છે.”
તેણે એકદમ પિતાનો સૈનિક વેશ પહેરી લીધે “જય જીનેશ્વર !” કહી છેડી જવારમાં તે સ્વારીની પાછળ અશ્વારેહી બની ચાલી નીકળે!
“આનો કેણુ? શા સારૂ? કયાં જતા હશે?” તે જાણવાની પણ અત્યારે કોઈને તમા ન હતી.
રાજકુમારી રમાદેવી જે પૂજાને થાળ લઈ એક ખંડમાંથી બીજા ખંડમાં જતી હતી તેની દષ્ટિ આ નવા દ્ધા તરફ ખેંચાઈ કુતૂહળતાથી તે જરા ચમકી. પૂજનથાળનાં થોડા પુષ્પ પેલા દ્ધાના મસ્તક ઉપર જઈ પડયાં શરમથી રમાદેવી જાણે ક્ષમા યાચતી હોય તેમ થંભી ગઈ !
યોદ્ધાએ ઉંચે નીહાળ્યું ! દષ્ટિ પરસ્પર મળી. પૂર્વ
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૯) જન્મની ઓળખાણના અક્ષરે એક બીજાની કીકીમાં કેતરાઈ રહ્યા. પણ એ નેત્રસુખ લાંબો સમય ન ટકયું. દ્ધો-કર્તવ્ય પ્રિય દ્ધો આગળ ચાલ્યા ગયે. કુમારિકા ઘણીવાર સુધી તેની તરફ જોઈ રહી.
“મંજુલા? એ કોણ હતું?રમાદેવીએ માંગે તરફ આંગળી ચીંધી આતુરતાપૂર્વક હદયની ઉછળતી લાગણીઓને અટકાવી પ્રશ્ન કર્યો.
બા! આ તો દેવગિરિ! અનેક નવીન મુસાફરો આવે ને જાય? કેની ખબર રાખીએ?”
પણ મંજુલા ! કોઈના પ્રત્યે નહીંને આજ દ્વા તરફ મને પૂજ્યભાવ કાં સ્કુરતો હશે? મેં રાગ દષ્ટિએ એની સામે મીટ માંડી. એના પ્રત્યેક અંગમાં રસની સરિતા ઉભરાઈ રહી હતી. દષ્ટિમાં નમ્રતા, સ્નેહ અને એષ્ઠ ઉપર હાસ્યની મનરમતા પથરાયેલી હતી. હું ખરું કહું છું, મંજુલા ! આવી પરવશતા મેં કોઈ દિવસ અનુભવી હતી. બુદ્ધિ પૂછે છે-“તારે અને એ પુરૂષને શું ? ગમે તે હોય?” પણ બુદ્ધિની આજ્ઞા હું પાળી શક્તી નથી. કેવી નબળાઈ અને છતાં સ્નેહનો કે વિજય? દુનીયા આમજ ચાલતી હશે? કેમ મુંગી મરી રહી?”
શું બોલું? બા ! હું તો તમારી આ વાતમાં કંઈ ન સમજી. તમે ભણેલા-ગણેલાં. હું એવી વાતોમાં શું સમજું ?”
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૦) રાજકુમારિકાએ એક નિ:શ્વાસ નાખે. મધ્ય ખંડમાં ગઈ પણ તના હૃદયમાં ચેન ન હતું
એ અશ્વારોહી કોણ? રાજકુમારિકા રમાદેવી ભલે તેને ન ઓળખે પણ આ વાર્તાના વાચકે તેને સારી રીતે ઓળખે છે. તે બીજે કઈ નહીં પણ જનશાસનની મહત્તાની મૂર્તિ સમ પેથડકુમાર પોતેજ હતો. તેજ રાજા રામદેવની વનક્રીડા જેવા ગુપ્ત વેશે કેઈને પણ કહ્યા વિના બહાર નીકળી પડે હતા.
રાજા રામદેવ બીજા શીકારીઓની જેમ હિંસક ન હતો. તેના અંતરમાં ધર્મને સ્થાન હતું. રસિકતાને પણ ઉપાસક હતો. છતાં કઈ કઈવાર આ રીતે વનની મજા લેવા એકા એક નીકળી પડતો. તે પિતાના અનુચરો સાથે એક ગાઢ જંગલમાં આવી પહોંચ્યો. નદી, પર્વત, ખીણ અને ઘનઘટા વડે કુદરતે આ વનને શણગાયું હતું.
- “ભીમા? ઘણે દૂર નીકળી આવ્યા છતાં શીકાર ન મળ્યો !”રાજાએ કહ્યું.
“તો બાપુ! આજ શુકન વાડે નાખે.”
હું ક્ષત્રીય, મારી ટેક પ્રાણ જાય તો પણ ન બદલાય ! ભીમા? આજ તે સિંહને શિકાર ન કરું ત્યાં સુધી અન્નપાણી મારે અગરાજ છે.”
“હું-હું–બાપુ! ગજબ કર્યો, રાજાની કુલ જેવી કાયા અને આ હઠ? અન્નપાણી તે કાયાને આધાર છે. અમારે
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૧ ) અન્નદાતા ભૂખ્યો રહે અને અમે કાળાં હેઢાં કરી પેટ ભરીએ એ કેમ બને ? અમારે એ અન્નપાણું ન ખપે.” ભીમાની આંખમાં જળજળીયાં આવ્યા.
“ભીમા ? એક આત્માની પાછળ આઠ-આઠ જણ અન્નપાણી વિના તરફડે એતે મારાથી ન ખમાય, હું ભૂખ્યા રહું. પણ બીજાને ભૂખ્યા ન રાખી શકું. જાઓ, મારી આજ્ઞા છે કે તમે સે દેવગિરિ તરફ જાઓ!”
“બાપુ! આપને આ ઘોર જંગલમાં એકલા મુકી અમારાથી એક ડગલું પણ પાછળ ન જવાય.”
મારી આજ્ઞા છે. તેનું પાલન કરવું એ તમારો ધર્મ છે.”
આઠે સૈનિકો ભીની આંખે પાછા ફર્યા. આ શેકમય દશ્ય પેલા ગુપ્ત સૈનિકે દૂરથી નીહાળ્યો. તેના નેત્રમાં માનનાં કારણે ઝળકી રહ્યાં.
સૈનિકે દેવગિરિ તરફ વિદાય થયા. રાજાએ ધનુષ્યબાણ હાથમાં લઈ સિંહની શોધમાં આગળ પ્રયાણ કર્યું. પેથડ કુમાર પણ તેની પાછળ ગયે.
દેવગિરિની આસપાસ વસનારાઓમાં એક એવી વાત પ્રચલિત હતી કે આ જંગલમાં ઘણે દૂર જનાર કોઈ પણ માણસ સહિસલામત પાછું ફરી શકતું નથી. કારણકે મનુપ. ૧૧
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬૨ )
ષ્યનું ભક્ષણ કરનારી કોઇ એક રાક્ષસી માયા, ઘણા કાળથી આ જંગલમાં વસતી હતી અને જંગલને નિર્જન કરી પેાતાના સામ્રાજ્ય જેવું જ તેને મનાવી મૂકયું હતું.
:
રાજા રામદેવ · આ વિસ્તીર્ણ જંગલના મધ્ય ભાગમાં પ્રવેશ્યા. પ્રવેશતાં વેંત જ એક ભયંકર અવાજ કાને પડ્યો. જંગલ ગાજી ઉઠયું. રામદેવ આન દાવેશમાં એ અાજ તરફ વળ્યા. એક ન્હાનકડુ· સરાવર ષ્ટિગોચર થયું. ત્યાં તે સબળ પુરૂષના પરાક્રમને પણ ધ્રુજાવે એવી સિંહૅગના બીજીવાર સભળાણી. રાજા હિમ્મત રાખી સંરેાવરની પાળ ઉપર ચડ્યો. જુએ છે તે એક મદ્યાન્નમત્ત સિંહ નિર્ભીય ચિત્તે પાણી પી રહ્યો હતા. પણ એ સિંહની ખરાબર સામે આ બીજી કોણ હશે ?
"
એક ચૈાવનપૂણું. નવયાવના, આછાં વલ્કલ પહેરી, અવયવાને ઢાંકતી, સિપણી જેવા કેશકલાપને સરાવરના જળમાં પાથરી દેતી, સ્ત્રી જાતિ છતાં સિહુને સામે પાણી પીતા જોઇ જરાં પણ ભય વિના કુતુહળતા પૂર્વક તેને જોઇ રહી હતી. અમળાનું અસીમ ધૈર્ય અને આત્મબળ રાજાએ જોયું. કર્ણે પર્યં ત ધનુષ્યની દોરી ખેંચી તીક્ષ્ણધારવાળુ તીર સિંહુ તરફ્ છેડયુ; સિંહની પીઠ પર આવતાં જ તે છંછેડાયા. રાજા સામે છલગ મારતા આગળ ધ્યેા. રાજાએ તત્કાળ બીજી તીર ફેકયુ પણ કમનસીબે તે વ્ય ગયુ. અસ, રાજાની સામે સાક્ષાત મૃત્યુ આવી ઉભું રહ્યું. સિંહની
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૩) છેલ્લી છલંગે રાજાના હોશકોશ હરી લીધા. જે તે થાપ મારવા જાય છે તેવું જ સડસડાટ કરતું એક તીર સિંહના મસ્તકમાં વાગ્યું. સિંહ તમ્મર ખાઈને ધરતી ઉપર ઢળી પડ્યો. રૂધીરથી જમીન ભીંજાઈ ગઈ. આ તીર મારનાર કેશુ? રાજા વિચારમાં પડ્યો, ક્ષણ વાર સ્નાન કરતી સુંદર
સ્ત્રી તરફ જોયું. ક્ષણ વાર આસપાસ જોયું. પરંતુ પેલી નવમૈવના અને પિતાના સિવાય અન્ય કે વ્યક્તિ હોય એમ ન લાગ્યું. રાજા રામદેવ બ્રમમાં પડ્યો. સિંહને શિકાર તો થયે પણ આ છેલું તીર કેવું ?
એટલામાં તે ભીંજાયેલા વલમાંથી, જેનો અંગનું અપૂર્વ સિંદર્ય નીતરી રહ્યું છે એવી ધુમસને ભેદી સમુદ્ર જળમાં સ્નાન કરી આવેલી ઉષા જેવી, કાશ્મીરી રમણઓના સર્વ સાંદર્યનો સરવાળો કરી વિધાત્રીએ સુંદરતાની મૂર્તિ ઘડી કાઢી હોય એવી એક વનદેવી સમી નારીને પિતાની તરફ આવતી રાજા રામદેવે જોઈ. તે ક્ષણવાર ચિત્રવત બની ઉભું રહ્યો. આવા ઘેર-વિફટ અરણ્યમાં, જ્યાં સબળ પુરૂષે પણ ભયભીત બને તેવા એક સ્થાનમાં આ કમળાંગી કયાંથી ? આ નારી કેટલા મનોબળવાળી હશે ? આવા સ્પષ્ટ-અસ્પષ્ટ વિચારે વિજળીના આંચકાની જેમ તેના મનમાં આવીને પસાર થઈ ગયા.
“ આ ભયાનક વનમાં જે કેઈએ સિંહને શીકાર કર્યો હિોય તો તે માત્ર આપ જ છો-આપની પછાન આપશે?”
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૪). પિતાના ભીનાં વસ્ત્રોને સંકોરતી, શરમથી દષ્ટિને ભૂમિ સાથે જડી રાખતી પેલી નવવનાએ ઉચ્ચાર્યું.
હું દેવગિરિને રાજા રામદેવ. સુંદરીના પ્રશ્નને ટુંકો જવાબ વાળે.
“કઈ શરણાગતને આપ આશ્રય આપે કે નહીં?”
એ તે મારે ક્ષાત્રધર્મ–એમાં પૂછવાપણું જ નહેય.” તે આ વનવાસીને આપના મહેલમાં સ્થાન મળશે?” છે એટલે?”
આપ મારે રાજરાણી તરિકે સ્વીકાર કરશે?” રાજાની મેહનિદ્રા અધિક ગાઢ બની. નવયુવતીની એ ચેષ્ટા, લાવણ્ય અને સંદર્યે રાજાનું ભાન ભૂલાવ્યું. કંચન અને કામિની જેવાના મેહમાંથી પોતાને સર્વથા કોણ બચાવી શક્યું છે? રાજા માની લીધેલી વનદેવીના કટાક્ષથી ધવા. તેને એક પ્રકારની ધ્રુજારી છૂટી. ચપળ પ્રેક્ષક જ એ વખતે જોઈ શકે કે એ સુંદરીના નેત્રમાં સનેહનો તે માત્ર આભાસ જ હતો-કુરતા અને પ્રપંચને લીધે અધિક તે ચંચળતાને જ પ્રભાવ હતો. ખરું જોતા આ રમણી બીજી કેઈ નહીં પણ લેકમાં જે એક રાક્ષસી તરિકે પંકાએલી હતી તે જ આજે આવું અદ્ભુત રૂપ ધરી રાજા રામદેવ પાસે આવી ઉભી હતી. રાજા જેમ જેમ મેહવશ બનતો ગયે તેમ તેમ કપટ વડે સાધર્મમયી બનેલી એ રાક્ષસીને
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૫) બનેલી એ રાક્ષસીને પિતાનો વિજય પાસે ને પાસે આવતે હોય તેમ લાગ્યું.
તમારા જેવી વિનવતી સ્વગીય નારી મારા રાજમહેલને દીપાવે એ મારું પરમ સૌભાગ્ય.” રાજાએ આજુબાજુને સહેજ પણ વિચાર કર્યા વિના વચન આપી દીધું.
પછી લજજાથી શરમાઈ જતી હોય તેમ એ સુંદરીએ પિતાને હાથ રાજાના કંઠની આસપાસ ફેલાવ્યો. અને નવનીત જેવું કેમળ લાગતું અંગ ધીમે ધીમે કઠોર સ્વરૂપમાં પલટાવી નાખ્યું. ક્ષણ પહેલાં જે સંદર્યની મૂર્તિ લાગતી તેજ નારીએ રાક્ષસી સ્વરૂપ ધારણ કર્યું. તાડના વૃક્ષ જેટલી ઉંચી વિકરાળ મુખવાળી, પાતળા દેહવાળી અને ભયંકરતાની મૂર્તિ જેવી તે બની ગઈ. રાજાના કંઠમાં સ્થાપેલે કમળ હસ્ત ભયંકર નખવાળો અથવા તે જલ્લાદની છુરી જે બની ગયે. નખને તિવ્ર આઘાત થતાં રાજા ચમક. તેણે આ ભીષણરૂપ નીહાળ્યું-પ્રેમ મેળવવા જતાં પ્રાણ બચાવવાનું ધર્મ સંકટ ઉપસ્થિત થયું તેનું ભાન આવ્યું.
રાજા સહેજ આઘે ખસ્યો. માયાવી વનદેવીએ પિતાને એક હાથ લંબાવી, બાળક દડાને ઉપાડે તેમ તેને અદ્ધર ઉપાડશે. એટલામાં પહાડ ઊપર વિજળી પડે અને ચૂરેચૂરા કરી નાખે તેણ સડસડાટ કરતું એક તીર છૂટયું અને પેલી રાક્ષસીના હાથમાં ભેંકાયું. રાજા કે રાક્ષસી એ બેમાંથી કોઈ ન સમજી શક્યું કે આ તીર એકાએક ક્યાંથી આવ્યું ? માયાવી
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૬) નારીને હાથે શિથિલ બન્યો એટલે રાજા દસ ડગલાં જેટલે દૂર જઈને ઉભો રહ્યો. ત્યાં તો એક બીજું તીર આવ્યું અને રાક્ષસીના વજ દેહને ભેદી જમીન સાથે જડાઈ ગયું આજે કેટલાય કાળથી નિર્દોષ મનુષ્યને પિતાના પંજામાં સપડાવી તેમના લોહીનું પાન કરી, હિંસા અને ક્રૂરતામાં જ રાચનારી રાક્ષસીનું ફ્લેવર પૃથ્વી ઉપર પડયું. પિતાને અરણ્યની એક માત્ર સમ્રાજ્ઞી માનનાર રાક્ષસીને પોતાના જુનાં પાપકર્મનું મરણ થયું.
થડી પળો એમને એમજ વિતી ગઈ. પેથડકુમારને હવે વધુ વખત છુપા રહેવાનું ઉચિત ન લાગ્યું. ને ધીમે અને મક્કમ પગલે રાજા રામદેવ પાસે આવી ઉભો રહ્યો તના હાથમાં તીર-કમાન હતા. મુખ ઉપર પુરૂષાર્થનું ઉજજવળ ગૈરવ ચમકતું હતું. નેત્રમાંથી દયા અને માનવતાનું અમી ઝરતું હતું. “નરેંદ્ર? ઉપરા ઉપરી એ આસુરી આપત્તિએમાંથી આપને બચેલા નીરખી અમને આનંદ થાય છે.” એ ઉગારેને પ્રત્યેક શબ્દ નમ્રતાથી ભરેલે હતો.
- સિંહનો શિકાર કરતી વખતે અદ્રશ્યમાંથી એક તીર આવેલું અને માયાવી રાક્ષસીના પંજામાંથી છોડાવવા દેવદૂત જેવા કોઈ એક પુરૂષે પુરૂષાર્થ કરે એ વાતનું રાજાને તત્કાળ મરણ થયું. “સિંહના આક્રમણ વખતે તીર ફેંકનાર આપજને?” જી, હા” પેથડકુમારે નિરભિમાનપણે જવાબ આપે.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ )
“ ત્યારે તેા આ રાક્ષસીની માયામાંથી મને મુકત કરાથવા આપે જ તીર ફ્રેંકયુ હશે ! ”
સ્મિત હાસ્ય એના ઉત્તર વાળી દીધા.
“ આપનું નામ ? '
“ મારૂ' નામ પેથડકુમાર, ”
“ કાણુ? પેથડકુમાર ? ” એટલુ કહેતાં જ રાજા રામદેવ પાતાના કાઇ જુના પરિચિતને ભેટ તેમ ભેટી પડયા. તેની આંખમાં હર્ષી અને ઉપકારનાં આંસુ ભરાઇ આવ્યાં. “મારાં પ્રાણ બચાવનારને હું કયા કયા ઇનામથી નવાજી ?” cr મહારાજ બદલાની ઇચ્છા એ સ્વાર્થ છે. આપની ઢયા અને સ્નેહ મેળવી શકું તેા મને બીજી કોઇ વસ્તુનાં અભિલાષા નથી.
""
“ મંત્રીશ્વર હેમુએ મને તમારી મહત્તાની વાત એક વાર કરી. હતી. જીનશાસનના પ્રતાપ વિસ્તરાવાની એક માત્ર ભાવના તમારા જીવનનુ ધ્યેય છે એ વાત પણ મેં પૂર્વે ઘણીવાર સાંભળી છે. જીનમંદિરે પાછળ તમે કરેલા લખલૂટ ખર્ચ એતા બાળકોને પણ સુવિદિત છે. પણ એ ધાં સાથે તમે આવા પરાક્રમી, ઉપકારક અને વીરતાવાળા હશે એ તે હું આ પહેલીજ વાર અનુભવી શકયા. જૈન સંઘમાં કેવળ એહિંસા જ નથી, પણ વીરતા પણ સાથે જ વસેલી છે. એ જોઇ મારા રામે રામમાં પ્રફુલ્લતા વ્યાપે છે. ખરેખર જૈન
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૮) સંઘ એ નિર્બળ કે કાયર પુરૂષને જ વાડો નથી, પણ તે વીર-પરાક્રમી પુરૂષને એક અજેય કીલે છે. મને મારી આસપાસના બ્રાહ્મણ પંડિત વિગેરેએ કે ભરમાવ્યું છે?”
મારાવડે મારા પૂજ્ય શ્રી સંઘની આવી મહત્તા પ્રચાર પામે એને હું જીવનની એક અમૂલ્ય લ્હાણું સમજું છું. નરેંદ્ર? આપની ગુણદષ્ટિ માટે હું આપને અત્યંત રાણી બન્યો છું.”
પણ તમારા ઉપકારનો બદલો હું ન આપે તે મને લાંછન લાગે-ક્ષાત્રધર્મ કલંકિત થાય.”
“આપની મહત્તા જ એ શબ્દો આપની પાસે બોલાવી રહી છે. મને અંગત સ્વાર્થ કે બદલાની ઈચ્છા જેવું કંઈજ નથી, એમ મારે સંપૂર્ણ વિનય પૂર્વક આપને કહી દેવું જોઈએ.”
“હું તમને સેગન આપું અને તમારે માગી લેવું પડે તેના કરતાં સહેજે તમે તમારું ઈસિત માગી લે એ વધારે
તે દેવગિરિમાં જનમંદિર બંધાવવાની આજ્ઞા મને મળવી જોઈએ. એજ મારી છેલ્લી વિનંતિ અને મનોકામના છે.” પેથડકુમાર એટલું કહીને રાજાના મુખ સામે જોઈ રહ્યો.
બસ, માગી–માગીને એટલું જ માગ્યું? પણ હું તેમને બરાબર સમજી શક્યો હોઉં તે મને લાગે છે કે એ
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૮ ) સિવાય બીજું કઈ માંગવાપણું જ તમને હવે નથી રહ્યું જીનમંદિર બંધાવવા સામે મારા રાજ્યના બ્રાહ્મણને કે વિરોધ છે તે મારાથી અજ્ઞાત નથી. આજથી એ વિરોધ સદાને માટે નષ્ટ થાય છે તમને મારા રાજ્ય તરફથી મંદિરને માટે પૂરતું સ્થાન મળશે. એટલું જ નહીં પણ બીજી જે કઈ મદદ જોઈતી હશે તે પણ તમને મળ્યા કરશે. હું પોતે તમારા જેવા વીર પુરૂષ જે સંઘમાં વસતા હોય એ સંઘને દાસ બની રહીશ.”
એ પ્રમાણે વાર્તાલાપ કરતાં, હદયના ભાવને ઠલવતાં બે વીર પુરૂ દેવગિરિના દરવાજામાં પ્રવેશ્યા. - ઈતિહાસ કહે છે કે તે દિવસથી બ્રાહ્મણોને જૈન સંઘ પ્રત્યે દ્વેષ છેક નિર્મૂળ થ, દેવગિરિમાં દેવવિમાનની સ્પર્ધા કરે એવું જીનમંદિર પેથડકુમારે બંધાવ્યું. તેની વીરતા અને આત્મભેગની કીર્તિ ઠેર ઠેર પ્રસરી ગઈ? પરમ વૈર્ય, અચળ શાંતિ અને વિચિત પરાક્રમથી અસાધ્ય જેવી વસ્તુઓ પણ કઈ રીતે સિદ્ધ થઈ શકે છે, તે પેથડકુમારે પિતાના જીવનથી બતાવી આપ્યું. રાજા રામદેવ હેમુમંત્રી અને પેથડ કુમાર સોંદર જેવાજ બની રહ્યા.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૦મું.
રાગમાં વિરાગ આ મહાન પુરૂષો સંસારનાં અનેક ખડકે ઓળંગી પેલે પાર પહોંચે છે. નિર્બળે એ વિકટતાની કલ્પનામાત્રથી હતાશ બની, લમણે હાથ મુકી વચમાંજ બેસી જાય છે. દેવગિરિમાં વિધીઓની ભારે મુશ્કેલીઓ વચ્ચે જનમંદિર બંધાવ્યાં પછી પેથડકુમારને કેટલો આત્મસંતોષ થયે હશે. તેની કલ્પના થઈ શકતી નથી. આવી આવી મહત્વાકાંક્ષાઓ તે તેના પુરૂષાર્થ પાસે કૅણ જાણે કેટલીયે વાર સિદ્ધ થઈ હશે. તે આજે એક મહાન વીરને છાજે તેવા આત્માનંદમાં નિમગ્ન હતે. ' ---
" ગ્રીષ્મ ઋતુ ચાલતી હોવાથી પ્રખર સૂર્યના કારણે પૃથ્વીને તપાવી રહ્યાં હતાં. સર્વત્ર શૂન્યતાને આભાસ થતું હતું, દેવગિરિના રાજમહેલમાં એક અતિથિ તરિકે વસવા છતાં અને શીતપચારક સામગ્રીની બહુલતા છતાં ગ્રીષ્મની ઉષ્ણતા પેથડકુમારને બેચેન બનાવી રહી હતી. તે એક સ્વચ્છ સુંદર શગ્યા ઉપર પડયે પડે, ઘણું કરીને માંડવગઢના રાજતંત્રને જ વિચાર કરતે હતે.
જે તે મંજુલા? આ એજ દ્ધો ને?” પિકુમાર જે પલંગ ઉપર આળોટતે હતે તેજ પલંગની સામે આરસના
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૧) પત્થરની કતરેલ નકશીદાર જાળીમાંથી અવાજ આવ્યું, પેથડકુમારે તે તરફ પિતાની દષ્ટિ ફેરવી. એજ વખતે જા બીમાંથી બે તેજસ્વી નયનને ચમકાર તેણે અનુભવ્યું.
હા, બા,” એમ કહી દાસીએ રમાદેવીને હાથ ખેં
રમાદેવીએ એક નીશ્વાસ નાખે તે એવાજ પત્થરની દિવાલ સાથે અથડાઈ પાછો ફર્યો. પેથડકુમાર ઉભે થયો. જરા વધુ ધ્યાન સાથે જોયું તો બે કામણગીરી કીકીઓ પોતાની સામેજ જોઈ રહી હતી. - પિથડની ભ્રકૃટી વચ્ચે કરચલી પડી, ક્ષણવાર વિચાર કરી દષ્ટિને ખંડના મુખ્ય દ્વાર તરફ વાળી આ ખંડમાં આમ ગુપ્ત રીતે જોવાનો શું ઉદેશ છે તેને તે વિચાર કરવા લાગે. ધીમે ધીમે દ્વાર પાસે આવ્યા, તેનું અનુમાન સાચું ઠર્યું ખરેખર ત્યાં રાજમહેલની બે રમણીઓ ઉભી હતી.
પિથડકુમારને પાસે આવતે જોઈ એક તે તરત ત્યાંથી ચાલી ગઈ. રમાદેવી ગભરાઈ ! પિતાનાજ રાજમહેલમાં તેને આમ ગભરાવાનું કહ્યું કારણ ન હતું. છતાં સામે એક અપરિચિત અતિથિ છે. અને પિતે રાજકુમારી છે એ ભાન આવતાં શરમની મારી તે ગભરાવા લાગી, “ દાસીની જેમ એકદમ અહીંથી ચાલી જઉં!” એવા વિચાર આવ્યો, પણ પગ ન ઉપડયા, પેથડકુમારના મુખ ઉપર વિલસતી રતા અને ધર્મશીલતાની પ્રભાનું પાન કરવા તેને આ સાહસ કર્યા વિના ન ચાલ્યું.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭ર ) પેથડકુમાર આ દશ્ય પળવાર જોઈ રહ્યો. મુગ્ધાની આ અવદશા તરફ સહેજ હસવું પણ આવ્યું.
રમાદેવીએ અભિમાનથી ઉંચું જોયું જાણે કે અજાણ્યા પ્રવાસી તરફ પિતે હંમેશા આછા તિરસ્કારની નજરથી નિ. હાળતી હોય એવો ડોળ કર્યો. જો કે આજે તે તે પૂરેપૂરી પરવશ બની હતી, પણ રાજપુત્રી તરિકેનું અભિમાન તેની રગેરગમાં વ્યાપ્યું હતું. પોતાના સાહસ તરફ બીજા હસે એ તેને ભયંકર ગુન્હ લાગે. છતાં એક માત્ર પેથડકુમાર પાસે જ તે આવી ગરીબ ગાય જેવી કેમ બની હશે તેને ખુલાસો તેને મળી શક્યો નહીં. ન સમજી શકાય એવી અવ્યકત વેદના અને પૂજ્યભાવ એ બન્નેના ઢંઢમાં તે સપડાઈ ગઈ હતી. પિતે સ્વતંત્ર–સત્તાશીલ હોવાનું મનમાં બરાબર સમજતી હતી છતાં એક વાર જોયા પછી તે અજાણતાં જ પરવશ બની ચુકી હતી. તે સંકેચાતી સંકેચાતી બારીની છેક નજીક આવી સ્વસ્થ બની અને પેથડકુમારના શાંત-ગંભીર–નિર્વિકાર મહે સામે જોઈ રહી.
આપ માંડવગઢના મંત્રીશ્વર કે?”
“જી, હા.” એમ કહી રમાદેવીના મુખ ઉપર નાચતા ભાવે તે જોઈ રહ્યો.
જીના મંદિરની અહીં આપે પ્રતિષ્ઠા કરાવી અને બ્રાહ્મણ પંડિતને નમાવ્યા એટલે આપને વિજ્યને કેફ ચડે.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૩ ) કેમ?” રમાદેવીએ પેથડકુમારને પિતાનું તેજ બતાવવા કૃત્રિમ સત્તાવાહી સ્વરમાં કહ્યું.
“વિજ્યમાં હસવું અને પરાજ્યમાં રડવું એ કાયર જનનું કામ છે. ગુરૂની આજ્ઞા અને જીનેશ્વરને સિદ્ધાંત એજ મારે મન સર્વસ્વ છે.” પેથડકુમારે સ્વસ્થતાપૂર્વક વિવાદમાં ઝુકાવ્યું.
તો પછી તમારા આ હાસ્યનું શું કારણ?”
સંદર્ય અને અધિકાર–જેને શાસ્ત્રકારોએ વિજળી અને તરંગની ક્ષણભંગુરતા સાથે સરખાવ્યાં છે તે સંદર્ય અને સત્તાના મેહમાં કેટકેટલાં બાળજી અંધ બની સંસારની ઉંડી ખાઈમાં ગબડતા જાય છે તે જોઈ મને ઘણીવાર દયા મિશ્રિત ઉપહાસ છૂટે છે. એ સિવાય મને પિતાને તો સંસારને બીજે કઈ મલિતભાવ સ્પશી શકે તેમ નથી. પેથડકુમારની આંતરિક પવિત્રતા જાણે રાજમહેલને પણ ધર્મસ્થાન બનાવી મુકતી હોય એમ લાગ્યું.
કુમારના મંદ હાસ્ય રમાદેવી જેવી અભિમાનીની રાજકન્યાનું ગૌરવ કયારનુંયે લુંટી લીધું હતું. તે પાછું મેળવવા તેણીએ વ્યર્થ પ્રયત્ન કર્યો-પણ એ અભિમાન આઘે ન આઘે નાસતું જતું હોય અને પોતે એકલી પડી જતી હોય એવી મુંઝવણ થવા લાગી એક અપમાનિત નારીની જેમ રમાદેવી ઉભી રહી.
મંત્રીશ્વર? આપ રાજા નથી, રાજાના દાસ છો. આપ
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭૪ )
ક્ષત્રીય નથી, એક શ્રાવક છે. એ લક્ષમાં રાખજો.” રમાદેવીએ પેાતાનું છેલ્લું તીર ફેંકી દીધું. તેના કપાળ ઉપર કરચલી પડી. મ્હાં ઉપર આવેશની રક્તિમાં ફેલાઇ.
“ મૂળ અને પદ્ધિનું અભિમાન ન કરવાની મને મારાં શાસ્ત્રો પોતેજ આજ્ઞા કરી રહ્યા છે. ગુરૂકૃપાએ જેણે સંસારનુ કંઇકે સ્વરૂપ સમજી લીધુ હાય તેને સ્વપ્નમાં પણ એવુ અભિમાન ન સંભવે. હુ રાજા નથી—એક મંત્રી છું એ વાત અમત ખરી છે. પણ એ કરતાં યે વધારે ખરી વાત તેા એ છે કે હું મંત્રીશ્વર નથી–પણ એક સામાન્ય વ્યાપારી છું—નહિ નહિં એક દસકા પહેલાં એક મજીર કરતાં પણ વધુ સારી સ્થતિ ન હતી. મેં જે વિચિત્ર અવસ્થાએ અનુસવી છે તેના જ્યારે જ્યારે હું ખ્યાલ કરૂ છું ત્યારે મારાં અભિમ!ન-અહુ - કાર એ સા આપેાઆપ ગળી જાય છે.”
આવા નિરભિમાન પુરૂષ સાથે શી રીતે લઢવું એ ખિચારી માળાથી ન સમજાયુ. લઢવાનુ તેને ખાસ કંઇ પ્રયેાજન ન હતુ. છતાં વિવાદને બ્હાને થાડી વાતચીત થાય, હૈયામાં તૃપ્તિ ઉપજે એવું દર્શન સુખ મળે એજ તેની મહત્ આકાંક્ષા હતી. ખાજી હાથથી જતી જોઇ તેણીએ દાવ પલટાવવાનું જ ઉચિત માન્યુ :~
“ તે ગમે તેમ હાં, તમે એક રાજપુત્રી સાથે વાત કરી રહ્યા છે—” રમા હજી આગળ ખેલવા જાય તે પહેલાંજ પેથડકુમારે કહ્યું:—” તેની કલ્પના કરવી એ કંઇ કઠિન વાત
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૫) નથી. પણ રાજપુત્રી કરતાંયે રાજપુત્રી તરિકેનું ઉગ્ર અભિમાન મારી સામે આવી ઉભું રહ્યું હોય એમ મને વધારે લાગે છે. સત્તાની ભ્રમણાજ એ અભિમાનની જનની છે. રાજકુમારીને એ ન શોભે.”
આ શબ્દો રમાદેવીની છાતીને વીંધી આરપાર ઉતરી ગયા. નિ:શસ્ત્ર–વસ્તુત: પરવશ બનેલી બાળાનું આ છેલ્લું આયુધ પણ નિષ્ફળ નીવડયું.
એવી કઈ પુત્રી જગતમાં જન્મી છે કે જેને પોતાના પિતાની વીરતા બદલ અભિમાન ન હોય? હું એક વીર પિતાની પુત્રી છું એવા પિતાની પુત્રી છું કે જેનું શરણ મેળવવા તમારા જેવા મંત્રીઓને પણ પાછળ પાછળ ફરવું પડે છે.”
સત્તાથીજ જગતમાં સામ્રાજ્ય સ્થપાય છે એમ માનવામાં તમારી ભૂલ થાય છે. તમારા પિતા જે પ્રતિષ્ઠિત અને વીર ગણાતા હોય તે તે કેવળ સત્તાથી નહીં પણ સત્તાની સાથે રહેલા બંધુભાવ-સ્નેહભાવથી સ્નેહજ જગતને વશીભૂત કરી શકે છે.” પેથડકુમાર ગંભીરતા પૂર્વક આ અભિમાની છતાં મુગ્ધ બાળા તરફ જોઈ રભે રમાદેવી પણ જાણે કુમારના પ્રભાવમાં અંજાતી હોય તેમ નમ્ર બની, પિતે અજ્ઞાન છે અને જ્ઞાની બનવાની જીજ્ઞાસા ધરાવે છે એમ બનાવવા સહેજ આગળ આવી દ્વારના સ્થંભને હાથ ટેકવ્યા.
સત્તા છે એટલે તે દેવગિરિના પ્રતિસ્પધીએ બાપુને
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૬) પગે પડતા આવે છે તેમનાથી ડરતા ચાલે છે.” શિક્ષકે ભણવેલા આંક બાળક બોલી જાય તેમ રમાદેવી બેલી.
પણ હવે એટલું વિશેષ સમજે કે સત્તાએ સ્થલ આસૂરી સંપત્તિ છે. સ્નેહ એ દૈવી શક્તિ છે. એક દેહને વશ રાખે છે બીજી અંતરને બાંધી લે છે.”
ત્યારે આપે અહીં જીનમંદિર પહેલી વાર બંધાવ્યું તે સ્નેહના જ બળથી, એમ ને?”
“હા, જી.” પેથડકુમાર શાંત રહ્યો.
ડી વાર રહીને તેણે કહ્યું -“પણ એ હકકીત આપ આપના પિતા પાસેથીજ સીધી રીતે મેળવે તે વધુ ઠીક. આપના પિતા સત્તાધીશ રાજા છે, પણ જે તેમના નિર્મળ
સ્નેહથી હું લોભા ન હોત તો આજે તમારા પિતાની શી દશા હતી તે કહેવું એ કેવળ મુખઈ જ ગણાય? વનમાં ઉપરાઉપરી બે જીવલેણ ઘટનાઓમાંથી તેઓ શી રીતે મુકત થયા એ વાત ખુદ રાજા પાસેથી જ જાણી શકશે.”
ઘણું કરીને રમાએ એ દુર્ઘટના વાળી વાત કેઈ સખી પાસેથી ડેઘણે અંશે જાણી લીધી હશે. તેથી જ તે પિડકુમારના આ સખ્તાઈવાળા શબ્દો સાંભળી ધ્રુજી ઉઠી!
તે પછી એવા નેહ અને સ્વાર્થમાં શો ભેદ? તમે સ્નેહના બદલામાં તમારે સ્વાર્થ સાથે. જીનમંદિર બંધાવવાની તમારી સ્વાથી ઈછા ફલીભૂત કરી અને સ્નેહને બદલે વ્યાજ સાથે વાળી લીધો. બધી સ્વાર્થનીજ ગડમથલ દેખાય
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭૭ )
છે, પરમાર્થને નામે પણ જ્યાં જુએ ત્યાં સ્વાર્થનાજ યુદ્ધ થતાં જોઉં છું.
""
“ જેટલું જ્ઞાન મળ્યું છે તેટલેાજ જો ગુરૂગમ મળ્યા હાત તા આ જ્ઞાન દ્વીપી નીકળત. આપને સત્ર સ્વાનીજ ગધ આવે છે. પણ કેટલાંક મ્હારથી દેખતાં સ્વાર્થ, અંદરથી નિ:સ્વાર્થ –નિષ્કામ હાય છે એ તમે હજી હવે સમજી શકશે. ધર્મ ભાવનાના મુળમાં કાયમ નિ:સ્વાર્થતાજ ભરેલી હાય છે.” “એ પણ આડંબર ! ” રમાદેવીની આંખમાં વિજ્યનુ તેજ ઝળકયુ.
''
“ શાના આડંબર ? ”
“ કીર્ત્તિના-મહત્તાના એક તરફ ધર્મભાવનાના ઢઢરા પીટાવા છે અને ખીજી તરફ તમારી કીર્ત્તિ ના નાદ સુણાવે છે. આમાં ધાર્મિકતા કયાં તે જરા સમજાવશે ? ”
રમાને લાગ્યું કે હવે ચર્ચામાં રગ આવ્યે છે. અને એ રંગ જેમ વધુ રહે તેમ વાત કરવાની–પેથડકુમારને મુ ઝવવાની વધુ ગમત પડશે એમ પણ માની લીધું. પરંતુ પેથડકુમાર એવા વિતંડાવાદથી ગાંજી જાય તેમ ન હતુ.
મહત્તાની આકાંક્ષા સાવ નિર્મૂળ થઈ છે એમ કહેવાની ધૃષ્ટતા તેા હું શી રીતે કહી શકું ? પણ હું આપને પૂછુ છું કે હેમુ મંત્રીની સાથે લેશ પણ પરિચય પાડયા વિના
પે. ૧૨
""
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૮) તેમના નામની દાનશાળા બંધાવી, કીર્તિને બધે ફાળે તેમને નામે ચડાવી દીધું હતું એમાં મારે સ્વાર્થ હતો?
સ્વાર્થ? ઉડે સ્વાર્થ ! સામાન્ય માણસ ન કળી શકે એવો ગુપ્ત સ્વાર્થ ! અને છતાં નિઃસ્વાર્થપણાને દા રાખે છે? એક લક્ષ સાધવા આવાં આવાં તે અનેક પ્લાના બતાવવાં પડે. મને તમારા જેવો કુશળ ગુરૂ નથી મળ્યો તોપણ એવાં સ્વાર્થ તો હું બરાબર પકડી જાણું છું.” આ અણધાર્યો વિજયની ઉષ્મા રમાદેવીના રોમે રોમમાં વ્યાપી ગઈ.
“ ઉંચી કેટીને સ્વાર્થ તો તમે સ્વીકારશે ને? અને પરમાર્થ એ પણ વિશાળ સ્વાર્થ સિવાય બીજું શું છે? પણ જેને દૂધમાંથી પોરા કાઢવાની ટેવ પડી હોય તેની પાસે યુકિતઓ આપવી નિરર્થક છે. બાકી મેં જીનશાસનને પ્રભાવ વિસ્તારવા સિવાય બીજે કંઈ સ્વાર્થ નથી સેવ્યે તેની હું તમને ખાત્રી આપું છું.” પોતાનો પરિચય એક મુગ્ધાને આ રીતે આપવું પડે એમાં પેથડને પિતાને જાણે ન્હાનપ લાગતી હોય તેમ સંકેચાયે. .
સાધુતાને ડોળ તે સારો રાખતાં આવડે છે. ” અભિમાનથી રમાદેવીએ માથુ ઉંચકયું.
દંભ અને સાધુતા એ બે વસ્તુઓ એકી સાથે નથી રહી શકતી. દંભ આંખને પળભર આંજી નાખે, પરંતુ સાધુતા તે આંધળાને પણ દેખતા બનાવી શકે છે–ભૂલેલાને માર્ગ બતાવે છે.”
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) “તે મને માર્ગ બતાવશો?” અભિમાન રહિત બની, જાણે પેથડકુમાર પાસે ભકિતભાવ શીખવા હાતી હોય તેમ કમળ સ્વરે રમાદેવી બેલી,
દલીલ આપતાં આવડે, સ્વાર્થ પકડતા આવડે અને સામાને નિસ્તેજ કરતાં આવડે તેને નવું જ્ઞાન કેણ આપી શકે?” ચર્ચાને અંત લાવવાના ઈરાદાથી પેથડકુમારે છે આક્ષેપ કર્યો.
રમાદેવીની નેહભાવના જાગૃત થઈ તિરસ્કારે મેહકતાનું સ્વરૂપ ધર્યું. ધીમે ધીમે તે બેલી:–” ખરેખર આપ જેવા શુરવીર છો તેવાજ પંડિત પણ છે.”
પંડિત બનવા કરતાં હું જનશાસનને ભક્ત બનવા વધુ ઉત્સક છું.”
“ ત્યારે મારે શેમાં ઉત્સુક્તા રાખવી?” ત્યાગમાં.”
ત્યાગ એ તે ઉદાસીનતા, રસ, ઉલ્લાસ અને આવેશ માત્રનું બલિદાન જે એમ ઈચ્છામાત્રથી આપી દેવાનું હોત તે આ સંસાર વૈરાગીઓને એક અખાડે જ બની ગયે હેત મને પહેલાં રાગી બનવા દ્યો. પછી ખુશીથી ધીમેધીમે ત્યાગના માર્ગે લઈ જજે એક વસ્તુને પરિચય અને તેની તૃપ્તિ મારામાં એક કાળે જરૂર ત્યાગ જગાડશે.” જાણે કહેવાનું બધું કહેવાઈ ગયું હોય તેવી તૃપ્તિ રમાના વદન ઉપર પથરાઈ.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦). પેથડકુમારે તેને જુદે જ અર્થ કર્યો. કહ્યું –બતે સુખેથી તમે સંસારી બને. સંસારમાં પણ નિર્લેપ રહેવાને પ્રયત્ન કરજે. સંસારને જ ત્યાગની એક શાળા બનાવજે.” તે પોતાના ખંડમાં પાછા ફરવા ઉધત થયે.
“પણ એ પ્રકારે મને નિલેપ રહેતાં કેણ શીખવશે ?” રમાએ પાછું નવેસરથી પ્રકરણ ખેલ્યું.
આત્મા તેિજ પિતાને ગુરૂ બને છે.” એ આત્મા જ કઈને દાસ બની ગયા હોય ?”
તે એ અધીશ્વર પાસેથી જ જ્ઞાનના સંસ્કાર મેળવી લેજે. શાસનદેવ આપનું કલ્યાણ કરશે.”
તે ચાલવા જાય છે એટલામાં રમાદેવીએ તેનો હાથ પકડ અને જાણે છેલ્લીવાર કરગરતી હોય તેમ કહ્યું—“ ત્યારે શું આપ તો કલ્યાણ નહીં જ કરી શકે?”
કપાળ ઉપરને પરસેવે લૂછતાં કુમારે ઉચાર્યું – આપને પવિત્ર દેહ પરપુરૂષના સ્પર્શથી ન અભડાવો. હું આપને અતિથિ છું—એક સામાન્ય વહેવારીયો છું-જ્યારે આપ એક રાજપુત્રી છે.”
રાજપુત્રી છું એ વાત તમારા મોઢેથી સાંભળવા નથી માગતી અને પવિત્રતા કે ભ્રષ્ટતાની વાતતો એક કેરેજ રહેવા દ્યો. આપ જેવા જ્ઞાની અને શૂરવીરના સ્પર્શથી જે હું ભ્રષ્ટ થઉં તે પછી એ ભ્રષ્ટતા પણ મારે મન પવિત્રતાજ ગણાશે.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૧ ) “એટલે?” ઘવાયેલા આત્મામાંથી અચાનક અવાજ નીકળે.
હું કોઈ પવિત્ર સુકાનીની જ શોધમાં હતી. મારા પૂર્વના શુભ કર્મોએજ આપને અહીં સુધી મેકલ્યા.”
બે ક્ષણ પૂર્વે ઉગ્ર અભિમાનની મૂર્તિ સમી લાગતી કુમારિકાને આટલી દીન બનેલી જોઈ કુમારનું દીલ દ્રવ્યું. તેણે કહ્યું:–“એ અર્પણતા નથી. વાસનાને પોકાર જ તમને ઉન્માર્ગે દોરી જાય છે. ભ્રષ્ટતાને પવિત્રતા સમજતાં પહેલાં તે સંસ્કાર અને વિવેક રસાતળે પહોંચી જવું જોઈએ. તમે આજે મેહાંધ બન્યા છે. કેઈ સદ્ગુરૂની પાસે ”
પાણગ્રહણને પણ તમે મેહધના કહેશો?” કુમારિકા રમાદેવીએ પરવશપણે કહેવા માંડ્યુ “જ્યારથી આપને સૈનિક વેશમાં જતા જોયા છે ત્યારથી મારા દિલમાં કેવા ભાવ ઉભરાઈ રહ્યા છે તે એક મારા સિવાય બીજું કશું સમજી શકે તેમ છે?”
એકનું પાણિગ્રહણ થઈ ગયું છે, એટલું જ નહીં પણ પવનના આવા વિકારોની સામે ઝઝવા અમે બન્નેએ ચતુર્થ વ્રત પણ આત્મ સાક્ષીએ લઈ ચૂક્યાં છીએ એ વ્રત એટલે જ અખંડ બ્રહાચર્ય!” રમાદેવીને આ બધું ઢંગ જેવું લાગ્યું. પિતાની માગણીને અસ્વીકાર કરવાનાં ન્હાનાં જણાયા. તેણીએ નીચું મુખ કરી, પગને અંગુઠામાં સાડીની લટકતી
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૨) પાટલીને દબાવી મંત્રીશ્વરના ખભા ઉપર હાથ મૂકવાને પ્રયત્ન કર્યો.
પેથડકુમાર ચમક. “આ ચેષ્ટા આપને ન શોભે!” એમ કહીને ત્યાંથી નાસી જવા ઉતાવળે થયે. અનેક પ્રકારના તર્કવિતર્ક વડે તેનું મગજ ઉભરાઈ ગયું. પરઘરવાસ અને તેની જ પુત્રીની આવી માગણી ! પિતાના દેહ અને અંગરાગ પ્રત્યે તેને ધિક્કાર છૂટ. વળી આવી રીતભાત કેઈ જોઈ જાય તો પોતાની ઉપર કેવા અણધાર્યા આક્ષેપ ઉતરે તેની કલ્પના આવી ! દુનીયાની જીભ કેટલી નિર્દય અને નિષ્ફર હોય છે ? નિષ્પાપીને પણ હંમેશા ચેતીને ચાલવાની ફરજ પાડે છે.
થોડી વારે તે સહેજ સ્વસ્થ થયે. “રમાદેવી? પેથડકુમારના દેહને ચાહતા હે તે એ દેહ ક્ષણભંગુર છે–પરાય છે-રોગ-દુ:ખ-શાક-જરા-મૃત્યુને આધીન છે. અને હૃદયને ચાહતા હો એ હૃદયમાં રહેલી શાસન પ્રભાવનાને તમારા જીવનનું એક વ્રત બનાવજે. નહિંતર કઈ રાજપુરૂષને પરણી સુખી થાઓ એ મારી છેલ્લી આશિષ સ્વીકારશે ! એ કરતાં હું કંઈ વધારે કહી શકું તેમ નથી.” - “આ એકાંતે સ્થળમાં, અકલ્પ જોખમે વચ્ચે તમે ઉભા છે એ હું બરાબર જોઈ રહી છું. એક વાર હા કહો એટલે આખી જીંદગી સુધી હું આપના હૃદય અને સ્નેહની પૂજક બની રહીશ.”
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૩) હદય ઉપર મારે અધિકાર નથી. એ આકાશકુસુમની આશા ત્યજી દેવામાં જ ક્ષેમકુશળ રહેલાં છે.”
ભલભલા યોગીઓ જે આશા તજી શકતા નથી તે આશા તજવાનું એક બાળકોને કહેવું એ વ્યર્થ છે.”
એનું જ નામ મહ” કુમાર એનું સ્વષ્ટીકરણ ન કરી શકે.
મહ? મને જે તમારા સંદર્ય ઉપરજ મેહ ઉપન્ય હેત તો હું કોઈ તમારા કરતાં પણ અધિક સંદર્યવાન જ રાજકુમારને ખુશીથી શોધી શકત. મંત્રીશ્વર? આ હૃદયમાં સૌંદર્ય પ્રેમને સ્થાન છે. પણ એ ઉપરાંત આપનું ધર્મજીવન મને વધુ પ્રિય લાગે છે અને એ જીવનની જ હું ઉપાસિકા થવા માગું છું.” એટલું કહી રમાદેવીએ એક નિઃશ્વાસ મૂકો.
ત્યાગીને પણ ઘડીભર સંસારી બની જવાનું મન થાય એવાં તેજસ્વી, સંદર્યમય, સ્નેહાદ્રમુખ સામે પેથડકુમાર જોઈ રહ્યો. તે મનુષ્ય હતું, પણ તપશ્ચર્યા અને સાધનાવડે વૃત્તિઓને દમવાનું દેવદુર્લભ સામર્થ્ય તેણે પ્રાપ્ત કર્યું હતું. તેણે નમ્રતા પૂર્વક કહ્યું:–“ધર્મજીવનની ઉપાસિકાને એ મેહ ન શોભે. તે પિતાનું આત્મકલ્યાણ ગમે ત્યાં સાધી શકે છે. ”
એ મારાં હતભાગ્ય છે કે આપને મારી પ્રત્યેક વાતમાં મોહ અને પરવશતાજ ભાસ થાય છે. સ્નેહને આમ તિરસ્કાર કરી શું આપ સુખી થશે?”
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૪) પિથડકુમાર હવે થાકી ગયું હતું, સંક્ષિપ્તમાં પતાવવાની ખાતર તેણે પૂછયું:–“ ત્યારે આપ કેને ચાહે છે ? દેહને કે દીલને?”
આપના દેહ ઉપર લાભાઉં તે, મંત્રીશ્વર? હું વ્યભિચારિણું ગણાઉં અને આપ જે હદય અન્યને સમપ ચુકયા છે તે પડાવી લેવાની કેસીશ કરું તે મારા જેવી બીજી સ્વાથ નારી કોણ?”
ત્યારે ? આપ શું કહેવા માગે છે. ?”
“આપના નિર્મળ આત્માને પૂછશ. આપે લગ્નથી મને સ્વીકારી હોત તો મારી ઘણીખરી જવાબદારી ઓછી થાત, પણ તમારાથી તે બની શકે તેમ નથી હવે તે હું મારી સાધનાના બળવડે આપના આત્મા ઉપર અધિકાર વર્તાવવા પ્રયત્ન કરીશ વખત જતાં આપ પોતે જ જોઈ શકશો કે દેહના સુખમાત્રનું બલિદાન આપી, કેવળ અર્પણ મમતાના પંથે ચાલનારી રમાદેવીએ કંઈ ઘેર ઘેર નથી જન્મતી” એ શબ્દ પુરા થતાંજ તે વિધુતના વેગે ત્યાંથી ચાલી ગઈ. વાતાવરણમાં એ ભાવનાના પડઘા ગુંજી રહ્યા.
ગઈ? તેજ અને બળની મેહક પ્રતિમા જેવી બાળિકા ચાલી ગઈ. રોષ કે લોલપતાની આછી રેખા પણ તેના ચહેરા ઉપર પડવા ન પામી!
પેથડકુમાર વિચાર કરવા લાગ્યો:-નિર્મળ ગંગા પેઠે
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮૫)
ઉતરી આવનાર એ રાજકુમારિકા શા સારૂ આવી અને શા સારૂ એકાએક ચાલી ગઇ ? જેની હાજરી તેને પોતાને ક્ષણપૂર્વે જાળરૂપ લાગતી તેજ હાજરી તેનું હૃદય શા માટે ઝંખી રહ્યું હશે ?
બીજે દિવસે રાજકુમારી વિષે લેાકેામાં અનેક પ્રકારની વાતચીતા ચાલી રહી ! અનેકાએ અનેક પ્રકારના અનુમાન આંધ્યા. રાજકુમારી એકાએક શા સારૂ અદ્રશ્ય થઇ ગઇ ? કોઇએ આળ મૂકયાં, કાઇએ તેની હિંમ્મતના વખાણ કર્યાકોઇએ આમાં ભારે કાવતરૂ' હાવાનુ જણાવ્યું.
એકજ દિવસના થાડા પરિચયથી પેથડકુમાર એ કુમારિકાને ખરાખર આળખી શકયા હતા. તે મનમાં એમ ચાસ માનતા હતા કે એ સ્નેહેાદાર રાજકુમારિકા વખત જતાં હજારો પતિત નર–નારીઓના ઉધ્ધાર કરવા સમ થશે !
ચેાગ્ય સમયે કુમારે દેવગિરિના આતિથ્યને ત્યાગ કર્યો પણ હૃદયમાં કોતરાયેલી એ તેજસ્વી પ્રતિમાને ભૂલી શકયા નથી તેને પળે પળે એ વિચિત્ર માળાની વિચિત્રતા સાંભરી આવે છે. માંડવગઢમાં આવવા છતાં તેનું હૃદય તે હજી દેવગિરિના રાજમહેલમાંજ રમી રહ્યું છે. તે પોતેજ પોતાને ઘણીવાર પૂછે છે કે “ કેવી અભિમાની કુમારિકા ? કેટલી સાહસિકતા ? સ્વપ્નવત્ ખની ગયેલી એ સુંદરી પુન: શુ હવે નહીજ મળે? ” એ પ્રશ્નોના ઉત્તર આપવાની આજે તા કેાઇનામાં તાકાત નથી.
-~
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૧ મું.
રાતાં વસ્ત્રનો ભેદ.
પીઠ પાછળ ઘા કરવા એ દુષ્ટ જનોનો સ્વભાવ હોય છે. સીધી રીતે જ્યારે તેઓ ફાવી શકતા નથી ત્યારે તેમને અનેક પ્રકારના પ્રપંચનો આશ્રય શોધવો પડે છે. મહામંત્રી પેથડકુમારની વધતી જતી પ્રતિષ્ઠાથી મનમાં ને મનમાં બળીઝળી રહેલા કેટલાક સ્વાથીયાઓએ પથડકુમારની ગેરહાજરીનો લાભ લઈ તેની વિરૂદ્ધ ખટપટ શરૂ કરી દીધી. એક તરફ પેથડકુમાર જીનમંદિર બંધાવવાની ધમાલમાં હતા ત્યારે બીજી તરફ માંડવગઢમાં ખટપટનું જુદું જ કાવતરૂ રચાવા માંડયું.
સંજોગવશાત્ માંડવગઢની મહારાણને જવરવિકાર થયે. વૈદ્યો વગેરેએ તેનું મૂળ કારણ શોધી કાઢવા ઘણું માથાકૂટ કરી પણ નિદાન ન થયું. મહારાણું લીલાવતીને માંડવગઢમાં લાવવાનું માન એક માત્ર પેથડકુમારની બુદ્ધિ શક્તિને જ આભારી હતું એ વાત પૂર્વે કહેવાઈ ગઈ છે. કાન્યકુજના દરબારીઓ જ્યારે માંડવગઢના મહારાજાના શરીર ઉપરથી નીતરેલા એક ટીપાને પુન: શરીર ઉપર ચળાતું નીરખી વિમાસણમાં પડ્યા હતા અને મહારાજાની કૃપણતા વિષે તર્કવિતર્ક કરી રહ્યા હતા ત્યારે તેમની શંકાનું નિર
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૭) સન કરવા, અથવા તે માંડવગઢની જતી આબરૂને જાળવવા ઘીના હેજ ભરાવનાર મંત્રી પેથડકુમાર જ હતા. એ રીતે બે પ્રેમિકાને પરસ્પરના ગાઢ સંબંધમાં લાવવા માટે પેથડકુમારે જ બધી વ્યવસ્થા કરી હતી. જે એ યુક્તિ તેને ન સૂઝી હત તે લીલાવતીનું જીગર અત્યારસુધીમાં ક્યારનુંયે ચીરાઈ ગયું હોત. મંત્રીશ્વરનો એ ઉપકાર લીલાવતી કેમ ભૂલે ? મંત્રીને તેણે પોતાને ભાઈ સમજે છે–સહાદર ભાઈ કરતાં પણ અધિક નિર્મળ પ્રેમથી ચાહે છે. જ્યારે જ્યારે કંઈ અણુધારી આફત આવે છે ત્યારે ત્યારે મહારાણું લીલાવતી બીજા કોઇને ન પૂછતાં પહેલી સલાહ પેથડકુમારની જ લે છે. રાજા પોતે એ વહેવારથી અજ્ઞાત નથી. મંત્રીની પવિત્રતાએ રાજા અને રાણું ઉપર અદ્ભૂત અસર કરી છે. મંત્રી અને મહારાણી વચ્ચેનો પ્રતિભાવ એ રાજાના અભિમાનનું એક કારણ બન્યું છે.
હવે જોગાનુજોગ એવું બન્યું કે પેથડકુમાર જ્યારે દેવગિરિના મહારાજાની કૃપા સંપાદન કરવા મથી રહ્યો હતો તે જ વખતે આ તરફ માંડવગઢમાં મહારાણી લીલાવતીની તબીયત બગડી. સ્થિતિ એવી આવી કે શરીર તદ્દન લેવાઈ ગયું. મહારાજાની માનીતી મહારાણીની સારવાર કે સેવા સુશ્રુષામાં કંઈ ખામી ન રહે એ દેખીતું જ છે. તેમને પડતો બોલ ઝીલી લેવા સંખ્યાબંધ દાસ-દાસીઓ સદા તૈયાર રહેતાં. રાજા જયસિંહદેવ પિતે પણ ઘણો ખરે વખત મહારાણુની રેગ શય્યા પાસેજ વિતાવે છે. છતાં મહારાણની આંખ અને
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૮) હૃદય તે પેથડકુમારને જ શોધે છે. ઘણા વર્ષો થયાં પતિને ઘેર રહેલી સ્ત્રી જેવી રીતે પિતાના માડીજાયા ભાઇને એકવાર મળવા ઝંખે તેવી રીતે મહારાણી પણ પોતાના ધર્મબધુ પેથડકુમારને જેવા ઉત્સુક દેખાય છે. એક-બે વાર નહીં પણ દિવસે અને રાતે પાંચ-પચીસ વાર પોતાના અનુચને તે પૂછે છે કે “મંત્રીશ્વર કયારે આવશે?”
મંત્રીશ્વરને માટે આટલી બધી તાલાવેલી શા સારૂ ? મંત્રી આવીને પોતે કંઈ થડે જ રેગ લઈ લેવાના હતા ? મહારાજા ખુદ જેનું મને રંજન કરવા મથતા હોય તેને વળી મંત્રી જેવા અદના પુરૂષની ઝંખના શા સારૂ હોવી જોઈએ ? આવા આવા અનેક પ્રશ્નો અને આક્ષેપ છુપી રીતે થાય છે. મહારાણી તે પોતાની નિર્દોષતામાં જ મસ્ત છે. જગતની ઝેરીલી જીભ પિતાના અપવાદ બાલશે એવી તે તેણીને કોઈ દિવસ કલપના પણ ક્યાંથી આવે ? પણ દીવસ જતાં એજ આફત સામે આવીને ઉભી રહી. રાજાના દીલમાં હેમનું શૂળ ભેંકાયું. તેનું છુપું દર્દ તેને બેચેન બનાવી રહ્યું.
રાણું લીલાવતી જ્વરના વેગમાં બબડી–“કેઈ માણસ મેકલીને મંત્રીશ્વરને બેલારાજા જયસિંહ હજી હમણાજ ત્યાં આવી પલંગની બાજુએ ગુપચુપ ઉભું હતું. તેણે એ શબ્દ સાંભળ્યા. ઝીણી અને છુપી વેદનાએ વ્યક્ત સ્વરૂપ ધરવા પ્રયત્ન કર્યો. પણ હજી તો આમાંથી કંઈ કંઈ ગુપ્ત રહયે હાર આવશે એમ ધારી પ્રપંચ બુદ્ધિએ તેને સાહસ
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮૯ )
કરતાં અટકાબ્યા. છતાં તેની દ્રષ્ટિમાં તિરસ્કાર તરી આવ્યા. બાહ્ય આડંબરમાં પણ અણગમાની મલીનતા અધિક સ્પષ્ટપણે દેખાવા લાગી.
રાજા રાજ એ પ્રમાણે આવે છે અને કાઇ વાર ઘ્રુપી રીતે તેા કોઇ વાર પ્રત્યક્ષપણે મહારાણીની મનેાદશા અનુભવે છે. માંદગીના દિવસે એ રીતે એક પછી એક વિતવા લાગ્યા. “ ખાઇ સાહેબ ! મંત્રીશ્વર પધારે છે !” એક દિવસે અચાનક દાસીએ આવી સમાચાર આપ્યા.
અશક્ત રાણીએ પાસુ બદલ્યું. જાણે કાઈ ખેાવાયેલી ચીજનેા માંડમાંડ પત્તો મળ્યો. હાય તેમ તે થાડીવાર તે દાસીના મ્હોં સામે જોઇ રહી ! ભાઇના આગમન-સમાચાર લાવનાર એ દાસી પ્રત્યે તેને અપૂર્વ વ્હાલ છુટયું....
ઉઠીને બેસવાના રાણીએ પ્રયત્ન કર્યાં. મખમલના બે તકીયાને અઢેલી તે જરા સ્વસ્થ બની.
“ ભલે આવે.” કહી, દરવાજાના માર્ગ તરફ અમીભરી નજર નાંખી.
ધીમે પગલે મંત્રીશ્વર પેથડકુમાર અંદર આવ્યા, માંડવગઢના મહારાણી આમ એકાએક ખીમાર થઇ ગયાં હશે અને પેાતાને ઝંખતા હશે એવી કલ્પના પણ તેને ન્હાતી આવી. તે રાણીના દુ ળ દેહને નીરખી સ્હેજ ગભરાયા. પાસેના એક આસન ઉપર બેઠે.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
' (૧૯૦ )
અહીં મારે જીવ જાય તોય તમને શું?” રાણીએ મહા મહેનતે ઉભરે ઠલવવાની શરૂઆત કરી દીધી.
બસ, ભૂતકાળ તો બધું ભૂલી જ ગયા ને? મેં જે આપના દેહ અને સ્નેહની સંભાળ ન રાખી હતી તે આપ માડવગઢના મહેલ જોઇ શક્ત ખરાં? અને વધારે ખાત્રી જોઈતી હોય તે કાન્યકુજના દરબારીઓને પૂછી જે જે.” ટુંકામાં મંત્રીએ ભૂતકાળને ઇતિહાસ ઉકેલ્યો.
રાણીની આંખમાં પાંપણ સુધી આંસુ આવ્યાં. તે બોલી “પણ હવે તમને વધુ તકલીફ નહીં આપું. મારે કંઈ હવે વધુ નથી જીવવું-જીવી શકું એમ પણ નથી લાગતું.”
આટલી બધી નિરાશા કેમ આવી તે મંત્રીથી ન સમજાયું તે આશ્વાસન આપવા જતો હતો પણ તેને કંઠ રૂંધાયે
હેય એ દિવસે પણ હતા. તું મને અહીં સુધી લાવ્યું અને તારા દેખતાં તારી હાજરીમાંજ જઉં તે મારા જેવું ભાગ્યશાળી કોણ?” રાણી બેલતાં બોલતો વધુ અશક્ત બની. દાસીઓએ ધીમે પંખે પવન નાખવે શરૂ કર્યો. પેથડકુમાર હેજ વધુ નજીક આવ્યા અને પોતાના હાથના ટેકાથી રાણુના લથડતા મસ્તકન ટેકવ્યું.
બહેન ! વધારે ન બોલશે. તમને અધિક શ્રમ પડતું જણાય છે!” મંત્રીએ કહ્યું.
તું જીનમંદિર બંધાવી આવ્યો અને કીર્તિની વરમાળ વયે તે હું પણ હવે સ્વર્ગ સંચરી નવજીવનને હા
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૧ )
લઇશ. ” એટલુ કહેતામાં રાણી બેશુદ્ધ બની. મંત્રીશ્વરે ગભરામણમાં આવી પોતાના ખેસવતી તેના પસીના લુછી નાખ્યા પાસે બેઠેલા વૈદ્ય પણ આ દ્રશ્ય જોઈ રહ્યા. સઘળે સુનસાન થઇ રહ્યુ.
એટલામાં પેથડકુમાર જાણે નિદ્રામાંથી જાગતા હોય તેમ ચમકયેા. ઝડપથી ઉભા થયા અને પાસે ઉભેલી એક દાસીને સંબોધીને કહ્યું:— મારે ઘેર જા અને તારી ખાઇને કહેકે મ ત્રીએ શાચવી રાખેલુ પેલુ ખ ભાતનું લાલ વસ્ત્ર આપે.”
66
દીના મીછાના પાસે જુદી જુદી આષધીઓની જરૂર પડે એ સમજી શકાય. પરંતુ મ ત્રીશ્વરને એક એક લાલ વસ્ત્રની શુ જરૂર પડી તે કોઈનાથી ન સમજાયું. આમાં કંઇક ગુઢ સ ંકેત હેાય એમ સાને લાગ્યું.
થાડી વાર રહીને દાસી પાછી ફરી. કેસરી રંગની આછી છાંટવાળું લાલ વસ્ત્ર તેના હાથમાં હતું. એ વસ્ત્ર જોતાં જ મંત્રીશ્વરની આંખમાં આશાવાદ ઉભરાયા. જાણે કે વિશ્વના સઘળા રાગ–ઉપસર્ગ આ વસ્ત્ર પાસે શાંત થઇ જવાનાં હાય એટલું આશ્વાસન લાધ્યું.
વૈદ્યો આઘા ખસ્યા. મૃતપ્રાય રાણીના શિથિલ અંગ ઉપર મત્રીશ્વરે એ લાલ વસ્ત્ર એઢાડયું. તે મનમાં ને મનમાં મેલ્યા: જે ચતુર્થાં વ્રતધારીઓના આત્મબળને દેવતાઓ અને ઇંદ્રો પણ પ્રશ ંસે છે એ વ્રતધારીનું આ પવિત્ર વસ્ત્ર,
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯ર) હારી આ ધર્મભગિનિનું સંપૂર્ણ રક્ષણ કરે-ઉપસર્ગો-વિ નાશ પામો.”
વૈદ્ય મંત્રીશ્વરના મોં સામે અને મંત્રીશ્વર રાણાજીના હે સામે નીહાળી રહ્યા. મંત્રીને દઢ શ્રદ્ધા હતી કે વ્રતધારીનું વસ્ત્ર પણ મનોવાંછિત ફળ પ્રકટાવ્યા વિના ન રહે
બે-ચાર ક્ષણો વિતતાં જ રાણુએ પાસું બદલ્યું. સાને અતિ આશ્ચર્ય થયું. ક્ષણ પહેલાંની અતિ શિથિલ કાયામાં આ પ્રમાણે શક્તિનો સંચાર શી રીતે થયે તે ન સમજાયું.
ભાઈ?” સ્વપ્નમાં લવતી હોય તેમ રાણું બોલી, પેથડકુમારને હાથ પકડવા પ્રયત્ન કર્યો. “હવે આરામ છેગભરાશો નહીં.” એટલું કહી વળી તે ઉંઘમાં પડી.
રાણીની માંદગી અને ઉપચારમાં એક વાત તે કહેવાની રહી જ ગઈ છે. રાજા જયસિંહ, રાણીના બેભાન થવાના સમાચાર સાંભળી ત્યાં ક્યારનોયે આવી પહોંચે છે. પિતાને કેઈ ન જોઈ શકે તે માટે એક થાંભલાને અઢેલીને આઘે ઉભો છે. બહેનની માંદગીની ગભરામણ જેઈને મંત્રી પણ તે તરફ લક્ષ આપી શકી નથી. રાજા શું જોઈ રહ્યા છે?
રાણીએ પિતાને હાથ મંત્રીના હાથ ઉપર મૂકી છે. મંત્રી રાણીના શુષ્ક હાથને વાત્સલ્યભાવે પંપાળે છે.
“હાશ, સારું થયું કે તું હેલો વહેલો આવી પહોંચે. હવે મને આરામ થશે, મારૂં બધું દદે ચાલ્યું જશે.” ઘેનમાં ને ઘેનમાં જ રાણીએ કહ્યું.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૩ ) મહારાજાએ આ છેલ્લા શબ્દો બરાબર સાંભળ્યા. તે વહેમાય તે હવે જ. તેની આંખમાંથી ઝેર વરસી રહ્યું. સોમા નામને પેથડકુમારને એક ઝેરીલે ખવાસ ઉભે હતું તેણે રાજાનો હાથ દા.
રાજા ધીમે ધીમે રાણીના પલંગ પાસે આવ્યા. મંત્રીશ્વરે ખસીને પોતાનું આસન લીધું. રાજાએ એક ભયંકર દષ્ટિ રાણી તરફ ફેકી પણ રાણેને તે તેનું કશું યે ભાન ન હતું. બીજી જ પળે મંત્રીશ્વર સામે જોઈ આવેશમય સ્વરે ઉચ્ચાર્યું:
દેવગિરિથી વિજય વરીને આવ્યા. પણ રાજ કરતાં રાણ સાહેબની કીમત વધારે એટલે મને મળવાની ફુરસદ ન મળી અને સીધા અહીં જ આવ્યાં-ખરું ને?” પેથડકુમારના પેટમાં કઈ જ પાપ ન હતું. તે રાજાના મુખ સામે આશ્ચર્યદષ્ટિએ જોઈ રહ્યો.
હમણું જ આવ્યું, અને રાજમાતાની તબીયત બહુ જ ખરાબ છે એમ જાણતાં સીધો અહીં પહેંચ્યો.” નિર્દોષભાવે મંત્રીએ કહ્યું.
તમારે જયસિંહ મહારાજના તાબામાં રહીને રાજસેવા કરવાની છે એ તમારા ધ્યાનમાં છે ને?” વચમાં જ પેલે ખવાસ બોલી ઉઠશે. પિ. ૧૩
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૪) મહારાજ તો મારા અન્નદાતા ! હું તેમને રાજભક્ત મંત્રી ! છતાં માંડવગઢના મહારાણી રોગશા ઉપર તરફડતા હિય તે વખતે બીજાં કામકાજ પડયાં રહે એ જોવાનું કામ મહારૂં છે તમારું નહીં અને સોમા ! હું તને જ પૂછું છું કે મા મરવા પડી હોય તે વખતે પુત્ર, બાપની પાસે જઈ બેસી રહે તો શું એ કુલાંગાર ન ગણાય?” છેલ્લા શબ્દો મંત્રીએ જરા ઉગ્રભાવે ઉચ્ચાર્યા. માએ રાજા સામે જોયું અને બીજી જ પળે પેથડકુમાર તરફ અર્થપૂર્ણ દષ્ટિપાત કર્યો.
રાજા પિતે મિાન હતું. પણ તેની દષ્ટિમાં શંકા અને અભિમાન હતાં. પેથડે તે જોયું. “આપને કંઈ અવિશ્વાસ આવતો હોય તેમ જણાય છે. સ્નેહમાં આ ભેદ કયારથી?”
જ્યારથી તે ઘીના હેજ ભરાવી આ રાઈને અહીં આણી ત્યારથી.” પેથડકુમાર બધી પરિસ્થિતિ સમજી ગયો.
અશક્ત રાણીએ એ શબ્દો સાંભળ્યા. તેણીને આવેશ કાબુમાં ન રહ્યો. હાથને ટેકવી તે ઉભી થવા ગઈ પણ પાછી તકીયા ઉપર પછડાઈ.
રાજાજી! ભૂલે છે, એગ્યતા વિના વસ્તુની કીમત કરવા જાય તે તે ખરા જ ખાય. મંત્રીશ્વરના બુદ્ધિબળની મદદ ન આવી પહોંચી હતી તે આ મહેલમાં મારાં પગલાં ન હેત.”
“બહુ સારૂં” કહી રાજા ઉઠા. સેમ પાછળ પાછળ
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૫) ચાલે. પિથડકુમાર તે આ પલટાયેલી બાજી જોઈ ઉંડા વિચારમાં ગરકાવ થયે. . “બધાય બદલે તો ભલે, પણ મંત્રીશ્વર ! તું ન બદલતા હે. ભાઈ? પછી કયાં જઈશ?” રાણીની આંખમાંથી અશ્રુની ધાર વહેવા લાગી.
માજી, આંસુ ન પાડે. માની શીખવએ રાજાનું મગજ ભમાવ્યું છે. પણ તેની ફિકર નહીં. પિથડકુમાર અભિમાન નથી કરતો બાકી આપની સામે ઉંચી આંગળી કરનાર જે કઈ રાજ્ય હોય તે તેને પણ ઉથલાવવાની તાકાત આ બાહુમાં છે.”
ના, ભાઈ, જેવાની સાથે તેવા ન થઈએ. આપણું ખાનદાની શરમાય! આ ગુંચવણમાંથી માર્ગ શોધી કાઢજે!” રાણીએ પિતાનાં આંસૂ લૂછી નાખ્યા. મંત્રીશ્વર પણ ઉડે નિશ્વાસ નાખી ઘર તરફ વિદાય થયા.
બીજી તરફ રાજા પિતાના મહાલયમાં આવ્યું. માએજ વાત ઉચ્ચારી:–“બાપુ? જોયું ?”
“સોમા? જોવાનું બધું જોઈ લીધુ છે, હવે વધારે જાણુવાની જરૂર નથી. હું ધારું છું કે હવે હું ગાંડા થઈ જઈશ.”
પણ બીજું તે ઠીક, પણ રાણુજીએ ઓઢેલું પેલું લાલ વસ્ત્ર તો જોયું ને ?”સોમાએ ફેંકી ફંકીને ઝેર ઠલવવા માંડયું.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) ઉત્તરમાં રાજાએ માત્ર માથું ધુણાવ્યું.
એ વસ્ત્ર પણ મંત્રીશ્વરનું જ હો કે બાપુ!”
“ખરું. રાજ્યની સમૃદ્ધિ ખુટી ગઈ કે મારી સેવકનું એક તુચ્છ વસ્ત્ર રાણને પહેરવું પડે.”
“બાપુ! પણ એ તો બધા ભેદભરમઉઘાડા પડતાં શી વાર?”
સમા ! હવે હદ થાય છે ! ક્ષત્રીય બચે મરવાનું કબુલ કરશે, પણ તે આવી અમર્યાદ અવદશા નહીં જોઈ શકે !” રાજાએ તલવાર ઉપર હાથ મૂકો. સમાએ સમય સંભાળે અને કહ્યું:
રાજરાજેન્દ્ર!”
“બસ, મારો એક જ નિશ્ચય છે. કાં તે એ નહીં અને કાં તે હું નહીં.”
સેમાએ કાન કુંકયા. “એમ જ ” એટલું કહી રાજા ત્યાંથી ફર્યો. સમાને પાછો લાવી ભલામણ કરી—“ કાલે તે પાર પડી, જવું જોઈએ. રાજ્યમાં ગમે તે થાય તેની મને પરવાજ નથી. અને આવતી કાલે તો તું મંત્રીશ્વર પણ બની ચૂક હઈશ.”
આપની દયા હોય તો મને પદ્ધિના બાપની યે પરવા નથી.” છેલું નમન કરી સોમ વિદાય થયે.
સમાની સોગઠી ગોઠવાઈ ગઈ, હર્ષાવેશમાં તે રાજ
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૭ )
મહેલના પગથીયાં ઉતરતા હતા એટલામાં પાસેજ કાઇના હસવાના અવાજ આણ્યે. તે ચમકયેા. “ અત્યારે અહીં કાણુ ? મારી માજી કોઇ જાણી ગયુ. તે નહીં હોય ? ” આસપાસ જોયું. પણ કઇં દેખાયું નહીં. “ ભ્રમ હશે ” એમ કહી તે આગળ ચાલ્યેા. તેને અંધારા ખુણામાંથી જોઇ રહેલ એક વ્યક્તિએ આ દશ્ય જોયું અને અદૃશ્ય થઇ ગઇ !
=>@]]~
પ્રકરણ ૨૨ મું
પ્રપંચના પાસા.
રાણી લીલાવતીનુ આરોગ્ય દિનપ્રતિદિન સુધરતુ ચાલ્યું. હવે તેા ઘેાડી શક્તિ પણ આવી હતી, રાજમહેલમાં તેમજ શેરીએ અને બજારે પણ વાતે ચાલતી કે—જ્યારથી મંત્રીશ્વર પેથડકુમારે કેશરી છાંટવાળું લાલ વસ્ત્ર રાણીજીને ઓઢાડયુ' છે ત્યારથી રાણીના રોગ શાંત થતા જાય છે, કાઇને આ વસ્ત્રના ઇતિહાસની કે પ્રભાવની પૂરેપૂરી ખખર ન હતી, તેઓ પોતપોતાના સંસ્કાર પ્રમાણે સારી-નરસી કલ્પનાઓ કરી પેથડ અને રાણીજીના માથે આળ ઓઢાડવાનુ પણ ચુકતા નહીં.
તે દિવસે અમાવાસ્યા હતી પ્રપચીમાના અંતરની કાલીમા જેવીજ શ્યામતા સર્વત્ર ફેલાઇ હતી, રાજા જયસિંહુ
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૮) અને તેના પાસવાનેએ આ સમયને બરાબર ઉપગ કરી વાળવાની તૈયારીઓ કરી રજનીને અંધકાર પિતાના સઘળા પાપોને આબાદ છુપાવી લેશે એમ પણ તેમણે માની લીધું હશે. માંડવગઢની પ્રજા શાંતિની સોડમાં પડી, નિદ્રા લઈ રહી હતી.
મંત્રીશ્વરના મહેલની પાછલી બાજુએ બે જણ આવીને ઉભા રહ્યા. મંત્રીશ્વર અને તેમની પત્ની ડીવાર પહેલાં પંચ-પરમેષ્ઠીનું સ્મરણ કરી પૃથક્ પૃથક્ શયનાગારમાં ગાઢ નિદ્રા લેતા હતા ગુપચુપ ઉભેલા બે જણાએ થોડા વિચાર કર્યો. રાત્રીની ભિષણતા જેવીજ ભયંકરતા તેમના ચહેરા ઉપર છવાયેલી હતી. ધીમે ધીમે એ બન્ને જણ એક ઉઘાડી બારી જોઇ ઉપર ચડયા.
એક સુશોભિત પલંગ ઉપર પ્રઢ વિચારને તેજસ્વી પુરૂષ સૂતો હતો, તેણે પાસુ બદલ્યું. પેલા હરામખો એક ખુણામાં ભરાઈ, લાગ જોઈ રહ્યા. એ રીતે થેડી પળો પસાર થઈ ગઈ.
“હવે નસકોરાં સંભળાય છે. કાંટે ઉખેડી નાખવાની આવી સરસ તક બીજીવાર નહીં મળે.” એક વ્યક્તિ બોલી.
પણ આ તે સિંહની ગુફામાં હાથ નાખીએ છીએ. જરા સાવચેતીથી કામ લેજે. ઘા છટકે તે કાલે સવારે જીવતા રહેવું ભારે થઈ પડશે.” બીજી વ્યકિતએ નાહિમ્મત દર્શાવી.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૯)
ભરૂ? કાયર? આટલે નામર્દ હતો તે સાથે શું કામ આવે? સમજ કે આવતી કાલે પેથડ નહીં પણ સમજ માંડવગઢના મંત્રીશ્વરનું પદ શોભાવતું હશે? ન્યાયનો કાંટે આપણા હાથમાં આવશે, પછી કેની તાકાત છે?” એમ કહીને પેલી વ્યકિતએ આગળ વધી મ્યાનમાંથી તલવાર કાઢી.
ઓરડામાં પણ અંધકાર છવાયેલો હતે પેલા આવનારે આઘો-પાછો કોઈ પ્રકારનો વિચાર નહીં કરતા ઉતાવળા બની નિદ્રાધીન પુરૂષ ઉપર તલવારનો ઘા કર્યો. પણ બીકને લઈને હે કે અંધકારને લઈને હે-ગમે તેમ પણ એ ઘા પુરૂષ ઉપર નહીં પણ શય્યા સાથે અથડાઈ સામે ઉછળે પેથડકુમાર એકદમ જાગૃત થયે. તેને લાગ્યું કે પ્રપંચના પાસા નખાઈ ચુક્યા છે. એક પણ ઘડીનો વિલંબ કર્યા વિના તે ઉભે થયો. પાસે પડેલી તલવાર ખેંચી સામે ઉભે.
બન્ને જણા આ બગડેલી બાજી જેઈ ધ્રુજી ઉઠયા નાસી જવું કે આ નરકેસરી સામે ઝૂઝવું એ બેમાંથી કોઈ પ્રકારનો ચક્કસ નિર્ણય તત્કાળ કરી શક્યા નહીં. જે નાસી જાય છે તે સવારેજ મંત્રીશ્વર તેમને પ્રાણદંડની આજ્ઞા ફરમાવી હતાનહતા કરી શકે છે મહારાજા પિતે પણ વચમાં આવી શકે એમ ન હતું અને જે મુંઝવા જાય છે તે આ કેસરીસિંહ પાસે બચવું અશક્ય ભાસે છે.
આખરે એક છેલે પાસે તે ફેક એમ ધારી સમાએ
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦૦) પેથડકુમાર ઉપર તલવારને ઘા કર્યો. કુમારે બે ડગલાં પાછળ હઠી દાવ ચુકવ્યા અને પછી તે બાર મેઘની ગર્જના સાથે આકાશમાંથી વિજળી પડે તેમ પિથડકુમારે પિતાની સમશેરને સ્વાદ ચખાડ સમાએ આ ઘા ઢાલ ઉપર ઝીલ્ય હાલના બે કકડા જમીન ઉપર પડયા અને બન્ને જણ નાસવા બારી તરફ ફર્યો.
તારકાના આછા પ્રકાશમાં મંત્રીએ સોમાને ઓળખ્યો. સમો ઝંખવા. પણ હવે તેની સઘળી વિચારશક્તિ નાશ પામી હતી. બારી સુધી આવ્યા પછી તેને લાગ્યું કે આમ વચમાં નાસી છુટવાથી એકે ઉદ્દેશ સિદ્ધિ નહીં થાય. દુનીયામાં બદનામ થઈશ અને કદાચ દંડ પામી જીદગી હારી જઈશ. તેણે પિતાના સાથીને હાથ પકડ.
“સ્ત? હવે ન્હાસવામાં કંઈ માલ નથી. કાં તે મંત્રી પદ કાં તો સ્મશાન ચિત્તા એ બેમાંથી એકની જ પસંદગી કરવાની રહે છે.”
સોમે પોતાના સાથીને લઈને પાછો ફર્યો અને ક્રોધાંધ બની મંત્રીશ્વર ઉપર નવેસરથી ટુટી પડે. મંત્રીએ તેને પિતાની બાથમાં સપડાવ્યા.
એ લાગ સાધી બીજાએ ખંજર કાઢયું સોમાએ હાકલ દીધી:–જે જે ચુકતા નહીં—એકજ ઘાએ કામ ખલાસ થવું જોઈએ. તે પણ એટલામાં એક ત્રીજી વ્યકિતએ આ ધીંગાણાની
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૧૧) ભૂમિ ઉપર અકસ્માત્ દેખાવ દીધો. તેણે ખંજરધારીને હાથ અદ્ધરથી જ પક. સર્વ ચમક્યા અને આ અચાનક દેવી સહાય કયાંથી આવી પહોંચી તેનો વિચાર થઈ પડયે.
આ ગડમથલમાં સેમ છટકે અને તેની પાછળ તેને સાથી પણ બારીએથી કૂદી અંતહિત થઈ ગયા. પળવારમાં સર્વત્ર શાંત થઈ ગયું વરસાદ અને ગાજવીજ પછી શાંતિ પથરાય તેમ શાંતિ છવાઈ.
પડકુમારે આ નવી મૂર્તિ તરફ ધ્યાનપૂર્વક જોયું તેને સ્મરણ થયું કે થોડાજ દિવસ ઉપર આ બાળાને રાજકુવરીના જાજવલ્યમાન ભપકાળાં દેવગિરિના રાજ મહેલમાં જોઈ હતી. પણ રમાદેવી આમ સહસા સાધ્વીને વેષ કેમ સજે અને આવી અંધારી રાતે એકાકી બદમાસેની પાછળ કેમ ભમે તે તેનાથી ન સમજાયું રમાદેવીએ પણ તેને કંઈજ ખુલાસો ન કર્યો.
શાબાશ ? મંત્રીશ્વર? દુનીયાને આમજ છેતરે છે ને? પેથડકુમારની કલ્પના પણ કામ ન કરે એ નવેજ અધ્યાય રમાદેવીએ ઉછાળે.
આપ શું કહેવા માગે છે?” આશ્ચર્યભાવે પિથડકુમારે પૂછ્યું.
“માંડવગઢના ચોટે-ચાટે ને શેરીએ શેરીએ વાતે થાય છે એ બધું ખોટું અને તમે એકલા સાચા, એમજ ને?”
“શાની વાતે?”
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૨) બીજી શાની ? આપના દંભની.” રમાદેવીએ જરા સખ્તાઈ દાખવી.
સત્યની પાસે દંભની તાકાત નથી કે ફરકી પણ શકે!” એટલીજ આત્મશ્રદ્ધાથી ઉત્તર વાળ્ય.
“સત્ય શું શબ્દમાં જ સમાઈ જતું હશે કે?”ધીમેથી કાનમાં કહ્યું. “રાણ લીલાવતી અને તમારા સંબંધ”
અચાનક આભ તૂટી પડે અને સાથે ધરતી કંપ થાય તેટલે આંચકો પેથડકુમારે અનુભવ્યું. થોડીવાર તો શું કહેવું તે સમજી ન શક્યા. એક તે તાજેતરના તોફાને તેને થકવી દીધો હતો અને અધુરામાં પુરૂં આ વિજળીને આંચકો નસેનસને નીચેની રહ્યો. આખરે તે બે
એ હારી ધર્મની બહેન અને હું તેનો ધર્મને ભાઈ. અને મારે પોતે તેમને મારી પવિત્રતાની ખાત્રી આપવી પડશે? યાદ છે તે દિવસે દેવગિરિના રાજમહેલમાં મને વિનવવા કોણ આવ્યું હતું? મારા અંતરમાં જે જરીકે પાપને સ્થાન હોત તે શું તે વેળા પ્રગટ થયા વિના રહેત?”
તે પછી લોકોને આવી વાત ઉડાડવાનું શું કારણ?”
દુનીયાઝખ મારે છે. મને એવી વાત સાંભળવાને પણ અવકાશ નથી. હું મારું આત્મકલ્યાણ વિચારૂં-હજારો પ્રજાજનના પિતા હિતનો ખ્યાલ રાખું કે લેકેની વાત સાંભ
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩) ળવા બેસું? દુનીયા તે હંમેશા પિતાના જ હૈયાનાં મેલ સામામાં નીરખશે–પિતાના જેવા જ બીજાને ધારશે. પવિત્રતાને ઢાંકી દઈ તેની જગ્યાએ કાળાશ બનાવવી એ તે જીભને સહજ વેપાર છે.” આ ઉદ્દગારો આત્માના એટલા ઉંડાણમાંથી નીકળતા હતા કે રમાદેવી મંત્રમુગ્ધ બની સાંભળી રહી.
મને વાતવાતમાં ખુલાસો કરવાની ટેવનથી. મારી ઉપર જેને શ્રદ્ધા ન હોય તેને માત્ર વાણીથી શ્રદ્ધા ઉપજાવવાનો વ્યર્થ પ્રયત્ન કરતો નથી. પણ હવે જ્યારે તમે સાંભળવાજ માગે છો અને તમે મારી ઉપર અણને વખતે ઉપકાર કર્યો છે ત્યારે મારે પણ તમને ખરી વસ્તુસ્થિતિ સમજાવવી પડશે.
રાતા વસ્ત્રનું રહસ્ય મારા સિવાય અને મારી ધર્મપત્નિ પધિની સિવાય બીજું કોઈ નથી જાણતું. એ અજ્ઞાનતાએ જ આ વહેમમાં ઘણો ભાગ ભજવ્યો છે. ઘણાને લાગ્યું હશે કે મંત્રીના અ. વસ્ત્રમાં કંઈક અદ્દભૂત વશીકરણ હશે-કંઈ મંત્રતંત્ર ભય હશે. અને એ વાત સાવ ખોટી છે એમ પણ કેમ કહેવાય ? તમને પિતાને જ, મારી વાત સાંભળ્યા પછી ખાત્રી થશે કે અજ્ઞાન માણસે-રાજા જયસિંહ સુદ્ધાએ જે કલ્પનાઓ કરી હતી તે કેટલી વિચિત્ર અને અસ્થાને હતી.
ખંભાતમાં ભીખા નામને એક વહેવાર હતો. તેની સંપત્તીને તો કંઈ હીસાબ જ ન હતો એમ કહું તો ચાલે. તેણે ધર્મભાવથી ઉલ્લાસ પામી સાતમેં સુંદર પરિધાન વસ્ત્રો રંગાવ્યા, અને જૂદા જૂદા શહેરમાં પિતાના સાધમ ભાઈ
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦૪)
એને ભેટ મેકલ્યાં. અમારે ત્યાં પણ એજ પ્રકારનું એક વસ્ત્ર આવ્યું. અમે ભારે ધામધુમથી તે વસ્ત્રનું સામૈયું કર્યું અને તેને ઘેર લઈ આવ્યા. વસ્ત્રનું સામૈયું ” એ સાંભળી તમને જરૂર અજાયબી તો થશે. પણ ખંભાતના ભીખા વહેવારીએ પોતાના સદ્દગુરૂના ઉપદેશથી ચતુર્થવ્રત ગ્રહણ કર્યું હતું અને
એ વ્રતગ્રહણના ઉત્સવ અર્થે જ તેણે આ પ્રકારનાં કીમતી વસ્ત્રો દેશદેશાંતરમાં સાધમી ભાઈઓને મોકલ્યા હતા. હવે જે વસ્ત્ર એક ચતુર્થવ્રતધારી-સંયમી પુરૂષે મોકલ્યું હોય તે કેટલું પ્રભાવશાળી હોય એની કલ્પના તમે પોતે જ કરી લેશે.”
“રાણું લીલાવતીને ઓઢાડેલું વસ્ત્ર તે આજ કે ?” વચમાં જ રમાદેવીએ પ્રશ્ન કર્યો.
વસ્ત્ર તો એ જ. પણ હજી તેને ઈતિહાસ બાકી છે. તેને જોયા પછી અમને બન્નેને વિચાર થયે કે આ વસ્ત્ર પહેરવાને આપણને કંઈ અધિકાર ખરે? ચતુર્થવ્રતધારીનું વસ્ત્ર પહેરવા જેટલી ગ્યતા કેળવી હેય તે એક ગરીબ માણસ રાજાના જે વેબ પહેરે એના જેવું જ વ્યર્થ ગણાય. જેમ વેષ પહેરવાથી માણસ એકદમ રાજા ગણાઈ જતો નથી, વેષની પાછળ સત્તા, બળ, વૈભવ અવશ્ય હોવાં જોઈએ તેમ ચતુર્થવ્રતધારીનું વસ્ત્ર પહેરવા છતાં જે આપણે વ્રતધારી ન બની શકીએ, ચારિત્રને વિશેષ ઉજવળ ન રાખી શકીએ તે કેવળ શેભા વધારવા સિવાય તેને બીજે કંઈ અર્થ ન થાય.
આ પ્રમાણે ખૂબ વિચાર કરી અમે બન્ને જણાએ પતિ
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦૫ )
પત્નિએ બીજે જ દિવસે ગુરૂની પાસે જઇ ચતુર્થ વ્રત અંગીકાર કર્યું. એ વ્રતના પ્રતાપે એ વસ્ત્રમાં પણ કાંઇક એવુ અદ્ભુત સામથ પ્રકટયું છે કે એના સ્પર્શ માત્રથી રાગ, ઉપસર્ગ વ્યાધિ સર્વ તત્કાળ શાંત થઈ જાય. લેાકેા એ વાત શી રીતે સમઝે ? તેમને તેા સંપૂર્ણ પવિત્ર વહેવારમાં પણ અપવિત્રતાની જ બદએ આવે છે ! પણ મને તેનુ મુલ દુ:ખ નથી થતુ હું જાણુ છુ કે ધાર્મિકાની કસોટી હુંમેશા એ રીતેજ થતી આવી છે મારી પણ કસેાટી તા થવીજ જોઇએ ને ? તમને દૈવી સહાય તરિકે અહીં સુધી લાવવામાં પણ શું એ પવિત્ર વચ્ચે ભાગ નથી ભજવ્યેા ?
22
સૂર્યોના ઉદય થતાં જેવી રીતે ધુમસના આવરણુ દિગન્તમાં વેરાઇ જાય તેમ રમાદેવીની સઘળી શંકા દૂર થઇ ગઇ.
લીલાવતી અને પેથડકુમારના સંબંધ કેટલા પવિત્ર છે તેની તેને ખાત્રી થઇ.
re
પણ રાજા પેાતે આ ષડયંત્રમાં ભાગ લઇ રહ્યો છે. તમારી ઉપરના વ્હેમ કઈ ભય કર પરિણામ આણશે. ” શાંતિથી રમાદેવીએ સૂચવ્યું.
tr
રાજા અન્યાયી અને તે છે મને. ઇશ્વરી ન્યાય તે મારા પક્ષમાંજ રહેવાના દુનીયાના પામર મનુષ્યેાની શા સારૂ હુ પરવા રાખવી જોઇએ ? ” આત્મશ્રદ્ધાપૂર્વક પેથડકુમારે ઉત્તર આપ્યા.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૦૬). એટલામાં પક્ષીઓના મંજુલ કલરવ સંભળાયા, મનુખેના પગને અવાજ પણ સંભળાયો, સોનેરી વાદળીઓ દિશાને રંગી રહી. પેથડકુમારે ધ્યાનપૂર્વક જોયું તે એ વખતે રમાદેવીએ એક સ્વચ્છ વેત વસ્ત્ર પહેર્યું હતું. તેના હેડ ઉપર શુચિતાની પવિત્ર આભા વિલસતી હતી. એક વખતની ભભક ભરી રાજકુમારીકા આટલી સાદી–ત્યાગી બને એ દ્રશ્ય જોઈ તેના મનમાં કંઈ કંઈ અવનવા ભાવે કુર્યા.
મેં તમારી આ દશા કરી?” અપરાધીની જેમ પેથડકુમારથી બેલાઈ જવાયું.
કઈ કઈની દશાને પલટી શકે એમ શું તમે માને છે? હું એક દિવસના તમારા હેજ પરિચયથી જે શીખી છું, તે જીંદગીભર કદાચ ન શીખીહત છતા તમે મારી આવી દશા કરી એમ કહેવા કરતાં તમે તો માત્ર નિમિત્ત હતા, વસ્તુત: મારા પૂર્વના પુણ્યજ મને આ દિશા સૂઝાડી છે એમ કહું તે કંઈ ખોટું ખરૂં ? ”ૌરવપૂર્વક રમાદેવીએ કહ્યું.
પણ આ શુભ પરિવેષમાં જે સંસારની જરિકે વાસના રહી જશે. તે ઉપર આભ અને નીચે ધરતી સિવાય બીજું કેઈ અવલંબન નહીં રહે. હજી વિચારવાનો સમય છે. કઠણ વ્રત લેતાં પહેલાં તેની મુશ્કેલીઓને વિચાર કરજે. અસિની ધાર ઉપર ચાલવું એ કંઈ જેવી તેવી વાત નથી.”
સંસાર ત્યાગે છે એટલે સંસારની વાસનાઓ મને પજવી શકે તેમ નથી. છતાં જે એવી અકલ્પી સ્થિતિ ઉભી
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦૭) થશે તે જરૂર કોઈ સદ્ગુરૂનું શરણ શોધીશ.” સદ્ગુરૂ કહેતાં કહેતાં રમાદેવીના ઓષ્ટ ઉપર હાસ્ય રમી રહ્યું.
“રાજ્યના વૈભવને જે લાત મારી શકે, ઉછાળા મારતા ૌવનને અંકુશમાં રાખી શકે. અંધારી રાતે કાવતરાખોરોની ખબર લઈ શકે અને એટલું છતાં જળકમળવત્ રહી શકે તેને ગુરૂ પણ કેટલો સમર્થ હોવો જોઈએ ?” પેથડકુમારે મૂળ વ તને ઉડાવી.
પણ મારે અને તમારે શું ?” જાણે કંઇક યાદ આવ્યું હોય તેમ તે વ્યગ્ર સ્વરમાં બોલી. “જુઓ, તમે દુનીયાનું કલ્યાણ કરજે જૈન શાસનની પ્રભાવના વિસ્તારો અને હું કેઈ ન જાણે તેમ મારા દેહનું કલ્યાણ કરીશ, ક્ષત્રીયનું લેહી આ નસોમાં વહે છે એટલે જ્યારે શાંતિથી એક સ્થળે બેસી નહીં શકાય ત્યારે આમ એકાએક ઉતરી આવીશ, એટલું કહીને તે ત્યાંથી સડસડાટ ચાલી નીકળી, પેથડકુમાર તેની પ્રભાવપૂર્વક ગતિ તરફ જઈ રહ્યો, મહાલય પાસેની વૃઘટામાં તે અદશ્ય થઈ ગઈ.
પિથડકુમારે એક ઉડે નિશ્વાસ નાખે. એક રાત્રીમાં આ બધું શું બની ગયું તેને એક પછી એક એમ વિચાર કરવા લાગ્યા. એટલામાં તેની સ્ત્રી પણ ત્યાં આવી પહોંચી. પતિને વિચારમગ્ન જોઈ તે કંઈક પૂછવા જતી હતી, ત્યાં તો નીચે મેટે કેળાહળ થતો હોય એવા ભણકાર આવ્યા. પેથડની વિચારશખલા તૂટી. રાજાના સૈનિકોએ આવીને તેને ઘેરી લીધો.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૮) ગઈ રાત સુધી હજારે નર-નારીઓ ઉપર સત્તા ચલાવનાર મંત્રીની આ દશા જોઈ, તેની સ્ત્રીની આંખમાં આંસુ ઉભરાયા. પેથડે તે હદબાવક દશ્ય જોયું. 'ઝાંઝણકુમારને બેલાવીને કહ્યું કે:–“કેઈ ગભરાશે નહીં. આ તો એક દુરસ્વત છે. કાલે સવારે એ સ્વમ ઉડી જશે અને પાછાં આપણે મળીશું. રાજખટપટમાં ભાગ લેનાર હંમેશા સુખ–શાંતિથી ન રહી શકે, એમ આપણું ગુરૂ મહારાજાએજ હેતું કહ્યું?”
રાજખટપટની ઉડતી વાતો પથડના પુત્ર તેમજ પવિનીએ ડી ડી સાંભળી હતી. પણ એ નોબત આટલેસુધી આવશે એમ કેઈએ જ ન્હોતું ધાર્યું. • પેથડકુમારને મધ્યમાં રાખી, શસ્ત્રબદ્ધ સૈનિકો ત્યાંથી ચાલી નીકળ્યાં, પદ્મિની, ઝાંઝણકુમાર અને ઘરના દાસ દાસીઓ દિમૂઢ બની આ દશા નીહાળી રહ્યા. શેક અને ગ્લાનીનું ઘમઘોર વાદળ છવાયું.
પ્રકરણ ૨૩ મું.
પ્રજાનું તેફાન. માંડવગઢના રાજમહેલ ઉપર સૂર્યનું પહેલું કીરણપડ્યું ત્યારે, રાત્રીની બેચિનીથી અસ્વસ્થ બનેલે રાજા વિજયસિંહ પિતાના નિત્યકર્મ પરવારી બૈઠે હતો. એટલામાં નીચે મનુષ્યનો કેળાહળ સંભળાયો.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦૯ )
રાજા અટારી તરફ ક્યો, માનવના મહાસાગર ઉલટયે હોય એમ લાગ્યું. સર્વ નાગરિકાના મ્હાં ઉપર ગંભીર ગમગીની અને આક્રોશ તરવરી રહ્યાં હેાય એમ તે સ્પષ્ટ જોઇ શકયા, આટલા કાળાહળ, આટલી ઉશ્કેરણી અને આટલુ તાફાન પ્રાત:કાળ થતાંજ શા સારૂ ?
લગભગ પચાસ જેટલા શસ્ત્રધારી સૈનિકેાની વચમાં દેવાના ઇંદ્ર જેવા પેથડકુમાર ગૈારવપૂર્વક ધીમે પગલે ચાલતા એજ અટારીની પાસે નજીક ને નજીક આવતા હતા.
સામાની છાતી વે’ત વે'ત ઉછળતી હતી. પેથડકુમારને કેદ કરવાથી જાણે ત્રણભુવનનું રાજ્ય મળી ગયુ. હાય તેમ તે આનંદ વિલ્હેળ બન્યા હતા. પરન્તુ લેાકેાની મેદનીએ તેને એ આન ંદના પૂરા ઉપભોગ કરવા ન દીધેા. આટઆટલી ગુપ્તમ ત્રણાથી પ્રપંચના પાસા નાખવા છતાં કાણુ જાણે કેમ પણ લેાકેા બધી વાત કળી ગયા. અને હજી સૂર્યોદય થાય તે પહેલાંજ નાગિરકાનાં ઢાળે ટાળા રાજગઢની આસપાસ ફ્રી
વળ્યા.
તેણે વિજયી દૃષ્ટિએ એક વાર મહેલની અટારી તરફ જોયું. રાજા જયસિંહે સામાને આળખ્યા. બન્નેનાં નયન ગુપ્ત ઉદ્દેશથી નાચી રહ્યાં. પેથડકુમારની સામે મીટ માંડીને નીહાળવા જેટલી તાકાત રાજા પેાતે આજે ગુમાવી એકે હતા તેના અંગે અંગમાં ઝેરના નીસેા હતા. તેણે પેથકુમાર તરફ વળતી નજરને માંડ માંડ રાકી.
પે. ૧૪
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦) મંત્રીશ્વરે રાજાને ની અવલો . તેણે મેઘગંભીર સ્વરે રાજાને ઉદ્દેશીને કહ્યું –
“મહારાજ! સામે આવીને ન્યાય કરે. હે છુપાવશે, પણ ગેરઇન્સાફ તે હજાર જીભે ગમે ત્યાં પોકારી ઉઠશે–ગેરઇન્સાફ અન્યાય કયાંય ઢાંક નથી રહ્યો. અને સજાજ કરવી હોય તો સામે ચોગાનમાં આવી, આ હજારે માણસોની મેદની વચ્ચે ખુશીથી સજા ફરમાવે. તમારા ન્યાયદંડમાં કેટલું બળ છે તે એકવાર પ્રજા પણ ભલે જાણું લેતી, મંત્રીની સેવાને બદલો તે આજે ઠીક મળે છે ! પણ આ ક્ષણિક છંદગીમાં એવાં હર્ષ શોક ન શોભે ! મને ખેદ થાય છે તે તે એટલાજ પૂરતા કે સોમા જેવો એક અદને માણસ માટે ન્યાય તેળી રહ્યો છે !”
વિશ્વાસને બદલે વિશ્વાસઘાત રૂપે વાળતાં જે તમને કંઇજ શરમ ન થઈ તે મારે પણ મારે ન્યાયદંડ ઉગામ જ જોઈએ.” રાજાએ આવેશથી જવાબ આપે
“વિશ્વાસઘાત? “સવી જીવ કરૂં શાસનરસી, ઈસી ભાવદયા મન ઉલસી” એ ભાવના જેના લોહીના અણુઅણુમાં મળી ગઈ હોય તે કઈ દિવસ વિશ્વાસઘાતને વિચાર પણ કરે? મારે જે વિશ્વાસઘાતજ કરે છે તે આજે માંડવગઢ એ માંડવગઢ ન હોત, માંડવગઢને બદલે દેવગિરિ કે વિદ્યાપુરનું જ સિંહાસન અહીં કયારનું યે સ્થપાઈ ચુકયું હોત, હું વિશ્વાસઘાત કરૂં? કોની સારૂ? સ્વર્ગ ભુવનના વૈભવ પણ જેને મન તુચ્છ છે તે શું આ લેકની માહિનીઓ પાછળ
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૧ ) પિતાને ધર્મ વેચી નાખે ? રાજન ! જરા મનુષ્ય પરીક્ષા કરતા શીખજે. માંડવગઢના કાંગરાં ધર્મથીજ અત્યાર સુધી -કી રહ્યા છે. અધર્મથી તેને જમીનદોસ્ત થવા ઘો. પછી ભલે રામશાન ભૂમિ જેવી એ રાજધાનીમાં સમા જેવા પાખંડીઓ પોતાની સત્તા ચલાવે !” પેથડકુમારને એક એક શબ્દ એક એક તણખા જેવો હતો. રાજાને તે બાળી રહ્યો હતો, એટલું જ નહીં પણ પ્રજાનું લેહી પણ ઉકળી રહ્યું હતું.
પ્રજાની દ્રષ્ટિ પણ આજે તે ફરી ગઈ હતી. કેમ જાણે પેથડકુમાર રાજા હોય અને રાજા વિજયસિંહ તેનો પ્રતિસ્પધી હોય, એક ન્યાયી હોય અને બીજે અન્યાયી હોય એવી મનોદશા વતી હતી.
પણ આ બધી ખટપટને ઉત્પાદક સેમેજ છે એમ જણાતાં લોકેનો કેટલેક ભાગ તેની તરફ ફર્યો. લાકડીઓ ઉછળી એને કેટલાક પત્થરના ઘા બરાબર સોમાની પાસે આવી પડ્યા. સોમે ગભરાયે. સશસ્ત્ર સૈનિકોને પણ કેની સામે બચાવ કરવાનો હતો તે ન સૂઝયું. નાસવા જતાં સેમાની પાઘડી પડી ગઈ. ખેસ લેકના પગમાં ભરાયા અને તેના લીરે લીરા થઈ ગયા તે પડતે આખડતો માંડમાંડ રાજમહેલમાં જઈ ભરાય.
પ્રજાના વિપ્લવ પાસે કો રાજા બૈર્ય ધરી શકે? ગમે તેમ પણ પ્રજાની શક્તિ એક પ્રચંડ શક્તિ છે. જ્યાં સુધી તે સુષુપ્ત દશામાં હોય છે ત્યાં સુધી જ રાજાઓ અને અધિકારીઓ
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૧ર) તેને મનમાનતે ઉપયોગ કરી શકે છે, બાકી એ શક્તિ વિફરે છે ત્યારે વિકરાળ સિંહની માફક તે ઘુરકે છે અને સર્વત્ર ત્રાસ ફેલાવે છે. - વિજયસિંહ દેવ પણ આ દશ્ય જોઈ ગભરાયા. જેની સલાહ અને સૂચનાથી તેણે પ્રજામાં નામાંકિતતા મેળવી હતી. તે પૃથ્વીકુમાર તે આજે તેની સામે હતે. કેની સલાહ લેવી અને શે નિર્ણય કરે તે તેને ન સૂઝયું. તેણે લોકોને શાંત કરવા અવાજ કર્યો: “બસ. શાંત થાઓ !”
લેકેએ તે શબ્દો સાંભળ્યા. સર્વેએ ઉંચું જોયું. “સાંભળે, મહારાજા શ્રીની સલાહ સાંભળો !” એમ કેટલાકે બડબડયા.
- “તમે સર્વે અહીં તેફાન કરી, એક રીતે રાજસત્તાનું જ અપમાન કરી રહ્યા છે. મારા દેખતાં મારા માણસનું અને પમાન થાય એ મને અસહ્ય છે. છતાં હજીપણ હું તમને માફ કરવા તૈયાર છું, તમે સે તમારા સ્થાને ચાલ્યા જાઓ. ન્યાય ચુકવો એ રાજ્યનું કામ છે. તમારે તેમાં દખલગીરી ન કરવી જોઈએ. - “ આ કાવતરાખોર સમો એ આપનું માણસ અને લેકેના ભલાની ખાતર રાત દિવસ તરાં ખેંચનાર આ પેથડકુમાર એ આ રાજ્યનું માણસ નહીં એમજને ? ” ટેળામાંથી એક જણે રાજા સામે જવાબ વાળે. - “ આટલેથી નહીં સમજે તે, ” રાજાએ આગળ
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩) ચલાવ્યું, “તમારાં ઘરબાર લૂંટાશે-હૈયાં છોકરાં રઝળશે અને જાનમાલની બરબાદી થશે. તમારા તોફાનથી કઈ રાજસત્તાન અચળ ન્યાય નિયમ નહીં ફરે.”
“ઘરબાર લુંટાય અને મંત્રીશ્વર પેથડકુમાર અન્યાયને ભેગા થાય એ બેમાંથી જે એકની પસંદગી કરવાની ડાય તે અમે સૈ સમસ્વરે કહીએ છીએ કે અમારા ઘરબાર ભલે લૂંટાય–અમારે મંત્રીશ્વર તે અમારી મધ્યમાં જ રહેવું જોઈએ, તેને એક વાળ સરખો પણ વાંક ન થે જોઈએ. મંત્રીશ્વરના પ્રતાપે અમે દેશના ગમે તે ખૂણામાં રહી, ગુમાવેલી સંપત્તિ ફરી મેળવશું. ” મેઘગર્જના જેવા પડઘા ચારે કેરથી આવવા લાગ્યા.
રાજાને લાગ્યું કે આવા તોફાન વખતે દલીલ ન હોય. તેણે પિતાના સૈનિકોને આજ્ઞા કરી કે –“ ગમે તેમ મારી કુટીને પણ લોકોને વિખેરી નાંખો.”
રાજાનું ફરમાન થતાં સૈનિકે દંડા લઈ ઉતરી પડ્યા. પેથડકુમારે તેમને હાથના ઈસારાથી રોકવા કહ્યું –“ હું તમારો ગઈ કાલને મંત્રી તમને કહું છું –” શબ્દ અધૂરા રહ્યા. રાજાએ અટારીએથી ઉચાર્યું: “મંત્રી કોઈ જ નથી -હું તમારો રાજા તમને ફરમાવું છું કે બળજેરીથી પણ લેકોને વિખેરી નાખે.”
પશુબળ વાપરતાં પ્રજાને ચિરસ્થાયી પ્રેમ નહીં પાળે, રાજન ! જુલમથી પ્રજાની આંતરડી કકળી ઉઠશે–
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૪) ઉંડા સંત નિ:શ્વાસ છૂટશે અને રાજસિંહાસન તે શું પણ ઇંદ્રાસનને પણ બાળીને ભસ્મ કરવાની શક્તિ એ નિ:શ્વાસમાં છે એ ન ભૂલતા. જેને તમે વિજય માને છે એ વસ્તુત: પરાજય છે.” પિતાને જીવન સિદ્ધાંત મંત્રીશ્વરે ફરી વ્યક્ત કર્યો. રાજાએ મંત્રી તરફ માથું ધુણાવી એક ખૂની નજર નાખી.
પ્રેમ અને પશુબલિના સિદ્ધાંત તે હવે સ્વર્ગે જઈને ત્યાંના દેવને સંભળાવજે. માનવી ધોરણ કેટલા સખત હોય છે તે હવે જોશો, મંત્રીશ્વર !”
એક તરફ સૈનિકે ડંડા લઈને ઘુમવા લાગ્યા, અને બીજી તરફ રાજા તથા મંત્રી એ દેખાવ શાંતિથી જોઈ રહ્યા. કેટલાકને ડંડાના ઘા લાગ્યા, તેઓ લેહીલુહાણ બની ઘર તરફ નાઠા. કેટલાકેએ દૂરથી પત્થર નાખ્યા, કેટલાકેએ ન બોલવાના શબ્દો બોલી પોતાને ક્રોધ ઠલવ્યા. પણ અવ્યવસ્થિત ટેળું રાજાના વ્યવસ્થિત બળ પાસે વિજય મેળવે એ સાવ અશકય ઠર્યું.
સમા? હવે મને ક્યાં લઈ જવાને છે ?” પિથડકુમારે ઠંડે કલેજે પૂછ્યું.
કઈ પણ સીધો ઉત્તર આપવાને બદલે સોમાના માણસે, ઈસારા માત્રથી પેથડકુમારને રાજમાર્ગ ઉપર થઈ લઈ ચાલ્યા.
થોડે દૂર જતાં રાણું લીલાવતીને મહેલ આવ્યો. લોકોને ભારે કેળાહળ સાંભળી તે અશક્ત હોવા છતાં માંડ
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧૫) માંડ ઝરૂખામાં આવીને ઉભી હતી. પેથડકુમાર મંત્રીશ્વરને કેદ થએલો જોઈ તેના આશ્ચર્યને પાર ન રહ્યો. તેની આંખમાં આંસુ ભરાઈ આવ્યાં. મંત્રીશ્વરે તે શોકવિબુળતા ફરથી નિહાળી.
હેનર વીરાને વળાવતી વખતે આંસુ ન શોભે ! માંડવગઢની મહત્તાને મેં દેશભરમાં ડંકો બજાવ્યું છે ! હવે કઈ ખાસ કર્તવ્ય કરવાનું નથી રહ્યું. જીવનની ઝાઝી દરકાર કઈ દિવસ કરી નથી અને આજે પણ નથી કરતો. વિધિના અન્યાય સહી સહીને જેણે જીવનની મેજ, લુંટી હોય તેને પામર મનુષ્યને અન્યાય શું કરી શકવાને હતો? ધર્મકતવ્યમાં કેઇ દિવસ પણ પ્રમાદ ન કરશો. આ ભાઈને ભૂલી જજે, જન્મ મૃત્યુની અનંત ઘટમાળમાં કોણ જાણે કેટલાંયે ભાઈ-બહેનનાં સગપણ ભૂલી ગયા હઈશું. આ એક નેહસંબંધ ભૂલવામાં આટલે બધે વલોપાત શા સારૂ ? ”
રાજાએ દૂર રાણું લીલાવતી અને પેથડકુમારને વાત કરતા જોયા. તેને હેમ વધુ મજબુત થયે. તેની આંખમાંથી અંગાર વરસ્યા. નીચ ! કુલટા !” એવા શબ્દો આપોઆપ તેના મુખમાંથી સરી પડ્યા.
આખરે મંત્રીશ્વર બંદિવાન બન્યું. રાણી લીલાવતી દુઃખથી બેભાન બની શય્યાવશ થઈ. રાજાનું ચિત્ત પણ વસ્થ ન હતું. લેકની મેદની વીખરાવા છતાં તે લોકલાગણના જ વિચારોમાં અત્યારે તલ્લીન હતા.
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૬) એટલામાં કેઈનાં પગલાં સંભળાયા. તે સ્વસ્થ થયો. “કોણ? સેમે?”
હા, ધર્માવતાર !” સોમે રાજાની સામે બેઠે.
શું કર્યું એ વિશ્વાસઘાતકનું ? લીલાવતીના દેહ ઉપરનું પેલું લાલ વસ્ત્ર મારી નજર આગળ રમી રહ્યું છે અને અંતરમાં સેંકડો વીંછીના દંશની વેદના પ્રકટાવી રહ્યું છે!”
“હું એ સ્થિતિ બરાબર સમજું છું, અન્નદાતા ! પેલી દાનશાળા પાસેના ગુપ્ત ગૃહમાં મંત્રીશ્વરને એવી રીતે પૂર્યા છે કે પવન પણ તેમને પત્તો ન મેળવી શકે.”
પણ જેજે , સામા? આખી પ્રજા તેને ચાહે છે. રાજના ઘણા નોકરો પણ તેને દેવતુલ્ય માને છે. ત્યાંથી કઈ તેને છટકાવી ન દે એટલે જાતે રખાવજે!”
“સમાને ભલામણ નહોય.” હર્ષવેષમાં સોમો બોલ્યો.
પણ બાપુ– જયસિંહ સેમા તરફ જોઈ રહ્યો. આ રાણજી અહીં હશે ત્યાં સુધી વસે ચોવીસ કલાક તોફાનની બીક રહેવાની. એ જરૂર મંત્રીને નસાડવા કાવતરું રચશે. તેને કાન્યકુજના માણસની મદદ છે. આપને શે મત છે?”
“એ ચિંતા અને પિતાને છે. તું એટલું કર, આપણા રાજેદ્યને બેલાવી લાવ!”
થોડી વારે વૃદ્ધ રાજવૈદ્ય પધાર્યા. તેમની સાથે વાતને
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) પ્રસંગ કાઢવાની રાજાજી તજવીજ કરતા હતા એટલામાં એક દાસીએ કહ્યું:–રાણુજીની મૂછ કેમે કરતાં વળતી નથી.”
ડીક. તું જા. વૈદ્યરાજ દવા મોકલે છે. ” રાજાએ તખ્તાઈથી જવાબ આપ્યો.
વૈદ્યરાજને સંબોધીને રાજાએ કહેવા માંડયું:–“રાજવટ કેવી હોય છે તે તમે જાણો છો. રાણું લીલાવતી એ મારા હૈયામાં શૂળની જેમ ખુંચી રહી છે. પણ મારે બહુ નિર્દય થવું નહીં પસાય” પછીના શબ્દો બહુજ આતેથી રાજાએ વૈદ્યરાજના કાનમાં કહ્યા.
બરાબર, બાપુ ! એક દિવસ બેભાન રહે એવી દવા હમણાજ મોકલું છું.” એટલું કહી વૈદ્યરાજ ધીમી ગતિએ ઘર તરફ વિદાય થયા.
યથાવસરે દવાનું પડીકું આવ્યું. સોમાએ કહ્યું – “આ પડીકું માત્ર સુંઘાડવા પૂરતું છે. ”
રાજાએ એ દવાનો પ્રાગ કરવામાં વિલંબ ન કર્યો. ને રાણી પાસે આવ્યા. પેલું રંગીન વસ્ત્ર પહેલા કરતાં સહસ્ત્રગણું અધિક મમતાથી રાણુને વળગીને રહ્યું હતું. તે જોતાં જ રાજાની આંખમાં ખુન ભરાયું. મંત્રીશ્વર અને રાણું વચ્ચેનો, તાજો વાર્તાલાપ તેને યાદ આવ્યું. “ કંઈ હરકત નહીં–બન્ને કાંટા આવતી કાલે ઉખડી જશે.” ધીમે ધીમે શુદ્ધિમાં આવતી રાણુને રાજાએ પોતે પેલું પડીકું સુંઘાડયું. રાણી સર્વ સુખ-દુઃખ ભૂલી ઘસઘસાટ નિદ્રામાં પડી.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૮ ) લગભગ અર્ધ રાત્રી વીત્યા પછી, રાજગઢની પાછલી ગુખ બારી ઉઘડી. કાળા પોશાકમાં સજ્જ થયેલા ચાર માણસો એક પાલખી ઉપાડીને બહાર આવ્યા.
જે જે જરિકે અવાજ કે ગરબડ ન થાય. સવાર થતા સુધી તે બધું કામ ખલાસ થઈ જવું જોઇએ. દાનશાળા પાસેના જંગલમાં જ વિધિ કરી વાળજો.” એટલું કહી એક માણસ પાછા રાજગઢમાં ગયે. બારી દેવાઈ. પાલખીવાળાઓ પાલખીને ઉપાડી જંગલ તરફ ચાલ્યા. બધે સૂમસામ હતું. ચંદ્દે પણ વાદળમાં પોતાનું મુખ છુપાવ્યું હતું.
પ્રકરણ ૨૪ મું.
મારાઓ પોતે જ મરે છે? - માંડવગઢમાં જ્યારથી ઉત્પાત મચે છે ત્યારથી એક ગાંડી જેવી જેગિણી લેકેને અવારનવાર દર્શન આપે છે. કેઈવાર રાજમહેલમાં તે કેહવાર દાનશાળા પાસેના ગાઢ અરણ્યમાં, કઈવાર દુકાનને એટલે તે કઈવાર અતિથિઓને ઉતરવાની ધર્મશાળામાં તે ફરતી જોવામાં આવે છે. લોકો કહે છે કે તે નરોતમ ગાંડી જ હોવી જોઈએ. જેને કંઈ ઉદેશ ન હાય, કંઈ ચોક્કસ પ્રવૃત્તિ ન હોય, જેને ખાવા-પીવાનું કે હરવા-ફરવાનું પણ ભાન ન હોય તેને ગાંડપણ સિવાય બીજું
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧૯ )
હાય પણ શુ ? તેનાં વસ્ત્ર અને રૂપર ંગ પણ રોજ નવાં-નવાં કેઇદિવસ ચિંથરેહાલ એકાદવસ્ત્ર ધારણ કરે તેા વળી કાઈ દિવસ એક સ્વચ્છ વ′ પહેરે, અને કેાઇવાર માત્ર કાળી કામળી. એઢીને જ સરીયામ માર્ગ ઉપર ઉતાવળે પગલે ડતી જણાય ! સમયમાં પણ તે તેવુ ં જ ગાંડપણુ ખતાવે છે. એકાદવાર મધ્ય રાત્રીએ એક લતામાંથી ખીજા લતામાં દોડતી
દેખાય તે વળી કોઇ દિવસ મધ્યાન્હના ઉગ્ર તાપ નીચે પોતાની કાયાને તપાવતી એડી હાય. તે આખે શરીરે ભમ ચાળે છે. હાથમાંનુ ત્રિશૂળ તે ઘડીવાર પણ રેઢું મૂકતી નથી. જાણે ત્રિશૂળ જ સર્વસ્વ હાય તેમ જીવની પેઠે :જાળવે છે. મ્હાંને કાઇવાર કાળા કાલસાથી રંગે છે તેા કેાઇવાર માત્ર ભસ્મથી આાિદિત કરી રાખે છે. ખડખડાટ અટ્ટહાસ્ય અને વ્યગ્રતા એ તેનાં વિશિષ્ટ લક્ષણા મન્યા છે. એવે સામાન્ય કમત છે, તે કયા) ઘડીવાર જપીને બેસતી નથી; અને બેસવુ જહોય ત્યારે તે દૂરના એકાંતનિન અરણ્યપ્રદેશમાં ચાલી જાય છે, તે કયાં ખાય છે—કયાં પાણી પીવે છે તે પણ કદાચ બહુ એછા જણુ જાણતા હશે. તે વાયુની જેમ અપ્રતિષ્ઠદ્ધ વિહારી છે--તેને ક્યાંઇ જવામાં સંકેાચ નથી. સા કેાઇ તેની સામે જોઇ રહે છે. લેાકેાને ઘડીવાર વિચિત્ર પ્રકારના વિનેાદ મળે છે. અતઃપુરમાં પણ તેને નિષેધ નથી. ગાંડાં માણસાને તે વળી વિધિ-નિષેધ શાં?
પેથડકુમારને બ ંદીખાને નાખ્યા પછી કંઇક અણુધાયે ઉત્પાત થવા જોઇએ એમ આ જોગણું મનમાં ધારી ખેડી હતી.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૨૦) એવામાં એક રાત્રીએ રાજમહેલની પાછલી બારીએથી એક એક પાલખી જતી તેના જેવામાં આવી.
તે પાલખીની પાછળ ધીમે પગલે ચાલી. આખું માંડવગઢ નિદ્રાની માહિનીમાં ચકચુર હતું. બીજી તરફ નિશાદેવી પોતાની રમણીયતાના ભંડાર વિશ્વને ખેળ ઠલવી રહી હતી. રસિકે કહે છે કે નિસ્તબ્ધ રાત્રીના જેવી એકધારી ને શાંત રમણીયતાના સંસારની બીજી કઈ વસ્તુમાં નથી. છતાં આજ સુધીમાં જેટલાં કાવતરાંઓ-ખુનામરકીઓ અને વધ થયાં છે તે મોટેભાગે રાત્રીને વિષે જ થયાં છે. કુદરતે આપેલી રમણીયતાને દુષ્ટ મનુષ્યો કે દુરૂપયોગ કરે છે?
પાલખી ઉપાડનારાઓ શહેરની સીમા ઓળંગી આગળ ચાલ્યા. ધીમે ધીમે તેઓ એક ગાઢ વનમાં દાખલ થયા. જેગિણુએ ધારીને જોયું તો દાનશાળા પાસેનું પરિચિત જંગલ તે આજ હોય એમ લાગ્યું.
જંગલમાં છેડે દૂર ગયા પછી એક જણ એકાએક બોલી ઉઠ્યો:–“સબૂર ! પાલખી નીચે મૂકે. કેઈના પગલાંને અવાજ આવતો હોય તેમ જણાય છે. એક તો ચારે જણા થાકી ગયા હતા અને તેમાં આ ન્હાનું મળ્યું એટલે તેમણે જાળવીને પાલખી નીચે ઉતારી સોએ ચારે દિશામાં દૂર દૂર જેવાને પ્રયત્ન કર્યો. “આ તો જંગલ કહેવાય! અહીંઆ તો દિવસે પણ માણસ આવતાં ભય પામે. હશે કઈ વનચર પશુ–પંખી, પણ ચાલે આપણે જરા ચલમ–બલમ પી લઈએ.” એક જણ બે .
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૧) બીજાએ ચકમક સળગાવી દેવતા પાડ્યો અને ચલમને ધૂમાડે તેમના કાળાં કર્મની સાક્ષી પૂરવા ઉર્વલોકમાં દોડ્યો.
વિચિત્ર વેષધારી યોગિની એક ઝાડની ઓથે સંતાઈને બેઠી. હવે તે નિશ્ચિત બની હતી. આ જંગલમાં તે પોતાનું બળ બતાવી શકશે એવી શ્રદ્ધા જાગી. પણ અત્યારે તે કંઈક જૂદા જ પ્રકારના તર્ક વિતર્ક તેના મનને બેચેન બનાવી રહ્યા હતા. હાથમાંનું ત્રીશૂલ પગ પાસે મૂકી, એકવાર તેની સામે નીહાળ્યું. હાથના કાંડા મસળ્યા. વળી તે સ્વસ્થ બની વિચાર કરવા લાગી:–
“આ પાલખીમાં રાણી લીલાવતી સિવાય બીજું કઈ હોય એ છેક અસંભવિત છે. જે રેષ પૃથ્વીકુમાર ઉપર તે જ રેષ આ રાણીજી ઉપર પણ ઢળે હશે. મંત્રીશ્વરને કેદમાં પૂરવા સિવાય બીજી સજા ન કરી શકે. પણ પોતાની સુખ-દુ:ખની સાથી–પોતાની એક વખતની પ્રિયતમાને તે આજે યમલોકમાં મોકલવા તૈયાર થયો છે. અરેરે!નારી જાતિ કેટલી દીન છે? એકવાર તેની પાસે નિરાંતે બેસી ખુલાસો મેળવવાની પણ રાજા તકલીફ નથી લેતા. પુરૂષની સહેજ શંકા માત્રનું બલિદાન સ્ત્રીએ થવું જ જોઈએ એ અધિકાર પુરુષને કેણે આ હશે? નિર્બળ ઉપર સબળને જુલમ આમ કયાં સુધી વર્તશે ? સબળ પિતે નથી સમજતો કે તેની એજ સબળતા એક વખતે તેને પોતાનો જ નાશ કરાવશે.”
વળી વિચારમાળાના મણકા પલટાયા. “રાણી લીલા
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨) વતી જ જે પાલખીમાં હોય તે તે આટલે દુર આવ્યા પછી કાં મારાઓની સામે પોતાને વિરોધ ન દર્શાવે? કાં તે અઘટિત જુલમ આમ મુંગે મોઢે સહન કરી લે? ત્યારે શું તે ખરેખર બલવાને જ અસમર્થ હશે કે જાણીબુઝીને તે મરવા તૈયાર થઈ હશે? જો તે સાવધ હોય તો છેલ્લે મરતાં પહેલાં એકવાર પાલખીની હાર મહોઠું કાઢી, સૃષ્ટિના સંદર્યનું પાન કર્યા વિના ન રહે. અંતિમ શય્યા ઉપર તરફડતું પ્રાણું પણ એકવાર તે મરતાં પહેલાં આકાશ સામે નીહાળી લે છે અને પછી જ પિતાના પ્રાણ છોડે છે. લીલાવતી જે સાવધ-જાગૃત હોય તે જરૂર એવો પ્રયત્ન કર્યા વિના ન રહે. ઘણું કરીને એ શંકાશીલ રાજાએ તેને પ્રથમથી જ બેશુદ્ધ બનાવી દીધી હશે.” આવા આવા અનેક તર્કો એ ગિનીના દીલમાં આવ્યા અને પસાર થઈ ગયા.
એટલામાં પેલા પાલખી ઉપાડનારા મારાઓને અંદર અંદર કંઈક વાત કરતાં સાંભળ્યા. ગિનીએ તે તરફ કાન માંડ્યા:
અલ્યા! આપણે આટલે સુધી આવ્યા તો ખરા, પણ રાજમાતાને વધ આ હાથથી શી રીતે થઈ શકશે? ”
ખરૂં પૂછે તે મને પણ એજ વિચાર આવે છે. કયા ભવ સારૂ આ પાપનાં ભાતાં બાંધવાં? બહુ બહુ તે રાજા હદમાંથી કાઢી મૂકશે. એથી વધુ તે શું કરી શકે એમ છે? કાઢી મૂકશે તે બીજા કેઈ રાજ્યની ઓથ શોધશું. પણ કુમળી
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ર૨૩) કળી જેવી રાણી ઉપર આ હાથ તે ન જ ઉપડે!બીજાએ અનમેદન આપ્યું.
નમકહરામ? જે એટલી તાકાત ન્હોતી તે શા સારૂ અમારી સાથે આવ્યા ? ઝખ મારવા? આટલે સુધી આવીને ફરી જાય છે ? શરમ નથી આવતી ?” મારાઓનો વડો ઉછળતા હૈયે બડબડે.
ચલમ ચલમને ઠેકાણે રહી અને વાતવાતમાંથી ગાળા ગાળી ઉપર ચડયા હકીકત એવી હતી કે એક મુખ્ય માણસ સિવાય બીજા ત્રણ જણ રાણુની હત્યા કરવા ખુશી ન હતા. તેમના દીલમાં માનવદયા કુરી રહી હતી એમ પણ કહેવાનો અમારે આશય નથી. તેમણે આજ સુધીમાં આવા કેટલાયે માણસોને લીલામાત્રથી સ્વધામ પહોંચાડી દીધા હતા, દયાના અંકુર જેવી કોઈ વસ્તુ એ કઠિન કાળજામાં ન હતી. પણ આ વધ તો સે કરતાં જુદા જ પ્રકારને હતે. એક રાજમાતા મૂચ્છિત અવસ્થામાં તેમની સામે પડી હતી. રાજા અન્યાય કરતો હતો અને સમસ્ત માંડવગઢની પ્રજા છ છેડાયેલી હતી એ પણ તેઓ જાણતા હતા વળી રાજમાતાએ કંઈ ભયંકર અપરાધ કર્યો હોય અને અપરાધની શીક્ષા તરીકે આ સજા થતી હોય એમ પણ માની શકયા ન હતા. પત્થર એતે પાણીને સ્થાન હોય છતાં આજે પાષાણને ભેદી કરૂણાનું પાણું વહી નીકળ્યું. પત્થર જેવા કઠિન હૈયાં કઈ કઈ વાર કેવા પીગળે છે તે આજના તેમના વહેવાર ઉપરથી જણાયું
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
(રર૪) જોગિનીએ માર્ગમાં બે-ત્રણવાર આ મારાઓ ઉપર અચાનક હલે લઈ જવાને અને ત્રિશુલથી વીંધી નાંખવાનો વિચાર કર્યો હતે. પણ નિષ્ફળતાના વિચારે એની હિમ્મત ન ચાલી. તેણુએ મારાઓની અંદરને આ કજીયે કાન દઈને સાંભળે. .
રાણું લીલાવતીનું પણ ઘેન હવે ધીમે ધીમે ઉતરવા લાગ્યું. મારાઓની ગરબડ સાંભળી તે ચમકી આસપાસ જોયું તે પોતે રાજમહેલમાં નહીં, પણ એક પાલખીમાં હોય એમ જણાયું પડદે હેજ ઉચકી નીરખ્યું તે આ બધે શે ભેદ હતા તે સ્પષ્ટ થયું વગર બેલ્થ તે છાનીમાની પડી રહી.
પણ અલ્યા શામળા ! રાણી અને મંત્રીશ્વર વચ્ચેને સંબંધ કંઈ ખબર છે?”
હું હરામખોર ! ધર્મના થાંભલા જેવા પેથડ ઉપર આળ ચડાવતાં તારી જીભ નથી કપાઈ જતી?”
“કાનને દેષ છે. બાકી તે માતા મેલડી સની ખબર લેશે.”
ખરેખર ધરતીમાંથી ધરમ ગયે. છળકપટ વધી પડયા.
આજ કાલને પેલે સેમલે ધણુરણી અને આપણે તેના કહેવાથી આ પાપ કરવાં ! ભગવાન્ પૂછશે ત્યારે શું મહે દેખાડશું ?”
રાણુએ સૂતાં સૂતાં આ વાતચીત સાંભળી પાલખીમાં
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
(રર૫) પડી રહેવું તેને ઠીક ન લાગ્યું તેણુએ જાળવીને પડદાના બે છેડા હાથથી વાળ્યા અને બહાર નીકળવાને ઉપકમ કર્યો. રાણુને ન્હાર નીકળતી જે ચારે જણા ગભરાયા. હજી તેઓ કાંઈ નિર્ણય કરી શકયા તા.
તમે કેણુ છે?” રાણીએ વાતની શરૂઆત કરવા
“માડી ! તારા દીકરા !” એકે જવાબ આપે.
તરતજ મુખ્ય માણસે હાથમાં તલવાર લીધી. તેને લાગ્યું કે હવે વિલંબ કરવાથી બાજી બગડશે “દીકરી” શબ્દ સાંભળી રાણુને પણ થયું કે “રાત દિવસ હિંસા કરનારાઓના હૈયામાં પણ કેટલી દયા-માયા છે? આ પ્રસંગ ન મળે હેત તો આ ઘાતકીનાં હૈયાં કયારે વાંચત?” પણ એ તે રાણજીની ચોકખી ભૂલ હતી બેધાજ કંઈ રાણુને માતા માનનાર ન હતા મુખી તે રાજાની પાસેથી ઈનામ લેવાની આશાએ તલપાપડ થઈ રહ્યો હતે.
ભાઈ ! ગભરાશે નહીં તમે તમારે ધર્મ બજાવે રાજને ક્રોધ જે મારા ખુનથી જ શાંત થાય એમ હોય તે આ દેહ પણ એમનોજ છે”
ચારે જણું રાણી સામે તાકી રહ્યા મૃત્યુની છેલ્લી પડીઓ ગણાતી હોય તે વખતે પણ આટલી શાંતિ અને આટલું ધૈર્ય ! તેમના જીવનમાં આ પ્રસંગ અપૂર્વ હતે. પિ. ૧૫
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૨૬)
ઘણાએ રેતા-કકળતાં–તરફડતાં પ્રાણીઓનાં વધ તેઓ કરી ચુકયાં હતાં. આટલી દ્રઢતાથી શરણે થનાર તો આ રાણી પહેલ વહેલી જ હતી.
ખુશીથી તું તારૂં ખડગ ચલાવ! વહેમી સંસારની જુઠી જંજાળમાંથી મને છોડાવ!” રાણીએ છેલ્લે હૂકમ સંભળાવી દીધો.
મુખી તલવાર લઈને આગળ આવ્યો. “રહેવા દેજે હા!બીજે બૂમ પાડી બોલ્યા. ત્રીજાએ કેડમાંથી એક ખંજર કાઢયું.
પહેલાં તે આનું જ કાસળ કાઢવા દે” એમ કહી મુખી પેલા આડે આવનારની સામે ઉછળે. કોણ કોને મદદ કરે છે તે સમજવું મુશ્કેલ હતું. ચારે જણું અંદર અંદર ઘવાવા લાગ્યાં. પિતાને મારી નાખવા આવનાર આ મારાઓને લેહી લુહાણ થતા જોઈ રાણુનું હૃદય વવાયું.
કેવી અણધારી ઘટના?” એમ કહેતા પિલી જેગિની એકદમ ઉભી થઈ અને રાણી પાસે આવી.
તમે જરીકે મુંઝાશે નહીં, હું મંત્રીવર પૃવીકુમાર અને તમને બરાબર ઓળખું છું. જે કુદરતે સહાય ન કરી હત તે આ તોફાન મારે જાતે ઉપજાવવું પડત.” થોડા સમયમાં બની શકે તેટલે ખુલાસે કરી નાખવાના હેતુથી જેગિનીએ આ શબ્દ ઉચ્ચાય.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૭) પૃથ્વીકુમારનું નામ એક જેગિની પણ જાણે છે અને વળી તેના પ્રત્યેના સ્નેહની ખાતર કંઈક તોફાન મચાવવા માગતી હતી એ જાણું રાણીને આશ્ચર્ય થાય એ સ્વાભાવિક છે. તેનાથી સહેજે પૂછાઈ જવાયું:–“તમે મંત્રીવરને શી રીતે ઓળખી શક્યા ?”
એ બધી વાત કહેવાનો અત્યારે સમય નથી. આ મારાઓ કે અત્યારે પિતાનાજ પાપે અહીં મરવા પડ્યા છે, પણ કોઈ સાંભળી જાય અને વાતને લઈ જાય એ ઠીક નહીં, બધો ખુલાસો આપોઆપ થઈ જશે.” જેગિનીએ તત્કાળ ટુંકમાંજ જવાબ આપી દીધો.
પતિની અપ્રસન્નતા પછી જીવવું એ કરતા આ જંગલમાં જ વન્ય પશુઓના ભંગ થવું શું ખોટું?” રણુએ પ્રશ્ન કર્યો.
તમારી પવિત્રતા તેિજ તમને જીવાડવા વાંછતી હોય એમ હજી પણ તમને નથી લાગતું? હજારેના પ્રાણું લઈ લઈને મસ્ત બનેલા આ ખુંટીયાઓ અંદર અંદર નજીવા કારણે કપાઈ મરે એમાં તમારા પુણ્યબળને કંઈ જ સંકેત નહીં હોય ? ”
પણ મારાથી વધુ ચાલી શકાય એમ નથી. અને કદાચ ચાલુ તે પણ મારું રક્ષણ તમને ભારે થઈ પડે.”
એ ચિંતા મારે કરવાના છે તમારે તો માત્ર સ્ટેજ ચાલવું અને મારી સૂચનાને અનુસરવું બીજી જેગણની જેમ
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨૮). મને પામર ન સમજતા હું પણ તમારા જેવી જ એક રાજકુમારિકા છું માત્ર પૃથ્વીકુમારના થોડાજ પરિચયે મને ઘેલી બનાવી મૂકી છું પણ એ બધું અત્યારે નહીં કહું.”
જોગિનીના ઉત્તેજનથી રાણી લીલાવતી પાલખીમાંથી બેઠી થઈ બહાર આવી, એ વખતે અરૂણેદય થઈ ચુક્યું હતું. પગલે પગલે પકડાવાની ધાસ્તી હતી, જેગિની રાણું લીલાવતીને પાસેની દાનશાળાના એક ગૃહમાં લઈ ગઈ. રખેવાળે આ દેખાવ જે પણ તેને કંઈ શંકા ન થઈ.
એક દિવસ એમને એમ પસાર થઈ ગયે. સાઝે જોગિના દાનશાળામાં આવી. સાથે થોડાં મેલાં જેવા કેટલાંક વસ્ત્ર પણ લઈ આવી હતી.
તમારે આ વસ્ત્ર પહેરવાં પડશે.” જેગિનીએ લીલાવતીને ઉદ્દેશીને કહ્યું.
શા સારૂ?”
એક નાટય પ્રાગ ભજવે છે તેટલા સારૂ સહેજ મસ્તી કરતા જોગિણુએ ઉત્તર આપે.
પ્રવેગ કેને બતાવવાનું છે?” “તમારા વહેમી પતિદેવને બીજા કેને?”
મશ્કરી જવા . ખરી વાત કહી નાંખે.” “ ત્યારે ખરી વાત તો એ છે કે તમારે તમારા આ
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૨૯) વસ્ત્ર બદલી નાખી, માંડવગઢમાં આવવું પડશે. સાંઝને હવે બહેવાર નથી, પછી તો માંડવગઢના દરવાજા પણ દેવાઈ જશે.”
મંત્રથી મુગ્ધ બનેલા બાળકની જેમ રાણી લીલાવતીએ એકદમ પહેરવેશ પલટાવ્યા અને કેઈને જાણ ન થાય એમ તેઓ બને મંત્રીશ્વરની પત્ની અને તેના પરિવારની મધ્યમાં આવી રહ્યા, પેથડકુમારની સ્ત્રી અને પુત્ર ઝાંઝણકુમાર આ અણધારી ઘટના સાંભળી ખુબ સંતુષ્ટ થયાં, પુણ્યના–પવિત્રતાને મહિમા વધુ સ્પષ્ટતાથી સમજાય.
પ્રકરણ ૨૫ મુ.
ગાંડો હાથી. બબે દિવસ થયાં આજે રાજા અને પ્રજામાં ગંભીર ગમગીની છવાઈ છે–કોઈના જીવને નિરાંત નથી. એક પેથડકુમાર બંદીવાન બનતાં જાણે સમગ્ર માંડવગઢ મલીન બની ગયું હોય તેમ નિસ્તેજ દેખાય છે. જ્યાં જુઓ ત્યાં એક પેથડકુમારનાં પરાકો અને તેની રાજભક્તિનાં જ યશોગાન ગવાઈ રહ્યાં છે. આવા હિતૈષી મંત્રીને બંદિવાન બનાવવા બદલ પ્રજાજનો રાજાને અપરાધી માને છે. બીજી તરફ રાજા જયસિહદેવ પણ કઈ સુખ-શાંતિ નથી માણતે. આ બધું શું થઈ ગયું અને હવે શું થશે તેની ચિંતાએ તેની ઉંઘ-ભુખ
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૩૦) તરસ છીનવી લીધી છે. રાજમહેલ તેને સૂના સૂના લાગે છે. પ્રજાને શાંત બળવે તેને સાલે છે. મંત્રીશ્વર વિનાની કચેરી તેને જડવત્ લાગે છે. પિતાના પ્રકાશથી આસપાસના મણિને તેજ પૂરનાર હીરે અદશ્ય થાય અને મણ ઝાંખા પડી જાય તેમ રાજસભા અને રાજગઢ પણ દૈવત વિનાનાં બની ગયાં છે. આવી સ્થિતિમાં રાજાના અંતરમાં પશ્ચાત્તાપના અગ્નિ સીવાય બીજું શું સંભવે?
પણ હજી તેને પિતાની ભૂલ નથી સૂઝી. તે માને છે કે જે કર્યા વિના ન ચાલે તેજ કરવું પડયું છે, છતાં આમાં કઈક ઉતાવળ થઈ છે, ન માનવાનું માની લીધું છે એ પ્રકારના પ્રછન્ન વદના, તેના રોમેરોમમાં વીંછીના દંશની વેદના જગાડે છે.
કમનસીબે બે દિવસ થયાં પેલા મારાઓ પણ પાછા ફર્યો નથી. લીલાવતીના પ્રાણ કઈ રીતે નીકળ્યાં હશે-છેલ્લી ઘડીએ તેના ચિત્તમાં કે વલોપાત થયે હશે એ વિચાર આવતાં રાજાની આંખ આડે અંધકાર ફરી વળે છે. લીલાવતીનાં જુનાં પ્રણયપ્રસંગે તેની સ્મૃતિએ ચડે છે અને તેનું હૈયું ભરાઈ આવે છે. પણ ખરેખર આખરે એ વિશુદ્ધ હૃદયા પણ કલંકિની નીકળી–વિશ્વાસઘાતક નીવડી એમ સમજી તે પિતાના મનને સ્વસ્થ બનાવે છે.
અને પેલે મંત્રીશ્વર? કેણ જાણે તેણે એ લાલ વસ્ત્રમાં એવી તે કઈ ભૂરકી નાખી કે રાણું લીલાવતી પોતાના રોગશોક ભૂલી ગઈ અને મંત્રાને જ ઝાંખી રહા ! કેવા પ્રપંચ ! કેવી જાદુગરી?
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૧) એટલામાં હાથીશાળામાંથી એક મદેન્મત્ત હાથી ગાડે બનીને નાઠે છે એવી બૂમ સંભળાઈ. ચોતરફ કીકીયારી અને નાશભાગને શેરબકેર મચી રહ્યો. રાજા પોતાની વિચારનિદ્રામાંથી જાગૃત થયે. પાસેના એક અનુચરને કહ્યું—
જાઓ, તપાસ કરે અને ગાંડા હાથીને પહેલી તકે પકડવાને પ્રબંધ કરે.”
અનુચર રવાના થયે. પણ તરતજ તેણે પાછા વળીને સમાચાર આપ્યા કે “ગાંડા હાથીના ભયથી રાજગઢનાં દર વાજ પણ ઉઘાડવાની કોઈની હિમ્મત ચાલતી નથી. પહેરે ગીરે પોતપોતાના થાણું રેઢા મૂકીને, જીવ બચાવવાની ઈચ્છાથી નાસી છૂટ્યા છે. ”
રાજાની આંખમાં લાલાશ તરી આવી. ત્યાં તે પાસે જ મેઘગર્જના જે અવાજ આવ્યું. રાજાએ ઉઠી ઝરૂખામાંથી જોયું તે સહેજ દૂર પેલે હાથી એક જબ્બર વૃક્ષને સુંઢમાં ઘાલી, પૃથ્વી ઉપર પટકી રહ્યો હતે. હાથીને વિકરાળ દેખાવ, તેની મદેન્મત્તતા અને નિરંકુશતા રાજાને પોતાને જ અપૂર્વ લાગી. તેણે આજ સુધીમાં ઘણા ગાંડા હાથો જેમાં હતા. પણ કઈ ગાંડે હાથી આટલી હદે કૂર અથવા નિરંકુશ હોય એવી તેને ક૯પના સુદ્ધાં ન્હોતી આવી. હાથીએ સૂંઢમાંનું વૃક્ષ આખરે હાની શી ઝુંપુડી ઉપર પટકયું અને તેજ ક્ષણે કડડડ કરતી ઝુંપડી જમીનદોસ્ત થઈ ગઈ. સારા ભાગ્યે ઝુંપડીમાં વસનારાઓ આગળથીજ બીજે સારે સ્થળે ભરાઈ
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩ર) બેઠા હતા. પરંતુ એ એક ઘર પડતાં આસપાસના પડેશીએનાં જીવ કળી ઉઠ્યાં.
વધુ તપાસ કરતાં જણાયું કે આજે માંડવગઢના દરવાજા પણ ઉઘડવા પામ્યાં નથી. એટલે હારને કેઈ બહાદૂર માણસ આવીને ગાંડા હાથીને અંકુશમાં રાખે એ અસંમે ભવિત હતું, તેમ બંધ દરવાજાને લીધે પેલે હાથી પણ હાર નાસી શકે એમ ન હતું. હાથીની સાથે જ કુસ્તી કરનારા પહેલવાને પણ આજે તે ભયથી સંતાઈ ગયા હતા. માંડવગઢની પ્રજાને આજે કે ભયમુક્ત કરી શકે તેમ ન હતું.
પિતે હાથમાં તલવાર લઈ હાથીની સામે જવાની હિમ્મત ભીડી. પણ સલાહકારોએ તરત જ સૂચવ્યું કે –“આને કેવળ હાથીની મદેન્મત્તતા જ ન માનતા. આ એક પ્રકારને દૈવી કોપ છે. એની સામે ઝૂઝવું એ સાક્ષાત યમદેવની સામે ઝૂઝવા બરાબર છે.
મંત્રીશ્વરની સમયસૂચક્તાનું તેને પુનઃસ્મરણ થયું. આજે જે મંત્રીશ્વર પેથડકુમાર પોતાની પાસે હોત તો કેઈપણ ઉપાયે તે આ હાથીને અંકુશમાં લીધા વિના ન રહેત. રાજાના પશ્ચાત્તાપના અગ્નિમાં ઘી હોમાયું. તે અંદર ને અંદર બળવા લાગ્યા.
“બચાવે ! બચાવે!”ની કીકીયારી ફરીવાર રાજાના કાને પડી. એક તે મુંઝાયેલું હતું જ, તેમાં પ્રજાની કારમી ચીસ સાંભળી તે ધ્રુજી ઉઠે. પિતાની નબળાઇનું ભાન થતાં
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૩૩)
તેણે એક નિ:શ્વાસ મૂકે. મૃત્યુ એ તેને મન બહુ મોટી વાત ન હતી, પણ આજે તે તેને કઈ દિવસ નહીં એટલી બધી જીવવાની જરૂર હતી. તેને હજી મંત્રીશ્વર અને રાણી લીલાવતીના છેલ્લા સમાચાર સાંભળવાના બાકી હતા. જાણે કે જીવનને ઉદ્દેશ અધુરે રહી જતા હોય એમ સમજી તેણે ગાંડા હાથીની સામે જવાને વિચાર છેક માંડી વાળે.
વખત વીતતો ગયો તેમ માંડવગઢના નિવાસીઓના લય તેમજ ચિંતા વધતી ચાલી. થોડા સમયમાં જ મદેન્મત્ત હાથીએ માર્ગ પરના જંગી વૃક્ષે ભૂમીભેગાં કરી બધે વેરાન જેવું કરી નાખ્યું હતું. આલીશાન મકાનના થાંભલા હચમચાવી ઉંચી હવેલીઓને પણ ડગાવી દીધી હતી. તેને ગમે તેવી હેટી અટ્ટાલીકાઓ પણ બાળકની ઘોલકી જેવીજ ભાસતી હતી. આગના કોપમાંથી કે પાણીના પ્રલયમાંથી ન્હાસીને માણસ બીજેસ્થળે આશ્રય શોધે, પણ વિદ્યુતની ગતિએ દોડતા ગાંડા હાથીના ઝપાટામાં કઈ ક્ષણે સપડાઈ જવાય એ નકકી ન હતું–તેથી લેકો લ્હાસાન્યાસી કરવાને બદલે જ્યાં ઠીક લાગ્યું
ત્યાં જ સ્થિર થઈ ગયાં હતાં. બાળકો પણ રેવાનું ભૂલી ગયા. કઈ જાદુગરે જેમ કુંકમાત્રથી મકાન અને ગૃહને નિજન બનાવી મૂક્યાં હોય એવો દેખાવ થઈ રહ્યો.
આટલું છતાં આશ્ચર્યની વાત તો એ હતી કે પેલી જેગિની હાથમાં ત્રિશુલ લઈ, માથાના વાળને છુટા મૂકી દઈ માંડવગની શેરીમાં ધુમ્યા કરતી. બારીઓમાંથી લોકોએ સાદ પાડીને
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૪) આ ઘેલી બાઈને એક સ્થળે ભરાઈ બેસવાની સલાહ આપી. પણ તેણીએ એ સલાહને હસવામાં જ ઉડાવી દીધી કેવું એ નિર્મળ હાસ્ય હતું ? મૃત્યુના ભયથી પર–સંસારની સર્વ ચિંતાઓથી મુક્ત તે સ્વચ્છ હૃદયનું હાસ્ય પણ એટલું જ મનમોહક હતું. તે કહેતી કે –“ગાંડા માણસ અને ગાંડા હાથી વચ્ચે તે હંમેશા દસ્તી જ હાય !”
વધારે આશ્ચર્ય તે લોકોને ત્યારે જ થયું કે ગિની પાસે થઈને ગાંડે હાથી પસાર થવા છતાં તેનાથી દસેક ડગલાં પાછો હઠ અને જાણે સ્નેહ સીંચતે હેય તેમ સામે નીહાળી, ધીમે ધીમે આગળ ચાલ્યા ગયે. જેગિનીના દર્શન માત્રથી તેનું ગાંડપણ પીગળી જતું હોય એમ જણાયું.
જેગિની કેઈ જાદ-મંતરવાળી તે જરૂર હશે.” એમ લોકે અંદર અંદર વાત કરવા લાગ્યા. પણ પાછી એ લેકેએ જ શંકા ઉઠાવી કે “જે જાદુમંતર હોય તે પછી ચોરના માથાની જેમ આમ શેરીએ શેરીએ કાં ભટક્યા કરે ? ”
તેણના પરિધાનમાં આજે કંઈક જુદી જ જાતની વિચિત્ર ત્રતા હતી. તેણીએ એક સ્વચ્છ વસ્ત્ર માત્ર અંગે વીંટાળ્યું હતું. પણ ગળામાં કેસરી છાંટવાળું આરા, વસ્ત્ર શા સારૂ એ કેઈન સમજી શકહ્યું.
આ તે જ વસ્ત્ર હતું કે જે ઓઢવા માત્રથી રાણી લીલાવતીનાં રેગ-શોક શમી ગયાં હતાં, આ તે જ વસ્ત્ર હતું કે જેણે રાજાને શંકાથી વ્યાકુળ બનાવી અર્ધ ઉન્મત્ત જે બનાવી
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૫) મૂક હતો, આ તે જ વસ્ત્ર હતું કે જેને લીધે મંત્રીશ્વરને કેદમાં પુરાવું પડયું હતું અને ટુંકામાં આ તે જ વસ્ત્ર હતું કે જેની અંદર ચતુર્થવ્રતધારીની પુણ્યપ્રાભાવિકતા અણુએ આએ પ્રસરી રહી હતી.
જોગિની ફરતી ફરતી રાજાના મહેલ નીચે આવી ઉભી રહી. રાજાને આ તપસ્વિનીની નિર્ભયતાએ મેહમુગ્ધ કર્યો. મહેતની પરવા વિનાની આ બાઈ કેણ હશે ? તેણે તેને એક-બે વાર જોઈ હોય એમ લાગ્યું પણ આવા ભયંકર સમયમાં તે શા સારૂ હાર રઝળતી હશે તે ન કળાયું. આતૂર નયને જાણે તે કેઈની રાહ જોતી હોય એમ પ્રસન્નવદને મહેલની નીચે ઉભી રહી. રાજા પણ તેને જ જોઈ રહ્યો હતો.
થોડી ક્ષણે વીતી–ન વીતી એટલામાં પેલે ગડે હાથી પણ ત્યાં આવી પહોંચ્યો. સમસ્ત શહેરને ત્રાહી ત્રાહી કિરાવનાર આ હાથી જેગિનીને જોતાં જ ઠંડગાર થઈ ગ. ઉગ્ર જવરના આવેશથી ધ્રુજતે માણસ જેમ ઔષધ પીતાંની સાથે નરમ બની જાય તેમ એ હાથી પણ જેગિનીને જે નરમ બને. જેગિની એક વીરની જેમ પગલાં માંડતી તેની સામે ચાલી નીકળી. રાજા અને તેના સેવકોનાં મનમાં કઈ કઈ તર્કવિતર્ક થવા લાગ્યા.
જેગિનીએ શું કર્યું ? ગળામાંનું પેલું લાલ વસ્ત્ર હવામાં ઉડાડ્યું-એક છેડો હાથમાં રાખી બીજા છેડા વતી હાથીને સમાનતી હોય તેમ તેની સામે ધરી રાખ્યું. પાષાની મૂર્તિ જેવો હાથી ત્યાં જ ઉભે રહ્યો. આંખ અને
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૬) હાથને ઈસાર થતાં તે ત્યાં ને ત્યાં જ બેસી ગયે. જેનિનીએ પેલું વસ્ત્ર હાથીને ઓઢાડી દીધું.
એટલે વિધિ થયા પછી જેગિનીએ સૈને સૂચવ્યું કે –“હવે માંડવગઢના નર-નારીઓ નિશ્ચિત થાય ! હાથીનું ગાંડપણ ઉતરી ગયું છે !” ઘડીભર તે કેઈએ આ વાત સાચી ન માની. પણ કેટલીક વખત જવા દીધા પછી સને ખાત્રી થઈ કે એક ડાહ્યા નિશાળીયાની માફક હાથી પણ શાંત થઈ ગયું છે. | માવત વિગેરેએ આવી હાથીને કબજે લીધે. હાથી પણ જાણે પિતાની ભૂલને પસ્તાવો કરતે હેય તેમ હાથીશાળામાં ગયે. બંધ થયેલાં ઘરનાં બારી-બારણું ઉઘડ્યાં. જે કામ ભલભલા શૂરવીરે ન કરી શક્યા એ કામ એક બાઈ ગાંડી જેવી બાઈ કરી શકી એ જોઈ બધે આશ્ચર્ય ફેલાયું.
રાજાને પિતાને આ લાલ વસ્ત્રનાં માહાસ્ય અને આ બાઈની વીરતા જાણવાની ઈચ્છા થાય તે સ્વાભાવિક છે. તે એકદમ નીચે આવ્યું. અને જેગિની સામે અતિ નમ્રભાવે ઉભો રહ્યો. જોગિનીએ તે આગળથી જ ધારી રાખ્યું હતું કે રાજા જે માણસ હોય તે તેનું અંતર વીંધાયા વિના ન રહે. રાજાને તે પુનઃ રાજમહેલ ભણી લઈ ગઈ અને શાંતિથી એ સ્થળે બેસવાની ઈસારત કરી.
–-@LUછ-
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨૬ મું.
શકા–વ્હેમ ટળે છે !
“ કહેા, રાજન ! વાતને ક્યાંથી શરૂ કરીશું ? ” એક સુસજ્જીત ગૃહમાં દાખલ થતાં, સ્હેજ પાછા ફરીને જોગિનીએ કહ્યું.
રાજા જયસિંહની બુદ્ધિ કામ કરતી કંટાળી ગઈ હતી. એક બાળકમાં અને તેનામાં અત્યારે બહુ લાંખા તફાવત ન હતા. જોગિનીના શબ્દો સાંભળી તે સ્હેજ ચમક્યા શબ્દોના અર્થના વિચાર કરવા લાગ્યા.
એમ વાત વાતમાં જો ચમકશે તેા આપણી વાત લાંખી નહીં ચાલે, હજી તેા તમારે ઘણી કઠણ છાતી રાખીને આખી કથા સાંભળવી પડશે–અપ્રિય પણ પરિણામે હિતાવહ સા સાંભળવાં પડશે. ” જોગિનીએ એક સાદા આસન ઉપર બેસતાં આ શબ્દો કહ્યા. રાજા પણ ખરાખર તેની સામે-થેાડે દૂર બેઠે.
જવાની આકાંક્ષા રાખ્યા વિના જ જોગિનીએ પુન: શરૂ કર્યું:—“ તમે એક રાજા છે-મહિપાળ છે, છતાં આખરે તેા એક મનુષ્ય જ છે. માર્ગે જતાં સામાન્ય માણસે જે શંકા-વ્હેમ વિગેરેથી વીંટળાયેલા હાય તે જ પ્રકારની
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
| ( ર૩૮) શંકા તમને પણ કુક્ષણે ઉદભવે એમાં કાંઈ આશ્ચર્ય નથી. ફેર માત્ર એટલે જ કે સાધારણ માણસ શંકાને ભેગ બને ત્યારે તે પોતાની અશક્તિ અનુભવે–આગળ પાછળ વિચાર કરે, કેઈની સલાહ લે અને પછી જ ડગલું ભરે. તમે સત્તાધીશ છે, છતાં એ સદ્ભાગ્યથી વંચિત રહે છે. તમને સારી સલાહ મળવી એ પણ અશક્ય થઈ પડે છે. તમારી આસપાસ ખુશામતનું એવું વાતાવરણ સદા જામેલું રહે છે કે તમને તમારી દુર્બળતાનું કઈં ભાન રહેતું નથી. માણસ પિતાની અપૂર્ણતા-નબળાઈને ભૂલી જાય એ કેટલું દુર્દેવ છે?” રાજાના મુખ ઉપર પલટાતા ભાવેને જેગિનીએ બરાબર અભ્યાસ કર્યો. તેને થયું કે રાજાના અંતરમાં જેમ એક તરફ પસ્તાવાને પવિત્ર હતાશ પ્રકટ્યો છે તેમ બીજી તરફ ભક્તિની ઘેરી હેરે તેના અંતર ઉપર પ્રભાવ જમાવી રહી છે. પિતાના એકે એક વાક્યની અત્યારે તેની પાસે કીમત છે એમ પણ તે જોઈ શકી. છતાં રાજાને ભક્તિભાવ સવિશેષ ઉસિત કરવા જેગિનીએ પોતાને પરિચય આપવાનું ઉચિત ધાર્યું –
“તમને એમ લાગશે કે એક રાજાધિરાજને આવો ઉપદેશ આપનાર આ એક નારી કેણ? ગાંડા હાથીને વશ કરવાથી શું એનામાં એટલું બધું અભિમાન આવી ગયું કે તે રાજા અને પ્રજાને ભેદ ભૂલી જવા માગે છે? હું મારી જીંદગીમાં આપને આ પહેલી જ વાર અને કદાચ છેલ્લીવાર
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૩૯ )
કહી લઊં છું કે હું પણુ તમારા જેવાજ એક સત્તાશાલી રાજાની પુત્રી છું–મારૂં નામ રમાદેવી ! ”
''
cr
· દેવગિરિના વિશ્વવિખ્યાત રાજાની—” શબ્દો અધુરા
જ રહ્યા.
“ એજ-એજ હુ લેાકેા જેને ગુમ થયેલી માને છે તે જ હુ–લાકા જેને એક ગાંડી-ત્રિશૂળધારિણી માને છે તેજ હું પણ એટલે પરિચય ખસ નહીં ગણાય. તમે જેને અપરાધી બ દિવાન બનાવ્યેા છે તેમ ત્રીશ્વરની એક શિષ્યા તેની પાછળ પ્રાણ પાથરનારી એક અખળા મારે ત્યાં તે માત્ર એ એક દિવસ જ તેઓ રહ્યા–પણ એક વીર શ્રાવક કેવા હેાય તે મને સમજાવતા ગયા અને એ સમજણેજ મને તેમની શિષ્યા બનાવી”
“ મંત્રીશ્વરની ચાલાકીએ કેાને નથી આંજ્યા ? તમને પણ એણે પેાતાની જાળમાં સપડાવ્યા હશે. ” રાજાએ દીલના ઉભરા કાઢ્યો.
“માણુસનાં અંતર પારખવામાં માટીની આંખ નકામી છે, રાજન ? આંતર ચક્ષુ ખુલ્યાં હાય તે જ પવિત્રતાની કે દંભની પીછાન પામી શકે. તમે જેને ચાલાકી કહેા છે એજ વસ્તુત: તેના અંતરની નિર્મળતાના પ્રતાપ છે. તમારા ગુરૂએ તમને શિક્ષણુજ ખાટું આપ્યુ' લાગે છે. મંત્રીશ્વરને કોઇ સાધારણ માણસ ન ગણી કાઢતા. જે તેએ તમે કહેા છે. તેમ એક જાદુગરજ હાત તે। . મારી આગ્રહભરી વિનવવણીને કબુલ રાખી આજે તે સ્વર્ગનાં સુખ માણુતા હત
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૦) પણ તે સંસારના સુખ-વૈભવ કરતાં પણ પિતાના વ્રત-ટેક અને પારલૌકીક કલ્યાણને કરડે ગણું અધિક કીમતી માને છે મારા જેવી યુવતીઓનાં હાવભાવ અને વશીકરણ પણ તેની પાસે વ્યર્થ નીવડે છે. રાજા આ મારો અંગત અનુભવ છે. અભ્યાસ નથી.” જુને પ્રણય પ્રસંગ યાદ આવતાં રમાદેવીએ એક આછો નિશ્વાસ મૂક્યું. રાજાએ તે સાંભળ્યો. નિઃશ્વાસની સંતપ્તતા રાજાને પણ આઘેથી સ્પશી પસાર થઈ ગઈ.
“જૈન શ્રાવકનું તે મેં આજ સુધી નામ જ સાંભળ્યું હતું. પણ એ શ્રાવકસંઘમાં આવા ઇંદ્રિયજીત હીરાઓ પાકે છે એ તે હું મંત્રીશ્વર પૃથ્વી કુમાર પાસેથી જ શીખી. જે વીર હદય મારા જેવી રાજપુત્રીને હસતાં હસતાં ત્યાગ કરી શકે તે રાણું લીલાવતી જેવી નારી પ્રત્યે કુદ્રષ્ટિ કરે એ કલ્પનામાં પણ અઘોર પાપ રહેલું છે ! તમને એવી અવળી બુદ્ધિ કેણે સુઝાડી?”
ત્યારે તે તમે એ ઇતિહાસ પણ જાણતા લાગે છે.” રાજાના ગળામાંથી રૂંધાયેલા સ્વર સંભળાયા.
જાણું છું, એટલું જ નહીં પણ એ ઈતિહાસનો ક્રમ ઉલટાવવામાં પણ મેં ભાગ લીધો છે. આજે દિવસના દિવસો થયાં માર્ગમાં રઝળું છું ભૂખ તરશને એક બાજુ રહેવા દઈ, ગમે ત્યાં પડી રહું છું. એ બધું કોને માટે? મને કેઈની પડી નથી, મંત્રીશ્વર પૃથ્વીકુમારના પુણ્યશાલી આત્માને
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧ ) અન્યાય ન થાય, તેનાં પુણ્યમય પગલાં અનુસરી શકાય એટલા માટે જ આ ત્યાગ, આ ચિંતા અને આ કષ્ટ સ્વીકાર્યા છે !”
મંત્રીશ્વર અને રાણી લીલાવતીના ઈતિહાસથી કંઈ રાજાને પોતાને ઇતિહાસ નિરાળે નહોતે એ બન્નેનાં નામ સાથે તેનું ભાવી પણ સંકળાએલું જ હતું જેગિનીના સચોટ શબ્દોને વધુ આતુરતા પૂર્વક સાંભળવા લાગ્યું –
“રાજન ! જીવનનો અમૂલ્ય અવસર તમે મંત્રીશ્વરના પરિસ્થમાં વિતાવ્યો, પણ ભાગ્યદોષે તમે તેને બરાબર સમજી ન શકય સંયમ અને પરાક્રમની મૂર્તિ સમા પૃથ્વી કુમારને તમે સોમાં જ એક નરાધમની દયા ઉપર છેડી દીધા એ જોઈ કાનેલીની નહીં થઈ હય? આજે માંડવગઢના ભલે તમે
જ કહેવાઓ, પણ પ્રજાના અંતરની તપાસ કરશે તે ત્યાં તમારૂં નહીં, પણ મંત્રીશ્વરનું જ સિંહાસન મંડાયેલું જોઈ શકશે પ્રજા પિતાનાં તારણહાર તરિકે તેને પૂજે છે. તેજ આજે માંડવગઢનો મુકુટ વિનાને મહારાજા છે. છતાં પાછો એટલોજ નિસ્પૃહ, એટલો જ નિષ્કામ અને સંસારભેગથી એટલો જ ઉદાસીન! મંત્રી તરીકે એક શ્રાવક કેટલે શ્રેષ્ઠ નીવડે છે તે તેણે પિતાના જીવનથી બતાવી આપ્યું છે. જે સંઘમાં આવા શ્રાવકે ઉત્પન્ન થાય છે તે સંઘની પ્રતિષ્ઠા વિશ્વભરમાં નામાંકિત રહી જાય એ સ્વાભાવિક છે.”
પણ મૂળ કહેવાની વાત રહી જતી હોય તેમ પાછું કંઈક
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ર૪ર) યાદ આવતાં તે હેજ થોભી. મંદ સિમતપૂર્વક પુનઃ કહેવા લાગી:
લેકે મને ગાંડી કહે છે એ ખરૂં છે. ખરેખર હું મંત્રી વરના ચારિત્ર પાછળ મેહમુગ્ધ બની છું એટલે જ અત્યારે એ જાતને પ્રસંગ ન હોવા છતાં ગુણગાન કરવા લલચાઈ, ”
તે પછી મંત્રીવરે પ્રણયના સમરણ તરિકે રાણીને લાલ વસ્ત્ર ભેટ ધર્યું અને પ્રેમીના એ ઉપહારે રાણીને આનંદ વિહળ બનાવી એ મેં નજરે જોયેલી ઘટના સાવ જ હતે એમ આપ માને છે?” - “મારે પ્રથમ જ એ વાત કહી દેવી જોઈતી હ. પણ એમાં મેં મારી ઘેલછા આડે આવી. નજરે જોયાની વાત તે કહે છે, પણ છતી આંખે માણસ કેવા આંધળા બને છે એના એક દષ્ટાંત તરિકે જ એ પ્રકરણ સદા યાદગાર રહી જશે, કમળાવાળી આંખ બધે પીળું જ જુવે છે એ જાણે છે ને? તે વખતે તમારી આંખમાં ઈર્ષાનું આંજણ હતું. તમને શુદ્ધ સ્નેહમાં પણ પાપને મેલ જણાયે. તમે પેથડકુમારના નિર્મળ વહેવારમાં તમારા પિતાના જ અંતરનાં પાપ ઉકેલ્યાં.”
આકાશ સામે દષ્ટિ સ્થિર રાખી જેગિનીએ મનમાં ને મનમાં કંઈક કહ્યું. થોડી વારે તે સ્વસ્થ થઈ અને રાજા સામે કરૂણાળ નજર કરી કહેવા લાગી:–
એ રાતું વસ્ત્ર તમારી નજરમાં ખુંચ્યું. પણ જે તમને
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૪૩). ખબર હોત કે એ વસ્ત્રમાં એક ચતુર્થ વ્રતધારી દંપતીને પુણ્ય પ્રભાવ રહેલો છે તે રાણી લીલાવતીને બદલે તમે પોતે જ એ વસ્ત્રને અભિનંદ્યા વિના ન રહેત. ખરું જોતાં એ વસ્ત્ર જ ન હતું. ઉપસર્ગ હરનારૂં સામર્થ્ય જ એને વિષે સાક્ષાત્ સ્વરૂપ પામ્યું હતું. એના તંતુએ તંતુમાં વ્રતધારીની પવિત્રતા પરેવાએલી હતી. એના રંગના અણુએ અણુમાં દૈવી આશિવાદ છુપાયેલા
તા. ગાંડા હાથી જે એ વસ્ત્રના પ્રતાપે ડાહ્યાડમરા બની જાય તે પછી એક સ્ત્રીનાં સામાન્ય દુ:ખદર્દ ટળે એમાં શું આ શ્રયે? આધ્યાત્મિક બળની પૂરી કલ્પના પણ તમે કદાચ નહી કરી શકો પણ એટલું જ અત્યારે તો સમજી રાખો કે દૈવી બળ જેને કહેવામાં આવે છે તે એક રીતે તે આધ્યાત્મિક સામ
નો જ એક અંશ હોય છે અને તે વિવિધરૂપે આપણને પ્રત્યક્ષ થાય છે.”
ગાંડા હાથીને વશ કરનારું રાતું વસ્ત્ર તે એજ કે ? તમારી પાસે તે કયાંથી આવ્યું?” રાજાથી ન રહેવાયું.
બહુ અધીરા બની ગયા રાજન ? રાણું લીલાવતીના અંગ ઉપર રહેલું, પૃથ્વીકુમારનું પ્રણયદાન મારી પાસે ક્યાંથી ?” આટલું બોલતામાં તે એકદમ હસી પડી, રાજાને જીવ ગભરાય. જાણે આખી વાતમાં પોતાનું જ ઉપહાસ હોય એમ તેને લાગ્યું. પરંતુ મંત્રથી વશ થયેલા સર્ષની જેમ તે અત્યારે નિર્વિષ હતો.
“હું તમને હમણું જ કહી ચુકી કે માંડવગઢના તાજા
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૪૪) ઈતિહાસમાં મારા જેટલો ભાગ બીજા કેઈએ નહીં ભજવ્યું હોય. તમે મંત્રીશ્વરને મારી નાખવા મારાઓ મેકલેલા અને તેમને વિલેહેહે પાછું ફરવું પડયું એ પણ મારા જેવી અબળાને જ પ્રતાપ ! વાત બુદ્ધિમાં ઉતરે છે ને ?”
સાતમા પાતાળે દાટી રાખેલી ગુપ્ત મંત્રણું પણ આ ગાંડી જેગિની જાણવા પામી તે જોઈ રાજાના મુખ ઉપર શ્યામતા છવાઈ. પોતે કેટલે દુર્બળ છે અને સામે બેઠેલી એક અબળા કેટલી સામર્થનંતી છે તેનું તેને ફરીવાર સ્મરણ થયું. આની પાસે કોઈ વાત છુપી નથી. પતે તે એક વેંતી માત્ર છે એ પ્રકારની દીનતા અનુભવી રહ્યો.
તમે તે મંત્રીશ્વરના પ્રાણ લેવાને પ્રપંચ રચે. પણ પાપ કરતાં પુણ્ય વધારે બળવાન હોય છે. મંત્રીશ્વરના પુણે મને આકષી અને તેમને અણુના વખતે બચાવ થયો. પણ તમે તે ખરેખર એ વખતે કસાઈ જ બન્યા હતા. લીલાવતી જેવી પવિત્ર રાણુને વધ કરાવવામાં પણ તમને સંકેચ ન થયે. પુરૂષનું આજ પુરૂષાર્થ? રાજાઓનું આજ સામર્થ? જે કુદરતમાં કંઈ ગૂઢ શક્તિ કામ ન કરતી હો તે આજ ધરતી નકવાસ રૂપ બની ગઈ હત-સારા-ધાર્મિક સ્ત્રી પુરૂષને જીવવાની તક પણ ન મળત જીવ ન આપી શકે તે જીવ લેવાને અધિકાર શી રીતે ભેગવે ? દુ:ખમાંથી ઉગારનાર ક્ષત્રીઓ પિોતે જ જે નવાં દુઃખ ઉપજાવે તે પૃથ્વીએ કેને આશ્રય શોધવો?”
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૫) “મારાં પડળ ખુલે છે, દેવી ? નવો પ્રકાશ આ નબળી આંખેએ સહન નથી થતું. શ્રદ્ધાથી જ માત્ર ઝીલી રહ્યો છું.
ત્યે જાઓ, રાજકુમારી !” એક ભક્તની જેમ રાજાએ પાર્થના કરી.
રાણી લીલાવતી નિર્દોષ હતી એ તમારા કાળજામાં બરાબર કોતરી રાખજે. તેની નિર્દોષતાએ તેને શી રીતે બચાવી એ વાત પણ અત્યારે જ સાંભાળી લે.”
લીલાવતી જીવે છે?” રાજાની આંખમાં નવું તેજ સ્કર્યું રાણુને મળવાપિતાના પાપનું પ્રાશ્ચિત કરવા તે વ્યગ્ર બન્યું હોય તેમ તે ઉઠીને ઉભે થયે.
/ “જીવે છે જરૂર, પણ એમ નહીં મળે. તમે તમારો અધિકાર હાથે કરીને ગુમાવ્યો છે. રાણું આજે નવો અવતાર છે. હવે તમારે ને રાણીને શું?”
આમ ઉપહાસ કરીને આપ મારા અંતરને લેવી રહ્યા છે–રાણીની નિર્દોષતા સમજ્યા પણ તેના વિના એક ઘડી જીવવું એ જીવતાં મૃત્યુ જેવું મને લાગે છે.” ગળગળા એવા જે રાજાએ ગિનીનું શરણું માગ્યું.
“મારાઓએ તેને મારીને ફેંકી દીધી હોત તે?”
“તે આજે રાજા જયસિંહદેવની પણ ચિતા પડકાતી હોત! દુનીયા. જોઈ શકત કે શીક્ષા કરવામાં રાજા જેટલો શૂરે
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૬) છે તેટલે જ, પિતાનું પાપ જણાતાં પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરવા પણ તે તૈયાર રહે છે. ”
પ્રાયશ્ચિત તે જરૂર કરવું પડશે. પણ હું આકરા પ્રાયશ્ચિત્ત કરાવવાને ટેવાયેલી નથી. આ રાતું વસ્ત્ર હું રાણી પાસે થી જ લઈ આવી છું અને તે કેટલું પવિત્ર તથા સામર્થ્યયુક્ત છે તે તમે જાણો છે. હવે જે તમને ખાત્રી થઈ ચુકી હોય કે તમે શંકા–વહેમથી જ ભરમાયેલા હતા અને પૃથ્વી કુમાર તથા લીલાવતી જેવા પવિત્ર સ્ત્રી-પુરૂષોને તમે નાહક ના હેરાન કર્યા છે તે તમારી ફરજ છે કે તમારે પોતે રાણી લીલાવતીને લેવા મંત્રીશ્વરને ત્યાં જવું, તેમની ક્ષમા યાચવી અને સમારેહ સાથે રાજગઢમાં લઈ આવવા.”
એ પ્રાયશ્ચિત્ત હોય તે પછી ઉલ્લાસ કોને કહે એ મને નથી સમજાતું. હું મારા પિતાના ઉલ્લાસથી રાણું લીલાવતીને સન્માન પૂર્વક મહેલમાં લઈ આવીશ. મંત્રીશ્વરને પણ બંદીખાનેથી મુક્ત કરીશ અને આપની પણ...”
“મારી વાત તે રહેવા જ છે. હું કઈમાં નથી અને છું તે બધામાં જ છું. મને તમે બીજી વાર નહીં મળી શકે. આવતી કાલે હું કયાં હઈશ તે પણ તમે નહીં જાણે.” જેગિનીના આ છેલ્લા શબ્દો રાજાને ન ગમ્યા. પરંતુ અત્યારે તે તે રાજા મટી દાસાનુદાસ બની ગયું હતું. તે વધારે આ ગ્રહ ન કરી શક્યા.
જેગિનીએ, તે પછી, અરણ્યમાં મારા પિતે જ કેવી
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૭) રીતે કપાઈ મુવા અને રાણી લીલાવતીને મંત્રીશ્વરના ગૃહે કેવી રીતે પહોંચતી કરી એ બધો વૃતાંત કહી સંભળાવ્યા થોડા દિવસમાં આટલા બધા અદ્ભુત બનાવ બનેલા જોઈ તે હેજ લેવાઈ ગયો. રાણી લીલાવતી અને મંત્રીશ્વરની પવિત્ર તાએ તેની આંખમાંથી આંસુને સ્ત્રોત વહેવરા પિતાના રાજ્યના આવાં બે અમૂલ્ય રત્ન માટે તેને અભિમાન થયું. તે વિચારમાં ને વિચારમાં એટલે બધે ગરકાવ થઈ ગયે કે તે જ્યારે સ્વસ્થ થયા અને આસપાસ જોયું ત્યારે જેગિનીનું આસન ખાલી પડયું હતું. તે ક્યારે કઈ તરફ ચાલી ગઈ તેનું પણ તેને ભાન ન રહ્યું.
પ્રકરણ ૨૭ મું.
સેનાને સૂરજ. સતત મેઘાચ્છન્ન આકાશથી કંટાળેલા માણસને સૂર્યના દર્શનથી જેટલો આનંદ થાય તેટલા જ આનંદમાં આજે માંડવગઢની પ્રજા નિમગ્ન છે. અંધારી રજનીના ત્રાસથી કંટાળેલા પથિકને સૂર્યોદય નીરખતાં આશાને છે અને ઉલ્લાસ પ્રકટે તેવાજ ઉલ્લાસમાં આજે માંડવગઢ ચકચૂર છે. રાજાની શંકા-વહેમ વિગેરે ટળી ગયા છે. આકાશ ખુલ્લું થયું છે. રાજા અને પ્રજાના તંત્ર જે મધદરીએ ઝૂલતા હતા તે હવે
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૪૮ ) કિનારા તરફ વળવા લાગ્યા છે. સૈ પ્રજા જનોના અંતરમાં આજે પ્રમેદભાવ ઉછળી રહ્યો છે.
એક વખતે ત્યજાયેલી રાણી લીલાવતીને રાજાએ ભારે આદર-સત્કાર સાથે અંતઃપુરમાં પ્રવેશ કરાવ્યા છે. સીતાની કટી પછી રામને જેમ નવેસરથી સીતા લાધી હતી તેમ રાજા વિજયસિંહ દેવને આજે જાણે લીલાવતી નવેસરથી પ્રાપ્ત થઈ હોય તેમ લાગે છે. આગમાં તપ્યા પછી, કસોટીએ ચડ્યા પછી સુવર્ણ પોતાના સંપૂર્ણ તેજથી ઝળકે તેમ લીલાવતીના મુખ ઉપર વિશુદ્ધિની કાંતિ છવાઈ રહી છે. રાજા અતિ નમ્રભાવે એ સ્વર્ગીય રસનું પાન કરી રહ્યો છે. પહેલાનાં કરતાં પણ હવે લીલાવતીમાં કઈક અદ્ભુત સંદર્ય, કઈક અપૂર્વ નિર્મળતા જુવે છે, માનવસ્વરૂપમાં સ્વર્ગનું કઈ વિકસિત પારિજાતક પ્રાપ્ત થયું હોય એમ તે માને છે.
મંત્રીશ્વર પેથડકુમારને પણ ભારે સન્માન સાથે કારાવાસમાંથી મુક્ત કરવામાં આવ્યા છે. રાજા પિતે વાજતે ગાજતે તેમને શહેરમાં લઈ આવ્યું છે. પ્રજાના સમુહે પણ એ પુણ્યશાળી પુરૂષના મુખનું દર્શન કરી કૃતાર્થ થયા છે. શહેરના વેપાર-ઉદ્યોગ પૂર્વવત શરૂ થઈ ગયા છે. જોકે માને છે કે જ્યાં સુધી મંત્રીશ્વર પેથડકુમાર પિતાની મધ્યમાં છે ત્યાં સુધી પ્રજાને હારની કોઈ ઉપાધિ સ્પશી શકે એમ નથી. રાજા પોતે પણ હવે મંત્રીના જ્ઞાન, બળ અને ચારિત્ર્યની મુક્તકંઠે પ્રશંસા કરતા થાકત નથી.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૪૯ )
માંડવગઢમાં આજે સેાનાના સૂરજ ઉગ્યા છે. બાળકા, વૃદ્ધો, યુવાન અને પુરનારીઓમાં એક યા બીજી રીતે મંત્રીશ્વર અને રાણી લીલાવતીનાં જ યશેાગાન ગવાઇ રહ્યાં છે.
રાજાના મનના મેલ પણ ટળ્યા છે. જાણે માથેથી પર્વત જેટલા ખાજો ઉતર્યા હાય તેમ તે આજે ઉશ્વાસમાં હરે ક્રૂરે છે. મત્રીશ્વર પૃથ્વીકુમાર આવ્યા પછી રાજત ંત્ર કે પ્રજાપાલનની ચિંતા કરવા જેવું તેને હવે કઇ ન હેાય. મ`ત્રીશ્વરના પ્રતાપે તે આજે નિશ્ચિત બન્યા છે.
જીનમદિરામાં ઠેર ઠેર પૂજા–પ્રભાવનાના ગગનભેદી ધ્વની ગુંજી રહ્યા છે. ઉપાશ્રયમાં પણ એક જ કીર્ત્તિકથા સંભળા છે. શ્રાવકકૂળને ઉજ્જવળ કરનાર, જૈન ઇતિહાસમાં પેાતાનુ નામ અમર કરનાર પૃથ્વીકુમારના પૂર્વજોને સંભારી સંભારીને પણ તેમના પ્રતિ બહુ માન દર્શાવાય છે.
રાજાના આગ્રહથી મંત્રીશ્વરે રાજ્યની લગામ હાથ ધરી છે, પણ હવે તેમને રાજમ ત્રણા કે રાજવહવટમાં મહુ રસ રહ્યો નથી. અલખત્ત તેએ રાજકાજમાં ભાગ લે છે, પણ તેમની ચિત્તવૃત્તિ મુખ્યત્વે ધમ ધ્યાન અને આત્મકલ્યાણને વિષે જ તલ્લીન રહે છે.
ઝાંઝણકુમાર પણ હવે પિતાને પુરેપુરી સહાય કરી શકે એટલેા ઉમરલાયક અને પરિપકવ બુદ્ધિના થયા છે. તે હવે માતપિતાની સેવાભક્તિ કરવામાં કેાઇ જાતની ઉણપ આવવા દેતા નથી, તે ઘણીવાર કહે છે કે— પિતાજી ! હવે આપ ખીજી
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૦) ઉપાધિઓમાંથી નિવૃત્ત થઈ પંચપરમેષ્ટીના સ્મરણમાં તેમ જ દેવ-ગુરૂની સેવા-સુશ્રુષામાં અધિક સમય વીતાવે તે અમે તે સામે કંઈ વાદવિવાદ નહીં કરીએ. આપના સુખ અને કલ્યાણની જ આપ કાળજી રાખે અને અમને ગાણ માને એ બહુ ઈચ્છવા
ગ્ય છે.” પેથડકુમારને પણ આ સલાહ ગળે ઉતરી છે. તે મોટેભાગે ધર્મચિંતનમાં જ પિતાને સમય ગાળે છે.
પેલી તપસ્વિની જેગિની ક્યાં ગઈ હશે એ ચિતા રાજાને અને મંત્રીને પણ મુંઝવી રહી છે. ઇંદ્રધનુષના રંગને જેમ પાત્રમાં ઝીલી શકતા નથી તેમ એ જોગિનીને સદાને માટે પકડી રાખવી એ પ્રથમથી જ અશક્ય હતું. છતાં રાજા અને મંત્રીશ્વરે માણસે દોડાવ્યા. જેગિનીની તપાસ કરાવી. પણ તેને પત્તો ન લાગે. ઘણું કરીને તે સાધ્વીઓના સંઘમાં જ ભળી ગઈ હશે અને ગમે ત્યાં પોતાના આત્માનું જ કલ્યાણ સાધતી હશે એ નિશ્ચય કર્યો. - મંત્રીશ્વરને શ્રી શત્રુંજય તથા ગિરનારજીની યાત્રા કર વાના ઘણું વખતથી અભિલાષ હતા. રાજા વિજયસિંહદેવની ખાસ દેખરેખ નીચે યાત્રિક સંઘની તૈયારીઓ થવા લાગી. રાજ્યની પુષ્કળ સહાય સાથે મંત્રીશ્વરે સૈરાષ્ટ્રનાં જૈન તીર્થોની યાત્રા કરી. ગિરનાર તીર્થમાં દિગંબર સંપ્રદાયના એક સંઘવી સાથે હેજ વિવાદ થતાં, અઢળક દ્રવ્ય સુવર્ણ વિગેરેને અસ્તલિત પ્રવાહ વહેવડાવી વેતાંબર જૈન સંઘનું એકાધિપત્ય સં. સારભરમાં સિદ્ધ કરી બતાવ્યું. દિગંબર જૈન સંઘવી આ મુકુટ
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૫૧ )
વિનાના ઝૈન શ્વેતાંબર મહારાજા પાસે પરાજીત થયા. ઈંદ્રમાળ પૃથ્વીકુમારના ગળામાં પહેરાવવામાં આવી. સમગ્ર સૈારાષ્ટ્રમાં પૃથ્વીકુમાર તે કોઇ જૈન રાજા છે, સામાન્ય વહેવારીયે છે એ એક પ્રશ્ન ચર્ચાવા લાગ્યા. મધ્યકાળમાં જૈન નૃપતિનુ જે આસન ખાલી હતુ તે મંત્રીશ્વરે પેાતાના પરાક્રમ વડે ભરી દીધુ. શ્રી સિદ્ધાચળજીમાં પણ મત્રીશ્વરના પ્રતાપે સુવર્ણનાં મંદિર બંધાયા. દારિદ્રય, દુ: ખ, કષ્ટનું તા કાંઇ નામનિશાન પણ ન રહ્યું.
ભગવતીસૂત્રના શ્રવણુ વખતે પણ મત્રીશ્વરે એજ પ્રમાણે ધનના સભ્ય કર્યા. ગાતમસ્વામીના નામે નામે સેાનામ્હાર સમી જ્ઞાનની ભકિત કરી. તે ઉપરાંત ભૃગુકચ્છ જેવા મ્હાટાન્હાના અનેક શહેરામાં સરસ્વતી ભંડારા ભરી સાહિત્ય અને જ્ઞાનની ઉપાસના કરી પેાતાના જીવનને ધન્ય કર્યું...
એ પ્રમાણે કેટલાક કાળ ધર્મારાધનને વિષે ખચી ચારે તરફ્ જીનશાસનને વિજયઘેાષ વર્તાયે. આજે જમાના વીત્યાં, છતાં જૈન સંઘના ઇતિહાસમાં મંત્રીશ્વર પેથડકુમારનું સ્થાન એટલાજ યશગારવથી દીપી રહ્યું છે.
000 સમાપ્ત.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
બે અમુલ્ય રત્નો.
રજનાં ઉખેગી કાયમ પાસેજ રાખી શકાય તેવી સુંદર સાઈઝ પાકું રેશમી પેઠું અનેક ઉોગી બાબતેના સંગ્રહ વાળાં આ બે પુસ્તકની બબે ત્રણ ત્રણ આવૃત્તિઓ થઈ ગઈ છે. ઘણું પુસ્તકોની ગરજ આ બે પુસ્તકો સારે છે.
૧ પંચપ્રતિક્રમણ પિકેટ સાઈઝ. સો નકલના.
કિં. રૂા. ૦–૧૦–૦ રૂા. ૫૦–૦૭ ૨ જૈન નિત્યપાઠ સંગ્રહ કિ. રૂા. ૦-૧૦૦ રૂ. ૫૦-૦-૦
- આ પુસ્તક માટે અમારે વધુ લખવાનું કારણ નથી કારણ કે એક વખત મંગાવનાર ફરી સામટી મંગાવે છે.
દરેક શુભ પ્રસંગમાં વહેચવા સામટી મંગાવી. હવે લેવા જેવો છે. નમુને મંગાવી ખાત્રી કરે. લખે –
જૈન સસ્તી વાંચનમાળા રાધનપુરી બજાર–ભાવનગર
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
= અંધારામાં નહિ રહેતા = આપણા પૂર્વજોના ઉજ્વળ ઇતિહાસ જાણવા માટે વરસે રૂ ૩) ને ખર્ચ દરેક જૈન હવે જરૂર કરશે. . કારણકે જૈન સસ્તી વાંચનમાળાએ સં. ૧૯૭૯ની સાલથી રૂ ૨) માં ૫૦૦) પાનાનાં પુસ્તક આપવાનું શરૂ કરી સં. ૧૯૮૧ થી રૂ ૩) એ ૯૦૦ પાનાનાં પુસ્તકે નીયતીતપણે ગ્રાહકને આપ્યાં છે અને સં. ૧૮૪ માં તે તેજ લવાજમમાં ૧૦૫૦ પાનાનાં ચાર પુસ્તકે ગ્રાહકેને આપી અમારા ઉદેશની ખાત્રી કરી આપી છે.
નવા પર ગ્રાહકોએ અમારું લીસ્ટ મંગાવી વધુ ખાત્રી કરવી અને ગ્રાહક થવા ૦-૮-૦ની ટીકીટ બીડી નામ દાખલ કરાવવું. . - અમારા નવા ગ્રંથની યોજના. ૧ થુલીભદ્રની નૈકા. ૪ ચિત્રસેન પદ્માવતી. ૨ તિલકમંજરી.
૫ મહામંત્રી કસ્મશાહ', ૩ ચંપક શ્રેણીની કથા. ૬ સંઘપતિ સમરસિહ
ઉપરનાં કે બીજા ઇતીહાસીક પુસ્તકે લગભગ એક હજાર ઉપરાંત * નાનાં વાર્ષિક લવાજમ રૂ ૩) અને પિસ્ટ ખર્ચ ૦-૧૦૦૦ મળી ૬ ૩–૧૦–૦ માં મળશે. સં. ૧૯૭૯ થી ૮૧ નાં પુસ્તકો શીલીકમાં
કુલ નથી. સં. ૧૯૮૨-૮૩ નાં પુસ્તકે શીલીકમાં નામનાં જ છે. ટે ગ્રાહક થવામાં વિલંબ નહિ કરવા અમારી વિનંતિ છે. ' લખે–જૈન સસ્તી વાંચનમાળા.
રાધનપુરી બજાર, ભાવનગર,
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ).
જીન્દગીની યાદી અને ઘેર બેઠા તીર્થયાત્રા ગુજરાતને કચ્છને અનુભવી કચ્છને ગુજરાતની પિછાણુ! ! શ્રી કચ્છ-ગિરનારની-મહાયાત્રા
એટલે શેઠ શ્રી નગીનદાસ કરમચદે પાટણથી કાઢેલ મહાસંઘને
– સંપૂર્ણ અને સચિત્ર ઇતિહાસ:
ભવિષ્યની જેને પ્રજાને અમ્મર ઇતિહાસ રૂપ છે , સંધની યાત્રા કરનારને જીંદગીની યાદગાર સમું છે.
સંઘની યાત્રાનો લાભ લઈ ન શકનારા ભાઈઓને ઘેર સ્ત
બેઠાં યાત્રાને લાભ આપનારું છે અને પૂજ્ય મુનિવર્ગને વિહાર ક) માટે પથદર્શક ભોમિયા રૂપ છે. આવા સોનાના દાગીના સમા અમુલ્ય પુસ્તકમાં
સંઘની ભવ્યતાના વર્ણને, સંઘની સામગ્રીની ને, માર્ગમાના દરેક ગામ-શહેર અને તિર્થોને પરિચય મોટા મોટા રાજ-સન્માનના દ્રશ્ય, સંઘવીજીનું જીવનચરિત્ર, કચ્છ-દેશને પરિચય, ઈત્યાદિ અનેક વસ્તુઓને આની અંદર સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. વળી ભાતભાતના ચિત્રોથી ગ્રંથ સુશેજિત બનશે. પ્રત્યેક જૈન ભાઈઓને ઘેર આ અમુલ્ય પુસ્તક હોવું જ જોઈએ. લગભગ ૩૫૦ પાનાના પાકા રેશમી બાઈડીંગવાળા આ ગ્રંથની કિંમત માત્ર રૂ. ૨-૮-૦ ' લખે:
શ્રી જૈન સસ્તી વાંચનમાળા રાધનપુરી બજાર_ભાવનગર,
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
_