Book Title: Khandaharo Ka Vaibhav
Author(s): Kantisagar
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034202/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "aho ! zrutajJAnam" graMtha jIrNoddhAra 159 khaMDaharo kA vaibhava : dravya sahAyaka : pU. A. zrI nItisUrIzvarajI ma.sA. samudAyanA pU. sAdhvI zrI kalpazIlAzrIjI ma.sA. tathA pU. sAdhvI zrI suvarNazIlAzrIjI ma. sA. nI preraNAthI zrI dAdAI jaina saMgha (rAjasthAna)nA jJAnakhAtAnI upajamAMthI : saMyojaka : zAha bAbulAla saremala beDAvALA zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra zA. vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-5 (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 saMvata 2069 I. 2013 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra pRSTha ___84 ___810 010 011 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2065 (I. 2009) seTa naM.-1 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| kramAMka pustakanuM nAma tA-TI515Ara-saMpaES | 001 | zrI naMdIsUtra avacUrI | pU. vikramasUrijI ma.sA. 238 | 002 | zrI uttarAdhyayana sUtra cUrNI | pU. jinadAsagaNi cUrNIkAra 286 003 zrI arhadgItA-bhagavadgItA pa. meghavijayajI gaNi ma.sA. 004 | zrI arhaccUDAmaNi sArasaTIkaH pU. bhadrabAhusvAmI ma.sA. | 005 | zrI yUkti prakAzasUtraM pU. padmasAgarajI gaNi ma.sA. | 006 | zrI mAnatuGgazAstram | pU. mAnatuMgavijayajI ma.sA. | 007 | aparAjitapRcchA zrI bI. bhaTTAcArya 008 zilpa smRti vAstu vidyAyAm zrI naMdalAla cunilAla somapurA 850 | 009 | zilparatnam bhAga-1 zrIkumAra ke. sabhAtsava zAstrI 322 zilparatnam bhAga-2 zrIkumAra ke. sabhAtsava zAstrI 280 prAsAdatilaka zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 162 | 012 | kAzyazilpam zrI vinAyaka gaNeza ApaTe 302 prAsAdamajarI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 156 014 | rAjavallabha yAne zilpazAstra zrI nArAyaNa bhAratI goMsAI 352 | zilpadIpaka zrI gaMgAdharajI praNIta 120 | vAstusAra zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI dIpArNava uttarArdha zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 110 jinaprAsAda mArtaNDa zrI naMdalAla cunIlAla somapurA 498 | jaina graMthAvalI zrI jaina zvetAmbara konphransa 502 | hIrakalaza jaina jyotiSa zrI himatarAma mahAzaMkara jAnI 021 nyAyapravezaH bhAga-1 zrI AnaMdazaMkara bI. dhruva 022 | dIpArNava pUrvArdha zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 023 anekAnta jayapatAkAkhyaM bhAga-1 pU. municaMdrasUrijI ma.sA. 452 024 | anekAnta jayapatAkAkhyaM bhAga-2 zrI eca. Ara. kApaDIA 500 025 | prAkRta vyAkaraNa bhASAMtara saha zrI becaradAsa jIvarAja dozI 454 026 | tattpopaplavasiMhaH | zrI jayarAzI bhaTTa, bI. bhaTTAcArya 188 | 027 | zaktivAdAdarzaH | zrI sudarzanAcArya zAstrI 214 | kSIrArNava zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 414 029 | vedhavAstu prabhAkara zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI ___192 013 454 226 640 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 824 288 30 | zinjaratnAkara prAsAda maMDana zrI siddhahema bRhadavRtti bRhannyAsa adhyAya-1 | zrI siddhahema bRhadvRtti bRhannyAsa adhyAya-2 zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-3 zrI narmadAzaMkara zAstrI | paM. bhagavAnadAsa jaina pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. pU. bhAvasUrinI ma.sA. 520 034 (). pU. bhAvasUri ma.sA. zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-3 (2) 324 302 196 039. 190 040 | tilaka 202 480 228 60 044 218 036. | zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-5 037 vAstunighaMTu 038 | tilakamannarI bhAga-1 tilakamagnarI bhAga-2 tilakamajharI bhAga-3 sakhasandhAna mahAkAvyam saptabhaphImimAMsA nyAyAvatAra vyutpattivAda guDhArthatattvaloka sAmAnya niryukti guDhArthatattvAloka 046 saptabhInayapradIpa bAlabodhinIvivRttiH vyutpattivAda zAstrArthakalA TIkA nayopadeza bhAga-1 taraSiNIkaraNI nayopadeza bhAga-2 tarakiNItaraNI nyAyasamuccaya cAdyArthaprakAzaH dina zuddhi prakaraNa 053 bRhad dhAraNA yaMtra 05 | jyotirmahodaya pU. bhAvasUrinI ma.sA. pU. bhAvasUrina ma.sA. prabhAzaMkara oghaDabhAI somapurA pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. vijayaamRtasUrizvarajI pU. paM. zivAnandavijayajI satiSacaMdra vidyAbhUSaNa zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) pU. lAvaNyasUrijI. zrIveNImAdhava zAstrI pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. darzanavijayajI pU. darzanavijayajI sa. pU. akSayavijayajI 045 190 138 296 (04) 210 274 286 216 532 113 112 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka - bAbulAla saremala zAha zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAna sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, mahAvAha - 04. (mo.) 9425585804 (kha) 22132543 ( - bhela) ahoshrut.bs@gmail.com aho zrutajJAnam graMtha bharNoddhAra saMvata 2055 (6. 2010) - seTa naM-2 prAyaH jIrNa aprApya pustakone skena karAvIne DI.vI.DI. banAvI tenI yAdI. khA pusto www.ahoshrut.org vevasAiTa parathI pe| DAunaloDa srI zaDAze. pustakanuM nAma IrttA TIDADAra-saMcA krama 055 | zrI siddhama bRhadvRtti bRhadnyAsa adhyAya-6 056 | vividha tIrtha kalpa 057 bhAratIya jaina zramaNa saMskRti ane lekhanakaLA | 058 siddhAntalakSagUDhArtha tattvalokaH 059 vyApti paJcaka vivRtti TIkA jaina saMgIta rAgamALA 060 061 caturviMzatIprabandha ( prabaMdha koza) 062 | vyutpattivAda Adarza vyAkhyayA saMpUrNa 6 adhyAya 063 | candraprabhA hemakaumudI 064 | viveka vilAsa 065 | paJcazatI prabodha prabaMdha 066 | sanmatitattvasopAnam upadezamAlA doghaTTI TIkA gurjarAnuvAda 067 068 moharAjAparAjayam 069 | kriyAkoza - 070 kAlikAcAryakathAsaMgraha 071 sAmAnyanirukti caMdrakalA kalAvilAsa TIkA 072 | janmasamudrajAtaka 073 meghamahodaya varSaprabodha 074 jaina sAmudrikanAM pAMca graMtho bhASA saM .: saM saM saM gu. saM zrI mAMgaroLa jaina saMgIta maMDaLI zrI rasikalAla eca. kApaDIA zrI sudarzanAcArya pU. meghavijayajI gaNi saM/gu. zrI dAmodara goviMdAcArya saM F saM saM saM pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. pU. jinavijayajI ma.sA. zubha. saM saM/ hiM saM. saM. saM/hiM saM/hiM zubha. pU. pUNyavijayajI ma.sA. | zrI dharma zrI dharmadatta pU. mRgendravijayajI ma.sA. pU. labdhisUrijI ma.sA. pU. hemasAgarasUrijI ma.sA. pU. caturavijayajI ma.sA. zrI mohanalAla bAMThiyA zrI aMbAlAla premacaMda zrI vAmAcaraNa bhaTTAcArya zrI bhagavAnadAsa jaina zrI bhagavAnadAsa jaina zrI himmatarAma mahAzaMkara jAnI pRSTha 296 160 164 202 48 306 322 668 516 268 456 420 638 192 428 406 308 128 532 376 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 075 076 saMgIta nATya rUpAvalI 077 1 bhAratano jaina tIrtho ane tenuM zilpasthApatya 079 zilpa cintAmaNi bhAga-1 080 bRha6 zilpa zAstra bhAga - 1 081 bRha6 zilpa zAstra bhAga - 2 jaina citra kalpabUma bhAga-1 jaina citra kalpavrUma bhAga-2 082 ha zilpazAstra bhAga - 3 O83 AyurvedhanA anubhUta prayogo bhAga-1 084 lyAe 125 ORS vizvalocana koza 086 | SthA ratna choza bhAga-1 0875thA ratna choza bhAga-2 hastasagrIvanam 088 089 090 endracaturvizanikA sammati tarka mahArNavAvatArikA gubha. zubha, gubha. gubha. zubha zrI sArAbhAI navAba zrI sArAbhAI navAba zrI vidyA sArAbhAI navAba zrI sArAbhAI navAba saM. zrI manasukhalAla bhudaramala zrI jagannAtha aMbArAma zubha. zubha. zubha. zubha, gu4. saM.hiM zrI naMdalAla zarmA gubha. gubha. saM saM. zrI jagannAtha aMbArAma zrI jagannAtha aMbArAma pU. kAntisAgarajI zrI vardhamAna pArzvanAtha zAstrI zrI becaradAsa jIvarAja dozI zrI becaradAsa jIvarAja dozI pU. meghavijayajIgaNi pU.yazovijayajI, pU. puNyavijayajI AcArya zrI vijayadarzanasUrijI 374 238 194 192 254 260 238 260 114 910 436 336 230 322 114 560 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka - zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra- saMvata 2067 (I. 2011) seTa naM.-3 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| pustaka nAma saMpAdaka / prakAzaka motIlAla lAghAjI punA krama karttA / TIkAkAra 91 syAdvAda ratnAkara bhAga-1 vAdidevasUrijI 92 syAdvAda ratnAkara bhAga-2 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA 93 motIlAla lAghAjI punA syAdvAda ratnAkara bhAga-3 vAdidevasUrijI 94 motIlAla lAghAjI punA syAdvAda ratnAkara bhAga-4 vAdidevasUrijI 95 syAdvAda ratnAkara bhAga-5 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA 96 | pavitra kalpasUtra puNyavijayajI sArAbhAI navAba TI. gaNapati zAstrI TI. gaNapati zAstrI veMkaTeza presa 97 samarAGgaNa sUtradhAra bhAga - 1 98 | samarAGgaNa sUtradhAra bhAga - 2 99 bhuvanadIpaka 100 gAthAsahastrI 101 bhAratIya prAcIna lipImAlA 102 zabdaratnAkara 103 subodhavANI prakAza 104 laghu prabaMdha saMgraha 105 jaina stotra saMcaya - 1-2-3 106 sanmati tarka prakaraNa bhAga 1,2,3 107 sanmati tarka prakaraNa bhAga-4, 5 108 nyAyasAra nyAyatAtparyadIpikA 109 jaina lekha saMgraha bhAga - 1 110 jaina lekha saMgraha bhAga-2 111 jaina lekha saMgraha bhAga-3 112 | jaina dhAtu pratimA lekha bhAga - 1 113 jaina pratimA lekha saMgraha 114 rAdhanapura pratimA lekha saMdoha 115 | prAcina lekha saMgraha - 1 116 bIkAnera jaina lekha saMgraha 117 prAcIna jaina lekha saMgraha bhAga - 1 118 prAcina jaina lekha saMgraha bhAga - 2 119 gujarAtanA aitihAsika lekho - 1 120 gujarAtanA aitihAsika lekho 2 121 gujarAtanA aitihAsika lekho-3 122 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala - 1 123 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-4 124 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-5 125 | kalekzana oNpha prAkRta enDa saMskRta inskrIpzansa 126 | vijayadeva mAhAtmyam bhojadeva bhojadeva padmaprabhasUrijI samayasuMdarajI gaurIzaMkara ojhA sAdhusundarajI nyAyavijayajI jayaMta pI. ThAkara mANikyasAgarasUrijI siddhasena divAkara siddhasena divAkara satiSacaMdra vidyAbhUSaNa puraNacaMdra nAhara puraNacaMdra nAhara puraNacaMdra nAhara kAMtivijayajI daulatasiMha loDhA vizAlavijayajI vijayadharmasUrijI agaracaMda nAhaTA jinavijayajI jinavijayajI girajAzaMkara zAstrI girajAzaMkara zAstrI girajAzaMkara zAstrI pI. pITarasana pI. pITarasana pI. pITarasana pI. pITarasana jinavijayajI bhASA saM. saM. saM. saM. saM. saM./aM saM. saM. saM. saM. hindI saM. saM./gu saM. saM, saM. saM. saM. saM./hi puraNacaMdra nAhara saM./hi puraNacaMdra nAhara saM./hi puraNacaMdra nAhara saM./ hi jinadattasUri jJAnabhaMDAra saM./hi aravinda dhAmaNiyA saM./gu saM./gu saM./hi saM./hi saM./hi saM./gu saM./gu saM./gu aM. sukhalAlajI munzIrAma manohararAma haragovindadAsa becaradAsa hemacaMdrAcArya jaina sabhA orIenTa insTITyuTa varoDA AgamoddhAraka sabhA aM. aM. aM. saM. sukhalAla saMghavI sukhalAla saMghavI esiyATIka sosAyaTI yazovijayajI graMthamALA yazovijayajI graMthamALA nAhaTA dharsa jaina AtmAnaMda sabhA jaina AtmAnaMda sabhA phArbasa gujarAtI sabhA phArbasa gujarAtI sabhA phArbasa gujarAtI sabhA raoNyala eziyATIka jarnala raoNyala eziyATIka jarnala raoNyala eziyATIka jarnala bhAvanagara ArcIoNlaoNjIkala DipA. jaina satya saMzodhaka pRSTha 272 240 254 282 118 466 342 362 134 70 316 224 612 307 250 514 454 354 337 354 372 142 336 364 218 656 122 764 404 404 540 274 414 400 320 148 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 754 194 3101 276 69 100 136 266 244 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2068 (I. 2012) seTa naM.-4 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| krama | pustaka nAma kartA / saMpAdaka bhASA | prakAzaka 127 | mahAprabhAvika navasmaraNa sArAbhAI navAba guja. sArAbhAI navAba 128 | jaina citra kalpalatA sArAbhAI navAba guja. sArAbhAI navAba 129 | jaina dharmano prAcIna itihAsa bhAga-2 hIrAlAla haMsarAja guja. hIrAlAla haMsarAja 130 | oparezana ina sarca opha saM. menyu. bhAga-6 pI. pITarasana aMgrejI | eziyATIka sosAyaTI 131 | jaina gaNita vicAra kuMvarajI ANaMdajI guja. jaina dharma prasAraka sabhA 132 | daivajJa kAmadhenu (prAcina jyotiSa graMtha) zIla khaMDa saM. | braja. bI. dAsa banArasa 133 || | karaNa prakAzaH brahmadeva saM./aM. | sudhAkara dvivedi 134 | nyAyavizArada maho. yazovijayajI svahastalikhita kRti saMgraha | yazodevasUrijI guja. | yazobhAratI prakAzana 135 | bhaugolika koza-1 DAhyAbhAI pItAMbaradAsa guja. | gujarAta barnAkyulara sosAyaTI 136 | bhaugolika koza-2 DAhyAbhAI pItAMbaradAsa guja. | gujarAta varnAkyulara sosAyaTI 137 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-1 aMka-1,2 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 138 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-1 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI / jaina sAhitya saMzodhaka punA 139 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-2 aMka-1, 2 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 140 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-2 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 141 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-3 aMka-1,2 / / jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 142 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-3 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 143 | navapadonI AnupUrvI bhAga-1 somavijayajI guja. zAha bAbulAla savacaMda 144 | navapadonI AnupUrvI bhAga-2 somavijayajI | zAha bAbulAla savacaMda 145 | navapadonI AnupUrvI bhAga-3 somavijayajI guja. zAha bAbulAla savacaMda 146 | bhASavati zatAnaMda mArachatA saM./hi | eca.bI. guptA enDa sansa banArasa 147 | jaina siddhAMta kaumudI (ardhamAgadhI vyAkaraNa) ratnacaMdra svAmI prA./saM. | bhairodAna seThIyA 148 | maMtrarAja guNakalpa mahodadhi jayadayAla zarmA hindI | jayadayAla zarmA 149 | phakkIkA ratnamaMjUSA-1, 2 kanakalAla ThAkUra saM. harikRSNa nibaMdha 150 | anubhUta siddha vizAyaMtra (cha kalpa saMgraha) meghavijayajI saM./guja | mahAvIra graMthamALA 151 | sArAvali kalyANa vardhana saM. pAMDuraMga jIvAjI 152 | jyotiSa siddhAMta saMgraha vizvezvaraprasAda dvivedI saM. bIjabhUSaNadAsa banArasa 153| jJAna pradIpikA tathA sAmudrika zAstram rAmavyAsa pAnDeya saM. | jaina siddhAMta bhavana nUtana saMkalana | A. caMdrasAgarasUrijI jJAnabhaMDAra - ujjaina hastaprata sUcIpatra hindI | zrI AzApuraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 2 | zrI gujarAtI zve.mU. jaina saMgha-hastaprata bhaMDAra - kalakattA | hastaprata sUcIpatra hindI | zrI AzApuraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 274 168 282 182 guja. 384 376 387 174 320 286 272 142 260 232 160 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra | pRSTha 304 122 208 70 310 462 512 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2069 (I. 2013) seTa naM.-5 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| | krama | pustaka nAma kartA/saMpAdaka viSaya | bhASA saMpAdaka/prakAzaka 154 | uNAdi sUtro opha hemacaMdrAcArya | pU. hemacaMdrAcArya | vyAkaraNa | saMskRta johana kriSTe 155 | uNAdi gaNa vivRtti | pU. hemacaMdrAcArya vyAkaraNa saMskRta pU. manoharavijayajI 156 | prAkRta prakAza-saTIka bhAmAha vyAkaraNa prAkRta jaya kRSNadAsa guptA 157 | dravya parikSA aura dhAtu utpatti | Thakkara pherU dhAtu saMskRta /hindI | bhaMvaralAla nAhaTA 158 | Arambhasidhdhi - saTIka pU. udayaprabhadevasUrijI jyotISa saMskRta | pU. jitendravijayajI 159 | khaMDaharo kA vaibhava | pU. kAntIsAgarajI zIlpa | hindI | bhAratIya jJAnapITha 160 | bAlabhArata pU. amaracaMdrasUrijI | kAvya saMskRta paM. zIvadatta 161 | giranAra mAhAtmya daulatacaMda paraSottamadAsa tIrtha saMskRta /gujarAtI | jaina patra 162 | giranAra galpa pU. lalitavijayajI | tIrtha saMskRta/gujarAtI | haMsakavijaya phrI lAyabrerI 163 | praznottara sArdha zataka pU. kSamAkalyANavijayajI | prakaraNa hindI | sAdhvIjI vicakSaNAzrIjI 164 | bhAratiya saMpAdana zAstra | mUlarAja jaina sAhitya hindI jaina vidyAbhavana, lAhora 165 | vibhaktyartha nirNaya giridhara jhA saMskRta caukhambA prakAzana 166 | vyoma batI-1 zivAcArya nyAya saMskRta saMpUrNAnaMda saMskRta yunivarsiTI 167 | vyoma vatI-2 zivAcArya nyAya saMpUrNAnaMda saMskRta vidyAlaya | 168 | jaina nyAyakhaMDa khAdyam | upA. yazovijayajI nyAya saMskRta /hindI | badrInAtha zukla 169 | haritakAvyAdi nighaMTU | bhAva mitha Ayurveda saMskRta /hindI | zIva zarmA 170 | yoga ciMtAmaNi-saTIka pU. harSakIrtisUrijI | saMskRta/hindI | lakSmI veMkaTeza presa 171 | vasaMtarAja zakunam pU. bhAnucandra gaNi TIkA | jyotiSa khemarAja kRSNadAsa 172 | mahAvidyA viDaMbanA pU. bhuvanasundarasUri TIkA | jyotiSa | saMskRta senTrala lAyabrerI 173 | jyotirnibandha / zivarAja | jyotiSa | saMskRta AnaMda Azrama 174 | meghamAlA vicAra pU. vijayaprabhasUrijI jyotiSa saMskRta/gujarAtI | meghajI hIrajI 175 | muhUrta ciMtAmaNi-saTIka rAmakRta pramitAkSaya TIkA | jyotiSa | saMskRta anUpa mizra 176 | mAnasollAsa saTIka-1 bhulAkamalla somezvara jyotiSa orienTa insTITyUTa 177 | mAnasollAsa saTIka-2 bhulAkamalla somezvara | jyotiSa saMskRta orienTa insTITyUTa 178 | jyotiSa sAra prAkRta bhagavAnadAsa jaina jyotiSa prAkRta/hindI | bhagavAnadAsa jaina 179 | muhUrta saMgraha aMbAlAla zarmA jyotiSa | gujarAtI | zAstrI jagannAtha parazurAma dvivedI 180 | hindu esTrolojI pitAmbaradAsa trIbhovanadAsa | jyotiSa gujarAtI pitAmbaradAsa TI. mahetA 264 144 256 75 488 | 226 365 nyAya saMskRta 190 480 352 596 250 391 114 238 166 saMskRta 368 88 356 168 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543. E-mail : ahoshrut.bs@gmail.com zAha vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-380005. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2071 (I. 2015) seTa naM.-6 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI DijiTAijhezana dvArA DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustakewww.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| krama viSaya | bhASA pRSTha pustaka nAma kAvyaprakAza bhAga-1 | saMpAdaka / prakAzaka pUjya jinavijayajI 181 | saMskRta 364 182 kAvyaprakAza bhAga-2 222 183 kAvyaprakAza ullAsa-2 ane 3 330 184 | nRtyaratna koza bhAga-1 156 185 | nRtyaratra koza bhAga-2 ___ kartA / TikAkAra pUjya mammaTAcArya kRta pUjya mammaTAcArya kRta upA. yazovijayajI zrI kumbhakarNa nRpati zrI kumbhakarNa nRpati zrI azokamalajI | zrI sAraMgadeva zrI sAraMgadeva zrI sAraMgadeva zrI sAraMgadeva 248 504 saMskRta pUjya jinavijayajI saMskRta yazobhArati jaina prakAzana samiti saMskRta zrI rasIkalAla choTAlAla saMskRta zrI rasIkalAla choTAlAla saMskRta /hindI | zrI vAcaspati gairobhA saMskRta/aMgrejI | zrI subramaNyama zAstrI saMskRta/aMgrejI | zrI subramaNyama zAstrI saMskRta/aMgrejI | zrI subramaNyama zAstrI saMskRta/aMgrejI | zrI subramaNyama zAstrI saMskRta zrI maMgeza rAmakRSNa telaMga gujarAtI mukti-kamala-jaina mohana graMthamAlA 448 188 444 616 190 632 | nArada 84 | 244 zrI caMdrazekhara zAstrI 220 186 | nRtyAdhyAya 187 | saMgIratnAkara bhAga-1 saTIka | saMgIratnAkara bhAga-2 saTIka 189 | saMgIratnAkara bhAga-3 saTIka saMgIranAkara bhAga-4 saTIka 191 saMgIta makaranda saMgIta nRtya ane nATya saMbaMdhI 192 jaina graMtho 193 | nyAyabiMdu saTIka 194 | zIghrabodha bhAga-1 thI 5 195 | zIghrabodha bhAga-6 thI 10 196| zIghrabodha bhAga-11 thI 15 197 | zIghrabodha bhAga-16 thI 20 198 | zIghrabodha bhAga-21 thI 25 199 | adhyAtmasAra saTIka 200 | chandonuzAsana 201 | maggAnusAriyA saMskRta hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA 422 hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA 304 zrI hIrAlAla kApaDIyA pUjya dharmotarAcArya pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya gaMbhIravijayajI eca. DI. belanakara 446 |414 hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA saMskRta/gujarAtI | narottamadAsa bhAnajI 409 476 siMghI jaina zAstra zikSApITha 444 saMskRta saMskRta/gujarAtI zrI DI. esa zAha | jJAtaputra bhagavAna mahAvIra TrasTa 146 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543. E-mail : ahoshrut.bs@gmail.com zAha vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-380005. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2072 (I. 2016) seTa naM.-7 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI DijiTAijhezana dvArA DIvIDI banAI usakI suucii| pRSTha 285 280 315 307 361 301 263 395 krama pustaka nAma 202 | AcArAMga sUtra bhAga-1 niyukti+TIkA 203 | AcArAMga sUtra bhAga-2 niyukti+TIkA 204 | AcArAMga sUtra bhAga-3 niyukti+TIkA 205 | AcArAMga sUtra bhAga-4 niyukti+TIkA 206 | AcArAMga sUtra bhAga-5 niyukti+TIkA 207 | suyagaDAMga sUtra bhAga-1 saTIka 208 | suyagaDAMga sUtra bhAga-2 saTIka 209 | suyagaDAMga sUtra bhAga-3 saTIka 210 | suyagaDAMga sUtra bhAga-4 saTIka 211 | suyagaDAMga sUtra bhAga-5 saTIka 212 | rAyapaseNiya sUtra 213 | prAcIna tIrthamALA bhAga-1 214 | dhAtu pArAyaNam 215 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-1 216 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-2 217 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-3 218 | tArkika rakSA sAra saMgraha bAdArtha saMgraha bhAga-1 (sphoTa tattva nirUpaNa, sphoTa candrikA, 219 pratipAdika saMjJAvAda, vAkyavAda, vAkyadIpikA) vAdArtha saMgraha bhAga-2 (SaTkAraka vivecana, kAraka vAdArtha, 220 | samAsavAdArtha, vakAravAdArtha) | bAdArtha saMgraha bhAga-3 (vAdasudhAkara, laghuvibhaktyartha nirNaya, 221 __ zAbdabodhaprakAzikA) 222 | vAdArtha saMgraha bhAga-4 (AkhyAta zaktivAda chaH TIkA) kartA / TikAkAra bhASA saMpAdaka/prakAzaka | zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI malayagiri | gujarAtI zrI becaradAsa dozI A.zrI dharmasUri | saM./gujarAtI | zrI yazovijayajI graMthamALA zrI hemacaMdrAcArya | saMskRta A. zrI municaMdrasUri zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI | zrI becaradAsa dozI zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI | zrI becaradAsa dozI zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI zrI becaradAsa dozI A. zrI varadarAja saMskRta rAjakIya saMskRta pustakAlaya vividha kartA saMskRta mahAdeva zarmA 386 351 260 272 530 648 510 560 427 88 vividha kartA / saMskRta | mahAdeva zarmA 78 mahAdeva zarmA 112 vividha kartA saMskRta raghunAtha ziromaNi | saMskRta mahAdeva zarmA 228 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnapITha lokodaya granthamAlA -- hindI granthAGka - 22 khaNDaharoMkA vaibhava muni kAntisAgara ZA RE 30 BHARATIYA JANA PATRI 944 bhAratIya jJAnapITha * kAzI Aho ! Shrutgyanam Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnapITha lokodaya-granthamAlA-sampAdaka aura niyAmaka ... zrI lakSmIcandra jaina ema0 e0 dvitIya saMskaraNa * 1959 * mUlya chaha rupaye prakAzaka mantrI, bhAratIya jJAnapITha durgAkuNDa roDa, vArANasI * mudraka bAbUlAla jaina phAgulla sanmati mudraNAlaya, vArANasI Aho! Shrutgyanam Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa vividhavAGmayopAsaka, zAsana-prabhAvaka, prAtaHsmaraNIya, paramapUjya, puNyamUrti, upAdhyAyapadavibhUSita guruvarya 1008 muni zrI sukhasAgarajI mahArAjake kara-kamaloMmeM sAdara samarpita / guru caraNopAsaka muni kAntisAgara zrI kezaravijayajI lAyabrerI paM. kalyANa vijaya zAstra saMgraha jAlora (rAja.) Aho! Shrutgyanam Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho ! Shrutgyanam Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 1. jaina-purAtatva pRSTha w w 102 106 vAstukalA ilorA jaina-purAtattva aihola prAcInatA bhAbhera stUpa-pUjA aMkAi-taMkAi pratimA triMgalavAr3I dhAtu-pratimAe~ cAMdavaDa kASTha-mUrtiyA~ sittannavAsalla 103 ratnakI mUrtiyA~ maMdira yakSa-yakSiNiyoMkI mUrtiyA~ 77 mAnastambha zramaNa-smAraka va pratimAe~ 81 cittaur3akA kIrtistambha 121 zrI sthUlabhadrajIkA smAraka 82 bhAvazilpa 123 gRhastha-martiyA~ lekha 128 guphAe~ prastara aura dhAtu-pratimA 133 jogImArA anveSaNa 134 DhaMkagiri purAtattvAnveSaNakA itihAsa 136 candraguphA purAtattva vibhAgakI sthApanA 140 bAdAmI jaina smArakoMmeM bauddha-smAraka zramaNa hila __ honekA bhrama 2. madhyapradezake jaina-purAtattva rohaNakher3a 158 panAgara 174 kAraMjA 160 / slimanAbAda 174 nAMdagA~va lakhanAdauna 175 - - Aho! Shrutgyanam Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 166 175 ArabI 162 padmapura 176 bhadrAvatI 164 AmagA~va paunAra 165 kAmaThA kelajhara 166 bAlAghATa 177 sindI DoMgaragar3ha jabalapura 167 jaina avazeSa 178 parikara 168 AraMga 185 tripurI rAyapura 187 bahurIbanda 173 zrIpura 158 nAgarA eka mahattvapUrNa dhAtu-pratimA 188 3. mahAkosalakA jaina-purAtattva sthApatya 198 RSabhadeva-saM0 651 206 mUrtikalA 164 ardha siMhAsana khaNDita mastaka ambikA 211 khaDgAsana-jina-mati 203 sayakSa neminAtha 213 toraNadvAra. navagrahayukta jina-pratimA 214 jaina-toraNa 207 / jina-mUrti 4. prayAga saMgrahAlayakI jaina-mRtiyA~ jaina mUrtikalAkA rAjagRhakI ambikA 257 kramika vikAsa 222 bhavana-sthita mUrtiyoMkAparicaya230 bAharakI pratimAe~ 236 elorAkI ambikA 258 ambikA 250 atirikta sAmagrI 256 ambikAkI eka aura mUrti 253 / avazeSa upalabdhi sthAna 260 0 210 201 205 216 Aho ! Shrutgyanam Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 260 271 261 262 rahara 263 264 265 272 5. vindhyabhUmikI jaina-mUrtiyA~ pRSTha jaina-purAtattva 266 kucha jaina mUrtiyA~ yakSiNIkA vyApaka rUpa 270 eka vizeSa pratimA zaiva prabhAva uSNala kuNDa toraNa dvAra 271 rAma-mandira mAnastaMbha 272 kumAra maTha rIvA~ke jaina avazeSa uccakalpa (ucaharA) rAmavana 286 maihara jaso 288 6. madhyapradezakA bauddha purAtattva nAgArjuna 266 tArAdevI vAkATaka 304 somavaMzI zaiva kaba hue ? 310 turaturiyA zrIpura-sirapura 314 tripurIkI bauddha-mUrtiyA~ avalokitezvara mUrtiyoMkI prApti va nirmANakAla 316 7. madhyapradezakA hindU-purAtatva rohaNakher3a 342 bAjanAmaTha bAlApura 342 bher3AghATa kauNDinyapura 343 panAgara kelajhara 343 kaTanI bhadrAvatI 344 kArItalAI tripurI 345 bilaharI gar3hA 347 lakSmaNa-sAgara 321 dhAtu-pratimAe~ 328 326 331 WWW buddhadeva 3488 346 352 354 354 355 Aho ! Shrutgyanam Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha pRSTha 374 zrIpura WWW AM 383 266 402 viSNu varAha mandira 356 tapasI tAla maTha 357 rAyapura hAthIkhAnA AraMga 378 mUrtiyA~ 365 vApikAe~ 366 rAjima kAmaThA banajAroMke cautare 384 chattIsagar3ha 371 satI va zakti cotare DoMgaragar3hakI bilAI 373 8. mahAkosalakI katipaya hindU-mUrtiyA~ mUrtikalA 360 hindU-dharmakI mUrtiyA~ nArI-mUrtiyA~ 403 dazAvatArI viSNu sarasvatI 404 parikara gajalakSmI 404 umA-mahAdeva 405 gaNeza kalyANadevI 406 kubera 402 paricArikAe~ 407 navagraha | lokajIvana 9. mahAkosalakI kalA-kRtiyA~ cAra pagar3iyA~ 411 / pagar3iyoMkA mUlasrota 415 10. zramaNa saMskRti aura saundarya-pR0 416 362 0 363 0 0 365 366 401 gaMgA 0 0 402 408 Aho ! Shrutgyanam Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaibhavakI jhAMkI TUTe-phUTe khaMDahara bhI sampadA aura vaibhava haiM, isa bAtako hamane jitanI bAra sunA hai, utanI bAra samajhA nhiiN| samajhA isalie nahIM ki binA samajhe kAma cala rahA hai / dezake sAmane aura kitane hI bar3e kAma haiN| 'vyaktike sAmane aura kitanI hI jimmedAriyA~ haiM / paMcavarSIya yojanAoMke dvArA hama naye nirmANakA svapna dekha rahe haiM--vaha nirmANa jo hamAre dezake 35 karor3a AdamiyoMko khAnA degA, kapar3A degA, naye makAna degaa| jIvanakA stara U~cA hogaa| logoMko sukha-suvidhA milegii| rASTrake pAsa sampatti hogii| hamArI rASTriya zaktikA vistAra hogA aura nizcaya rUpase hamArI ghAka mAneMge--amrIkA, briTena, rUsa, ciin......| vaibhavakI isa paribhASA aura isa rUpake sAmane khaMDaharoMkI bAta socanA, yA na socane para Azcarya karanA hI Azcarya hai| lekina, zrI muni kAntisAgarajI jaise dhunI aura svapnadraSTA bhI hamAre bIcameM haiM jo 'vaibhava'ke dUsare garimAvAna rUpako dikhAneke lie hameM khaMDaharoMke bIca le jAnepara kaTibaddha haiN| khaMDaharoMkA vaibhava hamArA sAMskRtika vaibhava hai| yaha hamArA aisA uttarAdhikAra hai, jisakA mUlya sone-cA~dImeM nahIM aAMkA jA sktaa| yaha mUlya jIvanake Arthika starakA mUlya nahIM hai, yaha hai jIvanake AdarzokA mUlya / niHsandeha, hamArI paMcavarSIya yojanAe~ apanI jagaha Avazyaka haiM, kintu ina yojanAoMko banAnevAle vyaktiyoMne 'hI rAjyacihnake lie dharmacakrakI aura rAjya-preraNAke lie 'satyameva jayate' kI pratiSThA kI hai| jo dharmacakra rAjyakI patAkApara aMkita hai aura jo zabdAvali rAjyakI moharako Ahata karatI hai, vaha yadi 'vaibhava'kA mUrta rUpa nahIM to aura kyA ho sakatA hai ? Aho ! Shrutgyanam Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kheda isI bAtakA hai ki jahA~ artha aura Arthika yojanAe~ hamAre rASTrake jIvanako rAta-dina ulajhAye rahatI haiM, vahA~ dharmacakra aura 'satyameva jayate' kevala dekhanekI cIja raha gaye haiM / unakA artha hamAre manako varSoM meM eka bAra bhI nahIM chuutaa| yaha dharmacakra aura yaha rAjya-maMtra hameM jina khaMDaharoMse prApta hue haiM, una-jaise khaMDaharoMke vaibhavakI kathA hI zrI muni kAntisAgarajI sunAne cale haiN| ve zvetAmbara sAdhu haiM / paidala hI calate haiN| saMyamako sAdhanA jIvanakA lakSya hai / upadeza denA jIvanakA kartavya hai| hamAre bahutase sAdhuaoMkI bhAMti vaha bhI upadeza dete rahate aura prAtmakalyANake lie jJAnakI sAdhanA karate rahate, para yaha unakI sUjha hai ki unhoMne apanI sAdhanAkA kSetra aAdhunika saje-sajAye maMdiroMkI apekSA khaMDaharoMko adhika bnaayaa| purAtattvake vidyArthI meM jo lagana, kalA-marmajJatA, aitihAsika jJAnakI pRSThabhUmi aura vaijJAnika dRSTi honI cAhie, vaha bhI saba zrI muni kAntisAgarajImeM hai| 'khaMDaharoMkA vaibhava' isa bAtakA pramANa hai| sabase bar3I bAta yaha ki vaijJAnikakI dRSTike sAtha unameM kavi aura kalAkArakA hRdaya hai jo unheM khaMDaharoMkI sauMdarya-sRSTi meM itanA tallIna kara detA hai ki vaha ghaMToM khoye-khoye-se rahate haiN| ve likhate haiM : ___ "maiM svayaM kisI prAcIna khaMDaharameM jAtA hU~ to mujhe vahA~ke eka-eka kaNameM aAnaMdarasakI dhArA bahatI dIkhatI hai aura usa samaya merI vicAradhArAkA vega itanA bar3ha jAtA hai ki use lipi dvArA nahIM bA~dhA jA sktaa| khaMDita pratimAkA aMza ghaMToM taka dRSTiko haTane nahIM detA"...... "sacamuca pattharoMkI duniyA bhI ajIva hai, jahA~ kalAkAra vANIvihIna jIvana-yApana karanevAloMke sAtha ekAkAra ho jAtA hai " ___"merA vizvAsa rahA hai ki kalAkAra khaMDaharameM praveza karatA hai, taba vahA~kA eka-eka patthara usase bAte karaneko mAno lAlAyita rahatA hai, aisA AbhAsa hotA hai| kalAkAra avazeSoMko sahAnubhUtipUrvaka aMtaramanase Aho! Shrutgyanam Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dekhatA hai, paryavekSaNa karatA hai, unameM ekAkAra honekI ceSTA karatA hai, tabhI to vaha TUTe-phUTe pattharake Tukar3oMmeM bikhare hue saMskRti aura sabhyatAke bIjoMko ekatra kara unakA navIna sAmayika sphUrtidAyaka saMskaraNa taiyAra karatA hai|" 'khaMDaharoMke vaibhava meM lekhakakI aneka varSoMkI kaThina purAtattva-sAdhanA 10 lekhoMke rUpameM pratiphalita huI hai| isameM 3 lekha madhyapradezake jaina, bauddha aura hiMdU purAtattvase sambaMdhita haiM aura 3 lekha mahAkosalake purAtattvase / 2 lekhoMmeM prayAga-saMgrahAlaya tathA viMdhyabhUmikI jainamUrtiyoMkA digdarzana hai| zeSa 2 nibaMdha haiM---jaina-purAtattva tathA zramaNa saMskRti aura sauMdarya / ye itane suMdara aura upAdeya haiM ki purAtattvakA kalApakSa evaM darzana pakSa aitihAsika pRSThabhUmike sAtha buddhigamya ho jAtA hai| 'khaMDaharoMkA vaibhava' par3hakara bhAratIya purAtattvakI garimA tathA sauMdaryakI chApake uparAMta jo do bhAvanAe~ prabala rUpase jAgRta hotI haiM ve haiM :-- . 1. bhAratIya purAtattvakI vividhatAmayI vikAsazrRMkhalA aura 2. isa purAtattvake prati dezakI hRdayahIna upekSA / ina donoM bAtoMko sAra rUpameM samajha lenA yAvazyaka hai kyoMki purAtattvake yahI do pahalU haiM jo hamAre jIvanako chate haiM aura jinake viSayameM hamArA dRSTikoNa spaSTa ho jAnA caahie| ___ jaina, bauddha, hiMdU-maMdiroM meM Aja sthApatya, mUrtitakSaga aura pUjA-vidhAna aAdikI eka paripATI bana gaI hai, jise bahuta-sI jagaha A~kha baMdakara, 'zAstroM ke aAdhArapara vyavahArameM lAyA jA rahA hai| hamameM se bahutoMko isa vidhAnameM parivartana karanekI na kalAtmaka kSamatA hai na bauddhika sUjha / phira bhI yadi aAja koI maMdirakI bajAvaTa ke sambandhameM, mUrtike parikarakI kalpanAmeM yA pUjAke vidhAnameM parivartanakI bAta soce athavA apanI mAnyatAko nayA rUpa de to vaha 'adhArmika' taka kahA jA sakatA hai| aAgraha bar3e dRr3ha haiN| hamArI kaTTaratAmeM herapherakI guMjAiza nahIM / hama pUjA khar3e hokara Aho! Shrutgyanam Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 12 - kareM yA baiThakara, phUla car3hAyeM yA akSata, pUjAke dravyoMkA krama isa rUpameM ho yA usa rUpameM zrAdi sAdhAraNa praznoMmeM bhI vidhi aura vidhAnakI maujUdA paripATI aparivartanazIla hai| hama bahuta kama yaha socate haiM ki pUjAkI vidhikI to bAta hI kyA, hamAre maMdiroMkI banAvaTa aura mUrtiyoMko gar3hanameM parivartana hotA rahA hai| phira bhI unakI pUjyatA kama nahIM huii| udAharaNake lie 'khaMDaharoMkA vaibhava meM hameM nimnalikhita tathya milate haiM, jo sthApatya aura mUrtikalAkI vividhatA yA vikAsakI ora saMketa karate haiM :1. mUrtizilpa-dakSiNakA mUrtizilpa uttarase bhinna hai| eka yugakI kalA dUsare yugakI kalA se bhinna hai / kahIM-kahIM prAntIyatA bhI mUrtiyoM ke AkAra meM parilakSita hotI hai / 2. prabhAmaMDala-mUrtiyoM ke pIche jo prabhAmaMDala yA bhAmaMDala banAyA jAtA hai, usakA kramika vikAsa huA hai| kuSANakAlIna prabhAmaMDala sAdA thA, guptakAlIna alaMkRta aura guptottarakAlIna prabhAmaMDala to alaMkAra upakaraNoMse itanA adhika bhara diyA gayA thA ki mUla mUrti gauNa ho gaI aura prabhAmaMDalako sajA mukhya / 3. parikara-mUrtiyoMke cAroM ora zilApaTTapara jo anya mUrtiyA~ yA alaMkaraNa khane gaye vaha 2-3 zatAbdiyoM ke bAda badalate gye| kAlAntarameM ina parikaroMmeM prAtihAryake sAtha sAtha zrAvakoMkI mUrtiyA~ bhI zAmila hone lgiiN| 4. lakSaNa-bhinna-bhinna tIrthaMkarakI mUrtiyoMkI pahacAna bhinna-bhinna lakSaNoM se hai, para lakSaNakA bheda bAdakI cIz2a hai / aneka prAcIna mUrtiyoMmeM yaha bheda nahIM hai| 5. kaI prAcIna jaina-mUrtiyoMmeM siraparase khule bAla kaMdhoMpara laTakate dikhAye gaye haiN| yaha mUrtiyA~ jainadharmake Adi tIrthaMkara RSabhanAthakI haiM aura kahIM-kahIM yaha catu:muSTIkezaloMcakA rUpaka hai / Aho! Shrutgyanam Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 13 - 6. ambikAkA pracalita rUpa yaha hai ki vaha aAmake vRkSake nicale bhAgameM siMhAsanapara baiThI hai, sAthameM do bAlaka haiM / para isa rUpameM kahIM-kahIM bhinnatA bhI milatI hai| isase bhI bar3I bAta yaha ki yadyapi ambikA bhagavAna neminAthakI adhiSThAtR devI hai phira bhI kahIM-kahIM yaha RSabha nAthakI mUrtike sAtha sammilita hai| 7. muniyoM aura gRhasthoMkI bhI mUrtiyA~ banAI gaI haiM, yadyapi gRhasthoMkI mUrtiyA~ upAsyake rUpameM na hokara upAsakake rUpameM haiN| 8. mugalakAlIna maMdiroMke agrabhAgameM kahIM-kahIM mInAra bhI pAyA jAtA hai, jo mAnastambhakI zailIse bhinna hai| isI prakAra prArabI ( madhyapradeza ) meM eka maMdira hai, jisameM jainamUrtike sAtha takiyA banA huaA hai| aisI mUrti aura kahIM nahIM hai| rAyapura :( madhyapradeza ) meM eka aisA jainamaMdira hai jisake zikharapara bhogAsana aMkita haiM / bher3AghATa (madhyapradeza) meM gaNezakI eka aisI mUrti hai jo strIke rUpameM hai, Adi Adi / bhAratIya sthApatya aura mUrtikalAke kramika vikAsa athavA tatsaMbaMdhI tathyoMkA jJAna na honese jahA~ janasAdhAraNake pUrvAgraha DhIle nahIM par3ate, vahA~ bauddhika taTasthatA rakhanevAle vidvAn bhI niSkarSoM meM bhUla kara baiThate haiN| isa pustakameM / isa prakArakI kaI bhUloMkA nirAkaraNa kiyA gayA hai / udAharaNake lie, purAtattva anusandhAnake prArambhika dinoM sara elekjeMDara kaniMghama (jinake zrama aura sAdhanAke lie bhArata ciraRNI rahegA ) ne bahuta-se jaina-stUpoMko bauddha stUpa ghoSita kiyA, kyoMki unako dhAraNA thI ki jaina-zilpakalAmeM stUpoMkA calana nahIM hai / lagabhaga 10 varSa bAda san 1867meM jaba bulharane mathurAke jaina-stUpoMke sambandhameM lekha likhA aura apanI mAnyatAe~ pragaTa kI, taba vidvAnoMkA vicAra bdlaa| phira bhI kaniMghama apanI 24 jildoMmeM jahA~ kahIM jaina-stUpoMko bauddha stUpa likha gaye, aneka vidvAna Aja bhI usIke aAdhArapara uddharaNa karate rahate haiN| purAtattvake Aho ! Shrutgyanam Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 eka dUsare vidvAn phargusanane ghoSita kiyA thA ki jainoMne guphAe~ nahIM banAI -- isa bAtakA bhI kaThinatAse nirAkaraNa huA / zrAja aneka jaina guphAe~ jaise udayagiri - khaMDagiri (ur3IsA), udayagiri ( bhelasA, madhya bhArata), jogImArA ( madhyapradeza -- saragujA, DhaMkagiri (saurASTra-- zatru jaya ke pAsa), ilorA (haidarAbAda) ehola (bAdAmI tAllukA), cA~davar3a ( nAsika ), sittannavAsala ( paDukkoTA ) zrAdikI prasiddhi prApta kara cukI haiN| aneka vartamAna lekhakoMko jaina- mUrtiyoM ke lakSaNa, cihna aura parikaroMkA yathArtha jJAna na honeke kAraNa bhrAmaka mAnyatAoM ke ullekhakA doSI honA par3atA hai| lAhaura se prakAzita, zrI bhaTTAcArya likhita jaina zrAikonogrAphI meM RSabhanAthakA citra do bAra chApA hai aura bailakA cihna hote hue bhI mUrtiko mahAvIrakI mUrti likhA hai| prayAga saMgrahAlayake vivaraNoMmeM pArzvake yakSako gaNapati mAnakara likhA hai ki jainiyoM meM gaNezakI pUjA hotI hai / tripurI (madhyapradeza) meM eka mUrtike parikarameM do yugala mUrtiyoM ko dekhakara eka vidvAnane likhA hai ki yaha azokakI santAna saMghamitrA aura mahendrakI mUrtiyA~ haiM, jaba ki mUla mUrti neminAthakI hai, jaisA ki zaMkha cihnase lakSita hai / vAstavameM parikarakI mUrtiyA~ ambikA aura gomeva yakSakI haiM / -- dUsarI bAta jisakI aura maiMne prastAvanAke prArambhameM saMketa kiyA hai, vaha hai hamAre purAtatvoM aura kalAkRtiyoMko hRdayahIna upekSA | 'khaNDaharoMvaibhava' meM lekhaka ne vizeSakara madhyapradezake purAtatvoMkA hI varNana kiyA haiM, jinheM usane apane paidala bhramaNameM svayaM dekhA hai / kintu itane sImita pradezakI yAtrAmeM prAya: paga-paga para usane isa 'vaibhava' kI jo durgati dekhI, use par3hakara hRdaya vikala ho uThatA hai / dekhiye kitane bhayAnaka haiM yaha citra --: 1. yaha paunAra hai, ( pavanAra = pravarapura - vardhA ke pAsa ) mahArAja pravarasena - kA basAyA huA jo kisI samaya madhyapradezakI rAjadhAnI Aho ! Shrutgyanam Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 rahA hogA / purAne itihAsako chor3iye / yahI paunAra hai jahA~ AcArya vinobA bhAvene mahAtmA gAMdhIke zrAdezAnusAra pahalI bAra vyaktigata satyAgrahako kriyAtmaka rUpa diyA thA / isa paunArameM lekhakane 1643 meM 14vIM zatAbdIkA eka zilAlekha par3hA thA jo vizeSa aitihAsika mahattvakA thA aura jo itihAsakI kisI gutthIko sulajhAnemeM sahAyaka ho sakatA thA / usa samaya jisa vyaktike pAsa vaha lekha thA, usane kisI taraha bhI vaha nahIM diyA / 1651 meM lekhaka jatra punaH gaye to mAlUma huA vaha lekha kisI makAnakI dIvAra meM pattharakI jagaha laga gayA hai / itihAsa akSara lopa ho gaye ! ! 2. yaha kelakara hai, paunArase 10 mIla dUra / yahA~ kaI stambha haiM / aura yaha eka khaMDita-sA stambha hai jisapara akhaNDita samavazaraNa citrita hai-- itanA sundara aura bhavya ki lekhakane Ajataka aisA samavazaraNa khudA huA nahIM dekhA | isa stambhapara jisa kisAna kA dAvA hai, vaha roja Dherake Dhera kaMDe isapara sukhAtA hai / yahA~ itihAsakI lipipara gobarakI kalAkA lepa ho rahA hai / kSitijapara lopa uga rahA hai ! 3. yaha nAgarA hai, bhaMDArA jilemeM / 1642 meM lekhaka vahA~ gaye to eka mUrtipara 15 paMktiyoMkA lekha milA, jisake aitihAsika mahattva se prabhAvita hokara unhoMne ise nakala kara liyA / mUrtikI vyavasthA ThIka na ho sakI, kyoMki vaha mUrti kisAnoM ke lie bar3e kAmakI thI / vaha usapara z2Ara tez2a karate the / san 1951kI yAtrAmeM pAyA ki vaha mUrti kisI mahaMtakI samAdhimeM khaNDa-khaNDa hokara Aho! Shrutgyanam Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 -- kAma A gaI | itihAsakI AtmA zastroMkI dhArapara samAdhimeM vilIna ho gaI / aba kevala itihAsakA bhUta munijIke kAg2az2ameM cipaTA baiThA hai ! 4. yaha padmapura hai, goMdiyA tahasIla meM -- mahAkavi bhavabhUtikI janmabhUmi ! yahA~ kheta-khetameM jaina- mUrtiyA~ milatI haiM / itihAsa khetoM meM bo diyA gayA hai / dhvaMsakI phasala lahalahA rahI hai ! 5. yaha DoMgaragar3ha hai, sacamuca durgamagar3ha ! yahA~kI mUrtiyA~ upakaraNoMke lAlitya ke kAraNa bar3I suMdara aura advitIya haiM / saMtoSa kI bAta ho sakatI thI ki yahA~ ina mUrtiyoMkI pUjA hotI hai / para lajjAkI bAta hai ki ahiMsAke avatAra, jaina tIrthaMkarakI mUrtike zrAge pUjAke dinoMmeM yAja bhI bakarIkA baccA jIvita gAr3A jAtA hai / yahA~ itihAsa pUjatA hai ! 1 6. yaha jaso hai, vindhyapradezakI prasiddha purAtattvabhUmi / isakI mukhyatA yaha hai ki ise 'jaina - mUrtikA nagara' kahA jAtA hai / bar3e kAmakI haiM ye mUrtiyA~ / ina mUrtiyoMkI bar3I sundara sIr3hiyA~ banatI haiM / aura vaha dekhie, tAlAbapara hara dhobIkA hara pATa cikanA cikanA, majabUta maz2abUta inhIM mUrtiyoM kA banA hai / aura, sunie munijIko bAta / kahate haiM-- 'kisAnoMke zaucAlayase eka darjana mUrtiyA~ maiMne uThavAI / ' jaso kI bAta maiM kaha rahA hU~ / isI jasImeM eka tAlAba hai / isI jaso meM eka rAjA sAhaba the, una rAjA sAhabakA eka hAthI thA / eka dina vaha becArA hAthI mara gayA / dUra kahA~ le jAte, tAlAbake kinAre gAr3a diyA / jahA~ gAr3A vahA~ eka gar3hA raha Aho! Shrutgyanam Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 17 - gyaa| becAre rAjA sAhaba kyA karate ? unhoMne hukma diyA---'koI harja nahIM yaha bekAra mUrtiyA~ jo par3I huI haiM, saba lAkara isa gar3hemeM bhara do| mUrtiyA~ gar3hemeM bhara dI gii| jasomeM itihAsakI upayogitA hai, yahA~ itihAsako jasa milatA ! 7. yaha bahurIbaMda hai, jabalapurase 42 mIla uttarakI or| yahA~ 'khanuvAdeva'kA nivAsa hai| khanuvAdevakI mUrti zyAma pASANakI hai| khUba, 13 phuTa uuNcii| bhavya ! niHsaMdeha bhavya !! yahA~ke hiMdU khanuvAdeva'ko isalie pUjate haiM ki vaha kAbUmeM raheM aura Darake mAre suvidhAe~ dete raheM / 'khanuvAdeva' suvidhAe~ dete haiM, kyoMki vaha Darate haiM / vaha Darate haiM kyoMki vaha hara Ate-jAteke hAtha jUtoMse 'pUjate' haiN| bhagavAna zAntinAthakI isa mUrtike pArakhiyoMne purAtattva vibhAgase likhApar3hI kI; 'adolana' bhI kiyA; para 'khanuvAdeva'kI yaha pUjA baMda na ho skii| pUjAke mAmalemeM sarakAra hastakSepa nahIM karatI ! hamArA rAjya svataMtra hai, hamArA rAjya 'saikyUlara' hai; hama itihAsa kI rakSA karate hai ! lIjie, eka aura suna liijie| pratyakSa lekhakake hI zabdoMmeM rohaNakher3a (madhyapradeza) kI ghaTanA :"mere sammukha hI eka saMnyAsIne jo vahA~ke bAlAjI maMdirameM rahate the aura mujhe purAtana avazeSa batAne cale the, laTThase dakSiNako khaDagAsana jaina-pratimAke mastakako dhar3ase alaga kara prasanna hue|" jI hA~, Apane ThIka par3hA hai--"dhar3ase alagakara prasanna hue ! yaha rohaNakher3a hai / yahA~ saMnyAsI prasanna hotA hai, aura itihAsa phUTaphUTakara vilakhatA hai ! isa prasaMgakA aura Age bar3hanA ThIka nhiiN| Aho! Shrutgyanam Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 18 - itanA hameM yaha samajhaneke lie paryApta honA cAhie ki jisa itihAsakI sRSTi karake hamAre dezane apanA hI nahIM mAnava jAtikA mastaka U~cA kiyA thA, use hama pairoM tale rauMdakara naSTa kara rahe haiM / hama kahate haiM anAryoMne, mlecchoMne, musalamAnoMne bhAratIya mUrtikalAko uccatama abhivyaktiyoMko naSTa kara DAlA / aba jaba hama yaha bAta kaheM to hameM paunArakA, kailajharakA, nAgarAkA, padmapurakA, DoMgaragar3ha kA bhI dhyAna jAnA caahie| hameM jasoke vigata mahArAja aura rohagakher3ake saMnyAsIko bhI isI sUcImeM yAda kara lenA caahie| apanI-apanI zakti bhara hama ina kalA-kRtiyoMko ina ajJAniyoM aura asahiSNuoMke hAthase bacAyeM, isa taraha jaise hama sampattikI rakSA karate haiN| 'khaMDaharoMkA vaibhava' prakAzita karake bhAratIya jJAnapITha pAThakoMkA dhyAna bhAratIya purAtattvakI garimA aura surakSAkI AvazyakatAkI ora AkarSita karanA cAhatA hai / pustakakA viSaya gambhIra hai, bhASA bhI tadanukUla gambhIra mAlUma degii| para, jo par3hane aura samajhanekI cIja hai use mana lagAkara par3hanA hI cAhie / rASTroMkA nirmANa jJAnake prati itanA zrama to cAhatA hI hai| purAtattvake viSayameM pratyeka lekhaka sAvadhAnIse likhanekA prayatna karatA hai, para vismRta atItako aMdhakArase nikAlakara par3hanemeM anumAnake dhuMdhale prakAzameM kAma calAnA par3atA hai| satata anusandhAna hI nizcayAtmaka jJAna-jyoti detA hai| anusandhAna sambandhI aisI pustakoMko pAThakoMse Adara mile to purAtattva ke vidvAna apane zramake lie adhikAdhika prerita hoN| 'jJAnapITha' apanI sevAkI aMjali car3hA rahA hai| lakSmIcandra jaina, sampAdaka lokodaya hindI granthamAlA Aho ! Shrutgyanam Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDahara-darzana bhAratavarSakA sAMskRtika vaibhava khaNDaharoMmeM bikharA par3A hai| khaNDahara mAnavatAke bhavya pratIka haiN| bhAratIya jIvana, sabhyatA aura saMskRtike gauravamaya tattva pASANoMkI eka-eka rekhAmeM vidyamAna hai| vahA~ko pratyeka kRti saundaryakA saphala pratinidhitva karatI hai| janajIvanakA uccatama rUpa aura prakRtikA bhavya anukaraNa kalAkAroMne saMskRtike punIta prakAzameM, kalAke dvArA jisa uttama rItise kiyA hai, vahI hamArI maulika sampatti hai / khaNDaharoMke saundarya sampanna avazeSa hRttaMtrIke tAroMko jhaMkRta kara dete haiM / hRdayameM spaMdana utpanna kara dete haiN| prakRtikI sukumAra godameM pale kalAtmaka pratIkoMke darzanase anirvacanIya Ananda prApta hotA hai| rasapUrNa prAkRtiyA~ "raso'yamAtmA"kI amara uktipara muhara lagA detI haiM / Antarika vRttiyA~ jAgRta ho jAtI haiM aura mAnava kucha kSaNoM ke lie antarmukha ho, Atma darzana karane lagatA hai| aAtmIya vibhUtiyoMke prati sammAnase mastaka jhuka jAtA. hai / jIvanameM adamya utsAha chA jAtA hai / kalAtmaka kRti rUpI latAte pariveSTita khaNDahara, kalAkAroMko yA dRSTisampanna manuSyoMko nandana vana-sA lagatA hai| vahA~ke kaNa-kaNameM saMskRti aura sAdhanAke mauna svara guMjarita hote haiM / eka-eka ITa va pASANa atItakA mauna saMdeza sunAte haiM / vahA~kI mRtikAkA saMsarga hote hI mAnasa paTalapara uccakoTike bhAva tvaritagatise bahane lagate haiM / kalAkAra apane Apako kho baiThatA hai| usakI dRSTi zilpa gauravase staMbhita ho jAtI hai, jaise artha gauravake sAhityika kii| tanmayatA, vANIvihIna bhASAkA kAma karatI haiM / jIvanakA satya prApta karaneke lie ekAgratA vAMchanIya hai / kalAkArakA dRSTikoNa jitanA nirmala, vyApaka, zuddha aura baliSTha hogA aura jitanI rasa-grahaNa zakti Aho! Shrutgyanam Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 tIvratara hogI, utanI hI nikaTatAkA vaha pASANoMse sambandha sthApita kara sakatA hai va vigata gauravakA rasa vahIM cUtA hai| deha-gauNatva hI dehIke rahasyako prApta kara sakatA hai / vahA~ cakSudarzana mahattva nahIM rakhatA para antaradarzanakI pradhAnatA rahatI hai / "jyotiH pazyati rUpANi kA saMcAra - sAkSAtkAra khaNDaharoMmeM hotA hai / vahA~ antaramana tRpta hokara navIna bhAvanAoM ko janma detA hai| tabhI to vaibhavakI jhAMkI hotI hai| vahA~kA vaibhava preraka hotA hai / prasaMgataH eka bAtakI spaSTatA zrAvazyaka hai / vaha yaha ki khaNDaharoMkA yathArtha Ananda aura vAstavika rahasya prApta karanA hai, va kalAtmakatAke maulika bhAvoM ko samajhanA hai to zrApa jaba kabhI kisI kalAtmaka khaNDahara meM jAyeM to ekAkI hI jaayeN| kyoMki sAmUhika nirIkSaNase khaNDaharoMkA aitihAsika va kAlika mahattva to samajhA jA sakatA hai, para usakI AtmAkA jJAna nahIM hotA, na saundaryakA samucita bodha hI hotA hai / khaNDaharoMkI anubhUti vANIkI apekSA nahIM rakhatI, vaha hRdayastha bhAvoMkI brahmANDavyApinI kavitA hai jo ciramaunameM hI apanA aura sampUrNa loka-jIvanakA saccA paricaya detI hai / khaNDahara saMskRti, prakRti aura kalAkA triveNI saMgama hai, jahA~ satyaM zivaM sundaramkA sAkSAtkAra hotA hai / vaha sAkSAtkAra mastiSkase nahIM para hRdayase hotA hai / mastiSka tathyataka sImita rahatA hai jaba hRdaya satyako khojatA hai / anubhUtikA vyaktikaraNa hI yadi kavitA hai to maiM kahU~gA ki sAhityika bhASAmeM khaNDahara mahAkAvya hai / apane vihAra meM -- pAda bhramaNa meM jahA~ mujhe khaNDahara mila jAte haiM-- cAheM ve kisI bhI sAMskRtika paramparAse sambandhita kyoM na hoM -- vahA~ merI prasannatAkA vega gatizIla ho jAtA hai / merA lekhanakArya va cintana vahIMpara hotA hai / mujhe vahA~ preraNA milatI hai / mAnasika zAntikA anubhava hotA hai / zradhyAtmika bhAva jAgRta hote haiM / vahA~para bikhare hue jIrNazIrNa- truTita khaMDitva kalAtmaka pratIkoMkI bhAvapUrNa va sukumAra rekhAoM meM mujhe to zrAtmalakSI Aho ! Shrutgyanam Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 saMskRtike mahAna sAdhakoM kA cintana parilakSita hotA hai / sarvAMgINa vikasita jIvana tattva aura sAdhanAkA satya, apekSAkRta purAtana hote hue bhI ciranavIna tattvoMkA uttama saMskaraNa jJAta hotA hai / unake nirapekSa saundarya va zailpika jase maiM nuprANita hotA hU~ / dharma aura kalA bhAratIya kalAke ujjvala tItase avagata hotA hai ki usane dharmake vikAsa meM mahAn yoga diyA hai yA yoM kahanA cAhie ki sApekSata: dharmAzrita kalAkA vikAsa adhika huA hai / purAtana mandira, pratimA Adi uparyukta paMktiyoM ke samarthana ke lie paryApta hai / kalAne prAdhyAtmika vRtti jAgaraNameM mAnavatAkI jo sahAyatA kI hai, vaha anukaraNIya hai / bhAva jAgaraNake lie rUpa zilpakI mAnava jIvanameM taba taka zrAvazyakatA hai, jaba taka vaha zrapramatta dazAko prApta nahIM ho jAtA / vaha rUpa zilpa zrAtmotthAna meM sahAyaka bhAvakA pratibimba honA cAhie, jisase antaH vANIke unnata zrAdarzakI pUrti ho sake | isalie kahA gayA hai di sTuDiyo bhavadi bharTisTa Ava TuDe / uDavI Tempala va hyUmainiTI TumAro // uparyukta paMktiyoMse kalAkI soddezyatA spaSTa hai / uddezya hai mAnava ko sacce arthoM meM mAnava banAnA / dharmakA bhI kartavya yahI hai ki mAnavIya guNake vikAsa dvArA zrAtmAko nirAvRta banAnA / guNa vikAsa aura sAdhanAmeM sAdhaka tattvoMkA puSTIkaraNa kalAke dvArA hotA hai / sampUrNa bhAratameM dharmamUlaka jitanI bhI utkRSTa kalAkRtiyA~ khaNDaharoMse upalabdha kI jA sakatI haiM aura kitanI hI Aja bhI upekSA ke kAraNa dainandina naSTa ho rahI haiM / una sabakA sIdhA sambandha dharma yA lokottara jagat se hote hue bhI, unakA laukika mahattva kisI bhI dRSTise alpa nahIM / zrAtmastha saundaryako udbuddha karanemeM nimitta honeke kAraNa tathAkathita kRtiyA~ yA pArthiva zrAvazyakatAoM meM Aho ! Shrutgyanam Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 janma lenevAlI kalA bhautika hote hue bhI prAdhyAtmika koTimeM hI zrAtI hai, kintu unase hamAre pUrva kAlIna lokajIvana evaM nRtattva zAstrapara jo prabhAva par3A hai vaha adhyayanako mUlyavAn sAmagrI hai| tAtparya kalA meM jIvanake ubhayapakSoMkA anupama vikAsa spaSTa hai / dRSTikoNa -sampanna kisI bhI vastu vizeSako dekhane-parakhanekA pratyeka vyaktikA apanA dRSTikoNa hotA hai / vastukA mahattva bhI dRSTiparaka hotA hai / saundarya dRSTihIna hRdaya atyucca kalAkRtipara AkRSTa nahIM hotA / para saundarya-dRSTi-s kalAkAra TUTI-phUTI kalAkRti yA khaNDahara para na kevala mugdha hI ho jAtA hai, pitu usakI gahana gaveSaNAmeM apanA samasta jIvana samarpita kara detA hai / jisa prakAra dArzanika paribhASAmeM nityAnitya padArtha vijJAnakI sudRr3ha paramparA vikasita huI hai, ThIka usI prakAra saundarya-darzana ke upakaraNoM ko lekara vibhinna paramparAtroM kA udbhava huA hai --hotA rahatA hai / amuka vastumeM hI saundarya hai yA amuka prakArakA upAdAna hI saundarya vyaktIkaraNa ke lie upayukta hai aisA ekAnta niyama nahIM hai / na kalAke vyApaka kSetrameM aise ekAntavAdakI kalpanA hI sambhava hai / vaha to anekAntavAdako sudRr3ha zilAvara zrAvRta hai / tAttvika dRSTayA saundarya vastugata na hokara vyaktigata hai / hRdayahIna saundaryasampanna vastuse grAnanda nahIM pA sakatA aura laukika dRSTise upekSita, khaMDita saundarya - vihIna vastuse bhI dRSTi sampanna mAnava zrAnandAnubhava kara sakatA hai | zrAtmastha saundarya, samucita cittavRtti evaM antara dRSTike vikAsa para hI pArthiva saundarya darzana nirbhara hai / zilpI yA kalAkArake anavarata zrama aura udAtta vicAra paramparAkA mUlyAMkana hRdaya hI kara sakatA hai na ki artha yA mastiSka / jahA~ zilpIkI hRdayagata bhAvanA sukumAra rekhAoM meM pravAhita hotI hai, vahA~ artha gauNa ho jAtA hai / kalAkRti dekhate hI kalA samIkSaka kalAkArakI sarAhanA karatA hai na ki usa lakSmIputra kI, jisane Aho ! Shrutgyanam Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 23 - bhavya kRti sRjita krvaaii| aAja anagar3ha kRtiko dekhakara bhI hamAre hRdayameM isalie kSobha utpanna nahIM hotA ki hamameM yaha dRSTi hI kahA~ jo dIrghakAlavyApI sAdhanAke zramakA ucita mUlyAMkana kara ske| purAtana kalAkRtiko dekhakara tAtkAlika naitika caritrakA aura pUrva paramparAkA kalAmeM jo vikAsa huyA hai, usa para vicAra karanevAle haiM kitane ? bhAvanAko bhAvanA hI hRdayaMgama kara sakatI hai na ki zuSka vicAra / purAtattvAnveSaNa khaNDahara darzakakA mAnasika stara adhyayanakI dRSTi se bahuta hI ucca koTikA honA caahie| tabhI vaha vahA~ bikhare hue sAMskRtika vaibhavakI jhAMkI pA skegaa| purAtattvAnveSaNameM abhiruci rakhanevAle vyaktikA ina nimnalikhita viSayoMkA gambhIra adhyayana va manana honA cAhie: khaNDaharoMse kevala zilpAvazeSa hI prApta hote haiM aisI bAta nhiiN| kabhI tAmra va zilotkIrNa lipiyA~, mudrAe~, prAcIna zastrAstra, AbhUSaNa, bhAjana to kabhI granthastha vAGa maya bhI nikala par3atA hai / bhUgarbhase kisI bhI prakArakI vastu nikalatI hai usakI rakSAke prayatna, prAta sAdhana-sAmagrIke aAdhArapara aitihAsika va sAMskRtika tattvoMkI gaveSaNA evaM kalA va sabhyatAke kramika vikAsako maulika paramparAoMkA vyavasthita adhyayana karanA Adi samasta karttavyoMkA antarbhAva purAtattvAnveSaNameM hotA hai / 1. zilpasthApatya-prAkAlIna imAratoMkI nirmANa zailI aura unameM vikasita kalAkA abhyAsa karanA aura prAcIna zilpa-sthApatyapara prakAza DAlanevAle vAstu-viSayaka sAhityika granthoMkA talasparzI adhyayana va manana karanA / adhyayana karate samaya isa bAtakA bhalIbhAMti dhyAna rakhanA cAhie ki granthastha zilpa-paramparA, kalA dvArA patthara, kASTha va anya dhAtu para kahA~taka saphalatApUrvaka avatarita ho sakI hai| evaM usameM kalAkAroMne kauna-kaunase sAmayika parivartana kiye haiN| aise zilpa pratIkoMse saMskRti aura sabhyatAke Aho ! Shrutgyanam Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramika vikAsa para acchA prakAza par3atA hai / DAkTara rAjendralAla mitra evaM pharagusana, vinsenTa smitha, DA0 kumArasvAmI, barjesa va kaniMghama Adi vidvAnoMke sAhitya parizIlana para upayukta dRSTikA vikAsa ho sakatA hai| 2. marti-zAstra-bhUmise prApta yA anya kisI sthAnase upalabdha jaina, bauddha aura hindU-dharma sambaddha pratimAoMkA sazAstra adhyayana / kalAkAra ko ukta viSayakA jitanA sUkSma jJAna hogA utanA hI vaha anveSaNake kSetrameM yazasvI hogA / apekSita jJAnakI apUrNatAke kAraNa kabhI-kabhI khyAtiprApta purAtattvavettA bhayaMkara bhUla kara baiThatA hai / khaMDaharoMke vaibhavameM aisI bhaddI bhUloMkA parimArjana kiyA gayA hai / mUrtizAstrakA adhyayana tulanAmUlaka honA caahie| pra.ntIya prabhAvoMpara vizeSa rUpase dhyAna denA aAvazyaka hai| ... 3. utkIrNa va uThe hue-lekha bhI khaNDaharoMse yA kabhI-kabhI khetoMmeM prApta hote haiN| inako par3haneke lie aura binA kAlasUcaka lekhoMke samayAdi sthira karaneke lie evaM tadgata aitihAsika tattva prAptyartha purAtana lipiyoMkA gaMbhIra sakriya adhyayana vAMchanIya hai / binA lipijJAnake kalAkAra apanI sAdhanAmeM saphala na ho sakegA / mAna lIjie, kabhI Apa kisI khaMDaharameM nikala gaye, vahA~ eka lekhapara aApakI dRSTi par3I, kiMtu lipi viSayaka ApakA jJAna sImita hai, Apa use nahIM par3ha sakate haiM, na Apake pAsa kemarA hai| para purAtattvameM ruci rakhaneke kAraNa jijJAsA avazya hI hotI hai ki isameM kyA hai| usa samaya manameM bar3A udvega hotA hai| yadi isa aAkasmika prApta sAmagrIkI upekSA karate haiM to vaha zilA grAmINa dvArA bhaMga va caTanI pIsaneke nimitta uThavA lI jAtI hai, bahudhA aisA huA hai| isa samasyAko hala karaneke lie svagIya purAtattvajJa bAbU pUrNacandrajI nAhara dvArA eka prayoga mere jyeSTha gurubandhu muni zrI maMgalasAgarajIko prApta huaA thA jo isa prakAra hai / DhAI tolA svaccha momameM Der3ha tolA kAjala milAyA jAya, uSNa karake mathA jAya, tadanantara moTI pensilake samAna DaNDAkRtimeM DhAlakara 36 Aho! Shrutgyanam Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaMTe pAnImeM bhigA diyA jAya, AvazyakatA par3anepara isa prakAra vyavahArameM lA sakate haiM / patalA kAg2az2a lekhake Upara jamA leM, eka aorase pUrva nirmita pensila kAg2az2a para AhistA AhistA ghisI jAya / lipi sthAna zveta ho jAyagA aura kAgaja zyAma / samajhie lekhakI pratilipi Apa prApta kara cuke / phoTogrAphakI apekSA isa parase blaoNka bhI bahuta sApha banatA hai| 1. mudrA-zAstra-purAtana khaNDaharoMse mudrAe~ bhI prApta hotI haiN| khaNDaharoMke nikaTa bharanevAle sAptAhika bAjAroMmeM kabhI-kabhI purAtana mudrAe~ upalabdha ho jAtI hai| vyApArI unheM galAkara rajata yA svarNa prApta kara lete haiM, / para kalAkArako cAhie ki mudrAzAstrakA vyavasthita adhyayana kareM evaM tadupari utkIrNita lipiyoMmeM rAjA mahArAjAdikA anyAnya sAdhanoM dvArA astitvakAla prakaTa kreN| mudrAe~ itihAsakI sarvAdhika vizvasta sAmagrI haiM aura hamArI saMskRtikA maulika vikAsa kisI-kisI mudrAtroMmeM bahuta spaSTataH parilakSita hotA hai / mudrAzAstra kevala AMgla paramparAkI dena nahIM hai para 14 vIM zatImeM isake adhyayanakA sUtrapAta ho cukA thaa| Thakkura phesanera dravyaparIkSA nAmaka svataMtra grantha hI mudrAzAstrapara vi0 saM0 1375 meM prastuta kiyA thaa| prAcIna sAhityika granthoMmeM AnevAle mudrAke ullekhoMko na bhuuleN| 'maiMne madhyaprAntake kaI nagaroM meM dekhA hai aura sivanImeM zrIyuta dhannIlAlajI cunnIlAlajI nAhaTA aura mAlU khuzAlacaMdajIke pAsa aisI sikkoMkI paryApta sAmagrI anAyAsa hI ekatra ho gaI haiN| prasannatAkI bAta hai ki ve svarNa-lobhase purAne sikkoMko na galAkara surakSita rakhate haiN| mujhe bhI kucha mudrAe~ Apane mahAkSatrapa rudradAmankI pradAna kI thIM, jo ghanasaura, lakhanAdauna va chapArAse prApta huI thiiN| Aja bhI cAturmAsake bAda kabhIkabhI nikala par3atI haiN| 2vizeSake lie dekheM "Thakkura pherU aura unake grantha' zIrSaka merA nibaMdha vizAla bhArata jUna-julAI 1948 / / Aho ! Shrutgyanam Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 26 - 5. grantha-sAhitya-merA tAtparya prAcIna hastalikhita grantha va dastAvejoMse hai| merA anubhava hai ki itihAsa aura kalAke kramika vikAsapara prakAza DAlanevAlI jo sAmagrI svataMtra granthoMmeM upalabdha nahIM hotI vaha purAne jJAnabhaNDAroMke phuTakara patroMmeM mila jAtI hai / jaina itihAsakA jahA~taka prazna hai maiM vinamratApUrvaka kahanA cAhU~gA ki isakI pracura sAmagrI phuTakara patroMmeM bikharI par3I haiM / samAjakI asAvadhAnIse dainandina dImakoMke udarameM itihAsa samAtA jA rahA hai| 6. atirikta vastu-nirIkSaNa-isa vibhAgameM sUcita sAmagrIkA adhyayana vizeSa rUpase apekSita hai / yadyapi varNyavastu sAmAnya-sI jJAta hotI haiM para binA isapara samucita adhyayana kiye kalAkArakI dRSTi pUrNa nahIM hotI na nirIkSaNa zaktikA hI vikAsa hotA hai / aAjake vaijJAnika-zodha-pradhAna yugameM khaNDaharoMke anveSaNameM ruci rakhanevAle vidyArthiyoMko bhUgarbha-zAstrakA jJAna nitAnta apekSita hai| binA isa jJAnake na to khudAI kI jA sakatI hai aura na usameM pAyI jAnevAlI vastuaoMkA kAla nirdeza hI / eka hI khaNDaharakI khudAImeM kabhI-kabhI bhinnakAlIna vastue~ prApta ho jAtI haiM, jinakI Ayu khaNDaharase kaI varSa pUrvakI bhI saMbhava hai / dIvAlake tharoM meM bhI alagaalaga zatAbdiyoMkI mRttikA va bhavana-nirmANa zailiyA~ dRSTigocara ho..I haiM / khudAI karavAnevAlA yadi sAvadhAnIse kArya na karegA to eka sthAna para vibhinna sabhyatAoMke sAMskRtika parijJAnase vaMcita raha jaaygaa| khudAImeM nikalanevAle sulemAnI manake, prAcIna zastrAstra, purAne kalApUrNa baratana, zirastrANa, AbhUSaNa aura bAlakoMke khilaune Adi mRNmUrtiyA~ vagairaha aneka prakArakA sAmAna nikalatA hai| kabhI-kabhI eka hI vastu aisI nikala par3atI hai jo itihAsapara gaharA prakAza DAlatI hai / ina samasta viSayoMkA parijJAna suyogya zodhakake caraNoMmeM baiThakara prApta kiyA jA sakatA hai / yahA~ smaraNa rakhanA cAhie ki kalAkAra natatva-zAstrakI upekSA na kareM, kyoMki mAnava jAtikI vibhinna Aho ! Shrutgyanam Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 27 - paraMparAtroMkA bhautika itihAsa bhI ina kRtiyoMko samajhanemeM sahAyaka hotA hai| 7. itihAsa, sabhyatA aura saMskRti-kAgaMbhIra va tulanAtmaka adhyayana nitAnta apekSita hai, yahI to vAstavika cakSu yA prekSaNazaktikA mUlasrota hai / rAjanaitika aura bhaugolika itihAsa va saMskRtikA samucita jJAna na ho to upakaraNAzrita sabhyatAko aAtmasAt karanA asaMbhava ho jAyagA / itihAsake dvArA hI to kalAmeM kAlakRta vibhAjana saMbhava hai| samaya-samayapara sAmAjika parivartanake kAraNa sabhyatA para jo prabhAva par3atA hai, usakA vAstavika jJAna upayukta anveSaNapara avalaMbita haiM / AvazyakIya zAstrIya va pAraMparika anubhavamUlaka jJAnake atirikta purAtatva vibhAga va prAcya vidyA sammelanake vArSika vRttAMta evaM sAhitya, saMskRti aura kalApara adhikArI viziSTa vidvAnoMke nibaMdhoMkA manana bhI Avazyaka hai| adhyayana jitanA kriyAtmaka hogA kalAkAra utanI hI gaveSaNAmeM saphalatA prApta kara skegaa| madhyapradezake purAtattva __ "khaMDaharoMke vaibhavakA" mukhya bhAga madhyapradezake purAtattvase sambaddha hai| madhyapradeza aisA bhU-bhAga hai, jahA~ saMskRtike mukhako ujjvala karanevAlI vipula kalAtmaka rAzike rahate hue bhI zodhakoMkI dRSTi se adyAvadhi upekSita hI rahA hai| janarala kaniMghama aura rAkhAladAsa banarjI, DA0 hIrAlAla Adi kucha vidvAnoMne apane saMskRtiparaka granthoM meM prasaMgataH prAMtakI kalAtmaka saMpatti kA ullekha kiyA hai; kiMtu usakI vyApakatAko dekhate hue vaha nagaNya hai| jinhoMne svayaM araNya va khaMDaharoMmeM bhramaNakara etadviSayaka anubhava prApta kiyA hai, unakA mata hai ki jitanI gaveSaNA ho cukI hai aura unakA jo mahattva purAtattvavibhAga dvArA prakAzita kiyA jA cukA hai, usase bhI kahIM adhika mahatvapUrNa va sauMdaryasaMpanna sAdhana aAja gaveSaNAkI pratIkSAmeM hai| Aho! Shrutgyanam Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 28 - madhyaprAMtameM eka nahIM para darjanoM aise khaNDahara vidyamAna haiM va unameM aisI-aisI kalA saMpanna sAmagrI surakSita hai jahA~ purAtattvavibhAgake ucca vetanabhogI karmacArI nahIM pahu~ca sake haiM / aisI sthitimeM unakI rakSAkA ullekha hI vyartha hai| svataMtra bhAratakI sarakAra kyA ina avazeSoMkI rakSAke lie sakSama nahIM hai ? madhyapradeza _ maiMne anubhava kiyA ki jisa avazeSoMko, jina khaMDaharoMmeM prathama yAtrA meM maiMne dekhA thA ve dUsarI yAtrAmeM dRSTigocara nahIM hue| inameMse kucha-eka janatA dvArA naSTa kara diye gaye, evaM kathita kalApremI grAmINoMkI A~kheM bacAkara uThA le Aye aura kabhI-kabhI sarakArI aphasara mana-pasanda kalAkRtiyA~ apane DrAiMga rUmako sajAneke lie uThA le aaye| janarala kaniMghamane bahutase aise avazeSoMkA varNana apanI riporTa meM kiyA hai jinakA patA DAkTara hIrAlAlako na laga sakA aura DA. hIrAlAla va zrI rAkhAladAsa banarjIne jina mUlyavAna kalAtmaka pratimAoMkI carcA apane graMthoMmeM kI haiM, unameM se bahusaMkhyaka mUrtiyA~ sUcita sthAnoMpara mujhe dRSTigocara nahIM huI, saMbhava hai jina kRtiyoMkA ullekha maiMne apane 'khaNDaharoMke vaibhava' meM kiyA hai ve bhI zAyada kucha varSoM ke bAda na raheM isameM kucha Azcarya nahIM hai / upekSA ____ jo mUlyavAna sAdhana naSTa ho gaye haiM, giTTI bana sar3akoMpara bicha gaye; makAnoMkI nIvoMmeM bhara gaye, unakI carcA aba vyartha hai / yadi vigata anubhavase prAntIya kalAkAra va zAsanane lAbha nahIM uThAyA to avaziSTa sAmagrIse bhI vaMcita rahanA pdd'egaa| purAtana vastu yA purAtana pratimAoMko naSTa karaneke saikar3oM prayogoMmeMse ekake ullekhakA lobha saMvaraNa nahIM kara sktaa| dakSiNakosalameM AdivAsiyoMmeM mohinIkI pur3iyA khUba prasiddha hai| ise beMgA Aho! Shrutgyanam Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 26 - (AdivAsI samAjakA purohita ) navadaMpatiko pArasparika snehasaMvardhana va sauMdarya parivarddhanArtha pradAna karatA hai| prAcIna mUrtiyoMkA mukhasauMdarya anupama rahatA hai| aisI mUrtiyoMke maukhika sauMdaryavAle sthAnako bArIka chenIse kharoca liyA jAtA hai / papar3iyoMkA cUrNa hI mohinIkI pur3iyA hai, beMgA aura samAjake sadasyoMkA mAnanA hai ki ise lagAnese mUrtike samAna apanA bhI mukhamaMDala sauMdaryase uddIpita ho uThatA hai / isa aMdhaparaMparAne sahasrAdhika mUrtiyoMke sauMdaryakA nirdayatApUrvaka apaharaNa kiyaa| isa prakAra kalAke mahattvako na jAnanevAle vargako aorase bhayaMkara aAghAta, ina saMskRti ke mUka pratIkoMko sahanA par3atA hai / aAja prAMtameM aisA kalAkAra nahIM jo zodhakI sAdhanAmeM apane Apako khapA de| purAtattvavibhAga bhI pUrNatayA udAsIna hai, vetanabhogI, karmacArI ke pAsa utanA samaya nahIM ki vaha khaNDaharoMmeM patharAye hue pratyeka pratIkakI antaradhvani suna ske| prAMtIya zAsanakI upekSApUrNanIti to bahuta hI khalatI hai, na to zAsanane kabhI svataMtra rUpase etadviSayaka anveSaNa prAraMbha kiyA evaM na svataMtra kArya karanevAle kalAkAroMko protsAhita hI kiyA / hA~, sAMskRtika va lokakalyANakI pAramArthika bhAvanAse utprerika hokara kArya karanevAloMke bIca ror3e aTakAnekA kArya avazya kiyaa| unapara ghRNita Aropa lagAnemeM zAsanake jI-hujUriyoMko tanika bhI saMkoca nahIM huaa| aisA lagatA hai ki zodha viSayaka kArya zAsanako suhAtA nahIM hai / mahAkosalake jaina-purAtattva para navIna prakAza kalA aura saMskRtike vikAsameM yugakA bahuta bar3A sAtha rahatA hai| sUcita pradezake jaina purAtattvapara yaha paMkti solahoM Ane caritArtha hotI hai / khaNDaharoMke vaibhavameM pRSTha 131 se 184 meM mahAkosalake jaina purAtattvapara prakAza DAlA gayA hai, kiMtu ullikhita prakAza viSayaka pharme chapaneke bAda mujhe mahAkosalake navIna khaMDaharoMkI yAtrA karanekA suavasara prApta huaa| Aho! Shrutgyanam Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 30 - mUka viSayase sambandha honeke kAraNa upalabdha navIna tathyoMkA ullekha aAvazyaka ho gyaa| pRSTha 165meM sUcita kiyA jA cukA hai ki mahAkosalameM prAcIna sthApatya viSayaka jaina khaNDaharoM meM pAraMgakA hI eka maMdira hai kiMtu aba maiM saMzodhana karatA huuN| uparyukta maMdirakI koTike do aura maMdiroMkA astitva panAgara va varahaTAmeM pAyA gayA hai niHsandeha yaha donoM maMdira na kevala sthApatya-kalAke bhavya pratIka hI haiM apitu kucha navIna tathyoMko liye hue haiM / barahaTAkA maMdira saMpUrNa mahAkosalake maMdiroMkA saphala pratinidhitva karatA hai| vahA~kI ati vizAla jaina-mUrtiyA~ pAMDavoMke nAmase aAja bhI pUjI jAtI haiM / saMskRti, prakRti aura kalAke saMgama sthAna barahaTAmeM 150 se adhika va atyalpa khaMDita tIrthaMkaroMke ye pratIka sarovarake dhobI-ghAToMmeM lage huye haiN| kucha-eka mUrtiyoM kA ulaTAkara caTanI va bhaMga pIsanemeM prayukta hotI haiN| kalacuriyoMke samaya barahaTA jainadharma va saMskRtikA mahAkendra thaa| vaha aAja yaha upekSita arakSita va samAja dvArA vismRta khaNDara mAtra raha gayA hai / __ panAgara (jilA hozaMgAbAda) dUdhI nadIke kinAre basA huA hai| isI naMdIke taTapara ativizAla va suMdara koraNI yukta jainamaMdira thA jo abhIabhI miTA hai| eka hI isa maMdirake saMpUrNa avazeSa yatratatra 12 mIlakI paridhimeM chAye huye haiN| kiMtu maMdirakA vyAsa rikta sthAnate aAMkA jA sakatA hai| maMdirameMse yoM to 50 pratimAe~ upalabdha huI thIM, saba lekhayukta thiiN| salekha mUrtiyoMkI sAmUhika upalabdhi panAgarako chor3akara anyatra mahAkosalameM kahIM nahIM huii| saMpUrNa lekha terahavIM zatAbdI ke uttarArdhase saMbaddha haiM / mahAkosalakI mUrti-nirmANa kalApara ina lekhoMse kucha prakAza par3atA hai| upalabdha lekha ye haiN| pratimA 18x18 iMca 1. "saMvat 1244 phAlguna sudi 4 gurau u..."savAlyavaye sAdhu deha suta sAdhu tohaTa bhAryA sAkasIyA praNamati nityaM / Aho ! Shrutgyanam Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratimA 19420 iMca 2. 1 // saMvat 1268 varSe vaisASa zudi 10 ravau AcArya srI sruta (zrIzrata) kIrti gurupadezena sAha pAlha bhAryA zrAmili laliyA suta sAdhu thIrU bhAryA valhA balhAsuta mahipati dhaNapati praNamanti nityaM // . pratimA 22416 iMca 3. saMvat 1264 varSe vaisASa sudi 10 ravau gRhapati sAdhu Asada khetA"usIla pitAputra praNamanti nityaM // . 4. "nevAnvaye sAdhu varaNasAmi tadbhAryA ratnA suta lAvU praNamanti saM0 1225 // mUrtiyA~ snigdha haiM / mukhadarzana to hotA hI hai sAtha hI mauryakAlIna camakakA AbhAsa bhI milatA hai| jaina-prabhAva mahAkosalameM jainasaMskRtike vyApaka prabhAvake kAraNa hindU aura bauddha-dharmakI mUrtiyoMpara jainakalAkA prabhAva par3A hai| barahaTAmeM khaDagAsanameM dvibhujI viSNukI eka mUrti upalabdha huI hai, jo DhImara cautarepara par3I hai / isakA sira jaina-mUrttike samAna mukuTavihIna hai| keza bhI vaise hI gola gucchoMkesamAna hai / jaba viSNukI mUrti mukuTasahita aura caturbhujI hotI hai.| dhyAnI viSNumeM bhI jaina-mUrtikA hI prabhAva hai| noniyAmeM, zaMkaramartipara bhI jaina prabhAva' hai| zivamUrtimeM jaTAkA 'suprasiddha gaveSaka bAbU kAmatAprasAdajI jaina ke tA0 30.4-53 ke . patrase vidita huA ki indaurake saMgrahAlayameM Apane eka aisI zivamUrti dekhI thI jo bilkula jaina mUrti hI lagatI thii| unakA mAnanA hai ki bhaga. vAn RSabhadevako zivarUpameM aMkita kiyA gayA hai| saMbhava hai dRSTi sampanna kalAkAra zodhameM tanmaya ho jAya to aisI aura bhI racanA mila jaoNya / Aho ! Shrutgyanam Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 32 - . rahanA Avazyaka mAnA gayA hai / yahI eka aisI mUrti hai jisapara keza nahIM hai aura bholAzakara kAyotsarga mudrAmeM khar3e haiM / pArvatI, nandI, kArtikeya, zivagaNa bhI vidyamAna haiM / padmAsana aura khaDagAsana jaina-mUrti vidhAnazAstrakI maulika dena hai| tripurIkI bauddha va hindU pratimAoMmeM dhyAnI mudrA va aSTaprAtihAryakA kramazaH aMkana pAyA jAtA hai| jaina mUrtiyoMmeM inakA aMkana soddezya hai / tIrthakaroMkI jIvanIke sAtha aSTaprAtihAryakA sambandha hai| para bauddha aura hindU-dharmamAnya netAoMkI mUrtiyoMmeM isakA aMkana kisI bhI dRSTise ucita nhiiN| jJAta hotA hai kalAkAroMne ise bhI anya kalopakaraNoMke samAna samajhakara khoda dete rahe hoNge| azrutapUrva eka pratIka ... itihAsake madhyakAlameM saMta-paramparAkA prabhAva bahuta bar3ha cukA thA / saMtasAhitya aura jIvanameM samanvayavAdI bhAvanA mUrta rUpa dhAraNa kiye thii| kalAtmaka pratIka yugakA pratinidhitva karate haiN| mujhe apanI khojameM eka pratIka aisA milA hai jo bhAratameM apane DhaMgakA prathama hai / saMtoMko samanvayavAdI sAdhanAkA marta rUpa kalAmeM vyakta karane vAlI yaha prathama kRti hai / eka hI prastara zilApara jaina, zaiva aura vaiSNava saMskRtike pratIka khude hue haiM / zilAke madhya bhAgameM bhagavAna bholAzaMkara padmAsana lagAye baiThe haiM, donoM aora zeSazAyI va bAMsurI liye viSNukI pratimA utkIrNita hai| tannimna bhAgameM donoM ora 5 jina mUrtiyA~ khaDagAsanastha virAjamAna haiM / zaMkarakA padmAsanameM baiThanA aura jinamUrtikA vaidika mUrtiyoMke sAtha aMkita karanA yaha jaina prabhAvakA pramANa hai, sAtha-sAtha samanvayakA kalAtmaka pratIka bhii| anveSaka ___yahA~para maiM kucha-eka vidvAnoMkA paricaya de rahA hU~ jinhoMne prAntake itihAsa va purAtattvapara aAMzika prakAza DAlakara apane gauravakI paramparAko Aho ! Shrutgyanam Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 - akSuNNa banAye rakhA / aise vidvAnoMmeM sva0 DaoN0 hIrAlAlajIkA sthAna prathama paMkti meM AtA hai / DaoN0 hIrAlAla Apane sarvaprathama hindImeM gaz2eTiyara taiyAra kiye aura prAntIya vidvAnoMko isa punIta kAryake lie protsAhita kiyA / inake va inakI paramparAkA anudhAvana karanevAle vidvatsamAjane jo gajeTiyara taiyAra kiye unameM purAtattva sAmagrIkA acchA saMkalana hai / mujhe bhI apane anveSaNoMmeM unase bhArI madada milI hai / spaSTa kahA jAya to thor3A bahuta bhI madhyaprAntakA gaurava zrAja vidvatsamAjameM hai, vaha DaoN0 sAhaba kI zodha ke kAraNa hI / para khedakI bAta hai ki vaha DaoN0 sAhaba jaise vidvAnko pAkara bhI prAntIyavidvAn unakI zodhaviSayaka - paramparA kAyama na rakha sakA unake likhe gajeTiyarake parivarddhita saMskaraNoMkA prakAzana nitAnta Avazyaka hai / DaoN0 sA0 rASTrakUTa va kalacuriyoM ke mAne hue vidvAn the / n paM0 locanaprasAdajI pANDeya - zrApane madhyaprAnta ke itihAsa va purAtattva kI mahAna sevA kI hai / jaMgaloM meM ghUma-ghUmakara lekhoMkA saMgraha karanA, unakA saMpAdana kara ucita sthAna para prakAzita karavAnA, yahI zrApake jIvanakI sAdhanA rahI hai rAja bhI jArI hai / mahAkosalake zilA va tAmralekhoM ko Apane yogyatApUrvaka sampAdanakara " mahAkosala ratnamAlA" ke bhAgoM meM prakaTa kiyA hai / ApakI "mahAkosala hisTorikala risarca sosAyaTI" (vilAsapura ) zrAja bhI zodhakAryameM tanmaya hai / sva0 yogendranAtha sIla -- ye sivanIke suprasiddha vakIla va nAgarika the / treat prAnta " madhya pradezakA itihAsa" ke lekhakake nAte hI jAnatA hai / para Apane jaina-purAtattva aura itihAsakI jo mUka sevA kI hai, bahuta kama logoMko jJAta hai / Apane madhyaprAntake aitihAsika sthAnoMko 25 varSa pUrva dekhA thA, sabhIke noTsa bhI Apane liye the / inakI dainandinI Aho ! Shrutgyanam Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 - maiMne gatavarSa unake suyogya putra zrI nityendranAtha sIlake pAsa dekhI thI / isake prakAzanase jaina-purAtattvakI kaI maulika sAmagrIpara abhUtapUrva prakAza par3ane kI saMbhAvanA hai / ghanasaurakI khoja zrApane hI kI thI, jahA~ 52 jaina maMdiroMke khaNDahara una dinoM the / zrAja to kevala pASANoM kA DheramAtra haiM / inake atirikta sva0 yAdava mAdhava kAle, byauhAra zrI rAjendrasiMhajI, zrI prAyagadattajI zukla, zrI eca0 ena0 siMha, DaoN0 hIrAlAlajI jaina, zrI vA0 vi0 mirAzI Adi sarasvatI putroMne prAntakI garimAko prakAzita karanemeM jo zrama kiyA hai aura Aja bhI kara rahe haiM, unase bahuta AzA hai ki ve apane zodha kArya dvArA chipI huI yA dainandina naSTa honevAlI kalAtmaka sampatti ke uddhAra meM dattacitta hoMge / khaNDaharoMkA vaibhava samaya- samayapara likhe gaye purAtattva va mUrttikalA viSayaka 10 nibaMdhakA saMgraha hai| tIna varSa se kucha pUrva bhAratIya jJAnapITha kAzIke utsAhI maMtrI bAbU ayodhyAprasAdajI goyalIya va lokodeya granthamAlAke suyogya sampAdaka bAbU lakSmIcandrajI jainane mujhase kahA thA ki maiM unheM apane cune hue nibaMdhoM kA saMgraha taiyAra dU~ / para mere pramAda ke kAraNa bAta yoM hI TalatI gaI / paraMtu zrI goyalIyajI kAma karavAnemeM aise kaThora vyakti haiM ki unako TAlanA, mere jaise ke lie kisI bhI prakAra saMbhava na thA / unake tAne takAje bhare upAlaMbha pUrNa patroMne mujhe saMgraha zIghra taiyAra karane ko vivaza kara diyA / pramAda jIvanonnatimeM bAdhaka huA karatA hai para isa vaibhavake lie to vaha varadAna hI siddha huA / isakA anubhava mujhe ina paMktiyoMke likhate samaya ho rahA hai / bAta yoM hai / mujhe 1646 ke bAda banArasa se vindhyapradeza hokara apane pUjya guruvarya zrI upAdhyAya muni sukhasAgarajI mahArAjake sAtha punaH madhya prAnta AnA par3A / itaH pUrva 1640 - 1645 taka hama loga madhyaprAntake Aho ! Shrutgyanam Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 vibhinna nagara-grAma-khaNDahara - vanoM meM vicara cuke the / usa samaya bhI maiMne vihAra meM nevAle khaNDaharoM aura vanoMmeM bikhare zilpAvazeSoMke yathAmati noTsa liye the / kucha ekakA prakAzana bhI "vizAla bhArata" meM huA thA / jaba puna: madhyapradeza zrAnA par3A to mujhe bar3I prasannatA huI / isase dhArmikalAbha to huA hI, para sAtha hI tIna lAbha aura bhI hue / prathama to vindhyapradezake katipaya khaNDaharoMmeM bikharI huI jaina - purAtattvakI sAmagrIkA anAyAsa saMkalana ho gyaa| yadyapi vindhyabhUmikA merA bhramaNa atyanta sImita hI thA, para vahA~ jo sAdhana upalabdha hue ve vahA~kI zramaNasaMskRti aura kalAkA bhalIbhA~ti pratinidhitva kara sakate haiM / dvitIya lAbha yaha huA ki kaTanI tahasIla sthita bilaharI zrAdikI sarvathA navIna aura pUrNatayA upekSita jainAzritazilpa va mUrtikalA sampattike darzana hue / kalacuri yugIna jaina mUrtiyoM kA taba taka merA adhyayana pUrNa hI rahatA jabataka maiM ina khaNDaharoMko na dekha letA; kyoMki tAtkAlika kalAkendroMmeM bilaharIkA bhI sthAna thA / pUrva nirIkSita khaNDaharoMko punaH dekhanekA avasara prApta huA / yadyapi sampUrNa to nahIM dekha pAyA, kintu alpakAlameM sImita punarvihArase jo sAmagrI upalabdha huI usase mahAkosalake jaina itihAsa aura vaividhya dRSTyA jainamUrti kalApara jo navIna prakAza par3A usase mana pramudita huA / do-eka aisI kalAkRtiyA~ prApta ho gaI jo bhAratameM anyatra anupalabdha haiM - eka to slimanAbAdakA navagraha yukta jinapaTTaka, dUsarA zramaNa-vaidika samanvayakA pratIka va tIsarA jinamudrAkA hindU mUrtiyoM para sAMskRtika prabhAva / yaha zramaNa saMskRtike lie mahAn gauravakI bAta hai / tIsarA lAbha huA purAtana sarvadharmAvalambI arakSita - upekSita kRtiyoMkA saMkalana | jisa prakAra mahAkosala ke sAMskRtika vikAsa meM 15 sau varSoMse zramaNaparamparAne yoga diyA usI zramaNaparamparAke eka sevaka dvArA vizRMkhalita kRtiyoMkA ekIkaraNa bhI huA / yaha bAta maiM vinamratA pUrvaka hI likha rahA hU~ / isa saMgrahakA zreya to sampUrNa jaina samAjako hI milanA Aho ! Shrutgyanam Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caahie| kevala 2 saptAhameM 250 kalAtmaka pratIka saMgrahIta hue jisameM kula 200) ru0 lagabhaga vyaya huaa| mere isa saMgrahameM kaI anupama va anyatra anupalabdha kRtiyA~ bhI sammilita haiN| inameMse kucha-ekakA paricaya vaibhavameM aAyA hai| ___isa saMgrahake phalasvarUpa svataMtra bhAratake prAntIya zAsana dvArA mujhe jo puraskAra prApta huaA, usakA ullekha na karanA hI zreyaskara hai / para itanA maiM namratApUrvaka kahanA cAhU~gA ki kisI anya sAdhIna rASTrameM aisA puraskAra kisI kalAkArako prApta hotA to vahA~kI svAbhimAnI janatA zAsanako apadastha kiye bagaira na rhtii| bAta aisI huI ki mujhameM cATukAritakA bacapanase abhAva rahA hai aura zAsanako isa pavitra sAMskRtika kAryameM, aAvezayukta cintanake kAraNa, rAjanItikI gaMdha aAyo' / aba bhI zAsana vivekase kAma leM aura Atma zuddhi kreN| merA yaha saMgraha "zahIda smAraka' jabalapurameM rakhA jAyagA / acchA hai zahIdoMkI smRtike sAtha zAsana dvArA mere saMgraha prAptikA itihAsa bhI amara' rahe / 'para vAstavika tathyoMse bhAratIya purAtattva vibhAgake tAtkAlika pradhAna zrI mAdhavasvarUpajI vatsa va upapradhAna zrI haragovindalAla zrIvAstava (donoM avakAza prApta) pUrNatayA paricita haiN| mujhe yahA~para eka ghaTanA yAda A jAtI hai jo madhyapradezake supasiddha sAhityika DA. baladevaprasAdajI mizrase sunI thii| ve eka bAra kisI rejIDenTako bhoramadevakA maMdira (kavardhA) batA rahe the| usane DA0 sAhabase prazna kiyA ki goMr3oMkA itihAsa goMDakAla meM kisIne kyoM nahIM likhA?, mizrajIne kahA ki goMDakAmameM prathA thI ki jo sarvaguNa sampanna aura suzikSita paMDita hotA thA use goMDazAsaka dvArA vijayAdazamI ke dinadantezvarIke sammukha car3hA diyA jAtA thaa| aisI vikaTa sthitimeM itihAsa kauna likhatA? itihAsa likhakara yA apanA pANDitya pradarzita kara kAheko koI jAna-bUjhakara mRtyuko nimaMtraNa detA / maiM to kiMvadantI hI mAnatA thA / usa samayakA goMDavAnA AjakA mahAkosala ho gayA hai para vRttime' parivartana to bhAjake pragatizIla yugame bhI apekSita hai| Aho! Shrutgyanam Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 khaNDaharoMke vaibhavameM madhyaprAnta ke jaina, bauddha aura hindU purAtattvapara jo sAmagrI prakaTa huI hai vaha antima nahIM hai, para bhaviSya meM kI jAnanevAlI zodhakI bhUmikA mAtra hai / isameM prakAzita nibaMdhoM meM mujhe pUrva prakAzita nibaMdhApekSA AmUla parivartana va parivarddhana karanA par3A hai / aura saMbhava hai bhaviSya meM bhI karanA pdd'e| zodhakA viSaya hI aisA hai jisakI thAha nahIM hai / purAtattvAnveSaNa meM choTI-choTI vastu bhI zodhakI dRSTise bahuta mahattva rakhatI hai / usakA tAtkAlika mahattva nahIM hotA para kisI ghaTanA vizeSa ke sAtha sambandha nikala Anepara vaha itanI mahattvapUrNa pramANita ho jAtI hai ki usake AdhArapara prakANDa tadvidoMko svamataparivartanArtha bAdhya honA par3atA hai / mujhe khudako jaina maMdiroMke navopalabdhike kAraNa apanA mata badalanA par3A | isa vaibhavameM maiMne na kevala khaMDahara va vanastha kRtiyoMkA samAveza kiyA hai, apitu jo saje - sajAye maMdiroMmeM saundaryasaMpanna kRtiyA~ thIM unakA bhI ullekha kiyA hai| kyoMki maMdiroMmeM bhI jaina purAtattvAnveSaNakI pracura sAdhana-sAmagrI vidyamAna haiM, para hamArA kalAparaka svastha va sthira dRSTikoNa na honeke kAraNa unakA mahattva sImita ho gayA hai aura hama umameM kalA va saundaryakA ucita mUlyAMkana nahIM kara pAte / kAza aba bhI hama kucha sIkheM | madhyaprAntakI avalokita jainAzrita zilpa, sAmagrIse maiM isa niSkarSapara pahu~cA hU~ ki kalacuriyoMko lagAkara Ajataka jainAzrita kalAkI latA zuSka nahIM huI hai / pratyeka zatAbdIke jainamaMdira va mUrtiyA~ paryApta upalabdha hotI haiM / kaI jagaha jaina nahIM haiM para jina pratIka vidyamAna haiM / I maiM prasaMgataH eka bAtakA spaSTIkaraNa zrAvazyaka samajhatA huuN| vaha yaha 'madhyaprAntIya jainamaMdiroMmeM saikar3oM pratimA lekha bhI upalabdha hue haiM / unameM se mere vihArameM AnevAle lekhoMkA prakAzana mere " jaina dhAtupratimA lekha" meM huzra hai 1 Aho! Shrutgyanam Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ki isameM prakAzita nibaMdhoM meM 1 va 10 ko chor3akara zeSa sabameM maiMne apanI khojako hI mahattva diyA hai| prayAgasaMgrahAlayakI jaina mUrtiyoMpara yadyapi zrI satIzacandrajI kAlAkA bhI eka nibaMdha mere avalokanameM AyA hai, jisakI kucha skhalanAtroM kA parimArjana mujhe isI vaibhavameM karanA par3A hai, jo parivaddhana mAtra hai / ita: pUrva prayAga saMgrahAlayakI jainamUrtipara merA nibaMdha dhArAvAhika rUpase, jJAnapIThake mukhapatra 'jJAnodaya' ' meM prakAzita ho cukA thA / vindhya aura madhyapradezake purAtattvakI samasta sAmagrI sarvaprathama hI samucita rUpase vaibhavameM prakAzita ho rahI hai / maiMne jo nibaMdha lekhanakI tArIkheM DAlI haiM ve parivarddhita kAlase sambandha rakhatI haiN| mujhe jahA~taka smaraNa hai madhyaprAntake purAtattvapara isako chor3akara - maiM vinamratA pUrvaka hI likha rahA hU~, anyatra kahIM para bhI vistRta rUpase saMkalita sAdhanoMkA prakAzana nahIM huA hai / itaH pUrva vidvatsamAja dvArA gaveSita zailpika sAdhanoM kA isameM upayoga nahIM kiyA hai| maiMne samajha pUrvaka hI apanA kSetra sImita rakhA hai / jina khaNDahara aura zilpAvazeSa va mUrtiyoMkA sAkSAtkAra maiMne nahIM kiyA ve mahatvapUrNa hote hue bhI unheM - isameM sthAna nahIM diyA / merA aisA karanekA eka yaha kAraNa bhI hai ki yadi bhAratake pratyeka jileke vidvAna apane-apane bhU-bhAgoMkI kalA - lakSmIpara isa prakAra prakAza DAlane lageMge to bahuta bar3A sAMskRtika kArya ho jAyagA / kamase kama jaina vidvAnoMse aura muni va paMDitoMse merA vinamra nivedana hai ki apane prAntIya ( yA jahA~ hoM vahA~ke ) saMgrahAlayastha va vihAra mArga meM Ane vAle avazeSoMpara vivecanAtmaka prakAza avazya hI DAleM / .2 1 varSa 1 aMka 3, 4, 5, san 1949 / maiMne sunA hai ki paM0 prayAgadattajI zukune zrabhI abhI "satapur3A kI sabhyatA" nAmaka grantha prakaTa kiyA hai, para prayatna karanepara bhI ina paMktiyoMke likhate samaya taka maiM use nahIM dekha sakA hU~ / Aho ! Shrutgyanam Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 isa kAryameM sthAnIya vidvAn va muni hI adhika saphalatA prApta kara sakate haiM / sarakArakA mu~ha tAke baiThe rahanA vyartha hai / na purAtattvavibhAgake bharose hI rahanA ucita hai / ApakI saMskRtike prati jitanA zrApako gaurava va anurAga hogA, jitanA zrApa zrama kareMge utanI AzA, kama-se-kama maiM to vaitanika vyaktiyoMse nahIM karatA, merA anubhava mujhe majabUra karatA hai / sUcanAtmaka anupUrti ina paMktiyoMke likhe jAneke va vaibhavake chapaneke bAda bhI mujhe apanI paidala yAtrAmeM jaina aura hindU - purAtattva va mUrtikalAkI pracura mUlyavAn sAmagrI upalabdha huI haiM, unakA upayoga maiM bhaviSya meM karU~gA / AbhAra aura kRtajJatA sarvaprathama maiM apane parama pUjya gurudeva zAntamUrti upAdhyAya muni zrI sukhasAgarajI mahArAja va mere jyeSTha gurubandhu muni maMgalasAgarajI mahArAjake prati apanI kRtajJatA prakaTa karatA hU~ jinakI chatra-chAyA meM rahakara maiM kucha sIkha sakA aura unhIM ke kAraNa dhArmika sAdhanA ke sAtha merI ru. ca khaNDaharoMke anveSaNa meM pravRtta huI / samaya- samayapara unhoMne apane anubhavoMse mujhe lAbhAnvita kiyA aura svayaM kaSTa sahakara bhI merI zodha sAdhanAkI gatimeM mandatA nahIM Ane dii| varnA jaina munike lie yaha kArya bahuta hI kaThina hai / zrIyuta bAbU lakSmIcandajI jaina va bAbU zrI ayodhyAprasAdajI goyalIyakA maiM hRdaya se AbhArI hU~ jinhoMne apanI puSpamAlAmeM ise sthAna diyA aura tAz2oM se puna: puna: mujhe prerita kiyA / yadi zrI goyalIyajI mujhase kaThoratA se kAma na lete to zAyada isakA prakAzana bhI zItra saMbhava na hotA / unhoMne hara tarahase ise sundara banAnemeM jo zramadAna diyA hai, usakA mUlya AbhAra yA dhanyavAdase kaise aMkita kiyA jA sakatA hai / khaNDaharoMke vaibhavameM prakAzita citroMke katipaya blAksa zrIyuta rAjendra Aho ! Shrutgyanam Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 40 - siMhajI vyauhAra, (jabalapura) suprasiddha vidvAn bAbU kAmatAprasAdajI jaina, (alIgaMja), paM0 zrI nemicandajI jyotiSAcArya (bArA), bAbU dIpacandajI na haTA (kalakattA) aura bAbU ghevaracandajI jainase prApta hue haiM / tadartha maiM unakA hRdayase AbhAra mAnatA huuN| prAntameM maiM prAntIya rAjya-zAsana va vidvAnoMse vinamra nivedana karanA cAhatA hU~ ki ve prAntIya kalAtmaka sampattikI rakSAke lie tatpara hoM aura apane-apane bhU-bhAga sthita prAcIna aitihAsika avazeSAdi sAdhanoMpara vivecanAtmaka prakAza DAlakara etadviSayaka vidvAnoMkA dhyAna AkRSTa kreN| khaNDaharoMkA vaibhava purAtattva viSayaka zodhameM aAMzika sahAyaka ho sakA aura purAtattvake upekSita-arakSita avazeSoMke prati janaruci utpanna karA sakA to maiM apanA prayatna saphala smjhuugaa| tA0 13-5-1653 moda-sthAnaka mAravAr3I raoNDa bhopAla muni kAntisAgara Aho! Shrutgyanam Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtattva Aho! Shrutgyanam Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho! Shrutgyanam Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAryAvarttakI takSaNa kalAke saMrakSaNa aura vikAsameM jaina-samAjane ulle ' khanIya yoga diyA hai, jisakI svarNima gaurava-garimAkI patAkAsvarUpa Aja bhI anekoM sUkSmAtisUkSma kalA-kauzalake utkRSTatama pratIkasama purAtana mandira, gRha, pratimAe~, vizAla stambhAdi, bahumUlyAvazeSa, bahuta hI duravasthAmeM avaziSTa haiM / ye prAcIna saMskRti aura sabhyatAke jvalanta dIpakaprakAza stambha haiM / atIta inameM antarnihita hai / bahuta samaya taka dhUpachA~hameM rahakara inhoMne anubhava prApta kiyA hai| ve na kevala tAtkAlika mAnavajIvana aura samAjake vibhinna pahaluaoMko hI Alokita karate haiM, apitu mAno ve jIrNa-zIrNa khaNDaharoM, vanoM aura giri-kandarAoMmeM khar3e-khar3e apanI aura tatkAlIna bhAratIya sAMskRtika paristhitiyoMkI vAstavika kahAnI, ati gambhIra rUpase, para mUkavANImeM, una sahRdaya vyaktiyoMko zravaNa karA rahe hai, jo purAtana-prastarAdi avazeSoMmeM apane pUrva puruSoMkI amara kIrtilatAkA sUkSmAvalokana kara navIna prazasta-mArgakI sRSTi karate haiM / yadi hama thor3A bhI vicAra karake unakI ora dRSTi kendrita kareM to vidita hue binA nahIM rahegA ki pratyeka samAja aura jAtikI unnata dazAkA vAstavika paricaya inhIM khaNDita avazeSoMke gambhIra adhyayana, manana aura anveSaNapara avalambita hai| merA mantavya hai ki hamArI sabhyatAkI rakSA aura abhivRddhi meM kisI sAhityAdika granthApekSayA inakA sthAna kisI bhI dRSTise kama nhiiN| sAhityakAra jina udAtta, utpreraka evaM prANavAn bhAvoMkA lekhanIke sahAre vyaktIkaraNa karatA hai, ThIka usI prakAra bhAva jagatmeM vicaraNa karanevAlA aAnandonmatta kalAkAra pArthiva upAdAnoM dvArA Atmastha bhAvoMko apanI sadhI huI chainIse vyakta karatA hai / janatAko isase sukha aura AnandakI upalabdhi hotI hai / / eka samaya thA aise kalAkAroMkA samAdara sampUrNa bhAratavarSa meM, sarvatra Aho! Shrutgyanam Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 khaNDaharoMkA vaibhava hotA thaa| mAnava sabhyatAkA preraNAprada itihAsa kalAkAroM dvArA hI surakSita raha sakA hai / ve apanI uccatama saundarya-sampanna kalAkRtiyoM dvArA jana jIvana-unnayanakI sAmagrI prastuta karate the| ataH prAcIna bhAratIya sAhitya aura itihAsameM isakA sthAna atyucca hai / jainAcArya zrImAn haribhadrasUrijIne-jo apane samayake bahuta bar3e dArzanika aura pratibhAsampanna granthakAra the-apane Sor3azaprakaraNoM meM kalAkAroMke sambandhameM jo vicAra vyakta kiye haiM, ve bhAratIya kalAke itihAsameM mUlyavAn samajhe jaaveNge| unake hRdayameM kalAkAroMke prati kitanI sahAnubhUti thI, nimna zabdoMse spaSTa hai "kalAkArako, yaha na samajhanA cAhie ki vaha hamArA .. vetana-bhogI bhRtya hai, para apanA sakhA aura prArambhIkRta kAryameM parama sahayogI mAnakara unako aAvazyaka suvidhAe~ de, sadaiva santuSTa rakhanA cAhie, unako kisI bhI prakArase ThaganA nahIM caahie| samucita vetanake sAtha, unake sAtha aisA AcaraNa karanA cAhie jisase unake mAnasika bhAva dina pratidina vRddhiko prApta hoM, tAki uccatama kalAkRtikA sRjana kara sake / " vAstukalA vAstukalA bhI lalitAkalAkA eka bheda hai| zilpakalA AvazyakatAoMkI pUrtike sAtha sauMdaryakA saMvardhana bhI karatI hai| jisa prakAra prANImAtrakI samavedanAkA sarvocca zikhara saMgIta hai-ThIka usI prakAra zilpakA vistRta aura vyApaka artha bhavana-nirmANa hai / janatAmeM Ama taurapara zilpakA sAmAnya artha ITapara ITa yA prastarapara prastara saMjokara rakha denA hI zilpa hai, parantu vastusthitikI sArvabhaumika vyApakatAke prakAzameM yaha paribhASA bhAvasUcaka jJAta nahIM hotI-apUrNa hai| zilpakI sarvagamya vyAkhyA kalAke samAna hI sarala nahIM hai| Aho! Shrutgyanam Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtattva 43 prophesara mulkarAja prAnandane zilpakI paribhASA yoM kI hai--"zilpa vahI hai jo nirmANa-sAmagriyoM dvArA uccatama kalpanAoMke AdhAroMpara banAyA jAya / usa zilpako hama advitIya kaha sakate haiM, jisakI kalA evaM kalpanAkA prabhAva manuSyapara par3a sake !" uparyukta dArzanika paribhASAse sApekSataH kalAkArakA uttaradAyitva bar3ha jAtA hai- "manuSyapara prabhAva" aura "prApta sAmagriyoM dvArA nirmANa" ye zabda gambhIra arthake paricAyaka haiM / prApta sAmagrI arthAt kevala kalAkArake aujAra etadviSayaka sAhityika grantha hI nahIM haiM, apitu unake vaiyaktika caritra zuddhikI ora bhI vyaMgyAtmaka saMketa hai| mAnasika citroMkI paramparAko suniyaMtrita rUpase upasthita karanA hI kalA hai, jaisA ki samAlocakoMne svIkAra kiyA hai| aisI sthitimeM zilpI kevala mistrI hI nahIM raha jAtA- apitu sakSama dArzanika evaM kalAguruke rUpameM dRSTigocara hotA hai / prakRtimeM bikhare hue ananta saundaryakI anubhUti prApta karatA hai, kalpanAoMke sammizraNase vaha ni:ssIma saundaryako vibhinna upAdAnoM dvArA sasIma karatA hai / saundarya-bodha 'sva' AvazyakatAse 'para'kA padArtha hai, isIlie zilpIkI mAnasika santAnako bhI kalA kahA gayA hai| kalpanAtmaka zilpa-nirmANameM jo mAnasika pRSThabhUmi taiyAra karatI par3atI hai, vaha anubhavagamya viSaya hai| jinako prAcIna khaMDahara dekhanekA saubhAgya prApta huaA hai-yadi unake sAtha kalA premI aura kalAke tattvoMko jAnane vAle rahe hoM taba to kahanA hI kyA-ve tallIna ho jAte haiM, bhale hI unake marmasparzI itihAsase paricita na hoN| ina khaMDaharo evaM dhvasta avazeSoMmeM kalAkArako satyakA darzana hotA hai| tadanukUla mAnasika pRSThabhUmi taiyAra hotI hai, tAtparya yaha ki mAnava saMskRtike vikAsa aura saMrakSaNameM jinakA bhI yoga rahA hai, unameM zilpakArakA sthAna bahuta U~cA hai| ... bhAratIya vAstukalAkA itihAsa yoM to mAnava vikAsa yugase mAnanA Aho ! Shrutgyanam Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 khaNDaharoMkA vaibhava par3egA, para vizuddha aitihAsika dRSTise kalA-samIkSakoMne mohana-jo-dar3oM evaM harappA mAnA hai| isa yugake pUrva-jahA~taka samajhA jAtA haibA~sa, lakar3I aura pattoMkI jhopar3iyoMkA yuga thaa| vaha adhika mahattvapUrNa thaa| usa sAmAnya jIvanameM bhI saMskRti thii| jIvana sAtvika bhAvanAoMse zrota-prota thaa| prakRtikI godameM jo vaicArika maulika sAmagrI milatI hai, use hI kalAkAra janahitArtha kalopakaraNa dvArA mUrta rUpa detA hai / isa prakAra dainandina vAstukalAkA vikAsa hotA gayA, parantu Ajase tIna haz2Ara varSa pUrvakI vikasita vAstu praNAloke kramika itihAsa para prakAza DAlane vAlI maulika sAmagrI adyAvadhi anupalabdha-sI hai| yadyapi prAsaMgika rUpase veda, brAhmaNa aura Agama tathA jAtakoMmeM saMketa avazya milate haiM kintu ve jijJAsA tRpta nahIM kara sakate / mohana-jo-dar3o evaM harappA avazeSoMse hI santoSa karanA par3a rahA hai| zilpa dvArA stutikA samarthana aitareya brAhmaNase hotA hai- oM zilpAnI zasati devazilpAni / " zizunAga vaMzake samaya niHsandeha bhAratIya vAstu praNAlikA unnatike zikharapara grArUr3ha thI, balki spaSTa kahA jAve to una dinoM bhArata aura bevIlonakA rAjanaitika sambandhake sAtha kalAtmaka AdAna-pradAna bhI hotA thA, jaisA ki Aja bhI bevIlonameM bhAratIya zilpa-kalAse prabhAvita avazeSa paryApta mAtrAmeM vidyamAna haiM / maurya, suMga-kAlakI kalAkRti evaM khaNDaharoMke paridarzanase spaSTa ho jAtA hai ki una dinoM prANavAna zilpiyoMkI paramparA surakSita thI / yadi mAnasArako gupta kAlakI kRti mAna liyA jAya to kahanA hogA ki na kevala tatkAlameM bhAratIya takSaNa kalA hI pUrNa rUpeNa vikasita thI, apitu tadviSayaka sAhitya sRSTi bhI ho rahI thii| yoM to vikramakI prathama zatAbdIke vidvAna AcArya pAdaliptasUrikI nirvANakalikAse kucha jhA~kI mila jAtI hai / brahmasaMhitAmeM bhI mUrti viSayaka ullekha haiM / kavi kAlidAsa aura harSane bhI apane sAhityameM lalitakalAkA ullekha kiyA hai| aisI sthitimeM vAstuzAstrakA antarbhAva ho hI jAnA cAhie / Aho ! Shrutgyanam Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtatva 45 bhale hI tadviSayaka puSTa-siddhAnta likhita rUpameM upalabdha na hoM / ajantA, jogImArA, siddhaNNavAsa evaM taduttaravartIya, elorA, cA~davar3a, elIpheNTA zrAdi anekoM guphAe~ haiM, jo bhAratIya takSaNa aura gRha-nirmANakalAke sarvazreSTha pratIka haiM / vAstukalAkA pravAha samayakI gati aura zaktike anurUpa bahatA gayA, samaya-samayapara kalAvijJoMne isameM navIna tattvoMko praviSTa karAyA, mAno vaha svakIya sampatti hI ho / nirmANa-paddhati, aujAra AdimeM bhI krAntikArI parivartana hue| jaba jisa viSayakA sArvabhaumika vikAsa hotA hai, taba use vidvAna loga lipibaddha kara sAhityakA rUpa de dete haiM / jisase adhika samayataka mAnavake samparkameM raha sakeM, kyoMki kalpanA jagatke siddhAntoMkI paramparA tabhI cala sakatI hai, jaba suyogya evaM pratibhAsampanna uttarAdhikArI mile| jaina-purAtattva ___ purAtattva zabdameM artha-gAMbhIrya hai / vyApakatA hai / itihAsake nirmANameM isakI upayogitA sarvazreSTha mAnI gaI hai| bhAratIya kalAkAroMne kisI bhI prakArake upAdAnoMko apanAkara kalA-naipuNyase unameM jIvanakA saMcAra kiyaa| aAtmastha-amUrta bhAvoMko mUrta rUpa diyA--ataH isa zreNImeM AnevAlI kRtiyoMko, rUpa zilpAtmaka kRtiyA~ kaheM to anucita na hogA / saMgIta aura kAvyameM bhAvoMkI pradhAnatA rahatI hai| isameM bhI vahI bAta hai / zrAbU, delavAr3A, khajurAho aura tAjamahala kisI kAvyase kathamapi kama nahIM haiM / kAvya aura saMgItase rUpazilpameM hameM bhale hI bhinnatvake darzana hote hoM, parantu bhAvagata ekatva spaSTa hai, bhinnatA kevala dharmagata hai / yahAMpara mujhe lalita kalAke sUkSma aura sthUla bhedoMkI carcAmeM nahIM par3anA, parantu itanA bhI kahanekA lobha saMvaraNa nahIM kara sakatA ki uccakalA vahI hai, jisake vyaktIkaraNameM yathAsAdhya sUkSma upAdAnoMkA upayoga kiyA jAya, upAdAnameM jitanI sUkSmatA hogI, kalA bhI utanI hI zreSTha hogii| isa Aho! Shrutgyanam Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava dRSTise purAtattvakI kRtiyA~ tIsarI zreNI meM AtI haiM / kAraNa ki isameM bhAvavyaktIkaraNake lie bahuta moTe aAdhArakA sahArA lenA par3atA hai / isa kalAse do lAbha hote haiM / eka vaha AdhyAtmika unnatimeM sahAyatA karatI hai aura dUsarI apane yugakI vizeSatAoMko surakSita rakhatI huI bhAvI unnatikA bhI sUkSma saMketa karatI hai / zAzvata satyakI aora utprerita karanevAlI bhAva-paramparA aAdhAra to cAhegI hii| isameM aitihAsika saMketa hai / pArthiva kalA prAdhyAtmika prANase dhanya ho jAtI hai / na kevala vaha aAnanda hI detI hai, para zAzvata sauMdaryakI ora khIMca le jAtI hai / isIlie tyAga pradhAna Adarzapara jIvita rahanevAlI zramaNa-saMskRtimeM bhI rUpazilpa kI paramparAkA janma huaa| jaina-purAtattvakA adhyayana atyanta zramasAdhya kArya hai| abhItaka isa viSayapara samucita prakAza DAlanevAlI sAmagrI andhakArAcchana hai| ajaina vidvAnoMke vivaraNa hamAre sammukha haiM, jo kaI khaMDaharoMpara likhe gaye haiM, parantu ve itane bhrAntipUrNa haiM ki unameM satyakI gaveSaNA kaThina hai, kAraNa ki jina dinoM yaha kArya huA una dinoM vidvAna jaina-bauddhakA bheda hI nahIM samajhate the-aAja bhI kama hI samajhate haiM / ataH yaha sammizraNa adhyavasAyI vidvAna hI pRthaka kara sakate haiN| jainoMne kalAke praka zameM kabhI bhI apane upakaraNoMko nahIM dekhaa| ajainoMne inheM dhArmika vastu samajhA, parantu jaina-tIrtha-mandira aura mUrti kevala dhArmika upAsanAke hI aMga nahIM haiM, parantu unameM bhAratIya janajIvanake sAtha kalA aura sauMdaryake nigUDha tattva bhI sannihita haiM / vizuddha sauMdaryakI dRSTi se hI yadi jaina-purAtana avazeSoM ko dekhA jAya to, unakI kalpanA, sauSThava aura utpreraka bhAvanAtroMke Age natamastaka honA pdd'egaa| binA inake samucita adhyayanake bhAratIya zilpakA itihAsa apUrNa rhegaa| prasaMgata: eka bAtakA ullekha mujhe kara denA cAhie ki jainoMne na kevala pUrva paramparAmeM palI huI zilpa-kalA aura unake upakaraNoMkI hI rakSA kI, apitu sAmayikatAko dhyAnameM rakhate Aho! Shrutgyanam Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina - purAtattva 1 hue, prAcIna paramparAko saMbhAlate hue, navInatama bhAvanA aura kalAtmaka upakaraNoMkI saphala sRSTi bhI kii| sAmAnya vastuko bhI sa~jokara kalAtmaka jIvanakA paricaya diyA / yadyapi maMdiroM aura guphAoM ko chor3akara jainAzrita vAstukalAke pratIka upalabdha nahIM hote haiM, para jo bhI vidyamAna haiM ve utkRSTa kalAke pratIka haiM / unameM mAnavatAkA mUka sandeza hai| saumya aura samAna bhAvavAlI paramparA jainAzrita purAtana avazeSoMke eka-eka aMgameM parilakSita hotI hai| inakI kalA kevala kalAke lie na hokara jIvana ke lie bhI hai / arastU ne kahA hai ki "usa kalAse koI lAbha nahIM, jisase samAjakA upakAra na hotA ho / " jainAzrita kalA janatAke naitika starako U~cA uThAtI hai / samatvakA udbodhana kara janataMtrAtmaka vicAra paddhatikA mUka samarthana karatI hai| tyAgapUrNa -pratIka kisI bhI deza ke gauravako bar3hA sakate haiM / prAcInatA 47 , jaina - purAtattvakA itihAsa kabase zurU kiyA jAya ? yaha eka samasyA hai / kAraNa ki mohana jodar3okI khudAIse jo zravazeSa prApta kiye gaye haiM, unameM kucha aise bhI pratIka haiM, jinheM kucha loga jaina mAnate haiM / jabataka ve niHsaMzaya jaina siddha nahIM ho jAte, tabataka hama jaina - purAtattva ke itihAsako nizcayapUrvaka vahA~ taka nahIM le jA sakate / yadyapi tatkAlIna evaM taduttaravarttI sAMskRtika sAdhanoMkA adhyayana kareM, to hameM unake jainatvameM zaMkA nahIM rahatI / kAraNa AryoMke zrAgamanake pUrva bhI yahA~para aisI saMskRti thI, jo parama zrAstika aura AdhyAtmika bhAvoMmeM vizvAsa karatI thI / vaidika sAhityake udbhaTa vidvAna pro0 kSetrezacaMdra caTTopAdhyAya to kahate haiM ki ve loga zramaNa saMskRti ke upAsaka the / itihAsa bhI isa bAtakI sAkSI detA hai ki ko yahA~ zrAkara saMgharSa karanA par3A thA / kAphI saMgharSa ke bAda bhI ve loga zrAryoM meM mila nahIM sake / kAraNa ki unakI apanI svataMtra saMskRti thI, jo unase kahIM adhika sabala aura vyApaka thI / vaha zramaNa saMskRti hI honI cAhie / Aho! Shrutgyanam Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 khaNDaharoMkA vaibhava .yahA~para prazna yaha uThegA ki kuSANa aura mohana-jo-dar3okI kar3iyoMko ThIkase sa~jonevAlI madhyavartI sAmagrI prApta hai yA nahIM? isake uttarameM yahI kahA jA sakatA hai ki abhI pakSapAta rahita anveSaNa hI kahA~ huaA hai ? bahuta-se prAcIna khaMDahara bhI khudAIkI rAha dekha rahe haiM / pratyakSataH itanA kahanA ucita hogA ki kuSANakAlIna jo avazeSa mile haiM, unakI aura mohana-jo-dar3oMse prApta sAmagrImeM, kalAtmaka aMtara bhale hI ho-svAbhAvika bhI hai, parantu dharmagata bhinnatA nahIM hai| donoMkI bhAvanAmeM matadvaidha nahIM hai / AdarzameM bhI paryApta sAmya hai| kyoMki bhAratIya zilpameM kucha mudrAe~ aisI haiM, jo vizuddha jaina-saMskRtikI hI dena haiM--jaise ki kAyotsarga mudrA / prAcIna jaina-mUrtiyA~ adhikatara isI mudrAmeM prApta haiM / bhAratIya-kalA eka prakArase pratIkAtmaka hai| pratyeka sampradAyavAle apane-apane zilpameM svadharma-mAnya pratIkoMkA prayoga karate Aye haiN| kucha pratIkoMmeM itanI samAnatA hai ki unheM pRthak karanA kaThina ho jAtA hai / udAharaNArtha trizUlako hI leN| trizUla tInoM guNoMpara vijaya pAnekA sUcaka mAnakara vaidika saMskRtine apanAyA hai| jainoMne bhI ratnatrayakA pratIka mAnA hai| kaliMgakI jaina-guphAoMmeM bhI trizUlakA cihna hai| mohanajo-dar3omeM yahI pratIka milA hai| dharmacakrakA bhI yahI hAla hai / jaina-bauddha kRtiyoMmeM avazya hI utkIrNita rahatA hai / yoM to cainAzrita zilpa-sthApatya kalAkA itihAsa kuSANa kAlase mAnA jAtA hai, kyoMki isa yugakI aneka kalA-kRtiyA~ upalabdha ho cukI haiM, parantu upayukta anveSaNake bAda eka sUtra nayA milA hai, jo isakA itihAsa 300 varSa aura Upara le jAtA hai| jaina-sAhityameM ArdrakumArakI kathA bar3I prasiddha hai| vaha anArya __'vizeSa jJAtavyake lie dekheM "mohana jodar3okI kalA aura zramaNasaMskRti" "anekAnta" varSa 10 aMka, 11-12 / Aho ! Shrutgyanam Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtatva 46 dezakA rahanevAlA thaa| magadhake rAjavaMzake sAtha usakI pArasparika maitrI thii| abhayakumArane inako jina-pratimA bhijavAI thii| bAdameM vaha bhArata aAtA hai aura kramaza: bhagavAna mahAvIrake pAsa Akara zramaNa-dIkSA grahaNa karatA hai| DaoN0 prANanAtha vidyAlaMkArako prabhAsapATaNase eka tAmrapatra upalabdha huaA thA, isameM likhA hai ki "bebIlonake nRpati nebucandanez2Arane raivatagirike nAtha nemike maMdirakA jIrNoddhAra karAyA thA / " jainasAhitya isa ghaTanApara mauna hai| una dinoM saurASTrakA vyApAra videzoMtaka phailA huaA thA, ataH usI mArgase adhikatara AvAgamana jArI thA / bahuta saMbhava hai ki vaha bhI yahIMse AyA ho aura pUrva preSita jinamUrtike saMskArake kAraNa maMdigkA jIrNoddhAra karavAyA ho, parantu isake lie aura bhI akATya pramANoMkI AvazyakatA hai / hA~, bebIlonake itihAsase yaha avazya pramANita hotA hai ki vahA~para jo purAtana-avazeSa-upalabdha hue haiM, unapara bhAratIya-zilpakA spaSTa prabhAva hai / vahA~kI nyAya-praNAlikApara bhI bhAratIya-nyAya aura daNDa-vidhAnakI chAyA hai / ukta lekhase spaSTa hai ki IsavI pUrva chaThavIM zatImeM girinAra para jainamandira thA / jUnAgar3hase pUrva "bAbA pyArA" ke nAmase jo maTha prasiddha hai, vahA~para jaina-guphAe~ utkIrNita haiM / bambaIse prakAzita dainika "janmabhUmi" (25-5-41) meM "purAtatva saMzodhanakA eka prakaraNa' zIrSaka noTa prakAzita huA thaa| usameM eka navopalabdha lekhakI carcA thI / isa lekhameM "tIrabasvAmI kA nAma thA / muni-dIkSA aMgIkAra kara bhagavAn mahAvIrake darzanArtha jAte samaya hastyAvabodhake bhAvoMkA prastarapara aMkana kiyA gayA hai jo zrAbUkI vimalavasahImeM Aja bhI surakSita hai| 2 TAimsa Apha iNDayA 19-3-35 3mahAvIra-jaina-vidyAlaya-rajata mahotsava grantha, pR0 80-1 / Aho! Shrutgyanam Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 khaNDaharoMkA vaibhava gujarAtake purAtatvajJa zrI amRtavasaMta paMDyAne ise "tIrathasvAmI" par3hA, kyoMki brAhmImeM 'tha' aura "ba"meM kama antara hai| antataH taya huA ki "tIrathasvAmI" kA sambandha jainadharmase hI honA cAhie / isa lekhakI lipi kSatrapa kAlIna hai| yaha kAla, saurASTra meM jainautkarSakA mAnA jAtA hai| zrI paMDyAjIkA mAnanA hai ki "kSatrapa kAlIna saurASTrameM jainadharmakA astitva sUcaka jo lekha bAbApyArAke maThameM upalabdha huaA hai usake bAdake lekhoMmeM yahI uparyukta lekha AtA hai|" magadhake zAsaka zizunAga aura nanda napati jaina-dharmake upAsaka the| nandanRpati bhagavAna mahAvIrake mAtA-pitA, bhagavAna pArzvanAtha kI arcanA karate the| bhagavAna mahAvIra gRhasthAvAsameM jaba bhAva muni the aura rAjamahalameM kAyotsarga mudrA meM khar3e the, usa samayake bhAvoMko vyakta karanevAlI gozIrSa candanakI pratimA vidyunmAlI deva dvArA nirmita huI evaM kapila kevalI dvArA pratiSThApita huii| bAdameM vIrabhayapatanake rAjA udAyI va paTTarAnI prabhAvatI dvArA pUjI jAtI rhii| isa ghaTanAkA ullekha prAcIna jaina-sAhityameM to pAyA hI jAtA hai, parantu inhIM bhAvoMko vyakta karanevAlI eka dhAtu-pratimA bhI upalabdha ho cukI haiM / jisakA ullekha anyatra kiyA gayA hai| ___ 'titthogAlo painnaya'se jJAta hotA hai ki nandoMne pATalIputrameM 5 jaina stUpa banavAye the, jinakA utkhanana kalAke dvArA dhanakI khojake lie huaaa| cInI yAtrI zyuaAn cyuAGa ne bhI ina paMca jaina-stUpoMkA ullekha yAtrAvivaraNa meM karate hue likhA hai ki abauddha rAjA dvArA ve khudavA DAle gaye / pahADapurase prApta tAmra-patra (IsavI 476)se phalita hotA hai ki prAcArya guhanandI va unake ziSya 'paMcastUpAnvayI' kahalAte the / 1On Yuan Chawang's travels in India, P.96 epigrAphiyA iMDiyA / vaoN0 XX peja 59 / Aho ! Shrutgyanam Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... jaina-purAtatva . khAravelake lekhase spaSTa hai ki nanda-kAlameM jaina-mUrtiyA~ thiiN| sAtavIM zatImeM bhI zramaNa-saMskRti, kaliMgameM unnatike zikharapara thii| khAravelake lekhakI antima paMktimeM jIrNa jalAzaya evaM maMdirake jIrNoddhArakA ullekha hai / vahA~para usI samaya caubIsa tIrthakaroMkI pratimAe~ baitthaaii| lekhAntargata jalAzaya RSitaDAga hI honA cAhie / isakA ullekha bRhatkalpasUtra meM AyA hai / vahA~para melA lagA karatA thA / sva0 DA0 benImAdhava vaDubAne ise khoja nikAlA thaa| apane svargavAsake kucha mAsa pUrva mujhe unhoMne eka mAnacitra bhI batAyA thA / ___upayukta ullekhoMse spaSTa hai ki IsavI pUrva pA~cavIM zatAbdImeM nizcayataH jaina-mUrtiyoMkA astitva thaa| mauryakAlIna jaina-pratimAe~ to lohAnIpura ( jo paTanA hI kA eka bhAga hai ) se prApta ho cukI haiM / lohAnIpurameM 14 pharavarI 1637 meM prApta huI thiiN| mUrti halke hare raMgake pASANapara khudI haiN| isakI paoNlIsa spardhAkI vastu hai / zatAbdiyoMtaka bhU-garbha meM rahate hue bhI usakI camakameM lezamAtra bho antara nahIM AyA, jo mauryakAlIna zilpakI apanI vizeSatA hai / svargIya DA0 jAyasavAlajIne isakA nirmANakAla guptapUrva cAra sau varSa sthira kiyA hai / mUrti 23 phuTa U~cI haiM / maurya-samrATa samprati vIrazAsanakI prabhAvanA karanevAle vyaktiyoMmeM agragaNya haiM / sampratidvArA videzoMmeM pracArita jaina-dharmake avazeSa, Aja bhI vahA~ basanevAlI jAtiyoMke jIvanameM pAye jAte haiM / yUnAnakI 'samanimA jAti' zramaNa paramparAkI aora iMgita karatI hai| kahA jAtA hai ki sampratine lAkhoM jina-pratimAe~ va mandira banavAye the / adyAvadhi gaveSita purAtattva sAmagrIse upayukta paMktiyoMkA leza mAtra bhI samarthana nahIM hotaa| aAja sampratidvArA nirmita jo mUrtiyA~ ghoSita kI jAtI haiM aura unakI vizeSatAe~ batalAI jAtI haiM ve ye haiM-lambakarNa, bagalase .... 'jaiba eMTIkverI bhAga 5 vi paTarzita / Aho ! Shrutgyanam Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 khaNDaharoMkA vaibhava sambaddha hAtha, padmAsanake nimna bhAgameM vibhinna prakArake khude hue borDarabelabUTe, Adi mUrtikalAkA abhyAsI sahasA isapara vizvAsa nahIM kara sakatA / kAraNa ki uparyukta zreNIkI mUrttiyA~ jinakI adyAvadhi upalabdhi huI hai, ve saba zveta saMgamaramarapara khudI haiM, jaba ki mauryakAla meM isa pattharakA, mUrti nirmANa meM upayoga hI nahIM hotA thA, balki uttarabhAratameM bhI sApekSataH isa patthara ne kaI zatAbdI bAda praveza kiyA hai / saca kahA jAya, to adhikatara jaina- mUrttiyA~ kuSANa kAla bAda kI milatI haiM / madhyakAlameM to jaina mUrtti nirmANa - kalA bar3I sajIva thI / samprati dvArA saMbhava hai kucha mUrtiyoMkA nirmANa huA ho, aura Aja ve upalabdha na hoM / stUpa- pUjA prApta sAdhanoMke AdhArapara dRr3hatApUrvaka, jaina- purAtattvakA itihAsa IsavI pUrva AThavIM zatIse prAraMbha karanA samucita jAna par3atA hai / magadha una dinoM hI nahIM, balki sUcita zatAbdIse pUrva, zramaNa-saMskRtikA mahAn kendra thA / usa samaya jainAzrita zilpa-kRtiyA~ avazya hI nirmita huI hoMgI, para utanI prAcIna jaina - kalAtmaka sAmagrI, isa ora upalabdha nahIM huI / merA to jahA~taka anumAna hai ki abhItaka magadha meM purAtattva kI dRSTise khananakArya bahuta hI kama huA hai / kuSANa-kAla pUrva magadha meM stUpa - pUjAkA sArvatrika pracAra thA / apane pUjya puruSoMke sammAnameM yA jIvanakI viziSTa ghaTanAkI smRti-rakSArtha stUpa banavAnekI prathAkA sUtrapAta kisake dvArA huA, akATya pramANoMke abhAvameM nizcayarUpase kahanA kaThina hai / para jo granthastha vAGamaya hamAre sammukha upasthita hai, usaparase to yahI kahanA par3atA hai ki isa prakArakI paddhatikA sUtrapAta jainaparamparAmeM hI sarvaprathama huA / yugAdidevako, eka varSa kaThora tapake bAda zreyAMsakumArane, AhAra karAyA thA, usa sthAnapara koI calane na pAve, isa hetuse, eka thUbha - stUpa banavAye jAnekA ullekha ' dharmopadezamAlA " kI vRttimeM isa prakAra zrAyA hai Aho ! Shrutgyanam Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtattva jaMmi paese gahiyA, bhikkhA mA tattha koI calaNehi, ThAhi ti ri (2)-yaNehiM, ko thUbho kumareNa' bhattIe // yUbha viSayaka aura bhI do-eka ullekha granthameM Aye haiM / isI prakAra jainakathA sAhityameM thUbha-stUpa viSayaka pramANa milate haiM / inakA adhyayana vAMchanIya hai| aSTApada parvatapara indra dvArA tIna stUpa sthApita karanekA ullekha zrIjinaprabhasUri apane "vividhatIrthakalpa'meM isa prakAra karate haiM rakhatrayamiva mUrta stUpatritaya citritayasthAne / yatrAsthApayadindraH sa jayatyaSTApadagirIzaH // prAcIna tIrthamAlAtroMmeM kaI stUpoM--thabhoMkI carcA hai / yoM to purAtana vizvasanIya jaina-stUpara mathurAmeM upalabdha hue haiM; parantu merA vizvAsa hai ki IsavI pUrva chaThavIM zatI magadhameM banA karate the| bhagavAna mahAvIrake nirvANa-sthAnapara eka stUpa banavAye jAnekA ullekha jaina-sAhityameM AtA hai / pAvApurIse eka mIla dUra Aja bhI eka bhagna stUpa vidyamAna hai| grAmINa janatAkA vizvAsa hai ki yahI bhagavAna mahAvIrakA nirmANa sthAna hai| AcArya zrIjinaprabhasUrijIne vividhatIrtha3 kalpAntargata apApAbRhatkalpameM jo ullekha kiyA hai, vaha aitihAsika dRSTise mahattvapUrNa hai| tahA itthava purIe kattiyaamAvasArayaNIe bhayavano nivANaTANe micchaddiThThIhiM sirivIrathUbhaTThANaThAviyanAgamaMDave aja vi cAuvaNNiya dharmopadezamAlA, pR0 88 / dharmopadezamAlA-granthameM ise "divvamahAthUma" kahA gayA hai| pRSTha 44 / Aho ! Shrutgyanam Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 khaNDaharoMkA vaibhava loyA jattAmahUsavaM kariti // tIe ceva egarattie deva yANu bhAveNaM kuvAyaDDiajalapuNNamalliyAe dIvopajalai tillaM vinnaa| aAja yadyapi stUpa maNDapAcchAdita to nahIM hai, para ajaina janatA, aAja bhI ise bahuta hI sammAnapUrvaka dekhatI hai / evaM kArtika amAvasyAko utsava bhI manAtI hai| ullekhase jJAta hotA hai ki vikramakI caudahavIM zatAbdImeM mahAvIra-nirvANa-sthAnake rUpameM yaha stUpa prasiddha thaa| yadi vahA~ nirvANa sUcaka anya mahattvapUrNa sthAna hotA, to jinaprabhasUrijI usakA ullekha avazya hI karate / zraddhAjIvI jaina-samAja isa stUpako vismRta kara cukA hai / isakI ITeM rAjagRhIkI IMToMke samAna haiM / vyAsako dekhate hue aisA lagatA hai ki kisI samaya yaha bahuta vistRta rUpa meM rahA hogaa| saMbhava hai, khoja karane para aura bhI jaina-stUpa upalabdha hoN| jaina-bauddhastUpoMke bhedoMko na samajhanepara purAtattvavijJa kaisI bhUle kara baiThate haiM, isapara DAkTara smithake vicArakI aora dhyAna AkRSTa kara rahA huuN| pichalI zatAbdiyoMkA itihAsa isa bAtakI sAkSI detA hai ki kuSANoM ke bAda bhAratameM jainAzrita kRtiyoMkA vyApaka rUpase sRjana prArambha ho gayA thaa| prAMtIya prabhAva unapara spaSTa hai| aisI prAcIna sAmagrImeM magadhakI kRtiyA~ bhI sammilita haiM / aila, gupta, soma, kalacuri, rASTrakUTa, caulukya aura vAghelAno ke samayameM bhI anekoM mahattvapUrNa jainAzrita kRtiyA~ nirmita huii| inameMse kucheka to sampUrNa bhAratIyakalAkA pratinidhitva kara sakatI haiM / AbU , khajurAho, rANakapura, zravaNabelagola, devagar3ha, jaisalamera aura kubhAriyA Adi isake pratyakSa pramANa haiM / vAstukalAke sAtha mUrtikalAmeM bhI krAntikArI parivartana hue / uttara pazcima kRtiyA~ zvetAmbara sampradAyase sambaddha haiM aura dakSiNa pUrvakI digambara sampradAyase / bhAratIya jaina-zilpakA adhyayana tabataka apUrNa rahegA, jaba taka vAstukalAke aMga-pratyaMgoMpara vikAsAtmaka prakAza DAlanevAle sAhityakI vividha Aho ! Shrutgyanam Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina- purAtatva zAkhAoM kA yathAvat adhyayana na kiyA jAya, kyoMki takSaNakalA aura usakI vizeSatAmeM paraspara sAmya hote hue bhI, prAntIya bheda yA tAtkAlika lokasaMskRti ke kAraNa jo vaibhinnya pAyA jAtA hai, evaM usa samaya ke loka jIvanako zilpa kahA~taka samucita rUpase vyakta kara sakA hai, usa samayakI vAstukalA viSayaka jo grantha pAye jAte haiM, unameM jina-jina zilpakalAtmaka kRtiyoM ke nirmANakA zAstrIya vidhAna nirdiSTa hai, unakA pravAha kalAkAroMkI painI chainI dvArA prastaroMpara pariSkRta rUpameM kahA~taka utarA hai ? yahA~taka ki zilpakalA jaba tAtkAlika saMskRtikA pratibimba hai, taba una dinoMkA pratinidhitva kyA sacamuca ye zilpakRtiyA~ kara sakatI haiM ? Adi aneka mahattvapUrNa tathyoMkA paricaya, talasparzI adhyayana aura manana ke bAda hI sambhava hai / jaina - avazeSoM ko samajhane ke lie sAre bhAratavaryameM pAye jAnevAle sabhI zreNIke avazeSoM kA adhyayana bhI anivArya hai, kyoMki jaina aura jaina zilpAtmaka kRtiyoMkA sRjana jo kalAkAra karate the, ve pratyeka zatAbdImeM grAvazyaka parivartana karate hue eka dhArAmeM bahate the, jaisA ki vAstukalA ke adhyayanase vidita huA hai / prAntIya kalAtmaka avazeSoM ko hI lIjie, unameM sAmpradAyika tattvoMkA bahuta hI kama prabhAva pAyeMge, parantu zilpiyoMkI jo paramparA calatI thI, vaha apanI kalAmeM dakSa aura vizeSarUpase yogya thI / madhyakAlake prArambhika jo avazeSa haiM unako bArahavIM zatIkI kRtiyoM se tauleM to bihAra, madhyaprAnta aura baMgAlakI kalAmeM kama antara pAyeMge / maiMne kalacuri aura pAlakAlIna jaina tathA jaina pratimAoM kA isI dRSTise saMkSiptAvalokana kiyA hai, usapara se maiMne socA hai ki 10 -12 taka jo dhArA calI - vahI anya prAntoMko lekara calI thI, antara thA to kevala bAhya AbhUSaNoM kA hI -- jo sarvathA svAbhAvika thA / tAtparya yaha hai ki eka paramparAmeM bhI prAntIya kalA bhedase kucha pArthakya dIkhatA hai / prAcIna lipi aura unake kramika vikAsakA jJAna bhI vizeSa rUpase apekSita hai| mUrttividhAna ke aneka aMgoMkA Thosa adhyayana honA atyaMta Aho! Shrutgyanam 55 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 khaNDaharoMkA vaibhava vazyaka hai / itihAsa aura vibhinna rAjavaMzoM ke kAloMmeM pracalita kalAtmaka zailI Adi aneka viSayoMkA gaMbhIra adhyayana purAtattva ke vidyArthiyoM ko rakhanA par3atA hai / kyoMki jJAnakA kSetra vistRta hai / yaha to sAMketika jJAna ThaharA / zilpakI zrAtmA vAstuzAstra meM nivAsa karatI hai, paraMtu jaina - zilpakA yadi adhyayana karanA ho to hameM bahuta kucha aMzoMmeM itara sAhityapara nirbhara rahanA par3egA, kAraNa ki jainoMne zilpakalAko prastaroMpara pravAhita karane-karAne meM jo yoga diyA hai, usakA zatAMza bhI sAhityika rUpa dene meM diyA hotA to zrAja hamArA mArga spaSTa aura sthira ho jAtA / yoM to bArAhamihirakI saMhitAmeM jaina-mUrttikA rUpa pradarzita hai, paraMtu jahA~ taka vAstukalA ke kramika vikAsakA prazna hai, jaina sAhitya mauna hai| prasaMgAnusAra kucha ullekha avazya Ate haiM, jinakA sambandha zilpake eka aMga pratimAnoM se hai / yakSa evaM yakSiNiyoM ke Ayudha, svarUpa yAdikI carcA 'nirvANakalikA' meM dRSTigocara hotI hai / nemicaMdakA 'pratiSThAsAra' zrAcAradinakara ( varddhamAnasUrikRta ) aura Thakkura pherukRta 'vAstusAra ' Adi kucha graMthoMke nAma liye jA sakate haiM, paraMtu ina graMthoMke ullekha mUrttikatA aura maMdirAdi nirmANapara kucha prakAza DAlate avazya haiM, kiMtu bahuta kucha aMzoMmeM mAnasArakA spaSTa anukaraNa hai / maMDanane yadyapi svataMtra graMtha banAye para ve kAphI bAdake haiN| jaba jaina samAjameM kalAke prati svAbhAvika ruci na thI, kevala anukaraNa pravRttikA jora thA / samarAMgaNa sUtradhAra, rUpamaMDana aura devatAmUrtiprakaraNa jaise graMthoMse hamArA mArga avazya hI thor3A bahuta spaSTa ho jAtA hai| pratiSThA viSayaka sAhitya meM bhI kucha sUcanAe~ mila jAtI haiM, ve bhI ekAMgI hI haiM / bArahavIM sadIke kucha graMthoMmeM carcA hai ki Arya khapuTa aura usaura vAcaka umAsvAti ne bhI 'pratiSThAkalpa - kI racanA kI thI / paraMtu Aja taka unakI ye kRtiyA~ aMdhakAra ke garbha meM 1 " gaNadhara sArddhazataka vRttimeM isakI sUcanA hai / Aho! Shrutgyanam Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtattva haiN| aisI sthitimeM jainAzrita zilpakalAkI kRtiyoMkA adhyayana bar3A jaTila aura zramasAdhya ho jAtA hai| samucita sAhityake prakAzake vinA zilpakalAkA adhyayana bahuta kaThina hai| eka to viSaya bhI AsAna nahIM, tisapara Avazyaka sAdhanoMkA abhAva / sAhityase prakAzakI zrAzA chor3akara varttamAnameM kalAtmaka kRtiyoMke prakAzameM hI hameM apanA mArga khojanA hogA / viSaya kaThina hote hue bhI upekSaNIya nahIM hai| zrama aura buddhijIvI vidvAn ho ina samasyAoMko sulajhA sakate haiN| . Aja bhI gujarAta-kAThiyAvAr3ameM 'somapurA' nAmaka eka jAti hai, jisakA pradhAna kArya hI zAstrokta zilpavidyAke saMrakSaNa evaM vikAsapara dhyAna denA hai / ye jaina-zilpasthApatyake bhI vidvAn aura anubhavI haiM / ina logokI madadase eka Adarza jaina-zilpakalA sambandhI grantha avilamba taiyAra ho hI jAnA cAhie / isameM ina bAtoMkA dhyAna rakhA jAnA anivArya hai ki jina-jina prakArake zilpollekha sAhityameM Aye haiM-ve pASANapara kahA~ kaise aura kaba utare haiM, inakA prabhAva vizeSataH kina-kina prAntoMke jaina-avazeSoMpara par3A hai, bAdameM vikAsa kaise huA; ajainase jainoMne aura jainase ajaina kalAkAroMne kyA liyA-diyA Adi bAtoMkA ullekha sapramANa, sacitra honA caahie| kAma niHsandeha zramasAdhya hai, para asambhava nahIM hai, jaisA ki akarmaNya soca baiThate haiM / adhyayanako suvidhAke lie jainAzrita zilpakalA kRtiyoMkA vibhAjana isa prakAra kiyA jA sakatA hai . pratimA, 2 guphA, 3 mandira, 4 mAnastambha, 5 itara bhAva-zilpa, 6 lekha / Aho! Shrutgyanam Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 khaNDaharoMkA vaibhava 1 - pratimA I jaina - purAtattvakI mukhya vastu hai mUrti jaina sAhitya meM isakI arcanAkA vizada varNana hai, parantu upalabdha mUrtiyoM kA itihAsa IsvI pUrva 300 se Upara nahIM jAtA / yoM to mohana-jo-dar3o aura harappAke avazeSoMkI kucha AkRtiyA~ aisI haiM jinheM jina mUrti kahA jA sakatA hai, para yaha prazna abhI vivAdAspada-sA hai | mauryakAlIna kucha mUrtiyA~ paTanA saMgrahAlaya meM surakSita haiM / isaparakI pAliza hI isakA pramANa hai ki ve maurya yugIna haiM / samprati samrATa dvArA aneka mUrtiyA~ banavAneke ullekha yAte haiM, para mUrtiyA~ abhI taka upalabdha nahIM huI / jo mUrtiyA~ sampratike nAma ke sAtha jor3I jAtI haiM, ve itanI prAcIna nahIM haiN| kAphI bAdakI pratIta hotI haiN| mathurAme jaina mUrtiyoM kA nirmANa paryApta parimANameM huyA / zrAyAgapaTTa bhI mile haiN| DA0 vUlnara kahate haiM - " zrAyAgapaTTa yaha eka vibhUSita zilA hai, jinake sAtha 'jina' kI mUrti yA anya koI pUjya zrAkRti jur3I huI rahatI hai / inakA artha " pUjA yA arpaNakI takhtI" kara sakate haiM, kAraNa ki aneka zilotkIrNa lekhoMke ullekhAnusAra "ahaMtoM kI pUjA ke lie aisI zilAe~ maMdirameM rakhI jAtI thIM / ye prayAgapaTTa kalAkI dRSTise bhI bahuta hI mahattvapUrNa hote the| cAroM ora vibhinna alaMkaraNoMke madhya bhAgameM padmAsanastha jina rahate haiM / kucha prayAgapaTToMmeM lekha bhI mile haiN| inheM jainoM kI maulika kRti kaheM to atyukti na hogI / ina paTTakoMpara IrAnI kalAkA prabhAva bhI spaSTa parilakSita hotA hai / jainAzrita kalAke ye prayatna vizuddha sAmpradAyika haiM / I inAyAgapaTToMmeM trizUla evaM dharmacakra ? ke cihna bhI pAye jAte haiM jo jainadharmamAnya mukhya pratIka haiM / 'dharma cakra - yahA~para prazna yaha upasthita hotA hai ki vastutaH dharmacakrakA itihAsa kyA hai ? yoM to zramaNa-saMskRtiko eka dhArA bauddhadharmase isakA Aho ! Shrutgyanam Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtatva kuSANakAlIna jainamUrtiyA~ bhAvazilpakI ananya kalAkRtiyA~ hai| una dinoM mUrtikalA unnatike zikharapara thii| kalA aura saundaryake sAtha saMbaMdha Amataurase mAnA jAtA hai / bauddha-saMskRtise prabhAvita itihAsakAroMne mAnA hai ki vaha bauddhaparamparAkI maulika dena hai| ve mAnate haiM ki vArANasIke pAsa sAranAthameM bhagavAna buddha ne prathama dezanA dekara dharmacakra pravartana kiyA, aura azokane isa pratIkako rAjakIya saMrakSaNa de ise aura bhI vyApaka banA diyA, parantu vAstavika satya to kucha aura hai| bAta yaha hai ki yaha pratIka mUlataH jainoMkA hai| yoM to porANika sAhityase spaSTa bhI hai ki isakI pravartanA jainadharmake prathama tIrthakara zrIRSabhadeva tIrthakarake dvArA takSazilAmeM huii| yaha to huI paurANika anuzruti, parantu vizuddha sAhityika ullekhake anusAra dekheM to bhI jaina ullekha hI prAcIna ThaharatA hai jo Avazyaka sUtra niyuktimeM isa prakAra hai "tato bhagavaM virahamANo bahalIvisayaM gato, tattha bAhubalIssa rAyahANI takkhasilA NAmaM taM bhagavaM vetAle ya patto, bAhubalIssa, viyAle NiveditaM jahA sAmI shraagto| kallaM saviDiDhae vaMdissAmi ttiNa Nigato, pabhAte sAmI viharaMto gto| bAhubalIvi saviDie Niggato, jahA dasanna vibhAsA, jAva sAmI Na pecchati, pacchA adhiti kAUNa jattha bhagavaM vuttho tattha dhammacakkaM cindhkaareti| taM savara yaNamayaM joyaNaparimaMDalaM, joyaNaM ca Usito daMDo, evaM keI icchati / anne bhaNaMti-kevalanANe uppanne tahiMgato, tAhe salogeNaM dhammacakkavi bhUtI akkhAtA, teNa kati / " -Avazyaka sUtra niyukti, pRSTha 180-181 paTanA AzcaryagRhameM tAmrakA eka dharmacakra surakSita hai, jo jaina-vibhAgameM rakhA gayA hai| Aho! Shrutgyanam Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 khaNDaharoMkA vaibhava vibhinna alaMkaraNoMse vibhUSita thiiN| isa yugakI mUrtiyA~ Adi jainAzritazilpapara vaidezika prabhAva spaSTa hai / una dinoM padmAsana aura khaDagAsana tathA saparikara aura parikara donoM prakArakI mUrttiyA~ banatI thIM / usa samayakA parikara sAdA thA / mathurA jainasaMskRtikA vyApaka kendra thA / Aja bhI vahA~para khudAIkI apekSA hai| buddhamUrtti inhIM jainamUrttiyoMkA anukaraNamAtra haiM / kucha logoMkA anumAna hai ki mohana -jo-daDokI kalAkA prabhAva jainamUrttiyoM para par3A hai / mUrttikalAkA vyApaka pracAra hote hue bhI usa samayakA sAhitya mauna hai| hA~, AgamoMmeM inakI arcanA - vidhikA vizada varNana upalabdha hotA hai / aisI sthiti meM sindhu sabhyatA ke prabhAvakI kalpanA kAma kara sakatI hai / para eka bAta hai| mohana-jo-dar3o aura kuSANayuga ke bIcakI zrRMkhalA jor3anevAlI sAmagrI nahIM milatI hai| kevala sAhityika ullekhoMse hI saMtoSa karanA par3atA hai / hA~ paravartI sAhitya meM saMketa avazya milatA hai, para vaha nAkAphI hai| bhArata ke vibhinna konoMmeM jainamUrttiyoMkI upalabdhi hotI hI rahatI hai / 'jina' kI maulika mudrA eka hote hue bhI parikara meM prAntIya prabhAva pAyA jAtA hai / mukhAkRtipara bhI asara hotA hai / ina mUrttiyoMkA nRtattvazAstrakI dRSTise adhyayana kareM to unako ina vibhAgoM meM bA~TanA hogA / uttarabhAratIya, dakSiNabhAratIya aura pUrvabhAratIya; uttarabhAratIya - gujarAta, rAjasthAna, paMjAba, mahAkosala, madhyapradeza, madhyabhArata aura uttarapradezakI pratimAoM meM eka hI zailI milatI hai / mukhAkRti, zarIrAkRti aura anya upakaraNoM meM kAphI sAmya hai / dakSiNabhArata drAvir3a sabhyatAkA durga mAnA jAtA hai / ta: vahA~kI jaina-mUrttiyoM para bhI usakA prabhAva hai / upayukta sUcita zailIse kAphI bhinnatva hai / pUrvI bhAratakI mUrtiyA~ to apanA svatantra sthAna rakhatI haiM / vahA~ke kalAkAroMne apane prAntake upakaraNoMkA Aho ! Shrutgyanam Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina purAtatva khUba prayoga kiyA hai| unakI mukhAkRti aura nAsikA tathA parikarakI racanA-zailI hI svatantra hai / varNita tInoM prakArakI kalA-kRtiyA~ bhUgarbhase prApta ho cukI haiN| uttarabhAratIya mUrtikalAke utkRSTa pratIka mathurA, lakhanaU aura prayAgake saMgrahAlayameM surakSita haiM / bahusaMkhyaka pratimAe~ purAtattvavibhAgakI udAsInatAke kAraNa khaNDahara aura araNyameM jaMgalI jAtiyoMke devoMke rUpameM pUjI jAtI haiM / uttarabhAratake khaNDahara aura jaMgaloMmeM, pAda-bhramaNa kara maiMne svayaM anubhava kiyA hai ki sundara-se-sundara kalA-kRtiyA~ aAja bhI upekSita haiN| inakI rakSAkA koI samucita prabandha nahIM hai| uttarabhAratIya mUrtiyoMke parikarako gambhIratAse dekhA jAya to bharahuta aura sA~cIke alaMkaraNoMkA samanvaya parilakSita hue binA na rhegaa| mUrttike mastakake pIchekA bhAmaMDala aura stambha to kaI mUrtiyoMmeM mileNge| pUjopakaraNa bhI milate hai, jo spaSTata: bauddha-prabhAva hai / - ur3IsAke udayagiri aura khaMDagirimeM isa kAlakI kaTI huI jaina-guphAe~ haiM, jinameM mUrtizilpa bhI haiN| inameMse ekakA nAma rAnIguphA hai| yaha do maMjalI hai aura isake dvArapara mUrtiyoMkA eka lambA paTTA hai, jisakI mUrtikalA apane DhaMgakI nirAlI hai| use dekhakara yaha bhAva hotA hai ki vaha pattharakI mUrti na hokara eka hI sAtha citra aura kASThaparakI nakkAzI hai' ! mujhe ur3IsAmeM vicaraNa karanekA saubhAgya prApta huA hai| sambalapura aura kaTaka jile meM bahuta-se jaina avazeSa arakSita dazAmeM par3e haiM / isa ora kASThakA kAma paryApta hotA hai| mujhe bhI eka kASThakI jainapratimA prApta huI thii| ur3IsAkI kalA kA eka jaina-maMdirakA sampUrNa toraNa Aja bhI .. bhAratIya mUrtikalA, pR0 60 / Aho ! Shrutgyanam Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava paTanAke dIvAna bahAdura zrIyuta rAdhAkRSNa jAlAnake saMgrahameM surakSita hai| isapara caturdaza svapna aura kalaza utkIrNita haiM / jaina-dRSTise isa ora . anveSaNa apekSita hai| ___ uttarabhAratIya jainamUrtikalAmeM sAmAjika parivartana aura prAntIya prabhAva spaSTa hai| udAharaNArtha mahAkosala aura gujarAtako hI leN| mahAkosala aura vindhyaprAntakI jaina-mUrtiyA~ bhAvoMkI dRSTi se eka-sI haiM, para unake parikaroMmeM do tIna zatAbdI bAda kAphI parivartana hote rahe haiM / aSTaprAtihAryake atirikta zrAvakoMkI jo mUrtiyA~ sammilita hotI gaI, unase parivartanakI kalpanA ho sakatI hai| kuSANakAlIna prabhAmaMDala sAdA thA, guptakAla meM alaMkaraNoMse alaMkRta ho gayA aura guptottara kAlameM to vaha pUrI taurase, itanA saja gayA ki mUla pratimA hI gauNa ho gaI / mahAkosala evaM tatsannikaTavartI pradezoMke parikaroMmeM sA~cIke prabhAvake sAtha kalacuriyoMke samayakI mUrtikalAmeM vyavahRta upakaraNoMkA bhI prabhAva hai / merA jahA~taka vizvAsa hai mahAkosalakA parikara bar3A saphala aura sajIva bana par3A hai| isake vikAsameM siMhAsanake aAkAroMmeM svataMtratA aura maulikatA hai / prabhAmaMDala aura chatra bhI apane haiM / sabase bar3I vizeSatA to yaha hai ki kucha mUrtiyA~ tevara aura bilaharImeM aisI bhI milI haiM, jinapara sampUrNa zikharAkRti aAmalaka, kalazake bhAva khude haiN| apane ApameM ve mandirakA rUpa liye hue haiM / eka aura vizeSatA hai / isa aora digambara jainoMkA prAbalya hai| ata: bAhubalIjI bhI parikarameM sammilita ho gaye haiM / tIrthakaroMke jIvanakI mukhya ghaTanAe~ bhI A jAtI haiM / isapara maiMne anyatra vicAra kiyA hai / "bA~kur3A z2ilA to bilkula achUtA hI hai jo zrorisAkI sImApara hai| lAla pASANapara jaina avazeSa pracura parimANameM upalabdha hote haiN| zrI rAkhAladAsa banarajIne kucha anveSaNa kiyA thA, para vaha prakAzita na ho sakA / mujhe zrIkedAra bAbU (saM0 moDarna rivyU) ne yaha sUcanA dI thii| Aho ! Shrutgyanam Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina - purAtattva 63 khaDgAsana mUrtiyA~ jo guptottarakAlIna aura saparikara haiM, unapara guptamaMdiroMkI zailIkA bahuta asara hai / aisI eka khaDagAsanastha pratimA mere nijI saMgrahameM surakSita hai / isakA parikara bar3A sundara aura sarvathA maulika hai / isameM donoM ora do ur3ate hue kIcaka batalAye gaye haiM / peTa bhI nikale hue haiM, mAnoM sArA vaz2ana unhIM para ho / aisI AkRti guptakAlIna mandiroM ke stambhoM meM khudI huI pAI gaI hai / gujarAta meM vikasita saparikara mUrtikalA ke pratIka AbU va pATanameM* vidyamAna haiM / vahA~para bhI prAntIya upakaraNoMkA vyavahAra huA hai / sApekSataH vizAla pratimAe~ (khaDgAsanastha) vindhyabhUbhi aura mahAkosala meM milatI haiN| thor3e bahuta prAntIya bhedoMko chor3a deM to spaSTataH uttarIyakalA parilakSita hogI / pUrvIya kalAkRtiyA~ magadha aura baMgAla meM milatI haiN| magadha aura baMgAla ke parikara bilakula alaga DhaMgake hote haiM / magadhake kalAkAroMne 'pAla' prabhAvako nahIM bhulAyA / vahA~ prastara ke atirikta cUne ke palastara - kI pratimAe~ bhI milatI haiM / uttara aura pUrvIya jainamUrtikalA kI paraMparA 14vIM zatAbdIke bAda ruka sI jAtI hai / isakA yaha artha nahIM ki mUrtiyA~ banatI na thIM / para unameM kalAtmaka dRSTikoNakA bhAva spaSTa hai / dakSiNabhAratIya jaina - mUrtikalAkA itihAsa IsvI pUrva 200 1300 takakA mAnA jAtA hai / isa ora bhI jainoMkA sArvabhaumika vyaktitva bar3A ujjvala rahA hai| vibhinna rAjavaMzoMne apane-apane samaya meM zilpakI unnati meM yoga diyA hai / dakSiNabhAratIya mUrtikalAke utkRSTa pratIka Aja bhI surakSita haiN| bhAvoMkI apekSA yahA~kI mUrtiyoMmeM bhale hI samAnatA pratIta hotI ho, para kalAkI dRSTise unameM kAphI aMtara hai -- jo deza-bheda ke kAraNa svAbhAvika hai / unakA aMga - vinyAsa aura mukhAkRti dvAvir3iyana Aho ! Shrutgyanam Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava haiN| unakA prabhAmaNDala aAdi parikarake upakaraNa donoM zailiyoMse sarvathA bhinna haiN| . dhAtu pratimAe~ kalAkAra aAtmastha saundaryako utpreraka kalpanAke sammizraNase upAdAna dvArA rUpa pradAna karatA hai / isameM upAdAnakI apekSA aAntarika sukumAra bhAvoMkI hI pradhAnatA rahatI hai| tAtparya ki upAdAna kaisA hI kyoM na ho, yadi kalAkArameM sauMdarya-sRSTikI utkRSTa kSamatA hai, to vaha bhAvoMkA vyaktIkaraNa saphalatApUrvaka kara degaa| jainAzrita kalAkAroMne yahI kiyaa| isIkAraNa jaina-mUrti-kalAmeM sabhI prakArake upAdAnoMkA saphalatApUrvaka upayoga huaa| ... surakSAkI dRSTise dhAtukI upayogitA vizeSa mAnI gaI hai| prastaramUrtimeM khaNDita honekI saMbhAvanA rahatI hai| kAlAntarameM papar3iyA~ par3a jAtI haiM / kabhI-kabhI bhaktakI asAvadhAnIse upAMga .khaNDita ho sakatA hai; para dhAtu mUrtiyA~ ina sabakA apavAda haiN| abhItaka purAtattvake vidvAn mAnate Aye the ki dhAtukI sarvotkRSTa pratimAe~ buddhadeva hI kI upalabdha hotI haiM, jaina loga dhAtu-mUrti-nirmANa kalAmeM bahuta hI pazcAtpada haiM, parantu gata daza varSoM meM anusandhAnadvArA jitanI bhI jaina-dhAtu-pratimAe~ prApta huI haiM, ve na kevala dharma evaM jainAzrita kalAkI dRSTise hI mahattvakI haiM, apitu bhAratIya mUrtinirmANa paramparAke itihAsakA navIna adhyAya kholatI haiM / ina mUrtiyoMne pramANita kara diyA hai ki gupta kAlameM isa prakArakI kalAkRtiyoMkA sRjana na kevala uttarabhArata yA bihArameM hI hotA thA, apitu pazcima bhAratavAsI zilpI bhI etadviSayaka mUrttinirmANa paddhatise anabhijJa na the / upalabdha jaina-dhAtu-pratimAoMkA vivecanAtmaka itihAsa upalabdha nahIM hai, para tadviSayaka sAmagrI paryApta hai| aba samaya A gayA hai ki bizRMkhalita kar3iyoMko ekatra kara zrRMkhalAkA rUpa deN| Aho! Shrutgyanam Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina - - purAtattva 65 dhAtumUrti nirmANa kalAkA kendra kurkihAra yA nAlindA mAnA jAtA rahA hai / yahA~ bauddha saMskRtike upakaraNoMko kalAcAryoM dvArA rUpadAna diyA jAtA thA / yoM bhI bauddhoMne, sApekSataH rUpa- nirmANakalAmeM paryApta unnati kI hai| jaba anukUla upakaraNa mila jAya~, to phira cAhie hI kyA | cInI paryaTakoM ke yAtrA - vibaraNoM va tAtkAlika granthastha ullekhoM se siddha hotA hai ki 'magadha' prAcIna kAlameM zramaNa paramparAkA mahAkendra thA / gupta-kAlameM jaina-saMskRti unnata rUpameM thI / yadyapi isa kAlakI zilpakRtiyA~ zrAja magadha meM kama upalabdha hotI haiM, para rAjagRhakI vibhinna TokoMpara evaM pA~cavIM ToMka ke bhagna jaina-maMdirameM jo jaina - mUrtiyA~ upalabdha haiM, ve na kevala guptakAlIna mUrtikalA meM vyavahRta alaMkaraNoMse vibhUSita haiM, apitu kucha eka to aisI bhI haiM jinakI tulanA guptakAlIna bauddha mUrttiyoMse saralatApUrvaka kI jA sakatI haiN| una dinoM jaina dhAtu- mUrtiyoM kA nirmANa magadhameM huA thA yA nahIM ? yaha nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sakatA, kintu paTanA zrAzvarya gRha meM jaina dhAtu-mUrtiyoM kA acchA-sA saMgraha surakSita hai / sAtha hI eka dharmacakra bhI hai / ina kRtiyoMpara lekhakA prabhAva hote hue bhI ye guptottara aura gupta kAlake madhyakI racanAe~ haiM / kAraNa ki magadhakI kramika vikasita mUrtti - paramparAke adhyayanakI spaSTa chApa hai| uparyukta saMgraha magadhase hI prApta kiyA gayA hai / bhArata-kalA-bhavana (banArasa) meM eka sundara laghutama jaina-dhAtu - mUrti dekhI thI, jo mUlataH strarNagirI ke bhaTTArakakI thI, jaisA ki kaTanIke eka jaina taruNa dvArA jJAta huA / yaha guptakAlIna hai / kucha varSa pUrva bar3audA rAjyAntargata vijApurake nikaTa mahuDI grAmake koTyarkajIke mandira meM khudAIke samaya cAra atyanta sundara va kalApUrNa jaina-dhAtu-pratimAe~, anya sthApatyoMke sAtha upalabdha huI thIM / jinameM se tIna to bar3audA purAtattva vibhAgane adhikRta kara lIM, evaM eka usI mandira ke mahaMtake saMrakSaNa meM haiN| sImeMTase dIvAlameM jar3a dI gaI hai| ina cAroM mUrttiyoM Aho! Shrutgyanam 4 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 khaNDaharoMkA vaibhava I ke citra, riporTa Apha di AyolAjikala sarve bar3audA sTeTa 1637-38meM prakAzita haiM / mUrtti vijJAnakA sAmAnya abhyAsI bhI isake jaina hone kI lezamAtra bhI zaMkA nahIM kara sakatA / aisI sthiti meM tAtkAlika purAtattva vibhAga ke pradhAna DAkTara hIrAnanda zAstrIne, ina kRtiyoMko bauddha ghoSita kara diyA / jaba ki inapara khude hue lekha bhI, jainaparamparAse jur3e hue haiM / zAstrIjIke bhrAnta matakA nirasana DAkTara ha~samukhalAla sAMkAliyA ' zrIyuta sArAbhAI' navAbane bhalIbhA~ti kara diyA hai| DAkTara zAstrIjIne ina mUrtiyoM ke adhyayanameM jaina- dRSTikoNakA bilakula upayoga nahIM kiyA hai, jaisA ki unake dvArA upasthita kiye gaye mantavyoM se jJAta hotA hai / DAkTara zAstrIjI ina mUrtiyoM meM se, dIvAlameM lagI mUrtikA samaya sAtavIM zatI sthira karate hai / unake asisTeMTa zrI gadre I0 sa0 300 mAnate haiM aura zrI sArAbhAI navAba " vairigaNa" zabdase isase bhI do zatAbdI Age jAte haiM, purAtana dhAtu pratimAoM meM yahI eka mUrti salekha hai / 1 jaina- mUrtti - kalA ke viSayameM vidvAnoMmeM eka bhrama phailA huA hai / "prAcInatara mUrttiyoMmeM, keza, kaMdhoMpara khule gire hote haiM / prAcIna jainatIrthakara mUrttiyoM ke na to 'uSNISa' hotA hai na 'UrNA' parantu madhyakAlIna pratimAnoM ke mastakapara eka prakArakA halkA zikhara milatA hai / " 4 uparyukta paMktiyoMmeM satyAMza bahuta kama hai / purAtana jaina-dhAtu-pratimAoM meM evaM kahIM-kahIM prastara pratimAoM meM bhI 'uSNISa' va 'UrNA' kA aMkana spaSTataH milatA hai, evaM skaMdha pradezapara phaile hue bAla to kevala RSabhadeva svAmI ' buleTina Apha di Dekkana kAleja risarca insTikya Ta, mArca 1940 / bhAratIya vidyA bhAga 1, aMka 2, pRSTha 179-194 / riporTa Apha di ArkiyolAjikala sarve bar3audA sTeTa 1937-38 / 4 varNI abhinandana grantha, pRSTha 226 / Aho! Shrutgyanam Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtatva kI mUrti meM mileNge| yaha unakI vizeSatA hai| isakI sapramANa carcA maiM anyatra kara cukA huuN| - yaha likhanekA ekamAtra kAraNa yahI hai ki ullikhita jaina-dhAtupratimAmeM, jo prAcIna haiM, 'uSNISa' 'UrNA spaSTa haiM / mUrtipara lekha utkIrNita hai__ nama[B] siddha [nam] vairigaNata.... upa[ri kA-bhArya-saMgha-zrAvaka-" abhI-abhI bar3audA rAjyAntargata aMkoTaka'-akoTAke avazeSoMmeMse purAtana aura atyanta mahattvapUrNa jaina-dhAtu-pratimAoMkA anyatama saMgraha prApta huaA hai| bar3audAmeM maganalAla darjIke yahA~ khudAIke samaya bhI dhAtumUrtiyoMkA acchA saMgraha upalabdha huaA hai| inameMse kucha ekakA paricaya vahA~ke hI zrIyuta umAkAntara premAnanda zAhane va paMDita lAlacandra bhagavAnadAsa gAMdhIne apane lekhoMmeM diyA hai| navopalabdha mUrtiyA~ bhAratIya jainamUrti-vidhAnameM krAntikArI parivartana kara sakeM, aisI kSamatA hai| ina pratimAoMmeM eka pratimA aisI hai, jisapara oM devadharmoyaM nivRttikule jinabhadra vAcanAcAryasya // 'gujarAtakI prAcIna aitihAsika sAmagrIse paripUrNa nagaroM meM isakI bhI parigaNanA kI jAtI hai| vikramakI navIM zatAbdImeM lATezvara suvarNavarSa-karka rAjya-kAlameM aMkoTaka bhI caurAsI prArmokA mukhya nagara thaa| zaka saMvat 734, vikrama saMvat 669 ke dAna-patrase vidita hotA hai ki navama-dazama zatAbdImeM aMkoTakakA sAMskRtika mahattva atyadhika thaa| jainoMkA nivAsa bhI prApta mUrtiyoMse pramANita hotA hai| jarnala zrApha oriyanTala insTITyUTa barorA, vaoN0 1, naM0 1, pR0 72-79 / ujaina-satyaprakAza, varSa 16, aMka 1 / Aho ! Shrutgyanam Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 khaNDaharoMkA vaibhava zabda aMkita' haiM / zrozAhakA dhyAna hai ki yaha jinabhadragaNI kSamAzramaNa, 'vizeSAvazyakabhASya' ke racayitA hI haiN| isake samarthanameM ve upayukta lekhakI lipiko rakhate hai-jisakA kAla IsvI pA~ca sau pacAsase chaha sau par3atA hai / valabhIke maitrakoMke tAmra-patroMkI lipise yaha lipi mela rakhatI __sApekSata: yaha mUrti, kalAkI dRSTi se bhI, prApta mUrtiyoMmeM purAtana a~catI hai / prakAzita citroMparase mUrtiyoMkA saundarya dekhA jA sakatA hai / madhya bhAgameM bhagavAn yugAdidevakI pratimA kAyotsarga mudrAmeM hai / tanapara vastra spaSTa hai / caraNa ke nikaTa ubhaya mRga, sAzcarya mukha-mudrAmeM UparakI aora jhA~ka raheM haiM / bAI aora kubera (dvihasta) aura dAI ora ambikA hai| isakI racanAzailI svataMtra hai / pRSTha bhAgameM lekha utkIrNita hai / isakA ullekha Upara ho cukA hai| zrIzAha sUcita karate haiM ki mUrtike pAsa 2 chidra haiM, usameM 23 tIrthaMkaroMkI, prabhAvakI yukta paTTikA thI, aba bhI duravasthA meM haiM / mUrti 'soSNISa' hai / jIvantasvAmI upayukta pratimAkI sAmAnya carcA to isa nibaMdha meM ho cukI hai, parantu isa bhAvavAlI pratimAkA sakriya svarUpa kaisA thA ? aura kisa zatItaka 'eka anya pratimApara "oM nivRttikule jinabhadravAcanAcAryasya" lekha hai| ___vastra bhI purAtana zailIkA hai| choTe-choTe phUloMse susajjita kiyA gayA hai, jaisA ki usa kAlakI anya mUrtiyoMmeM dekhA jAtA hai| usa samayakI vastra-nirmANa-paddhatikA paricaya isase mila sakatA hai| dhotImeM gA~Tha bA~dhanekA DhaMga vasaMtagar3hakI pratimAoMse milatA-julatA hai| 3 ambikA devIke tanapara par3e hue vastra, usakI A~kha, nAsikA, mukhamudrA, AdikA tulanAtmaka adhyayana, tADapatrIya citroMse honA caahie| Aho ! Shrutgyanam Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtatva vaisA rahA, Adi mahattvapUrNa viSayapara, prApta mUrtise prakAza pdd'egaa| jIvanta svAmIkI mAnyatAkA sAMskRtika rUpa kaisA thA ? isakA patA vasudeva 'hiMDI * bRhatkalpabhASya-nizIthacUrNi'3 aura triSaSTizalAkApuruSacaritra Adi granthoMke parizIlanase lagatA hai| yoM to katipaya dhAtu-mRtiyA~ bhI isa nAmakI milatI haiM, para unameM "bhAvayati'kA aMkana na hokara, vItarAgAvasthAkA sUcana karatI haiM / hA~, aMkoTase prApta pratimA isa viSayapara prAmANika prakAza DAlatI hai / pratimA durbhAgyase khaMDita hai / dAhinA hAtha TUTa gayA hai / pAdapITa yukta mUrtiko U~cAI 153 iMca hai / caur3AI 46 iMca hai| tIna Tukar3oMmeM vibhakta nimna lekha utkIrNita hai ", oM devadharmogaM jivaMtasAmi 2 pratimA candra kulikasya 3 nAgIsvarI (1 nAgIzvarI) zrAvikasyAH (kAyAH) arthAt-oM yaha devanimitta dAna hai, jIvantasAmI pratimAkA, candrakulakI nAgIzvarI nAmaka zrAvikAkI aorase" __lekhakI mUlalipimeM 'ca'ke aAge sthAna chUTA huA hai| sambhava hai 'n' chUTa gayA ho / prakAzita lipikI tulanA, I0 sa0 524-600ke bIcake vallabhIke maitrakoMkI dAnapatroM kI lipise, kI jA sakatI hai| 1bhAga 1, pR. 61 / bhAga 3, pR0 776 / tADapatrIya pothI jo prAcArya zrI jinakRSNacaMdrasUri-saMgraha (sUrata)meM surakSita hai| 12vIM zatAbdIkI yaha prati sUratake eka sajjanase vi0 saM0 1693meM pUjya guruvarya zrI upAdhyAya muni sukhasAgarajI mahArAjako prApta huI thii| pATha isa prakAra hai "aNNayA AyariyA vatidizaM jiyapaDimaM vaMdiyA gatA" / jaina-satyaprakAza varSa 17, saM0 5-6, pR0 18-109 / Aho ! Shrutgyanam Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava isakI mor3a meM antara avazya par3egA, para bahuta thor3A / uparyuka lekhameM pratiSThA kAlakA ullekha nahIM hai, ataH lipike AdhArapara hI kalpanA kI jA sakatI hai / zrIzAhane isakA zrAnumAnika kAla I0 sa0 550 lagabhaga sthira kiyA hai / 70 1 pratimA kalAkA uccatama pratIka hai / dekhakara antarnayana tRpta hote haiM / mastakapara mukuTa hai | karNameM kuMDala, hAthoMmeM bAjUbanda va kar3e, galemeM mauktikamAlA, kamarabanda Adi rAjakumArocita zrAbhUSaNoMse vibhUSita hai / mukhamudrA prazAnta va prasanna hai / isakI nirmANazailI, sApekSataH svataMtra jAna par3atI hai / isI prakArakI dhAtumUrti, AThavIM zatIkI, saM0 1656 meM kAlake samaya prApta huI thI, jo vartamAnameM piMDavADA meM surakSita haiM ? / pratimA dinAtha bhagavAn kI hai| cAra phuTase kucha adhika U~cI hai / aisI eka aura pratimA hai, jisapara isaprakAra pA~ca paktimeM lekha utkIrNita hai1 OM nIrAgatvAdibhAvena sarvvajJatva vibhAvakaM 1 jJAtvA bhagavatAM rUpaM, jinAnAmeva pAvanaM // do - vayaka - 2 yazodeva devabhiridaM jainaM kAritaM yugmamuttamaM // 3 bhavazataparaMparAjita - gurukaraso (jo ) ......sa... vara darzanAya zuddhasajjhanacaraNalAbhAya // 4 saMvata 744 / 5 sAkSAtpitAmaheneva, vizvarUpavidhAyinA / zilpinA zivanAgena kRtametajinadvayam // 1 " isakA pUrNa paricaya " nAgarI pracAriNI patrikA" (banArasa) ke navIna saMskaraNa bhA0 18, aM0 2, pR0 221-231meM, muni zrI kalyANavijayajI dvArA diyA gayA hai / vItarAgatvAdi guNase sarvajJatva prakaTa karAnevAlI, jinezvara bhagavantoM Aho! Shrutgyanam Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina - purAtatva isa prakArake mUrtti lekha kama milate haiM / jinameM mUrtti - nirmANakA kAraNa va lAbha batAye gaye hoM, aura sthapati kA bhI nAmollekha ho / dhAtu- pratimAe~, AThavIM zatIkI sUcita maMdirameM haiM / vAMkAnera (saurASTra) va ahamadAbAda ke maMdiroMmeM sAtavIM AThavIM zatAbdIkI dhAtumUrttiyA~ surakSita haiM / isI kAlakI jainaghAtu-mUrttiyA~ dakSiNa bhArata meM bhI pAI jAtI haiM / 71 jodhapura ke nikaTa gA~dhAraNI tIrthameM bha0 RSabhadeva svAmIkI dhAtumUrtti 637 kI hai, lekha isa prakAra hai 1 OM // navasu zateSvabdAnAM / saptatuM (tri) zadadhikezvatIteSu / zrIvacchalAMgalIbhyAM paramabhaktyA // nAbhayejinasyaiSA // pratimA'SADArddhamAsaniSpannA zrIma 2 3 tAreNakalitA / mokSArthaM kAritA tAbhyAM jyeSThAryapadaM prAptau dvAvapi ... kI mUrti ho hai / ( aisA ) jAnakara. . yazodeva... Adine yaha jinamUrtiyugala banavAyA / zatAdhika bhava paramparayopArjita kaThina karmaraja ....... ( nAzArtha evaM ) samyagdarzana, vimala jJAna aura cAritrake lAbhArtha, vi0 saM0 744 ( meM yaha yugala mUrttikI pratiSThA huI) sAkSAtbrahmA samAna sarva prakAra ke rUpa ( mUrtiyA~) nirmAtA zilpI zivanAgane ise banAyA || zrI jaina satyaprakAza varSa 7 aM0 1-2-3, pR0 217 / 10 bAbU pUrNacandra nAharake saMgrahameM 8vIM zatIkI eka mUrti hai jisameM kanADI lekha hai / mUrtti atyanta sundara hai / 'sva0 " rUpam " 1924, janavarI, pR0 48 / Aho! Shrutgyanam Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 . khaNDaharoMkA vaibhava . 4 jinadharmavacchalau khyAtau / udyotanasUrestau / ziSyau-zrIvaccha baladevau // 5 saM0 937 aSADhA / / 11vIM zatAbdI zrI maganalAla darjIke saMgrahakI dhAtumUrtiyA~ abhI hI prakAzameM AI haiM, usameM jo mUrtiyA~ haiM, unakI saMkhyA to adhika nahIM hai, para gyArahavIM zatIke bAda yA usase kucha pUrva mUrtinirmANameM sAmayika parivartana hone lage the, unake kramika vikAsapara prakAza milatA hai| isake samarthanameM, lekhayukta anya pratIkoMkI bhI apekSA hai, inase jJAta hogA ki hamArI dhAtuzilpa paramparA kitanI vikasita rahI hai| inako maiM prAntIya kalAsImAmeM na bA~dhakara bhAratIya saMskaraNa kahanA adhika upayukta samama gaa| zvetAmbara-jaina-paramparAmeM nivRttikulIna prAcArya droNAcAryakA sthAna mahattvapUrNa hai| ye rAjamAnya prAcArya gurjarezvara bhImake mAmA the / zrI abhayadevasUri racita navAMgavRttiyoMke saMzodhanameM Apane sahAyatA dI yo| ye svayaM bhI granthakAra the| inake dvArA pratiSThita dhAtumUrti para isa prakAra lekha khudA hai "devadharmAyaM nivRtikule zrI droNAcAryai : kArito jinatrayaH / saMvat 1006" sva0 bAbU pUrNacaMdrajI nAharake saMgrahameM saM0 1011, 3, 'kaDI' ke jaina maMdirameM zaka 610 (vi0 1045), goDIpArzvanAtha maMdirameM (bambaI) vi0 jainalekhasaMgraha bhA0 1 lekhAMka 1706 / maganalAla darjIke sagrahase prApta huii| jainalekhasaMgraha, bhA0 1, le0 134, pR0 31 / jainadhAtupratimAlekhasaMgraha bhA0 1, pR0 132 / Aho ! Shrutgyanam Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtattva saM0 1063', nAhara saMgrahameM saM0 1077 kI, kalakattA tUlApaTTI sthita kharataragacchIya bRhatmaMdira sthita vi0 saM0 1083, saM0 1084kI bhImapallI rAmasena sthita mUrti, saM0 1086kI jaisalamerIya pratimA, zrosIyA ( rAjasthAna ) ko saM0 1088 kI, aura gauDIpArzvanAtha maMdira ( bambaI ) kI vi0 saM0 1060kI mUrtiyoMke atirikta abhI bhI aneka mUrtiyA~ anveSaNakI pratIkSAmeM hai| udAharaNArtha bIkAnera ke cintAmaNi 'bhAratanAM jainatIrtho ane temanuM zilpa sthApatya pleTa 17 / jainasAhityano saMkSipta itihAsa, pR0 3 / jaina-dhAtu pratimA lekha, pR0 1 / jainayuga va0 5 aM0 1-3, "jainatIrtha bhImapallo aura rAmasena" zIrSaka nibaMdha / , "jainalekhasaMgraha, bhA0 1, le0 762, pR0 165 / zrI sArAbhAI navAbane apane "bhArata nA jainatIrtho ane temanuM zilpa sthApatya" nAmaka granthameM (paricaya pR0 7) sUcita karate haiM ki "isa pratimA mastakake pIchekI jaTA garadana taka utara AI hai, vaisI anyatra nahIM milatI" / para mujhe 6 zatIko dhAtumUrti, jo sirapurase prApta huI hai, usameM isa pratimAke samAna hI jaTA hai / maiMne hI sArAbhAIkA dhyAna isa ora, Ajase 12 varSa pUrva AkRSTa kiyA thaa| __ saMvat 1633meM turasamakhAnane sIrohI luuttii| vahIMse 1050 mUrtiyA~ samrATa akabarake pAsa phatahapura bheja diiN| samrATne vivekase kAma liyA / ataH unheM galAkara svarNa na nikAlA gyaa| bAdazAhane apane adhikAriyoko kar3A Adeza de rakhA thA ki unakI binA AjJAke ye kisIko na dI jaayN| maMtrIzvara karmacaMdrane bAdazAhako prasanna kara yaha kalA sampatti prApta kI, maMtrIzvarane apane cAturyase bhAratIya mUrtikalAkI mUlyavAn sAmagrI bacA lii| yugapradhAna jinacandrasUri, pR0 217-18 Aho! Shrutgyanam Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 khaNDaharoMkA vaibhava pArzvanAtha maMdira ke bhUmigRhameM 1050 se adhika jaina-dhAtumUrtiyA~ surakSita haiM, itanA virAT saMgraha eka hI sthAnapara zAyada hI kahIM upalabdha ho / isameM 6-10 zatAbdiyoMkI darjanoM kalApUrNa pratimAe~ haiM, kucheka guptakAlIna bhI U~catI haiM / para unakI saMkhyA atyanta parimita hai| 11vIM zatI bAdakI dhAtumUrtiyA~ bhAratake vibhinna bhAgoMmeM prApta hotI haiM, para unakI vizada carcAkA yaha kSetra nahIM hai| itanA hI kahanA paryApta hogA ki kalA aura sauMdaryakI ujjvala paramparAkA pravAha 12vIM zatI taka to, le-dekara calA, para 13vIM ke bAda to vilupta ho gyaa| mUrtiyA~ to bAda bhI, sApekSataH adhika nirmita huI, para unameM sauMdaryakA abhAva hai / yadyapi zilpigaNane purAtana paramparAke anukaraNakI ceSTA to kI hai, para rahe asaphala / hA~, lipikA sauMdarya avazya surakSita rhaa| kucheka mUrtiyoMpara, pRSTha bhAgameM citra bhI ukere gaye haiN| 13vIM zatIkI bAdakI mUrtiyA~ prAyaH saparikara mileNgii| vaha parikara bhI purAtana nahIM, navIna hai| merA khayAla hai ki bRhattara prastara mUrtigata parikaroMkA inameM anukaraNa kiyA hai| vistRta sthAnameM vibhinna kalAke alaMkaraNoMkA vyatikaraNa sarala hai, para laghutama sthAnameM adhika upakaraNa bhareMge to usameM rasasRSTi asambhava hai / bAda ThIka vaisA hI huaa| jainAzrita mUrtikalAke itihAsameM jitanA mahattvapUrNa sthAna mathurAke kalAtmaka pratIka rakhate haiM, utanA hI sthAna dhAtu pratimAoMkA bhI honA caahie| purAtana aura apekSAkRta navona mUrtividhAnakI kar3iyA~ inameM antarnihita haiN| nRtattva zAstrIya dRSTise bhI inakI upayogitA kama nhiiN| navopalabdha mUrti-saMgrahase aba yaha zikAyata nahIM rahI ki jaina-samAja dhAtumUrti-nirmANameM pazcAtpada thaa| kASTha-mUrtiyA~ ___ sApekSataH kASTha-pratimAe~ kama milatI haiN| vizeSa karake isakA prayoga bhavananirmANameM hotA thaa| parantu jainavAssughiSayaka granthoMmeM kASTha Aho! Shrutgyanam Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina - purAtattva mUrtikA ullekha AtA hai / zramaNa bhagavAn mahAvIra ke samaya bhI caMdanakA prayoga mUrtinirmANa meM huA thA / magadhake pAla rAjAzroMne bhI kASThapratimAoM kA sRjana kiyA thA / zrataH paramparA prAcIna hai / uttarakAlIna jainoMne zAyada isakA nirmANa isalie roka diyA hogA ki sApekSataH isakI Ayu kama hai / pratidina prakSAlase vaha zIghra hI jarjara ho jAtA hai / 75 1 kalakattA vizvavidyAlaya ke AzutoSa saMgrahAlaya meM eka jainAzrita mUrtikalAkI jinapratimA hai / isakI prApti bihAra ke viSNupura ke tAlAba se huI thI / merai mitra zrI DI0 pI0 ghoSane isakA kAla do haz2Ara varSa pUrva kA sthira kiyA hai / pratimAko dekhanese jJAta hotA hai ki vaha paryApta samaya jalamagna rahI hogI / kyoMki usameM sikur3ana bahuta hai / rekhAe~ bhI kama nahIM haiM | DA0 viliyama nArmana brAunane mujhe eka bheMTa meM batAyA thA ki amerikA meM bhI kucha kASThotkIrNa jinamUrtiyA~ haiM, jinakA samaya zrAjase 1500 varSa pUrvakA hai / vivekavilAsa meM pratimA nirmANa kAma meM AnevAle kASThakI parIkSAkA ullekha isaprakAra AyA hai "nirmalenAranAlena piSTayA zrIphalatvacA | viliptezmani kASThe vA prakaTaM maNDalaM bhavet // " parIkSA ke aMgoM para prakAza DAlanevAlI aura bhI sUcanAe~ isImeM hai / pratimA nirmANa meM ina kASThoMkI parigaNanA hai --- caMdana, zrIparNI, belavRkSa, kadaMba, raktacaMdana, piyAla, Umara, zIzama' / 'kAryaM dArumayaM caitye zrIparNI candanena vA / bilvena vA kadambena raktacaMdanadAruNA // piyAlodumbarAbhyAM vA kvacicchiMzimayApi vA / anyadArUNi sarvANi bimbakArye vivarjayet // Aho! Shrutgyanam Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava ratnako mUrtiyA~ zrIsampanna jainasamAjane bahumUlya ratnoMkI mUrtiyA~ bhI bnvaaii| kiMvadantiyoMko yadi satya mAna liyA jAya to ratnoMkI mUrtikA itihAsa sarvaprAcIna siddha hogA, para aitihAsika vyaktike lie yaha mAnanA kama sambhava hai| isa vibhAgameM zAzvatA jinabimboMko chor3a bhI diyA jAya to sthaMbhanapArzvanAthakI pratimA sarvaprAcIna tthhregii| yaha abhI staMbhatIrtha-khaMbhAta meM surakSita hai| isakA ratna aAjataka nahIM pahacAnA gyaa| isake bAda bhI uttara-guptakAlIna ratnamUrtiyA~ mahAkosalake AraMga (ji. rAyapura )meM upalabdha huI haiM / Ajaka na rAyapurake jainamaMdira meM vidyamAna haiM / inameM vyavahRta ratna sirapurakI mUrtiyoMkI jAtike haiN| inakI mukhAkRti aura racanAkAla sirapurase prApta dhAtumUrtiyoMke samAna haiN| somavaMzIya narezoMke samayako mAnanA ucita jAna par3atA haiN| madhyakAlameM sphaTikaratnakI mUrtiyA~ bahuta hI vizAla rUpameM banatI thiiN| ratnoMmeM yahI eka aisA ratna hai, jisako zilAe~ sApekSataH vizAla hotI haiM / 17 vIM zatAbdIkI lekhayukta eka mUrti nAsikake jaina-maMdira meM lekha isa prakAra hai "saMvat 1667 phAguNa suda 3 vaTapad (bar3audA) vAsi sA0 khImajI suputra mANikajIkena zrIaMtarikSapArzvanAthabiM kA0 pra0 tapA0 shriivijydevsuuribhiH|" __ isa pratimAke rajatamaya sundara parikarapara bhI isa prakAra lekha khudA hai __ "saMvat 1667 va. vai0 vadi 2 dine naDiAdinagaravAsi usavAlavRddha jJAtIya rAghaNa gotrIya sA0 khImajI bhA0 bAI tulajA kukSisaMbhUta putra sA0 mANikajI, meghajInAmAbhyAM zrIantarikSa pArzvanAthaparikara kAritaH pratiSThita tapAgaccheza bhaTTAraka zrIvijayadevasUri pAdeH sUrIza mahamna pradattAcArya padapratiSThita shriivijysiNhsuuribhiH|" lekhakake "jaina dhAtu-pratimA-lekha"se Aho! Shrutgyanam Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina - purAtattva hai / gujarAta meM isakA bAhulya hai / pannA, hIrA aura pukharAjakI kaI mUrtiyA~ milatI haiM | zravaNabelagolA, kalakattA aura bIkAnera meM ratnamUrtiyA~ milatI haiM / bharata dvArA ratnamaya bimba aSTApadapara banavAnekI sUcanA jaina sAhitya detA hai / yakSa-yakSiNiyoMkI mUrtiyA~ 77 24 tIrthakara ke 24 yakSa aura 24 yakSiNiyA~ rahatI haiM / tIrthakara pratimA meM dAyeM-bAyeM kramaza: inakA aMkana rahatA hai / kucheka pratimA aisI bhI pAI jA sakatI haiM, jinameM inakA astitva na bhI ho, para parikara meM to ye aparihArya haiM, mahAkosala meM eka toraNa mujhe prApta huA hai, usameM tIna tIrthaMkara pratimAnoM ke atirikta anya 5 yakSiNiyoM kI mUrtiyA~ haiM / inakA itihAsa bhI kuSANa kAla se prArambha hotA hai / usa yugakI pratimAnoM meM inakA aMkana to hai hI, para usI samaya inakI svataMtra mUrtiyA~ bhI banatI thIM / una dinoM aMbikAdevIkA rUpa vyApaka-sA jAna par3atA hai / kAraNa ki neminAthakI adhiSThAtR hone ke bAvajUda bhI bhagavAn yugAdidevakI mUrti meM yaha avazya dekhI jAtI hai / 13vIM zatAbdItaka RSabhadevakI mUrtiyoM meM inakA rUpa khudA huA pAyA gayA hai, jaba ki vahA~ honI cAhie cakrezvarI / usa samaya aMbikAkI banatI thiiN| mathurA meM aisI eka mUrti prApta huI hai / magadhake rAjagRha sayakSa mUrtiyA~ bhI uparyukta donoM lekha eka hI nirmAtA aura pratiSThApaka se sambandha rakhate haiM / antara kevala itanA hI par3atA hai ki mUrtikI pratiSThA phAlguna meM huI aura parikara vaizAkhameM banA / mUrti laghutama honese parikara meM nirmAtAkA pUrA paricaya A jAtA hai / naDiAda aura bar3audA ke bhinna ullekhoM se jJAta hotA hai ki donoM sthAnoM para nirmAtAkA vyavasAya sambandha hogA / sUcita saMvat meM bhAcArya zrIkA vahA~ gamana bhI hai / 'jaina satyaprakAzake paryuSaNAMka meM isakA citra pradarzita hai / Aho ! Shrutgyanam Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava aura gata varSa kauzAmbIke khaMDaharameM bhI eka mUrti lekhakadvArA dekhI gaI hai / dAyIM ora gomedha yakSa aura bAyIM ora aMvikA apane bAlakoM sahita virAjamAna hai| madhyameM Amra-vRkSa, usakI do DAleM, madhyameM jinamUrti (magadhakI mUrtimeM zaMkhakA cihna bhI spaSTa hai) hotI hai / isa zailIkA prAdurbhAva kuSANoMke samayameM huA jAna par3atA hai| kAraNa ki kauzAmbIkI mUrtikA patthara mathurAkA hai aura kuSANayugakI vastuoMmeM vaha nikalI hai / bhU-garbhazAstrakI dRSTi se bhI prApti sthAnakA itihAsa kuSANa yugase sambaddha hai| mUrtikI yaha paramparA 14-15 zatAbdI taka clii| isakA vikAsa mahAkosala taka, udhara magadha taka huA hai| mahAkosala meM isa DhaMgakI darjanoM mUrtiyA~ milatI haiN| ambikAkI vRkSapara jhUlatI huI, siMhArUr3ha, sayakSa, sAdhAraNa strI-samAna aAdi kaI mUrtiyA~ milatI haiN| para unameM do bAlaka, Amralumba, siMha aura AmravRkSa jyoMkA tyoM hai| inameMse kucha rUpa svatantra mahAkosalIya haiN| gujarAta, kAThiyAvAr3a ( DhaMkaparvatakI guphA meM ) ilorA Adi kaI sthAnoMpara inakI mAnyatA vyApaka hai| cakrezvarIdevIkI bhI do-tIna prakArakI pratimA milatI haiN| uttarabhAratakI cakrezvarI garur3avAhinI, caturbhujI aura aSTabhujI hotI haiN| caturbhujI aura vAhana-vihIna bhI milatI haiN| mahAkosalameM to cakrezvarIkA svatantra mandira hai| cakrezvarI garur3apara virAjita hai aura mastakapara yugAdideva haiM / yaha mandira bilaharIke lakSmaNasAgarake taTapara hai| rAjaghATa (banArasa) kI khudAIse bhI cakrezvarIkI pratimAkA eka avazeSa nikalA hai / bhAratakalAbhavanameM surakSita hai / . prAcInakAlIna jitanI adhika aura kalApUrNa ambikAkI mUrtiyA~ milatI haiM, utanI hI madhyakAlIna padmAvatI kii| vaha pArzvanAthajIkI pATana, prabhAsapattana, zatrujaya aura vindhyAcala Adi kaI sthAnoMmeM padmAvatIkI baiTho huI mUrtiyA~ to kAfI milatI haiM, para khar3I Aho! Shrutgyanam Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtatva adhiSThAtR hai / jahA~taka maMtrazAstrakA prazna hai, padmAvatIse sambandhita hI adhika mantra milate haiN| yaMtrameM bhI isIkA sAmrAjya hai| vindhyAcalameM inakI guphA hai / vindhyapradezameM to bar3I vizAla pratimAe~ milatI haiM / inake maMtrakalpa bhI kama nahIM haiN| ina deviyoMkI khar3I aura baiThI kaI prakArakI mUrtiyA~ milatI haiN| vijayA, kAlokI bhI mUrtiyA~ milatI haiM / yoM to jvAlAmAlinIkI eka atyanta mundara mUrti maiMne Ajase 8 varSa pUrva kelajharameM dekhI thI, para inakA pracAra sImita hai| 16 vidyA deviyoMkI svatantra mUrtiyA~ zrAbUke madhucchatrameM milI haiM / 24 zAsana deviyoMkI savAhana, sAyudha aura sAmUhika vizAla pratimA prayAgasaMgrahAlayameM surakSita hai / jainamUrtikalAke kramika vikAsapara isase acchA prakAza par3atA hai| deviyoMmeM sarasvatIkI upekSA nahIM kI jA sktii| jaina-saMskRtike anusAra jinavANI hI sarasvatI hai| jinAgama hI usakA mUrtarUpa hai| para madhyakAlameM jaina-dRSTi se sarasvatIkI mUrtiyA~ bhI banane lagI thiiN| inake parikarameM tathA mastakapara jinamUrtiyA~ ukerI jAtI thIM aura upakaraNa bhI jainAzrita kalAke rahate the| aisI mUrtiyoMmeM bIkAnera-sthita sarasvatI ( jo Ajakala nyU eziyana eNTikkeriyana myUz2iyama dillImeM surakSita hai) mUrtikalAkA utkRSTa pratIka hai / itanI vizAla aura manojJa devImUrtiyA~ kama hI mileNgii| yoM to pazcimabhAratameM jainAzrita mUrtikalAkI paramparAmeM pratimAe~ bahuta hI kama / vardhA z2ileke sindI grAmameM di0 jainamandirameM eka atyanta sundara aura kalApUrNa padmAvatIkI khar3I pratimA, bhUre pattharapara utkIrNita hai / mastakapara bhagavAn pArzvanAthajI virAjamAna haiM / yaha anupama kalAkRti upekSita avasthAmeM dhUlameM DhaMkI huI hai| isa pratimAko bArahavIM zatIke AbhUpaNAMkA bhaMDAra kaheM to atyukti na hogii| Aho! Shrutgyanam Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava inakA bhI nirmANa pracura parimANa meM huA hai / dakSiNa bhAratake jainoMne bhI sarasvatIko mUrta rUpa diyA thA / 02 devImUrtiyA~ adhikatara pahAr3iyoM aura guphAoM meM milatI haiM, para loga sindUra potakara unheM hatanA vikRta kara dete haiM ki maulika tattva Dha~ka jAtA hai| bakare car3hAne lagate haiM / maiMne cAMdavar3a meM svayaM dekhA hai / pAsakI pahAr3iyoM meM eka guphA meM jainamUrtiyA~ haiM, unake Age yaha kukRtya 1636 taka hotA rahA / sApekSataH yakSa pratimAe~ kama milatI haiN| kSetrapAla aura mANibhadrakI kucha mUrtiyA~ dRSTigata huI haiN| yajJoM meM gomukha, pramukha, yakSarAja, dharaNendra, kubera, gomedha, brahmazAnti aura pArzvayakSakI pratimAe~ svatantra milI haiM / pArzvayakSako pahacAnanemeM loga aksara g2alatI kara baiThate haiM / kAraNa ki unakI mukhAkRti, udara, grAyudha gaNeza ke samAna hI hote haiM / ina yakSoMkI svataMtra pratimAnoM meM unakA vyaktitva jhalakatA hai / parikarAntargata yakSa mUrti itanI saMkucita hotI hai ki yadi zilpa-granthoMke prakAzameM unheM dekheM to bhrama ho jAyagA / udAharaNArtha RSabhadevake yakSa gaumukhako hI leN| kucha mUrtiyo meM to ThIka rUpa milegA para bahusaMkhyaka aisI mileMgI ki unakI mukhAkRti Ayudha aura vAhana kucha bhI zAstrIya ullekha se sAmya nahIM rakhate / yahA~para eka bAtakI carcA kara denA ucita hogA / 'kubera' kI pratimA RSabhadevake parikara meM aksara rahatI hai, parantu vaha kubera jaina - zilpakA pratIta nahIM hotA / kAraNa ki usameM ratnazailI, nakula, phA~sa evaM modaka yA surApAtra rahate haiM, jabaki jaina kubera cAra mukha aura ATha hAthoMvAlA hotA hai / tirupattikunaram / zrImahAvIra smRti grantha bhA0 1, pR0 162 // tattIrthotpannaM kuberayakSaM caturmukhamindrAyudhavarNaM garur3avadanaM / 3 Aho! Shrutgyanam Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina - purAtattva yakSa - mUrtiyoM ke nirmANapara samAjane kama dhyAna diyA hai / isakA eka kAraNa hai / pratyeka mandira meM rakSakakA sthAna kSetrapAlakA hotA hai aura dhiSThAtAkA svarUpa jinamUrti meM to rahatA hI hai / kSetrapAlakI ucca koTi kI mUrti zravaNabelagolA meM hai / anyatra to kevala nAlikerakI sthApanA karake sindUra car3hAte jAte haiM / 81 zramaNa- smAraka va pratimAe~ bhAratIya dharmakA pratyeka sampradAya apane AdaraNIya mahApuruSoMkA sammAna kara, gauravAnvita hotA hai / unake svargavAsake bAda pUjya puruSoM ke prati apanI hArdika bhakti pradarzanArtha, yA unakI smRti rakSArtha, samAdhiyA~, stUpa yA aise hI anya smAraka banavAtA hai / unakA pUjana karatA hai / kathita smAraka yoM to bhArata meM agaNita prApta hote haiM, para yahA~ to zramaNaparamparAse sambaddha smArakoMkI vivecanA hI apekSita hai / kA AcArya va anya munivaroMke smAraka ke lie, jaina sAhitya meM ina zabdoM vyavahAra dekhA jAtA hai, nisidiyA, nipadikA, nisIdhi, niziddhi, niSiddhi aura niSiddha Adi zabda eka hI bhAvako vyakta karate haiM / kahIM-kahIM 'stUpa' kA vyavahAra bhI isI artha meM huA jAna par3atA hai / madhyakAlIna jainamuniyoMkI prazasti va nirvANa- gItoM meM 'dhUma' 'thaMbha' 'tUpa' (ghRta nahIM ) 'thaMbhau' ye zabda 'stUpa' ke hI paryAyavAcI haiM / 16 vIM zatI taka isakA vyavahAra huA 1 zilotkIrNa lekha bhI uparyukta koTike smArakoMpara acchA prakAza gajavAhanamaSTabhujaM varadaparazuzUlAbhayayuktadakSiNapANi bIjapUrakazaktimudgarAkSasUtrayuktavAmapANi ceti" / vAstusAra, pR0 160 digambara jaina zAstrAnusAra kuberakA svarUpa aisA honA cAhie:'saphalakadhanurdaNDapadma khaDgapradara supAzvarapradASTapANim / gajagamanacaturmukhendra cApadyutikalazAMkanataM yaje kuberam // ' Aho! Shrutgyanam Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 khaNDaharoMkA vaibhava DAlate haiN| mahAmeghavAhana mahArAja khAravelake 'hAthIguphA' vAle lekhakI 14 vIM paMkti meM "kA ya ni sI do yA ya" zabda vyavahRta huA hai| jo kisI arhata-samAdhi yA stUpakA dyotaka hai| kaliMga zramaNa-saMskRtikA mahAn kendra rahA hai| vahA~ isa prakArake smAraka bahutAyatameM pAye jAte haiM / DA0 benImAdhava baDuAne mujhe aise kaI smArakoMke citra bhI (1647 I0) meM batAye the| unameM kucha to aise bhI the, jahA~ Aja bhI mele va yAtrAe~ bharatI haiN| para yaha anveSaNa prakAzita hone ke pUrva hI DA0 baDulA saMsArase cala base / mujhe eka aMgrejI nibandha aApane prakAzanArtha diyA thA, para kalakattA vizvavidyAlayake eka prophesarane mujhase, avalokana ke bahAne har3apa hI liyA / ___anveSakoMne, jaina-bauddhakA maulika bheda na samajha sakane ke kAraNa bahutase jaina-stUpoMkI gaNanA bauddha stUpoMmeM kara ddaalii| Aja bhI aise prayAsa hote dekhe jAte haiN| purAtana jaina-sAhityameM ullekha AtA hai ki vahA~ para dharmacakrabhUmike sthAnapara 'samprati'ne eka stUpa banavAyA thaa| mathurAke kuSANa kAlIna jaina-stUpa atyanta prasiddha rahe haiN| rAjAvalIkathAse pramANita hai ki koTikApurameM antima kevalI zrI jambUsvAmIkA stUpa thA / inake tIsare paTTapara Arya sthUlabhadra hue, inakA stUpa pATaliputra (paTanA) meM hai / parantu Azcarya hai ki jaina-purAtattvajJoMkA dhyAna isa ora kyoM nahIM gayA, jaba ki purAtana yAtriyoMne isakA ullekha apane yAtrA varNanameM kiyA hai| zrIsthUlabhadrajIkA smAraka __ AcArya zrI sthUlabhadrajI gautama gotrIya brAhmaNa the| Apa AcArya bhadrabAhu svAmIke pAsa, nepAlameM 'vAcanA' grahaNArtha gaye the / ve paTanAke hI nivAsI the| inakA svargavAsa bhI paTanAmeM hI vIra ni0 saMvat 216 aura IsvI pUrva 311 meM huA thaa| Aho ! Shrutgyanam Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 jaina-purAtattva dAha-sthAnapara ziSyoM dvArA stUpa bhI banavAyA gayA thaa| yaha stUpa aAja bhI gulajArabAg2a sTezanake pichale bhAgameM hai / jahA~para isa stUpako nirmANa kiyA gayA hai, vaha bhUmi kucha Uparako uThI huI hai / isa sthAnako vahA~ ke loga kamaladaha kahate haiM / vastutaH isakA mUla nAma kamalahada jAna par3atA hai / paTanAmeM yahI eka aisA jalAzaya hai, jisameM kamala utpanna hote haiM / mithilAke suprasiddha kavi vidyApatiko yaha sthAna atyanta priya thA / unhoMne apane sAhityameM bhI isakA ullekha kiyA hai, aisA kahA jAtA hai| Aja bhI sarovarakA avazeSa jo baca gayA hai, usameM bhI kamala hote haiM / purAtana pATaliputrakI smRtiko surakSita rakhanevAle agamakuvA~ va purAtana khudAI meM nikale khaNDahara samIpa hI par3ate haiM / bhagavAn buddhake pATaliputra AvAgamanapara unake tAtkAlika nivAsa sthAnake viSayameM jo ullekha AtA hai, usameM AmravanakI carcA hai, jahA~ magadha nivAsiyoMne buddhadevakA rAyaNa-khiranIke dvArA svAgata kiyA thaa| yaha saba likhanekA eka mAtra kAraNa yaha hai ki sthUlabhadrakI samAdhi ina saba sthAnoMke itanI samIpa par3atI hai ki una dinoM yaha sthAna nagarakA antima bhAga thaa| sAMskRtika dRSTi se isa samAdhi-sthAnakA vizeSa mahattva hai| jainoMke ubhaya sampradAya mAnya smArakoMmeM isakI gaNanA hotI hai / aba hameM dekhanA yaha hai ki stUpakA prAcInatva hameM kisa zatAbdI taka le jAtA hai| suprasiddha cInI yAtrI zyUAn-cuAM ne jise vijJoMne yAtriyoMkA rAjA kahA hai, apane yAtrA-vivaraNameM sthUlabhadra ke uparyukta smArakakA ullekha kiyA hai / usane isa sthAnako pAkhaNDiyoMkA sthAna kahA hai, jo svAbhAvika hai; kyoMki una dinoM dhArmika asahiSNutA bar3hI huI thii| 'nivAsa-sthAna se yaha bhI dhvanita hotA hai ki usa samaya yaha sthAna AjakI apekSA bahuta hI vistRta rahA hogA, evaM jaina muni-gaNake lie nivAsakI bhI samucita vyavasthA rahI hogI; kyoMki 40 varSa pUrva yaha samAdhi-sthAna kaI ekar3a bhUmiko sambaddha kiye hue thA, para jainoMkI udAsInatAke kAraNa Aja kucha Aho! Shrutgyanam Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 khaNDaharoMkA vaibhava ekar3oMmeM yaha sImita ho gayA hai| cInI yAtrIkA yaha ullekha isa bAtako siddha karatA hai, na kevala una dinoM pATaliputrameM jainoMkI pracuratA hI thI, apitu sArvajanika dRSTi se isa stUpakA mahattva paryApta thA / honA bhI cAhie / kAraNa ki sthUlabhadra na kevala nandarAjake pradhAna maMtrIke putra hI the, apitu magadhakI sAMskRtika lokacetanAke anyatama pratIka bhI / jisa TIlepara sthUlabhadrako samAdhi banI huI hai usake eka bhAgakA aAjase kucha varSa pUrva khanana huA thA, taba teraha hAthase bhI adhika lambA mAnava-asthipiMjara nikalA thA / saMbhava hai aura bhI aitihAsika vastu nikalI hoNgii| gupta pUrvakAlIna ITeM to Aja bhI paryAtamAtrAmeM nikalatI haiM / unhIMpara to yaha sthAna TikA huA hai / yUAna cuke bAda pandrahavIM zatAbdI taka kisI bhI vyaktine isa sthAnakA ullekha kiyA ho, jJAta nhiiN| satrahavIM zatIke bAda jina jaina-yAtrI va muniyoMkA AvAgamana isa prAnta meM hotA rahA, unameM se kucheka muniyoMne apanI yAtrAko aitihAsika dRSTi se padyoMmeM lipibaddha kiyA hai / aitihAsika dRSTise isa prakArake varNanAtmaka ullekhoM kA mahattva hai / vijaya sAgara, jaya vijaya aura saubhAgya vijaya ne apanI tIrtha mAlAoM meM sthUlabhadra-stUpakA ullekha kiyA hai| sthUlabhadrake sthAnake nikaTa hI sudarzanazreSTha kI samAdhi bhI 'prA0 tIrtha-mAlA, pRSTha 5 / prA0 tIrtha-mAlA, pRSTha 23 / prA0 tIrthamAlA, pRSTha 80 / asyA samyagdRzAM nidarzanaM sudarzanazreSTho dadhivAhanabhUpasya rAjyA'bhayAkhyayA sambhogArthamupasaryamANaH / kSitipativacasA vadhArtha nItaH svakIyaniSkampazIlasampatprabhAvAkRSTazAsanadevatA sAnnidhyAt zUlI haimasiMhAsanatAmanIta; tarivAriM ca nizitaM surabhimumanodAma bhUya mnodaamnyt||10|| vividhatIrthakalpa, pRSTha 65-66 / Aho! Shrutgyanam Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtatva 85 banI huI hai, isakA ullekha cInI-yAtrIne nahIM kiyA, para vyApaka ullekha meM isakA antarbhAva svataH ho jAtA hai| sudarzanakA saundarya anupama thaa| dadhivAhana rAjAkI rAnI abhayAkI icchApUrti na kara sakaneke kAraNa inako kucha kSaNataka laukika kaSTa sahana karanA par3A, bAdameM muni ho gye| pratizodhakI bhAvanAse utprerita hokara abhayAne, jo marakara vyaMtarI huI thI, munipara upasarga' kiye / samabhAvake kAraNa sudarzanako kevalajJAna ho gyaa| yaha ghaTanA pATaliputrameM ghttii| prathama ghaTanAkA sambandha campAse hai| dvitIya ghaTanAke smRtisvarUpa, paTanAmeM eka chatarI va caraNa vidyamAna haiN| yahA~para prazna yaha upasthita hotA hai ki jaba magadha va tirahuta dezameM zramaNa saMskRtikA prAbalya thA, jaisA ki smitha sAhaba ke vaktavyase siddha hai "eka udAharaNa lIjie-jaina-dharmake anuyAyI paTanAke uttara vaizAlImeM aura pUrva baMgAla meM Ajakala bahuta kama haiM; parantu IsAkI sAtavIM sadImeM ina sthAnoMmeM unakI saMkhyA bahuta jyAdA thii|" una dinoM apane AdaraNIya mahAmuniyoMke aura bhI smAraka avazya hI banavAye hoMge, parantu yA to ve kAlake dvArA kavalita ho gaye yA bahusaMkhyaka avazeSoMko hama svayaM bhUla gye| smithane eka sthAnapara ThIka hI likhA hai ki "usane (zyUAMn cyuaAGa) IsAkI sAtavIM sadImeM yAtrA kI thI aura bahutase jaina smArakoMkA hAla likhA, jinako loga aba bhUla gye|" aAge DAkTara vinseNTa e. smitha likhate haiM ki purAtattva gaveSiyoMne jaina-dharma va saMskRtikA samucita jJAna na hone ke kAraNa, uccatama jainAzrita kalAkRtiyoMko bauddha ghoSita kara dii| tatraiva sudarzana zreSTi maharpirabhayA rAjayA vyantarIbhUtayA bhUyastaramupasargato'pi na kSobhamabhajat / vividhatIrthakalpa, pRSTa 66 / varNI-abhinandana-grantha, pRSTha 233 / varNI-abhinandana-grantha, pRSTha 234 / . Aho! Shrutgyanam Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 khaNDaharoMkA vaibhava zravaNabelagolAke jo lekha prakAzita hue haiM, unase siddha hotA hai ki vahA~ samAdhimaraNase saMbaMdha rakhanevAle, muni AryikAoM va zrAvakazrAvikAoMke lekhayukta kaI smAraka haiN| jinameM sarva prAcIna samAdhimaraNakA lekha zaka saMvat 572kA hai / / kaNha munikI mUrti mathurAmeM pAI gayI hai| dazama zatAbdIke pUrva ke smArakoMkI saMkhyAmeM adhikatara cautare va caraNoMkA hI samAveza hotA hai; dhAravAr3a z2ilese prApta zilAlipiyoMse jJAta hotA hai ki, usa ora bhI ahaMtoMkI 'niSidikAe~' banatI thiiN| dakSiNa bhAratakA, jaina dRSTi se adyAvadhi samucita adhyayana nahIM huaa| yadAkadA jo sAmagrI prakAzameM A jAtI hai, usase jJAta hotA hai ki vahA~ muniyoMke smAraka paryApta rUpameM pAye jAte haiN| inapara khude hue lekha bhI pAye jAte haiN| - gyArahavIM zatAbdIke bAda to prAcArya va muniyoMko svatantra mUrtiyA~ banane lagI thoM / uparyukta paMkti sUcaka kAla ke bAda jina jainAzrita mUrti kalA viSayaka granthoMkA nirmANa huaA, unameM prAcArya-mUrti nirmANa karake kiMcit prakAza DAlA gayA hai| kintu purAtana stUpa prathAkA sarvathA lopa nahIM huA thaa| caudahavIM sadIke AcAra-dinakara meM prAcArya-mUrti pratiSThA vidhAna svataMtra ullikhita hai, caudahavIM sadIke suprasiddha vidvAn Thakkura pherUne jyotiSasAra nAmaka granthameM prAcArya-pratiSThAkA muhUrta bhI alagase diyA hai| ina saba bAtoMse spaSTa hai ki gyArahavIM zatAbdIke bAda guru-mUttiyoMkA nirmANa z2oroMpara thaa| prAkRta bhASAke dhuraMdhara kavi va zAstra vikhyAtA parama tapasvI zrI jinavallabhasUri, apabhraMza sAhityake marmajJa tathA suprasiddha kavi zrI jinadattasUri, saMskRta sAhityakI sabhI di jainastUpa eNDa adara eNTIkviToz2a Apha mathurA pleTa XVII. Aho ! Shrutgyanam Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtatva 87 zAkhAoMke pAragAmI vidvAn va aneka grantha racayitA prAcArya hemacandrasUri', kuzala kavi zrIdevacandrasUri aura pRthvIrAja cauhAnakI rAja-sabhAke vidvat mukuTamaNi zrIjinapatisUri, suprasiddha dArzanika amaracandrasUri', zrIjinaprabodhasUri, saMgIta-vizArada zrIjinakuzalasUri, muhammada tugalaka pratibodhaka va jaina stuti stotra sAhityameM krAntikArI parivartana karanevAle zrIjinaprabhasUri, akabara pratibodhakara yugapradhAna zrIjinacandrasUri, zrIharivijayasUri tathA zrIvijayadevasUri Adi aneka jainAcAryoMkI svataMtra mUrtiyA~ prApta ho cukI haiN| prAcIna zilpa viSayaka AcArya hemacandrasUrikI mUrti prAyaH sarvatra dRSTigocara hotI hai, zatrujaya tIrthapara inakI chatrI bar3I prasiddha hai| ye cApotkaTa vaMzIya vanarAjake guru zIlaguNasUrike paTTa ziSya the / paMcAsarA pArzvanAtha (pATana, uttara gujarAta ) ke mandirameM inakI mUrti vidyamAna hai| - inakA svargavAsa vikrama saMvat 1277 ASAr3ha sudI 10ke dina pAlanapura (gujarAta ) meM huA thaa| tadanantara 1280 vaizAkhasudI 14 ke dina pAlanapurameM inakI mUrti jinahitopAdhyAya dvArA sthApita haI thii| dAha-saMskAra sthAnapara zrIsaMgha dvArA stUpakA nirmANa huA thaa| inakI pratimA pATanameM TA~gaDiyA vAr3Ake jaina-mandirameM vidyamAna hai, jisapara isa prakAra lekha khudA hai___ saMvat 1346 caitra badI 6 zanau zrI vAyaTIya gacche zrI jinadattasUri ziSya paMDita zrI amaracandrasUriH paM0 mahendra ziSya madana candrAkhyAkhyena kAratA zivamastu / pATanameM inakI pratimA vidyamAna haiN| inakI pratimA zatrujaya tIrthapara caumukhajIkI ToMkameM pratiSThita hai| *inakI pratimAe~ rAjasthAnameM prAyaH sarvatra prApta hotI haiN| inakI mUrti gauDIpArzvanAtha maMdira bambaImeM tIsare maMjalepara surakSita hai| Aho! Shrutgyanam Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 khaNDaharoMkA vaibhava purAtana jitanI bhI guru-mUrtiyA~ upalabdha huI haiM, ve saba bArahavIM zatIke bAdakI hI haiM / jinakI pratimAe~ banI haiM, ve prAcArya bhI adhikatara isa samaya bAdake hI haiM / guru-mUrtiyoMkA zAstrIyarUpa nirdhArita na honeke kAraNa unake nirmANa meM ekarUpatA nahIM raha sako hai| upalabdha prAcArya pratimAoMmeM AcArya zrIjinadattasUri aura zrIjinakuzalasUri hI aisA mahApuruSa hue haiM, jinakI mUrti yA caraNa sampUrNa bhAratameM prAyaH pAye jAte haiN| madhyakAlIna jainasamAja inake dvArA upakRta huA hai / zvetAmbara jaina-paramparAmeM ina donoMkA sthAna anupama hai| prAcArya-mUrti-nirmANa paddhatikA vikAsa na kevala, zvetAmbara paramparAmeM hI huA apitu digambara paramparA bhI isase achUtI nahIM hai| pratiSThApAThake ninna ullekhase phalita hotA hai prAtihA vinA zuddhaM siddhabimbamapIdRzAm / sUrINAM pAThakAnAM ca sAdhUnAM ca yathAgamam // 7 // - kArakalake jaina-smArakoMkA paricaya dete hue, kunthunAtha tIrthaMkarake bagalakI niSadikAmeM sthita katipaya mUrtiyoMkA paricaya, zrI paMDita ke0 bhujabalI zAstrIke zabdoMmeM isa prakAra hai---"1, kumudacandra bha0 2, hemacandra bha0 3, cArukIrti paMDita deva 4, zrutamuni 5, dharmabhUSaNa bha0 6, pUjyapAda svaamii| nIcekI paMktimeM kramazaH 1, vimalasUri bha0 2, zrIkIrti bha0 3, siddhAntadeva 4, cArukIrtideva 5, mahAkIrti 6, mahendrakIrti / isa prakAra ukta ina vyaktiyoM kI mUrtiyA~ chaha-chahake hisAbase tIna-tIna yugala rUpameM bAraha mUrtiyA~ khudI haiM / '' gRhastha-mUrtiyA~ rAjAoMkI jitanI bhI prAcIna mUrtiyA~ bhAratameM upalabdha huI haiM unameM sarvaprAcIna ajAtazatru aura nandivardhanakI haiN| ve donoM jainadharmake 'varNI abhinandana grantha, pR0 252, Aho ! Shrutgyanam Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtattva | upAsaka the| itihAsameM inakA mahattvapUrNa sthAna hai| nandivardhanane jaba kaliMgako hastagata kiyA, taba vahA~ se eka jainamUrti uThA lAyA thaa| isIse inake jainatvakA patA cala jAtA hai| yoM to jainamUrtike parikarameM yakSa-yakSiNIke nimna bhAgameM gRhastha yugalakI kRti dRSTigata hotI hai, para vastupAla, tejapAla, sapatnIka, vanarAja' cAvar3A, motIzAha Adi kaI gRhasthoMkI svatantra mUrtiyA~ bhI hAtha jor3e mandira meM sthApita kI gaI haiN| AbU parvatapara to maMtrIzvara vimalake pUrvajoMkI mUrtiyA~ bhI aMkita haiN| isakA artha yaha nahIM ki unakI pUjA ho, para bhaktikI mudrAmeM ve khar3e raheM, yahI uddezya thaa| uparyukta paMktiyoMmeM prApta sabhI prakArakI mUrtiyoMkA ullekha kara diyA gayA hai / saMbhava hai kucha raha bhI gayA ho| tIrthakara mUrtiyA~, unakA parikara, yakSa-yakSiNiyoMke bimba, na kevala dhArmika dRSTi se hI mahattvake haiM, apitu bhAratIya mUrtikalAke kramika vikAsake adhyayanakI mUlyavAn sAmagrI bhI haiN| sAmAjika rahana sahana aura Arthika vikAsa bhI unameM parilakSita hotA haiM / sauMdarya ke prakAzameM dekheM to avAka raha jAnA pdd'egaa| zilpAcAryoM ne apane zramase jo kalAkRtiyA~ bheMTa kI haiM, unameM Ananda denekI anupama kSamatA hai / unase AtmAko zAnti milatI hai / 2-guphAe~ ... jaina-guphAe~ paryApta parimANameM upalabdha hotI haiN| AdhyAtmika sAdhanAke unnata zikharapara agrasara hone vAlI bhavyAtmAe~ vahA~ para nivAsa kara, darzanArtha pAkara anupama zAntikA anubhava kara Atmatattvake rahasya 'bhAratanA jainatIthoM ane temanuM zilpa sthApatya pleTa 46,.. bhAratanAM jainatIrtho ane temana zilpa sthApatya pleTa 50 uparyukta granthameM aisI kaI pratikRtiyA~ haiN| Aho ! Shrutgyanam Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava taka pahu~canekA zubha prayAsa karatI thiiN| prAkRtika vAyumaMDala bhI pUrNataH tadanukUla thaa| prakRtikI godameM svastha sauMdaryakA bodha aise hI sthAnoMmeM ho sakatA hai / vahA~ko saMskRti, prakRti aura kalAkA triveNI saMgama mAnava ko Ananda vibhora kara detA hai| svAbhAvika zAnti hI cittavRttiyoMko sthira kara nizcita mArgakI ora jAneko iMgita karatI haiN| isameM ukerI huI sundara kalApUrNa jinapratimAe~ darzanArthIko AkRSTa kara letI haiM / rAga, dveSa, mada, pramAda evaM Atmika pravaMcanAoMse bacane ke lie, zUnya dhyAnameM virata hone meM jaisI sahAyatA yahA~ milatI hai, vaisI anyatra kahA~ ? satyakI gahana sAdhanAke lie ekAnta sthAna nitAnta apekSita hai| kucha guphAe~ to aisI haiM, jahA~se haTaneko mana nahIM hotA / jinamUrti evaM tadaMgIbhUta samasta upakaraNoMse susajita rUpazilpa kalAkArakI dIrghakAlavyApI sAdhanAkA suparicaya detI hai / dainika jIvana aura unake prati audAsinya bhAvoMkI preraNAtmaka jAgRtiko udbuddha karAnevAle tatvoMkA samIkaraNa ina bhAskarya sampanna kRtiyoMkI eka-eka rekhAmeM parilakSita hotA hai / ucita mAtrAmeM sauMdarya bodhake lie AdhyAtmika zrama apekSita hai / Atmastha sauMdarya darzanArtha jIvanako sAdhanAmaya banAnA hI zramaNasaMskRtikA lakSa hai| bhAratIya zilpa-skhApatya kalAke videzI anveSakoMmeM phargusanakA nAma sabase pahale AtA hai / unhoMne jaina-sthApatyapara bhI prakAza DAlA hai, parantu jaina aura bauddha-bhedako na samajhane ke kAraNa kaI bhUleM bhI kara dI haiM, jinakA parimArjana vAMchanIya hai / udAharaNArtha rAjagRhako hI leM / vahA~para sonabhaMDArameM jainamUrtiyA~ aura dharmacakra utkIrNita haiN| inako aura bhI kaI vidvAn bauddhakRti mAnate haiM, vastutaH yaha mAnyatA bhrAmaka hai, kyoMki vahA~para spaSTataH ina paMktiyoMmeM lekha khudA huA hai 1 nirvANalAbhAya tapasvi yogye zubhe gRherhatya ti] mA pratiSThate [1] 2 AcArya yatnaM munivaradevaH vinuktaye kAraya dIrgha (?) teja (en) jaina-sAhityake kaI ullekhoMse inakA jainatva siddha hai| prAcIna Aho! Shrutgyanam Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtattva gurvAvalI evaM tIrthamAlAoMmeM bhI isakI carcA AI hai / jaina kiMvadantI isakA sambandha zreNika aura celaNAse jor3atI hai, yaha ThIka nahIM hai| ___phargusanane eka sthAnapara likhA hai ki-"jaina kabhI guhA nirmAtA rahe hI nhiiN|" Age phira likhA hai-"jainoMke guhAmaMdira utane prAcIna nahIM haiM, jitane anya donoM sampradAyoMke / zAyada unameMse eka bhI havIM zatIse pUrvakA nhiiN|" yaha kathana sarvathA bhrAmaka hai| spaSTa rUpase kahA jAya to ati prAcIna jitanI bhI guphAe~ upalabdha haiM, unameMse bahutoMkA nirmANa jainoM dvArA hI huA hai| - sarvaprAcIna guphA giranAra barAbara arau nAgArjunI pahAr3iyoMmeM hai / inameMse dokA aopa aura snigdhatva maurya-kAlakI sUcanA detA hai| do AjIvaka sampradAyase sambandhita hai, jo jainoMkA eka upasampradAya thA / azokake putra dazarathane inheM dAna kiyA thaa| udayagiri-khaMDagirikI jaina guphAe~ vizvavikhyAta haiN| gvAliyara sTeTake antargata udayagiri ( bhelasA) meM gupta kAlIna jaina-guhA-maMdira hai| isameM bhagavAn pArzvanAthakI bhavya pratimA thii| aba to kevala sarpaphana zeSa hai / vahA~ eka jaina-lekha bhI isaprakAra pAyA gayA hai1 namaH siddhebhyaH (1) zrI saMyutAnAM guNatoyadhInAM guptAnvayAnAM nRpasattamAnA2 rAjye kulasyAdhivivardhamAne SaDbhiryutaiH varSazatetha mAse (1) sukArtike bahuladinetha paMcame 3 guhAmukhe sphaTavikatotkaTAmimAM [1] jitodviSo jinavara pArzvasaMjJikA jinAkRti zamadamavAna 4 cIkarat [1] AcArya bhadrAnvayabhUSaNasya ziSyo hyasAvArya kulodgatasya [1] bhAcArya goza Aho! Shrutgyanam Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 khaNDaharoMkA vaibhava 5 mamunestusutastu padmAvatAvazvapatenbhaTasya [1] parairajeyasya ripunamAninasya saMghila 6 syetyabhivizruto bhuvi [1] | svasaMjJayA zaMkaranAmazabdito vidhAnayuktaM yatimArgamAsthitaH [ // ] 7 sa uttarANAM sada~ze kuruNAM udagdizAdezavare prasUtaH [1] kSayAya karmArigaNasya dhImAn yadatra puNyaM tada pAsasarja [m]' yaha lekha guptasaMvat 106kA hai| usa samaya kumAragupta prathamakA zAsana thaa| jogImArA __ madhyapradeza ke antargata saragujA rAjyameM lakSmaNapurase bArahaveM mIlapara rAmagiri-rAmagar3ha parvata hai / isapara jogImArA guphA utkIrNita hai| prAcIna zailacitroMmeM isa guphAke citroMkA mahattvapUrNa sthAna hai| dharma aura kalA--- ubhayadRSTyA isakA sthAna anupama hai| inameM kucha citroMkA viSaya jaina hai / ataH yaha bhI kabhI jaina-guphA rahI hogii| yahA~se I0 pU0 tIsarI zatIkA eka lekha bhI prApta huA hai| DA0 blAkhane isakA yahI samaya nizcita kiyA hai| DhaMkagiri - jaina-sAhityameM isakA ullekha kaI sthAnoMpara AyA hai| yaha za-jayakA eka upaparvata ginA jAtA hai| vartamAnameM isakI sthiti vallabhIpurake nikaTa hai / sAtavAhanake guru aura pAdaliptasUrike ziSya siddhanAgArjuna yahIMke nivAsI the / jaisA ki nimna ullekhase jJAta hotA hai 'DA0 phlITa, kArpasa inskrapsana iMDikerama, bhA0 3, Aho! Shrutgyanam Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtattva 3 - "Dhakapavvae rAyasIharAyauttassa bhopalanAmiaM dhUaM rUpalAvaNNA sampannaM daLUNaM jAyANurAyassa taM sevamANassa vAsugiNo pUtto nAgAjjuNo nAma jAo"' prabandhakoza aura piMDavizuddhikI TIkAtroMmeM uparyukta paMktiyoMkA samarthana kiyA gayA hai| svarNasiddhike lie nAgArjunane bar3A zrama kiyA thA / kahanA cAhie yahI unake lie prANaghAtinI sAbita huI / DhaMka parvatakI guphAmeM isane rasakUpikA rakhI thI, jaisA ki isa ullekhase spaSTa hai- "nAgArjunena dvau kupitau bhRtau DhaMkaparvatasya guhAyAM kSiptau"" nisa guphAkA Upara ullekha kiyA hai, vaha jaina-guphA hai / yadyapi DA0 bajesane isakI gaveSaNA kI thI para jaina pramANita karanekA zreya mere mitra DA0 haMsamukhalAla dhIrajalAla sAMkaliyAko hai| Apane guphAmeM bhagavAn pArzvanAthakI eka khar3I pratimA dekhI, ambikAkI AkRti bhii| DA0 sAMkaliyAne isa pratimAkA samaya IsvI san tIsarI zatI sthira kiyA haiN| isI kAlake kucha zilpa zrI sArAbhAI navAbane bhI saurASTra meM dekhe the| candraguphA bAbA pyAreke maThakA ullekha Upara eka bAra A cukA hai| vahA~ko guphAoMkA adhyayana barjesane kiyA hai| unako ina guphAoMmeM IsvI pUrva prathama aura dvitIya zatIke cihna mile haiN| inameM svastika, naMdIpada, matsthayugala, bhadrAsana tathA kumbhakalaza bhI sammilita haiM / ye aSTamaMgalase sambaddha haiN| mathurAkI jainAzritakRtiyoMmeM bhI inakI upalabdhi ho cukI hai| 'vividhatIrthakalpa, pR0 104, 'purAtana prabaMdha saMgraha, pR0 62, zrIjainasatyaprakAza, va0 4 aM0 1-2, bhAratIya vidyA, bhA0 1, aMka 2, Aho! Shrutgyanam Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 khaNDaharoMkA vaibhava kSatrapa kAlIna eka mUlyavAn lekha bhI prApta huA hai, jo tAtkAlika jainaitihAsakI dRSTi se bahuta hI mahattvapUrNa hai / guphA candrAkAra honese hI ise candraguphA kahate haiN| digambara jaina-sAhityako vyavasthita karanevAle zrIdharasenAcAryane isImeM nivAsa kiyA thaa| puSpadanta aura bhUtabalikA adhyayana isI guphAmeM huA thA, parantu isa pUjya sthAnakI aora jainasamAjakA dhyAna nahiMvat hai| DhaMkagiri aura candraguphAse itanA to nizcita hai ki una dinoM saurASTrameM jaina-saMskRtikA acchA prabhAva thA aura guphA-nirmANa viSayaka paramparA bhI thii| bAdAmI IsvI sanko dUsarI zatImeM yaha sthAna paryApta khyAti pA cukA thA, kAraNa ki suprasiddha lekhaka TAlemIne isakA ullekha kiyA hai| prathama yahA~para pallavoMkA durga thaa| caulukya pulakezI prathamane ise hastagata kiyA / tadanantara pazcimI caulukya (I0 sa0 760 ) aura rASTrakUToM ( IsvI san ---760-673) kA Adhipatya rhaa| bAda kalacuri evaM hoyasalavaMzane san 1160 taka rAjya kiyaa| tabase devagirike yAdavoMkI sattA 13vIM zatI taka rhii| (1) .....stathA suragaNa [1] [kSatrA] NAM pratha [ma].. (2) cASTanasya pra pau] trasya rAjJaH kSa [pa]sya svAmijayadAmape [] trastha rAjJo ma hA] ......... (3) [cai trazuklasya divase paMcame i [ha] girinagare devAsuranAgaya [1] rAkSase.......... (4) 'tha. [pu] ramiva kevali [jJA] na sa..."nAM jaramaraNa [1]...... epIgrAphiyA iMDikA bhAga 16, pR0 236, Aho! Shrutgyanam Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ jaina-purAtattva yahA~para tIna brAhmaNa guphAoMke sAtha pUrvakI ora eka jaina-guphA bhI hai| nirmANa-kAla 650 IsvI honA caahie| kAraNa ki pUrva nirmita guphAoMmeM sApekSataH AMzika pArthakya hai| isakI par3azAlA 31 x 16 phuTa hai / guphA 16 phuTa gaharI hai| isake stambha elIphaMTAke samAna haiN| bhagavAnko mUrti pannAsanameM hai| barAmademeM cAra nAga, gautamasvAmI tathA pArzvanAtha svAmIkI mUrti hai / dIvAla evaM stambhoMpara bhI tIrthakara-AkRti hai| pUrvAbhimukha dvArake pAsa bhagavAn mahAvIrakI palyaMkAsanastha pratimA hai| zramaNahila' ___ madurA tAmilakA mahattvapUrNa nagara rahA hai / rAjanaitika aura sAhityikaubhaya dRSTise isakA sthAna U~cA thaa| yahA~para sAhityikoMkI pariSad huA karatI thii| yahA~para bhI jainasaMskRtikI gaurava-garimAmeM abhibRddhi karanevAlI kalAtmaka sAmagrI pracura parimANameM vidyamAna hai| zrIyuta TI0 esa0 zrIpAla nAmaka eka sajanane abhI-abhI vahA~se 7 mIlakI dUrIpara pahAr3iyoMmeM khudI huI jaina-pratimAe~ evaM dazavIM zatIke lekhoMkA patA lagAyA hai / samaranAtha aura amaranAtha pahAr3iyoMmeM unheM Akasmika jAnekA saubhAgya prApta huA aura vahA~ jainapratimAeM miliiN| jyoM-jyoM Age jAte gaye, tyoM-tyoM saphala hote gye| eka guphA bhI ina pahAr3iyoMmeM milI, jisameM jaina tIrthaMkarako mUrtiyA~ khacita haiM, yakSoMkI AkRtiyoM ke sAtha kucha aise bhI cihna mile haiM, jinase jJAta hotA hai ki vahA~para zramaNoMkA vAsa thaa| mere mitra DAkTara bahAduracanda chAvar3A (bhArata sarakArake pradhAna lipivAcaka-cIpha epigrAphisTa) ne to isa sthAnako jainasaMskRtikA kendra batAyA hai| . 'ArkiyolAjikala sarve Apha iMDiyA riporTa, bhA0 1, pR0 25 / yahA~ zramaNoMkI samAdhiyA~ bhI paryApta hai| 3"hindU" (madrAsa) 15-7-1646 / Aho! Shrutgyanam Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 khaNDaharoMkA vaibhava bhArata sarakArakI nItipara hameM Azcarya hotA hai ki Aja bhI vaha ina avazeSoMko rakSAkI aora samucita dhyAna nahIM de rahI hai| yadi zrIpAla mahAzayakI moTarakA eJjina kharAba na hotA to zAyada abhItaka ve mUrtiyA~ giTTI banakara sar3akapara bicha gaI hotiiN| sambhava hai dakSiNa bhAratakI ora aura bhI aisI guphAe~ mileM / ilorA pazcimI guphA maMdiroMmeM elAgiri-ilorAkA sthAna bahuta hI mahattvapUrNa hai| prAkRta bhASAke sAhityameM isakA nAma 'elaura' milatA hai / dharmopadezamAlAke vivaraNa ( racanAkAla saM0 615) samayajJa munikI eka kathA AI hai, ki ve bhRgukaccha nagarase chalakara 'elaura' nagara Aye aura digambara basahImeM Thahare,' isase jAna par3atA hai, una dinoM elaurako khyAti dUra-dUra taka phailI huI thii| digambara bastIse guphAkA to tAtparya nahIM hai ? yahA~ ke guphA-mandira bhAratIya zilpakI amara kRtiyA~ haiM / inake darzana jIvanakI amUlya ghar3I hai| koI bhI zilpI, citrakAra, itihAsajJa yA dharmake prati anurAga rakhanevAle ke lie preraNAtmaka sAmagrI vidyamAna hai| saundaryakA to vaha tIrtha hI hai| bhAratIya saMskRtikI tInoM dhArAtroMkA yaha saMgama sthAna hai| tIsase cauMtIsa guphAe~ jainoMkI haiM / inakI kalA pUrNatayA vikasita hai| jainAzrita citrakalAko rekhAe~ yahIMse pratisphuTita huI haiN| phargusanako svIkAra karanA par3A hai ki "kucha bhI ho, jina zilpiyoMne elorAkI do sabhAoM (indra aura jagannAtha) kA sRjana kiyA, ve sacamuca unameM sthAna pAne yogya hai, jinhoMne apane devatAoMke sammAnameM nirjIva 1"tao naMdaNAhihANo sAhU kAraNAntareNa paTTavio guruNA dakkhiNAvahaM / egAgI vaccaM to ya paose patto elauraM" -dharmopadezamAlA, pR0 161 . . (siMghI-jaina-granthamAlA) Aho ! Shrutgyanam Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtatva pASAgako amara-mandira banA diyA / " ina guphAoMkA saMzodhana niz2Ama sTeTakI aorase huA hai| choTekailAzakI guphAe~ dakSiNa-pUrva meM haiN| inakA sRjana kailAzase Takkara le sakatA hai / eka paramparAke zilpI dUsarI paramparAkA anukaraNa kisa kuzalatAse karate haiM, usakA yaha jvalanta dRSTAnta hai| yahA~ ke maMdirameM drAvir3iyana zailIkA prabhAva hai / yadyapi maMdirakA zikhara nIcA hai, parantu kArya apUrNa pratIta hotA hai| kAraNa ajJAta hai| navama zatImeM rASTrakUToMke vinAzake bAda drAvir3a-zailIkA prabhAva uttara bhAratameM nahIM miltaa| ____ "indra-sabhA bhI sAmUhika jaina-guphAoMkA nAma hai / do-do maMz2ilavAlI do guphAe~ aura upamaMdira bhI sammilita haiN| dakSiNakI orase isameM praveza kara sakate haiN| bAhara ke pUrva bhAgameM eka maMdira hai / usake agra evaM pRSTha bhAgameM do staMbha haiN| uttarakI aora guphAkI dIvAlapara bhagavAn pArzvanAthake jIvanako kamaThavAlI ghaTanA utkIrNita hai / parikara itanA sundara bana par3A hai ki dekhate hI banatA hai / bhagavAn mahAvIra aura mAtaMgayakSa tathA aMbikA yakSiNIkA rUpa bhI vidyamAna hai, aura bhI jainAzrita kalAkI vipula sAmagrI hai| jagannAthasabhA prekSaNIya hai| vizeSa jJAtavyake lie jaina satya prakAza varSa 7 aMka 7 tathA elorAnAM guphA maMdiroM evaM ArkiyolAjikala sarve Apha vesTarna iMDiyA Adi sAhitya dekheN| elorAkI prasiddhi satrahavIM zatImeM bhI khUba thI, jaba ki AvAgamanake sAdhanoMkA prAyaH abhAva thaa| kavirAja meghavijayajIne auraMgAbAdameM cAturmAsa bitAyA thaa| usa samaya apane gurujIko eka samasyA pUrtimaya vijJapti patra bhejA thA, usameM ilorAkA varNana ina zabdoMmeM haiM ityetasmAnnagarayugalAd vIkSya kelisthalaM tvam, ilorAdau sapadi vinamad pAvamIzaM trilokyAH Aho ! Shrutgyanam Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava bhrAtaH ! prAtarbraja janapadastrIjanaiH pIyamAno, mandAyante na khalu suhRdAmabhyupetArthakRtyAH / / 42 / / tvAmudyAntaM nabhasi sahasA'vecya kAntA viyuktA svAsavyAsaM dadhati sarasAM pArzvamasmAjahIhi rAtrau mlAnA iha kamalinIrmoTituM bhAnumAlI, pratyAvRttastvayi kararudhi syAdanalpAbhyasUyaH // 43 // mArge yAntaM bahulasalilaivavatiprazAntergotraH klaptopakRtisukRtaM rakSituM tvAM niyuktAH / nadyastAsAM pracitavayasAmarhasi tvaM na dhairyAn , moghIkata caTulazapharodvaittanaprekSitAni // 44 // kAcit kAntA saridiha tava prekSya saubhAgyabhaMgImaMgIkuryAccapalasalilA vartanAbhiprakAzam / cakrorojAvaruNakiraNAcchAdanAt pIDayAsyAH jJAtAsvAdo vipulajaghanAM ko vihAtuM samarthaH // 45 // vamanyasmin vividhagirayastvatparisyandamandI bhUtottApAH kSitaruhadalaiste'paneSyanti khedam puSpAmodI karikulazataiH pIyamAnastavAtaH, zIto vAyuH pariNamayitA kAnanodumbarANAm // 46 // vibudhavimalasUrijIne ilorAkI yAtrA kI thIvihAra karatAM AvIyAre, ilorA gAma majhAra jina yAtrA ne kAraNe ho lAla / khaTadarisaNa tihAM jANIere, jAe vivekavantare, munIsara tattvadharI bIjIvArane ho lAla2 // vijJapti lekhasaMgraha, pR7 100, 101 siMghI granthamAlA / jaina aitihAsika, gUrjara-kAvya-saMcaya pR0 33 / Aho! Shrutgyanam Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtattva 16 suprasiddha paryaTaka aura jainamuni zrIzIlavijayajI bhI aTThArahavIM zatImeM yahA~ Aye the| tIrthamAlAke nimna padyase jJAta hotA hai ilori ati kautuka vasyUM jotAM hIyaDu ati ulhasyUM, vizvakaramA kIg maMDANa tribhuvana bhAva taNu sahinANa // uparyukta ullekha isa bAtake paricAyaka haiM ki jainoMkA AkarSaNa ilorAkI aora prAcIna kAlase hI hai / aihola bAdAmI tAlukemeM yaha avasthita hai / Aryapurase isakA rUpAntara aihola yA aivilla huaA jAna par3atA hai| IsvI sAtavIM AThavIM zatAbdImeM yahA~para caulukyoMkI rAjadhAnI thii| pUrva aura uttara meM yahA~para guphAe~ haiM / isameM sahasraphaNayukta pArzvanAthako pratimA avasthita hai / yaha mUrti bahuta mahattvapUrNa hai / sApekSataH yahA~kI guphA kAfI caur3I aura lambI hai| jaina kalAke anya upakaraNa bhI paryApta haiN| prabhu mahAvIrakI AkRti bhI yahA~ dRSTigocara hotI hai| siMha, makara evaM dvArapAloMkA khudAva, unakA pahanAva elIphaNTAke samAna ucca zailIkA hai / vAmana rUpiNI strI to bar3I vicitra-sI lagatI hai / yahA~se pUrvakI aora meguTI nAmaka eka jaina-mandira hai, usameMse eka vistRta zilotkIrNita lekha prApta huA hai, jo zaka 556 ( IsvI 634635 ) kA hai| caulukyarAja pulakezIke samayameM zrIvarakIrtine yahA~kI pratiSThA kI jAna par3atI hai| bhAbhera ina paMktiyoMkA lekhaka ise dekha cukA hai| bhAbherakA durga dhUliyAse prAcIna tIrthamAlAsaMgraha, pR0 121 / Aho! Shrutgyanam Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ausaint vaibhava vAyavya koNa se 30 mIla dUra hai| eka choTe se TIle meM bhUmigRha hai / tIsarI guphA hai / isakA barAmadA 75 phuTa lambA hai / bAIM orakA bhUmigRha apUrNa hI raha gayA jAna par3atA hai / par3asAla meM bhI tIna dvAra haiM, jinase bhItara tIna khaMDoM meM praveza kiyA jAtA hai / pratyekakI lambAI caur3AI 24x20 hai | dIvAloMpara pArzvanAtha tathA anya jinoMkI grAmya zrAkRtiyA~ khacita haiM / yahA~kA bhAskarya nayanapriya nahIM hai / bahuta-sA bhAga naSTa bhI ho cukA hai| 100 aMkAI-TaMkAI san 1637meM mujhe ina guphAoM ke nirIkSaNakA saubhAgya prApta huA thA / yaha sthAna bar3A vikaTa aura bhayaprada hai / yevalA tAlukekI pahAr3iyoM meM inakI avasthiti hai / inakI U~cAI 3182 phuTa hai / sudRr3ha durga bhI hai / yahA~kA prAkRtika sauMdarya prekSaNIya hai / aMkAI meM jainoM kI sAta guphAe~ haiM / ye choTI hote hue bhI zilpakalApekSayA atyanta mahattvapUrNa haiM / durbhAgya se bahuta-sA bhAga naSTa ho gayA hai / yahA~ kI bahuta kama jagaha bacI hai, jahA~ sundara AkRtiyA~ na khudI hoN| pravezadvAra to bahuta hI zobhanIya hai / tIrthaMkarakI mUrti utkIrNita hai| dUsarI guphAke choroMpara bhI mUrtiyA~ haiM / tIsarI guphA dUsarI maMjila samAna hai / AAgekA kamarA 25-6 phuTa hai / eka chorapara indra ( saMbhavataH mAtaMgayakSa ) aura indrANI ( siddhAyikA ) dUsare chora para hai / indrakI AkRti itanI vinaSTa ho cukI hai ki hAthIko pahicAnanA bhI kaThina hai / ca~varadhArIke atirikta gaMdharva aura unake paricAraka paryApta haiM / ye saba dampatI apane-apane vAhanoMpara haiN| mAlUma par3atA hai kalAkArane janma-mahotsava ke bhAvoMko rUpadAna diyA hai| Adamakada jinamUrti nagna hai / 'keva Tempilsa Apha iMDiyA, pR0 464, Aho! Shrutgyanam Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtattva yaha mUrti zAntinAthajIkI honI caahie| kAraNa ki mRgalAMchana spaSTa hai| pArzvanAthakI bhI eka pratimA hai jisakA qada uparyukta AkRtise tIsare bhAgakA hai / paMcaphana bhI spaSTa hai / gavAkSameM bhI jinapratimAe~ hai| ina pratimAoMkI racanAzailIse jJAta hotA hai ki 13 zatIkI hoNgii| kyoMki parikarake nirmANameM kalAkArane jina upakaraNoMkA prayoga kiyA hai, ve prAcIna nahIM haiN| mahAkavi zrI meghavijayajIne pUrva sUcita samasyApUrtivAle vijJapti patrameM isa sthAnakA paricaya ina zabdoMmeM diyA hai gatyautsukye'pyaNaki TaNakI durgayo stheyameva, pArzvaH svAmI sa iha vihRtaH pUrvamurvAzasevyaH jAgraduye vipadi zaraNaM svargiloke'bhivandyam, atyAdityaM hutavahamukhe saMbhRtaM taddhi tejaH' / / triMgalavAr3I . AgrAroDapara sthita igatapurIse chaThaveM mIlapara eka pahAr3I durgapara yaha grAma basA huA hai / pahAr3Ike nimna bhAgameM eka jaina guphA hai / yahA~ sUkSma khudAIko dekhanese patA lagatA hai ki kisI samaya yaha guphA unnatAvasthAmeM rahI hogii| guphAke bhItarI bhAgavAlA kamarA 35 phuTakA hai, aura isake andara eka aura kamarA hai| guphAdvAra-sammukha chatake madhya bhAgameM golAkAra pA~ca mAnavAkRtiyA~ khacita haiN| dvArapara eka jinamUrti hai / guphAke bhItara bhI pabAsanapara tIna jinapratimA haiN| bhItara jo kamarA hai, usakI dIvAlake pAsa bhI puruSAkAra 'jina' hai| vakSasthala tathA mastaka khaMDita hai| kevala caraNa ke avazeSa vidyamAna haiN| vRSabhake cihnase jJAta huA ki yaha mUrti yugAdidevakI hai| saM0 1266kA eka lekha bhI milA hai, jo uttara konekI dIvAlapara thA / 'vijJapti lekha-saMgraha, pRSTha 101, Aho! Shrutgyanam Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 khaNDaharoMkA vaibhava cAMdavar3a / yahA~ para ahilyAbAI holkarakA janma huA thA / zrAja bhI unakA vizAla aura prekSaNIya rAjamahala vidyamAna hai / prAcIna jainasAhitya meM isakA nAma " candrAdityapurI" ke rUpameM milatA hai / kahA jAtA hai ise yAdavavaMzIya dIrgha pannArane basAyA thA / 801 IsvI se 1073 taka yAdavoMkA rAjya rahA / yaha nagara pahAr3a ke nimna bhAga meM basA hai| pahAr3akI U~cAI 4000-4500 phuTa hai / isapara jAnekA mArga bar3A vilakSaNa hai / paira phisalane para bacanekI AzA kama hI samajhanI caahie| pahAr3Ipara jAte hue Adhe rAste meM reNukAdevIkA mandira AtA hai / jAne yaha reNukAdevIkA sthAna kabase prasiddha ho gayA / vastutaH yaha jaina- guphA hai / yadyapi bahuta bar3I nahIM hai, para zilpa sthApatyakI dRSTise niHsaMdeha mahattvapUrNa hai / guphAmeM tInoM ora kI dIvAloMmeM tIrthaMkaroM kI vistRta parikaravAlI atyanta sundara koranIyukta mUrtiyA~ khudI haiM / zAsanadeva - deviyoM kI mUrtiyA~ bhI kAphI haiM / jaina- guphA nirmANa kalAkA eka prakArase yaha antima pratIka jAna par3atA hai / kAraNa ki isameM vikasita mUrtikalAke lakSaNa bhalIbhA~ti parilakSita hote haiM / pratyeka yakSa-yakSiNiyA~ apane vAhana aura zrAyudhase susajjita to haiM hI sAtha hI sAtha mukhAkRti bhI jaina - zilpa- zAstrAnusAra hai / jainamUrti nirmANakalA vikAsakI paramparA isake eka-eka cappepara lakSita hotI hai / isake mUlanAyaka candraprabhujI haiN| sabhI mUrtiyA~ sindUra se burI taraha pota dI gaI haiM aura prati dina taila snAna karatI haiM / janatAne ise apane aihika svArthapUrtikA tIrtha banA rakhA hai / balidAna bhI 1638 taka hotA thA / paMDe loga yahA~ ke bar3e paTu haiM / yadi unako patA cala jAya ki prekSaka jaina haiM to phira bhItara dIpakakA upayoga na karane deMge / kAraraNa ki ve jAnate haiM ki ye mUrtiyA~ jaina haiM- jaisA ki kAphI jhagar3e ke bAda taya ho cukA hai / para ve apane peTa pAlane ke lie inheM chor3a bhI nahIM sakate / durbhAgya se jainiyoMkA, inapara dhyAna hI aba kama raha gayA hai / I I Aho ! Shrutgyanam Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtatva 103 sittanavAsala' dakSiNa bhAratameM jainasaMskRtikA acchA prabhutva hai / vahA~ke sAMskRtika aura naitika vikAsameM jainoMkA yoga rahA hai| sittannavAsala paDukkoTAse vAyavya koNameM naveM mIlapara avasthita hai| yahA~ para pASANake TIloMkI gaharAI meM jainaguphA utkIrNita hai / IsvI pUrva tIsarI zatIkA eka brAhmI lekha bhI upalabdha hai / isameM spaSTa ullekha hai ki jaina-muniyoMke vAsArtha isakA nirmANa kiyA gyaa| ina guphAoMmeM jaina-muniyoMkI sAta samAdhi-zilAe~ haiM / pratyekakI lambAI 6-4 phuTa hai / guphA 100-50 phuTa hai| vAstuzAstrakI dRSTi se isakA jitanA mahattva hai, usase bhI kahIM adhika mahattva citrakalAkI dRSTi se hai| maMDodaka citra kAphI acche haiN| inakI zailI ajaNTAse sAmya rakhatI hai / inakI rekhAoMke anuzIlanase mUrtikalApara bhI bahuta prakAza par3atA hai| ___pallavakAlIna citrakalA kI uccatama kRtiyoMmeM inakI parigaNanA hai / kalAkArane prAkRtika dRzyoMko jo rUpadAna diyA hai, vaha sacamucameM anupama hai / yadyapi rUpadAnameM kalAkArane bahuta kama raMgoMkA prayoga kiyA hai, phira bhI bhAvoMkI dRSTi se AkRtiyA~ sajIva bana gaI haiN| kamalAkRti aura natekIke atirikta paurANika jaina prasaMga bhI citrita haiN| isakA nirmANa kalAvilAsI mahendra varmAke samayameM huaa| mahendra varmA apparake upadezase jainadharma svIkAra kara cukA thA, para eka strIke prayatnase jaba appara zaiva huA, taba vaha bhI zaiva matAnuyAyI ho gyaa| 'isakA mUla nAma "siddhaNNa-vAsa = siddhoMkA DerA" hai, bhAratIya anuzIlana, pR0 7 2pallavoMkI citrakalAke lie dekheMiMDiyana eNTIkverI mArca 1923, | bhAratIya anuzIlana, pR0 7-16 lalitakalA vibhAga, Aho ! Shrutgyanam Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava ina guphAoMmeM jainamUrtiyA~ bhI padmAsanameM haiN| yahA~se kucha dUra saMgItaviSayaka eka zilotkIrNa lekha' bhI prApta huA hai| jaina-AgamoMmeM sthAnAMga aura anuyogadvAra ( jo IsvI pUrvakI racanAe~ haiM ) meM saMgItakA viSaya AtA hai / upalabdha lekhase zAstrIya zabda bhI milate-julate haiN| . prasiddha guphAoMkA ullekha Upara kiyA gayA hai| inake alAvA bhI dhArAsiva' vindhyAcala bAmacandra, pATana; mominAbadA cAmaralaina, evaM auraMgAbAda kI guphAe~ jainadharmase sambandha rakhatI haiN| . ina guphAoMke do prakAra kisI samaya rahe hoMge yA eka hI guphAmeM donoMkA samAveza huA hogA, kAraNa ki jainoMkA sAMskRtika itihAsa hameM batAtA hai ki pUrvakAlameM jainamuni araNyameM hI nivAsa karate the, kevala bhikSArtha-gocarIke lie-hI nagarameM padhArate the| aisI sthitimeM loga vyAkhyAnAdi aupadezika vANIkA amRta-pAna karaneke lie, jaMgaloMmeM jAyA karate the, jaisA ki paurANika jainaAkhyAnoMse vidita hotA hai / jinamaMdirakI AtmA-pratimAe~ bhI nagarake bAhara guphAoMmeM avasthita rahA karatI rthI / aisI sthitimeM sahajameM kalpanA jAgRta ho uThatI hai ki yA to donoMke lie svataMtra sthAna rahe hoMge, yA eka hI meM donoMke lie pRthak-pRthak sthAna rahe hoMge / maiMne kucha guphAe~ aisI dekhI bhI haiM / prAcIna mandirake nagara bAhara banAye jAnekA bhI yahI kAraNa hai / mevAr3Adi pradezoMmeM to jainamandira jaMgaloMmeM bahuta bar3I saMkhyA meM upalabdha hote haiM, ve guphAoMkI paddhatike avazeSamAtra haiN| vahA~ tAlA vagairaha lagAnekI AvazyakatA 'epigrAphiyA iMDikA, bhAga 12, keva Tempilsa oNpha iMDiyA, ArkiyolaoN jikala sarve oNpha vesTarna iMDiyA bhA0 3, pR0 48-52, " " 56-73, Aho! Shrutgyanam Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina- purAtatva hI kyA thI ? kyoMki vahA~ na to AbhUSaNa the aura na vaisI sampattike lUTe jAne kA hI koI bhaya thA, yaha prathA bar3I sundara aura saba logoM ke darzana ke lie upayukta thI / 105 prAcIna guphAtroM meM udayagiri, khaMDagiri, aihola, sitannavAsalla, cA~davar3a, rAmaTeka, elaga - ina guphAoM se mAnanA hogA ki dazama zatI taka isI sAttvika prathAkA paripAlana hotA thA / DhaMkagirI jogImArA giranAra Adi vibhinna prAntoM meM pAI jAne vAlI ati prAcIna aura bhAratIya takSaNakalAkI utkRSTa maulika sAmagrI hai / guphAoMke sauMdarya zrabhivRddhi karaneke dhyAnase jogImArA, sittannavAsa zrAdimeM citroMkA aMkana bhI kiyA gayA thA, ina bhitticitroMkI paramparAko madhyakAla meM bahuta bar3A bala milA / bhAratIya citrakalA - vizAradoMkA to anubhava hai ki Aja taka kisI-na-kisI rUpameM jainoMne bhitticitra paramparA ke vizuddha pravAhako kucha zataka surakSita rakhA hai / tA0 8-3-48 ko zAntiniketana meM kalAbhavana ke prAcArya aura citrakalA ke parama marmajJa zrImAn nandalAlajI bosako maiMne apane pAsakI hastalikhita jaina sacitra kRtiyA~ evaM bar3audA nivAsI zrImAn DA0 maMjUlAla bhAI majUmadAra dvArA preSita durgAsaptazatI ke madhyakAlIna citra batalAye, unhoMne dekhate hI inakI kalA aura paramparApara choTA-sA vyAkhyAnade DAlA, jo Aja bhI mere mastiSka meM gU~jatA hai / usakA sAra yahI thA ki ina kalAtmaka citroMpara elorAkI citra aura zilpakalAkA bahuta prabhAva hai / jaina-zailI ke vikAsAtmaka tattvoMkA mUla bahuta aMzoM meM elorA hI rahA hai | cehare aura cakSu to sarvathA unakI dena hai / raMga aura rekhA para Apane kahA ki jina-jina raMgoM kA vyavahAra elorAke citroMmeM huA hai, ve hI raMga aura rekhAe~ Age calakara jaina citrakalA meM vikasita huiiN| yaha to eka udAharaNa hai / isIse samajhA jA sakatA haiM ki jaina - citrakalAkI dRSTise bhI ina sthApatyAvizeSAMkA 8 Aho ! Shrutgyanam Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 khaNDaharoMkA vaibhava kitanA bar3A mahattva hai, jinako hama bhUlate cale jA rahe haiN| jyoM-jyoM sAmAjika aura rAjanaitika samasyAe~ khar3I hotI gaIM yA vikasita hotI gaIM, tyoM-tyoM parvatoM meM guphAoMoMkA nirmANa kama hotA gayA aura AdhyAtmika zAntiprada sthAnoMkI sRSTi janAvAsa -- nagaroM meM hone lagI / itihAsa isakA sAkSI hai / mandira purAtana jaina avazeSoM meM mandiroMkA bhI mahattvapUrNa sthAna hai| jainatIrtha aura mandiroMkA zreSThatva na kevala dhArmika dRSTise hI hai, apitu bhAratIya zilpa- sthApatya aura kalAkI dRSTise bhI, unakA apanA svatantra sthAna hai / ina mandiroMpara se hI hamArI sAMskRtika vicAradhArA spaSTa ho jAtI hai / vahA~para hameM nivRttimUlaka bhAvanAkA pratyakSIkaraNa hotA hai| vahA~ svapara ke kSudratama bhedoMko bhUla jAte haiM / zrAtmatatva nirIkSaNakI dRSTi vikasita hotI hai aura guNake prati svAbhAvika AkarSaNa hotA hai | vahA~kA vAyumaMDala itanA zuddha aura pavitra rahatA hai ki darzaka - yadi vaha bhAvanAzIla ho to, Ananda-vibhora ho uThatA hai - kucha kSaNoMke lie apane Apako bhulA detA hai / mandira hamArI AdhyAtmika sAdhanAkA punIta sthAna hai, sAtha hI sAtha jinadharma aura naitika paramparAkA samarthaka bhI / maiM apane kaI nibaMdhoM meM sUcita kara cukA hU~ ki, zramaNasaMskRtikA antima sAdhya mokSa hote hue bhI vaha samAja ke prati kabhI udAsIna nahIM rahI / mandira AdhyAtmika sthAna hote hue bhI kalAkAroMne apane mAnasika bhAvoMke dvArA, use aisA alaMkRta kiyA ki sAdhaka Antarika sauMdaryakI upAsanA ke sAtha, bAharI pRthvIgata sauMdaryase naitika aura pAramparika antazcetanA jagAnevAle upakaraNoM dvArA vItarAgatvakI ora bar3ha sakeM / yahA~para yaha prazna upasthita hote haiM ki mandiroMkA nirmANa sabase Aho! Shrutgyanam Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina- purAtattva prArambha huA, madhyakAlIna mandiroMkA pUrvarUpa kaisA thA, prAcIna kAla ke sAdhanA sthAnoMkA nirmANa kahA~ hotA thA ? ye prazna niHsandeha mahattvapUrNa haiM / para inakA uttara sarala nahIM hai / purAtattva aura itihAsa ke upalabdha sAdhanoM ke AdhArapara to yahI kahA jA sakatA hai ki prathama mUrtikA nirmANa aura bAdameM mandira, jise eka prakArase guphAkA vikasita rUpa mAneM to atyukti nahIM / mandirako utpatti aura sthitiviSayaka vidvAnoMmeM matabhinnatva spaSTa hai / jitanI prAcIna mUrtiyA~ upalabdha hotI haiM, utane mandira nahIM / mUrtiyoMkI apekSA mandiroMkI upalabdhi bhI kama huI hai / isakA kAraNa madhyakAlIna itihAsa to yaha detA hai ki musalamAnoMke sAMskRtika AkramaNoMne kaI mandira, masajida ke rUpa meM parivartita kara diye, aise mandiroMkI saMkhyA sarvAdhika gujarAta meM pAI jAtI hai| mahAkosala meM maiMne aise bhI jaina - mandira dekhe haiM jinapara jainoM kA Adhipatya hai / 1 107 itihAsa aura jainAgama - sAhityase yaha jJAta hotA hai ki IsvI pUrva chaThavIM zatI meM yakSa-mandiroMkA sAmUhika pracalana thA, parantu una mandiroMkA ullekha "caitya" zabdase kiyA gayA hai / Aja bhI hama loga " caityAlaya" aura "caityavaMdana" Adi zabdoM kA prayoga karate haiM / parantu yahA~ para dekhanA yaha hai ki una dinoM "caitya" zabda, jisa artha meM vyavahRta hotA thA, kyA Aja bhI hama usI artha meM lete hai yA ta bhinna / kyoMki " caitya" zabdakI vyutpatti "citA" se mAnI jAtI hai| mahApuruSoMke nirvANa yA dAhasthAnoMpara unakI smRtiko surakSita rakhaneke lie vRkSa lagAye jAte the yA prastara- khaNDa tathA zarIra ke avazeSa rakhakara mar3hiyA banA dI jAtI thI / jabalapura ke nikaTa eka laghutama pahAr3Ipara jaina caityAlaya hai, jise loga "mar3hiyA" kahate haiN| logoM kA vizvAsa hai ki rAnI durgAvatIkI pIsanahArIne jo -- jaina thI, svopArjita vittase isa kRtikA sRjana karavAyA thaa| donoM mar3hiyoMpara Aja bhI cakkIke do pATa lage hue haiM, Aho! Shrutgyanam Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 khaNDaharoMkA vaibhava dhIre-dhIre pUjya puruSoMkI pratimAe~ banane lagI aura bar3e-bar3e mandiroMkA nirmANa hone lgaa| paMDita becaradAsajIkI upayukta mAnyatA zabdazAstrakI dRSTise yukti-saMgata nahIM jAna par3atI hai| kyoMki isa takake pIche koI sAMskRtika vicAradhArA yA akATya pramANa nahIM hai| DA0 prasannakumAra prAcArya ThIka kahate haiM-ki caitya yA kabA~se mandiroMkA koI sambandha na thA / . ___DA0 prAcArya likhate haiM.---"kalpasUtrake kucha aMzako zulmasUtra kahate haiM, jisameM vedo banAnekI rIti aura unakI lambAI Adi dI hai| isameM "agni" yA IToMse banI huI bRhattara vaidiyoMkI rItikA varNana hai| ve vedI somayajJako thIM, jinakA nirmANa vaijJAnika taurapara huA thaa| saMbhavataH yahIMse mandira nirmANakA sUtrapAta hotA hai| __aitihAsika ullekhoMse to yahI jJAta hotA hai ki prApta mUrtiyoMmeM sarva prAcIna pratimAe~ jainoMkI hai, jaisA ki Uparake bhAgameM sUcita kiyA jA cukA hai, parantu eka bAtakA Azcarya avazya hotA hai, ki jitanA prAcIna jaina-purAtattva upalabdha huaA hai, utanA hI arvAcIna etadviSayaka sAhitya hai| arthAt pratimAoMkA itihAsa mohan-jo-daDo taka pahu~cAtA hai, to zilpa viSayaka granthoMkA nirmANa 10vIM zatI bAdakA milatA hai| prathama "sAhitya" yA "kRti" yaha prazna uThatA hai aura vizeSatA isa bAtakI hai ki jina pratimAoMkI sRjana zailImeM kAlAnusAra bhale hI parivartana huA, - inase unakA sambandha spaSTa ho jAtA hai| padmapura Adi aura bhI aneka sthAnoMpara devasthAna svarUpa choTI-sI TapariyA~ milatI haiM, jinheM madhyapradezameM "mar3hiyA" kahate haiN| sarovara tIrapara aura pahAr3iyoMpara bhI aisI mar3hiye milatI haiN| 'mandira dAhasthAnakA sUcaka nahIM, kintu devasthAnakA paricAyaka hai, 'prAcIna bhAratavarSa 1, sN08| Aho! Shrutgyanam Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina purAtattva - 106 para maulikatAmeM barAbara samAnatA-ekarUpatA rhii| jina dinoM mUrtikA nirmANa huaA, una dinoM kalAkAroM ke sammukha sAhitya thA yA nahIM ? nahIM kahA jA sakatA, kAraNa ki mUrtikAlatakake prAcIna mandira hI anupalabdha haiM / mUrti aura mandirakA prazna jahA~ AtA hai, vahA~ unake pratiSThA-vidhAna viSayaka evaM vAstuzAstrakI samasyA bhI khar3I hotI hai| gaveSakakI ina zaMkAoMkA samucita samAdhAna ho sake aisA prAcIna sAhitya nahiMvat hI hai| hA~ itanA anumAna avazya kiyA jA sakatA hai ki jaba pAdalitasUrijone nirvANakalikA kI racanA kI usa samaya zilpakA thor3A-bahuta sAhitya avazya hI rahA hogA, bhale hI vaha lipibaddha na hokara pAramparika yA maukhika hI kyoM na rahA ho, kAraNa ki deva-deviyoMke AkAra-prakAra evaM zrAyudhoMko carcA usameM varNita hai / ___mathurAke jaina-avazeSoMse spaSTa hai ki nirvANakalikA pUrva bhI yakSa-yakSiNiyoMkA svarUpa sthira ho cukA thaa| mathurAke kalAtmaka avazeSa isa bAta kI puSTi karate haiM ki iNDosAithika samayake jainoMne eka prAcIna mandirameM se khudAI ke lie usake avazeSoMkA upayoga kiyA thaa| smitha bhI yaha mAnate haiM ki IsvI pUrva 150meM mathurAmeM jaina-mandira thA / " mathurAke "bauddhastUpa se zAyada hI koI aparicita hogaa| isase jJAta hotA hai ki usa samaya jainoMmeM stUpa pUjAkA bhI rivAja cala par3A thA, para yaha stUpa mathurAkA devanirmita kahA jAnevAla stUpa dharma-RSi aura dharmaghoSa munikI rucike anusAra kuberAne banavAyA thaa| isase itanA to nizcita hai ki munivarga kalAtmaka upakaraNoM ke prati udAsIna na thaa| usa samaya AjIvaka saMpradAya mA thA, jo jyotiSa Adi meM pravINa mAnA jAtA thaa| vaha zilpase sarvathA aparicita ho, yaha to kama saMbhava hai / di jaina stUpa aiNDa adara eNTIkviTIz2a Apha mathurA, prastAvanA, pR0 3 / Aho! Shrutgyanam Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 khaNDaharoMkA vaibhava paramparA calI nahIM / bai0 jAyasavAlajIkA mAnanA hai ki orisAmeM bhI kAyanisIdI-arthAt jaina-stUpa thA, jisameM arihantakA asthi gar3A huA thaa| bauddha-stUpake toraNameM jo alaMkaraNa aura bhAvazilpoMke pratIka haiM unameM jinabhaktikA samyakapa lakSita hotA hai / mandirakI racanA usa samaya ho cukI thii| taittirIya saMhitA meM pUrvakathita vedIke svarUpoMkA varNana haicaturazrazyenacita, proNacita, kUrmacita, samuhyacitU, praugacita, rathakracita aadi| isIkA anukaraNa baudhAyana aura ApastaMbhameM huA hai| ina vediyoMmeM dharmajanita bhedoMko sthAna nahIM thA / arthAt hindU, jaina aura bauddha sabhI svIkAra karate the| parivartanapriya mAnavane kramazaH saMzodhana, parivarddhana prAraMbha kiye, jinake phalasvarUpa gumbaz2a aura zikhara uTha khar3e hue| maMDapoMkA vidhAna bhI bar3hatA hI claa| maMDapoMkA vikAsa samayakI AvazyakatAnusAra hotA gayA / DA0 AcAryakA uparyukta mata samIcIna jAna par3atA hai| varNita vediyoMkA vikasita rUpa hI mandira hai / isake kramika vikAsakA itihAsa bhI bar3A manoraMjaka aura jJAnavarddhaka hai, parantu yahA~ itanA sthAna kahA~ ki unapara samucita prakAza DAlA jA sake / itanA avazya kahanA par3egA ki maMdirakA nirmANa gufA 13 vIM zatIke jainAMke aitihAsika sAhityase jJAta hotA hai ki pratibhA saMpanna AcAryoM ke dAha-sthAnapara "stUpa" banA karate the| aise saikar3oM stUpoMkA ullekha prAcIna hindI padyoMmeM bhI AtA hai / 18vIM zatAbdItaka yaha stUpa paraMparA calatI rhii| isameMse AcArya zrIjinadattasUri aura zrIjinapatisUrajI tathA zrI jinakuzalasUrijI mahArAjake stUpa vizeSa ullekhanIya haiN| zrIjinapatisUrajI pRthvIrAja cauhAnakI sabhAke ratna the aura anekAneka grantha racayitA vidvAnoMke guru bhii| khaMDa 4, 11 / Aho! Shrutgyanam Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtattva 111 pUrvakA hai, jaisA ki arthazAstrase siddha hai| guphA aura mandirakA sambandha gujarAtake kalAkAra zrIravizaMkara rAvala itanA hI mAnate haiM ki "agrima maMDapa darzanArthI bhaktoMke lie aura garbhagRha devamUrti ke lie hotA hai|" 'mAnasAra meM mandiroMke bhedoMpara kucha prakAza DAlA hai, parantu kalAkI dRSTi se una bhedoMmeM vizeSa antara nahIM par3atA, na dharmagata zilpako apekSAse hI / bheda mukhyataH bhaugolika hai / maya zAstra aura kAzyapa zilpameM jaina aura bauddha-mandiroMkA ullekha hai / mAnasArameM bhI ullekha to hai, para vaha itanA anudAratApUrNa hai ki usase unake racayitAko bhAvanAkA patA calatA hai / vaha likhatA hai ki jaina-mandira nagarake bAhara aura vaiSNava-mandira nagarake madhyameM honA cAhie / mujhe to aisA lagatA hai ki guphA-mandira aksara pahAr3iyoMmeM huA karate the aura bahusaMkhyaka jainamandira bho svAbhAvika zAntike kAraNa bAhara banAye jAte the| ataH usane likha diyA ki jaina mandira bAhara honA caahie| para itihAsa aura sAhityase mAnasAra ke sAmpradAyika ullekhakI puSTi bilkula nahIM hotii| __zAntika, pauSTika, jayada Adi mandiroM ke nAma mAnasArameM haiN| pratyekakA mAna bhinna-bhinna hai| isa zailiyoMse bhI yahI jJAta hotA hai ki lekhaka pAramparika sAhityase prabhAvita to huA hai, para isase bhI adhika sahArA pratyakSa kRtiyoMse liyA hai| nAgara, besara aura dravir3a tInoM prakArakA vizleSaNa DA0 prasannakumAra AcAryane ArkiTekcara ekorDiGga TU mAnasArazilpazAstra meM bhalI bhA~ti kiyA hai| yahA~taka to mandirakI carcA isa prakAra calI hai ki usameM jaina-mandirabauddha-mandira yA hindU-mandira jaisI koI sAmpradAyika cIja nahIM hai| yahA~para mandiroMke nirmANake viSayameM ma0 ma0 zrI gaurIzaMkarajI ojhA kA mata jAna lenA Avazyaka hai ve likhate haiM--- "IsvI sankI sAtavIM zatAbdIke AsapAsase bArahavIM zatAbdItakake saikar3oM jainoM aura vedadharmAvalaMbiyoMke arthAt Aho! Shrutgyanam Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 khaNDaharoMkA vaibhava I brAhmaNoMke mandira abataka kisI na kisI dizA meM vidyamAna haiN| deza-bhedake anusAra ina mandiroM kI zailI meM bhI antara hai / kRSNAnadI ke uttara se lekara sAre uttarIya bhAratake mandira Arya zailIke haiM aura ukta nadIke dakSiNake dravir3a zailI ke | jainoM aura brAhmaNoM ke maMdiroMkI racanAyeM bahuta kucha sAmya hai / antara itanA hI hai ki jaina mandiroMke stambhoM, chatoM Adi meM bahudhA jainoMse saMbaMdha rakhanevAlI mUrtiyA~ tathA kathAe~ khudI huI pAI jAtI haiM aura brAhmaNoMke mandiroM meM unake dharma saMbaMdhI, bahudhA jainoMke mukhya mandirake cAroM ora choTI-choTI devakulikAe~ banI rahatI haiM, jinameM bhinna-bhinna tIrthaMkaroMkI pratimAe~ sthApita kI jAtI haiM / brAhmaNoM ke mukhya mandiroMke sAtha hI kahIM-kahIM konoM meM cAra ora choTe-choTe mandira hote haiM / / "aise mandiroM ko paMcAyatana mandira kahate haiM / brAhmaNoMke maMdiroM meM vizeSakara garbhagRha rahatA hai, jahA~ mUrti sthApita hotI hai aura usake Age maMDapa | jaina mandiroM meM kahIM-kahIM do maMDapa aura eka vistRta vedI bhI hotI hai / donoM zailiyoM ke maMdiroM meM garbhagRhake Upara zikhara aura usake sarvocca bhAgapara Amalaka nAmakA bar3A cakra hotA hai / Amalakake Upara kalaza rahatA hai, aura vahIM dhvajadaMDa bhI hotA hai' / Arya aura dravir3a donoM zailiyoMke jainamandira paryApta milate haiM / bhAjIne kI hai, 9 uttara bhAratIya mandiroMkI jisa AryazailIkI carcA usameM bhI prAntIya bhedoMko lekara kaI upazailiyA~ bana zikhara meM to bahuta hI parivartana hue haiM / kaI sthAnoM para madhyakAlIna bhAratIya saMskRti, pR0 175, 6 / Aho ! Shrutgyanam gaI haiN| vizeSakara eka hI zailI ke Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina - purAtattva 113 mandira hote hue bhI unameM kalAtmaka vaibhinna parilakSita hotA hai / nAgara', drAviDa, besara ina tIna zailiyoM kA ullekha mAnasAra meM isaprakAra zrAyA hai nAgaraM drAviDaM caiva besaraM ca tridhA matam / kaNDAdArabhya vRttaM yad tadvesaramiti smRtam // grIvamArabhya cASTAnaM vimAnaM drAviDAkhyakam / sarva vai caturazraM yatprAsAda nAgaraM tvidam // vAstusAra meM prAsAda aura zikharake kaI prakAroMkA varNana hai / aparAjita, samarAMgaNasUtradhAra, prAsAdamaMDana, dIpArNava Adi zilpa viSayaka granthoM meM bhI isakI vizada carcA hai / yahA~ para sUcita kara denA ucita jAna par3atA hai ki mandira nirmANa viSayaka zailIkA sUtrapAta honeke pUrva bhI jinamandira bana cuke the / bhRgukaccha - bhar3auca ke zakunikAvihAra-munisuvrata tIrthaMkarakA mandira isa koTi meM AtA hai / vi0 saM0 4 pUrva yahA~para zrArya khapuTAcArya ke rahanekA ullekha jaina prabandhoM meM AtA hai / yaha vihAra prathama kASThakA thA, para caulukyoMke samaya meM bane pASANakA banAyA / lekina allAuddInane gujarAtapara AkramaNa kara bhRgukaccha sara kiyA aura itihAsa prasiddha isa sAMskRtika tIrthasvarUpa vihArako jAmaa-masjida meM badala diyA / yaha ghaTanA I0 sa0 1267kI haiM / isapara barjesane vizeSa vicAra kiyA hai / vaha isakI kalA ke sambandha meM likhatA hai - "isa sthAnakI prAcIna kArIgarI, AkRtiyoMkI khudAI aura rasikatA, sthApatya, zilpAMkI kalAkA rUpa aura lAvaNya 'donoM zailiyoM kA vivecana zilpa-granthoM meM to milatA hI hai / sva0 jAyasavAlajIne itihAsake AdhArapara "andhakAra yugIna bhArata meM bhI vicAra kiyA hai / 2 ArkiyolAjikala sarve Apha vesTarna iMDiyA vA0 hai / Aho! Shrutgyanam Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 khaNDaharoMkA vaibhava bhAratameM bejor3a hai / isa vihArapara prakAza DAlanevAle saMskRta, prAkRta aura dezya bhASAmeM aneka ullekha-balki svatantra grantha milate haiM / kacchabhadrezvarakA mandira bhI sampratidvArA nirmita, mAnA jAtA hai| pazcima bhAratameM jo prAntIya sAhitya upalabdha huaA hai, usameM aura bhI kaI prAcIna mandiroMkA ullekha hai, para AThavIM zatI pUrvake aise avazeSa alpa hI mile haiM / sambhava hai unakA upayoga aura koI kArya meM ho gayA ho, jaisA ki bhadrezvarake avazeSoMkA upayoga I0 saM0 1810 meM mudrA grAma basAnemeM huA thA aura zakunikAvihArakA msjidmeN| kalacuri buddharAjakA putra zaMkaragaNa jaina thA / kalyANameM daivI upasargako zAnta karane ke lie mANikasvAmIko mUrti bhI pratiSThApita kI thii| kahA to yaha bhI jAtA hai ki kulpAkakSetra ( haidrAbAda ) ke mandira meM 12 grAma isane bheMTa kiye the / aojhAjIne mandiroMke cAroM ora deva kulikAoMkA ullekha kiyA hai, vaha bAvanajinAlayase sambandha rakhatA hai / zrImAn loga isa prakArake mandira banavAte the| caulukya kumArapAlane bhI IDaragAr3hapara aisA mandira banavAyA thaa| nandIzvara dvIpa-racanAke mandira bhI milate haiN| ___ dazama zatI pUrvake maiMne kucha mandira dekhe haiM, unameM garbhagRha aura Age maMDapa bhara rahatA hai| jyoM-jyoM samaya badalatA gayA aura zilpakalA vikasita hotI gaI, tyoM-tyoM prAsAda-racanA zailImeM bhI utkarSa hotA gayA / kalAkAra bhI kRtike nirmANa meM sAmayika alaMkaraNoMkA prayoga saphalatA ArkiyolAjikala sarve Apha vesTarna iNDiyA vaoN0 6, pR0 22 / cANakyane arthazAstrameM nagarameM bhinna-bhinna devamandira kaise hone cAhie, isakA vidhAna kiyA hai / samakAlIna AcArya zrIjinapatisUrine torthamAlAmeM isa prakAra ullekha kiyA hai IDaragirau niviSTaM caulukyAdhipatikaritaM jinaM prathamaM / Aho! Shrutgyanam Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtatva 165 pUrvaka karate rahe / dazama zatI bAda to zilpa kalApara prakAza DAlanevAle granthoMkA bhI sRjana hotA gyaa| jinameM inakI nirmANa-zailIkA samyak vivecana hai / kalAkAroMne maulika niyamoMkA pAlana karate hue kalpanA zaktikA bhI bhalIbhA~ti paricaya diyA / ve kalAkAra arthake anucara na the, kalAke sacce upAsaka aura kuzala sAdhaka the| jaba bhAva jAgRta hote taba hI auz2AroMko sparza krte| kalAkRtiyoMke nirmANameM kore arthase kAma nahIM calatA, para aAntarika ruci bhI apekSita hai| aise udAharaNa bhI kiMvadantiyoMmeM haiM ki jahA~ unakA apamAna huA, yA arthakI thailIkA mu~ha unake manake anusAra na khulA, to turanta kArya bhI sthagita ho gayA / tAtparya ki arthakI apekSA zramakA mUlya adhika hai| "pratyeka mandira aura zilpakI rUpabhAvanA tathA kArIgarIkA zreya pradhAnataH tatkAlIna kuzala kalAkArAMko hai| unake preraka bhale hI dharmAcArya, zrImAn yA aura koI hoM, para kalAkA jahA~taka prazna hai, yazake adhikArI to vizvakarmAkI saMtAna hI haiM / unhoMne aneka zatAbdiyoMtaka AzrayadAtAoMkA prabhAva aura bhAvanA vaibhava zilpakI azabda rUpAvalImeM amala kiyaa|" uttara va pazcima bhAratake mandiroMke zikhara prAyaH nAgara zailIke haiM, guptakAlake bAdake mandiroMke zikhara sApekSataH alaMkaraNoMse bhare milate haiM / unapara jo sulalita aMkana pAyA jAtA hai, vaha kalpanA mizrita bhAvoMkI maulika dena hai| na kevala pattharake hI zikhara milate haiM, para iMToMke bhI pAye gaye haiN| zikharAdi mandirake bAhya alaMkaraNa aura zailI zuSka dharmamUlaka na hokara, kalAmUlaka bhI rahI hai| ise sajAneko kalAcAryoMne bharasaka ceSTA kI haiN| antara kevala itanA hI pratIta hotA hai ki jisa bhAratanA jaina-tIrthoM ane temanuM zilpa sthApatya, pR0 10 / Aho! Shrutgyanam Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava sampradAyakA devAyatana hotA thA, usapara usa dharma ke vizeSa prasaMga yA devadeviyoMkA aMkana rahatA thA / jaisalamera, rANakapura, giranAra, ahamadAbAda, zatruMjaya, pATaNa, kha~bhAyata, AraMga, zravaNabelagolA, khajurAho, devagar3ha, halebIr3e, bU, kuMbhAriyAjI Adi sthAnoMke mandiroMko jinhoMne vizuddha kalAkI dRSTise dekhA hai, ve ina paMktiyoM kA anubhava kara sakate haiM / bAhyabhAgoM meM bhITa, jagatI, antarapatra, grAsapaTTI, narathara, haMsathara, azvathara, gajathara, siMhatharakI khudAIpara vizeSa dhyAna diyA jAtA thA ye bhAratIya zilpakalA aura janajIvana ke itihAsakI anupama sAmagrI haiN| inakI koranI, sUkSmakalpanA aura udAtta bhAvanA pratyekako apanI ora AkRSTa kara letI hai 1 zatruMjayakA pahAr3a to mandiroMkA nagara hI kahA jAtA hai / bhinna-bhinna zatAbdiyoMkI zilpa-kalAke utkRSTa pratIka grAja bhI vahA~ surakSita haiM / pazcima kucheka mandiroMpara eka baMgAlI vidvAn ne likhA hai 136 "The Jainas choose wooded mountains and the most lovely retreats of nature for their Places of Pilgrimage and cover them with exquisitely carved shrines in white marble or dazzling stucco. Their contribution to Indian Art is of the greatest importance and India is indebted for a number of its most beautiful architectural monuments such as the splendid temples of Abu, Girnar and S'atrunjaya in Gujrat.'"' mandirakA bhItarI bhAga ina upabhAgoM meM vibhakta rahatA hai-dvAramaMDapa 'zRMgAracaukI', 'navacaukI', 'gUDhamaMDapa', 'kolImaMDapa' aura 'garbhagRha', jahA~ para mUrti sthApita kI jAtI haiN| garbhagRha aura gUr3hamaMDa para kramazaH zikhara evaM ""DaoNna" julAI 1606 // Aho! Shrutgyanam Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtatva gumbaz2a rahate haiN| dvAramaMDapa prAyaH sajA huaA rahatA hai / do stambhoMkA toraNa bhI kahIM-kahIM rakhA jAtA hai / mukhya dvArapara maMgalacaitya yA jinamUrtikI prAkRtikA rahanA Avazyaka hai / bhItarI bhAgoMmeM bhI jo mukhya maMDapa rahatA hai ---jahA~ sAdhaka nara-nArI prabhu-bhakti karate haiM, vahA~ ke sulalita aMkanavAle stambhoMpara nRtya karatI huI, yA saMgItake vibhinna vAdyoMko dhAraNa karanevAlI, nirvikAra puttalikAoMkI bhAva-sUcaka mUrtiyA~ khudI rahatI haiM / ise nRtyamaMDapa bhI kaha sakate haiM / stambhoMpara AdhRta chatoMmeM vItarAga paramAtmAke samavazaraNa, yA jisa tIrthaMkarakA mandira hai, usake jIvanakI viziSTa ghaTanAe~ khudI huI pAI jAtI haiM / kahIM-kahIM vizeSa utsavoM ke bhAvoMkA pradarzana bhI dekhA gayA hai| madhucchatra isIpara rahatA hai / aAbUkA madhucchana' bhAratIya zilpa-kalAkA ananya pratIka hai| lUNigavasahike gumbaz2a ke madhya bhAgakA lolaka itanA sundara aura svAbhAvika banA hai ki isake sAmane iMglaiDa ke 7 hentrI vesTa minisTarake lolaka bhAva vihIna a~cate haiN| aise madhucchatra rANakapura ke meghanAda maMDapameM bhI hai| bAbUmeM to solaha vidyAdeviyA~ utkIrNita hai / itakA vizeSa prakArakA aMkana jaina-mandiroMko chor3akara anyatra nahIM miltaa| nAgapAza yA eka mukha, yA tIna yA pA~ca dehavAlI prAkRtiyA~ dvArake Upara rahatI haiN| logoMkA aisA vizvAsa rahA hai ki isa prakArakI prAkRtiyA~ banAnese koI bhI chatrapati isake nimna bhAgase nikala nahIM sakatA / mugalakAla meM bhI ina prAkRtiyoMkA vizeSa pracAra rahA / mandirakA bhItarI bhAga prAyaH alaMkRta rahatA hai| jaina-vAstuzAstrakA niyama hai ki kahIMpara bhI pleina prastara na rakhA jAya / vimala vasahi vAle madhucchannake lie "ArkiTekcara aiTa ahamadAbAda" dekhanA caahie| vizeSake lie "pikcarsa eNDa ilesTrezansa Apha enzyeNTa ArkiTekcara ina hindustAna" dekheN| Aho! Shrutgyanam Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 khaNDaharoMkA vaibhava garbhagRhake mukhya dvArakI caukhaTapara bhI kaI AkRtiyA~ dRSTigocara hotI haiN| ca~varadhAriNI nAriyoMke atirikta ubhaya ora jina-pratimAe~ yA deva-deviyoMkI mUrtiyA~ tathA jina-pratimAe~ rahatI haiN| madhyastha stambhapara to nizcitarUpase mUrtiyA~ rahatI hI hai| aise do toraNa mere saMgrahameM surakSita haiN| prayAga saMgrahAlayameM bhI haiN| rAjapUtAnAmeM bhI aisI prAkRtiyoMkA bAhulya hai / ina toraNoMmeM lokajIvana bhI pratibimbita hotA hai / __kucha mandira bhUmigata bhI haiM / aura tIna-cAra maMz2ilake bhI / tIrtha sthAnoMpara mandiroMko kalA nikhara uThatI hai| jainoMke ve mandira hI madhyakAlIna bhAratIya vAstukalAkI amUlya nidhi haiN| jainasaMskRtikA tyAga pradhAna rUpa, isake kaNa-kaNameM parilakSita hotA hai| jaina-mandiroMko jo loga kevala dhArmika sthAna hI samajhe hue haiM, unase merA yahI nivedana hai ki, ve eka bAra kalAlatAse paricita ho jAya~ to unakA mata hI badala jAyagA / ve mandira na kevala jainoMke lie hI upayogI haiM, apitu bhAratIya kalAkA uccatara kalAtIrtha bhI haiM / mukhyataH maMdiroM ke nirmANameM pattharoMkA prayoga hotA thaa| muni zrI puNyavijayajI mahArAjake saMgrahAlayameM eka dhAtu maMdira bhI hai, jisapara isa prakAra lekha khudA hai // 0 // svasti zrI nRpavikrama saMvat 1462 varSe mAmra-vadi 8, ravau haste sAkSAjagaJcandra sadakSazcaturmukhaH prAsAdaH zrI saMghena kAritaH // sAdhudhamAkena suvarNarUpyairalaMkAritaH // jagat seThakI mAtA mANika devIne bhI eka rajatamandira apane gRhake lie banavAyA thaa| rajata parikara to kaI milate haiN| jina mandira rUpAtaNo, gRhameM sarasa banAya / pratimA sonA rajatanI, thApI zrIjinarAya // yati nihAla kRta mANakadevI rAsa (racanA saM0 1786 posskR013)| Aho ! Shrutgyanam Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtatva bhAratIya kalAtIrtha svarUpa jainamandiroMkI kalAkA Ajataka samucita mUlyAMkana nahIM huA, jainoMne kabhI ina para dhyAna hI nahIM diyA, jaise vaha hamArI kalAtmaka sampatti hI na ho| kalakattA vizvavidyAlayakI orase "hindU Tempala" nAmaka eka atyanta mahattvapUrNa grantha prakAzita huA hai / isameM darjanoM citra haiN| eka haMgeriyana strI DA0 sTelA kremarIzane ise sazrama taiyAra kiyA hai| maiMne unase kahA thA ki jainamandiroMke binA, vaha itihAsa aura zilpakA paricaya pUrNa ho hI nahIM sktaa| usane kahA ki merA durbhAgya hai ki maiM jainAzrita kalAkRtiyoMko zrama karake bhI, prApta na kara skii| kucha sthAnoMpara maiM gaI to citra lene hI nahIM diye aura zAbdika satkArakI to bAta hI kyA ! maiM to bahuta hI lajjita huA ki Ajake yugameM bhI hamArA samAja saMzodhanako na jAne kyoM ghRNAkI dRSTise dekhatA hai| mere likhanekA tAtparya itanA hI hai ki hamArI sustI hameM hI burI taraha khAye jA rahI hai, na jAne AgAmI sAMskRtika nirmANameM jainoMkA kaisA yogadAna rahegA, ve to apane hI itihAsake sAdhanoMpara upekSita manovRtti rakkhe hue haiN| 4 mAnastambha madhyakAlIna bhAratameM jainamandirake sammukha vizAla stambha banavAnekI prathA, vizeSataH digambara jainasamAjameM rahI hai / dakSiNa bhArata aura vindhyaprAntameM aise stambhoMkI upalabdhi pracura parimANameM huI hai| prAcIna vAstu viSayaka granthoMmeM kIrtistambhoMkI aAMzika carcA avazya hai, para mAnastambhoMke viSayameM ve mauna haiM / yadyapi jaina paurANika sAhitya to isakA astitva bahuta prAcIna kAlase batAtA hai, para utane prAcIna yA sApekSataH arvAcIna stambha upalabdha kama hue haiM / upalabdha sAdhanoMse to yahI kahA jA sakatA hai ki madhyakAlameM jaina-vAstukalAkA vaha eka aMga avazya bana gayA thA / yaha mAnastambha indradhvajakA pratIka honA adhika yuktisaMgata jAna par3atA Aho! Shrutgyanam Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 khaNDaharoMkA vaibhava hai, jo bhagavAnke vihArake Age rahatA thaa| devagar3ha AdimeM pAye gaye mAnastambhake avazeSoMse yaha phalita hotA hai ki mAnastambhoMkI maulika paramparA bhale hI eka-sI rahI ho, para prAntIya kalA viSayaka evaM nirmANa zailI sambandhI pArthakya unameM spaSTa hai| devagar3ha aAdimeM pAye jAnevAle adhika mAnastambha aise haiM, jinake Uparake bhAgameM zikhara-jaisI AkRti hai| baghelakhaMDa aura mahAkosala ke bhUbhAgameM maiMne jitane bhI avazeSa dekhe, unake chorapara caturmukha jinapratimAe~ khudI huI haiN| ye stambha capaTe aura gola tathA kaI konoM ke banate the / eka avazeSa mere saMgrahameM surakSita hai| mujhe yaha bilaharIse prApta huA thA / kalAkI dRSTi se sundara hai / ____ mAnastambhapara mUrtiyA~ rakhanekA kAraNa loga to yaha batAte haiM ki zUdra dUrase hI darzana kara sake / isameM tathya kitanA hai; yaha to ve hI jAne jo aisI bAteM batAte haiM / para jaina-mandirakI sUcanA isase avazya mila jAtI hai / ye stambha kASThake bhI banate the, para bahuta kama / dakSiNake stambha kalAkI dRSTi se anupama hai| yahA~ mAnastambhoMpara yakSa-yakSiNiyoMke grAkAra khude hue pAye jAte haiN| abhItaka isa mUlyavAn sAmagrIpara samAjakA dhyAna kendrita nahIM huA hai| kucha mAnastambhoMpara lekha bhI khude rahate haiN| ve jaina-itihAsakI sAmagrI to prastuta karate hI haiM, para unakA sArvajanika itihAsakI dRSTi se bhI bahuta bar3A mahattva hai| kabhI-kabhI sAmAnya lekha bahuta hI mahattvako sUcanA de detA hai / bhojadeva kAlona eka stambha lekha uddhRta karanA anucipta na hogA OM-[1] paramabhaTTAra [ka] mahArAjAdhirAja-paramezvara-zrI bhojadevamahIpravardhamAnakalyANavijayarAjyetanpradattapaMcamahAzabda-mahAsAmaMta zrIviSNu [2] m paribhujyamAke [ne] luacchagire zrIzAntyAyata (na] [saM] nidhe zrIkamaladevAcAryaziSyeNa zrIdevena kArA [pi tam idam staMbham // samvat 6 16 asva[zva]yujezuklapakSacaturdazyAm vR[] haspati Aho! Shrutgyanam Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtattva dinena uttarabhAdrapada [dA] nakSatre idaM stambha samAptaM iti / / 0 // vAjuA gagAkena goSTikabhUtena idam stambhaM ghaTitama iti / / 0 // zaka kAla [lAbda] saptazatAni caturazItya-adhikAni // 784[1] epigrAphiyA inDikA ( vo 4, 5, 310) lekha varNita bhojadeva, mahArAja 'nagAvaloka' (zrAma ) kA pautra thA / nAgAvalokane bappabhaTTasUrijIke upadezase devanirmita kahe jAnevAle mathurAke jaina-stUpakA jIrNoddhAra kiyA thA / cittaur3akA kIrti-stambha kIrtistambhoMkI bhI upekSA nahIM kI jA sktii| jaina-kIrtistambhoMpara adyAvadhi samucita prakAza nahIM DAlA gyaa| isa kAraNa bahuta-se kIrtistambhoMko logoMne mAnastambha hI samajha rakhA hai| cittaur3akA kIrtistambha 16vIM zatAbdIkI kalAkA bhavya pratIka hai| usameM jainamUrtiyoMkA khudAva AkarSaka bana par3A hai| isakA zilpa bhAskarya prekSaNIya hai / dRSTi par3ate hI kalAkArakI dIrghakAlavyApI sAdhanAkA anubhava hotA hai| isa stambhake sUkSmatama alaMkaraNoMko zabdake dvArA vyakta karanA to sarvathA asaMbhava hI hai / itanA kahanA ucita hogA ki sampUrNa stambhakA eka bhAga bhI aisA nahIM, jisapara saphalatApUrvaka sulalita aMkana na kiyA gayA ho| sacamucameM yaha zramaNasaMskRtikA eka gaurava stambha hai| , isakI U~cAI 75 // phuTa hai / 32 phuTakA vyAsa hai| abhItaka loga yaha mAnate Aye haiM ki isakA nirmANa 12vIM zatI yA isake uttaravartI kAla meM bagheravAla vaMzIya sAha jIjAne karavAyA thA aura kumArapAlane isakA jIrNoddhAra kraayaa| ekamata aisA bhI hai ki yaha vi0 saM0 865meM bnaa| prAcIna jainsmaark| 2jaina-satya-prakAza va0 6, pR0 166 / Aho! Shrutgyanam Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 khaNDaharoMkA vaibhava mere khayAlase uparyukta donoM mata bhrAmaka haiM / Azcarya hotA hai nirNAyakoMpara ki unhoMne isakI nirmANazailIko tanika bhI samajhanekI ceSTA na kI / astu / isa gaurava-stambhake nirmAtA madhyapradezAntargata kAraMjA nivAsI punasiMha haiM aura 15vIM zatAbdImeM unane ise banavAyA thA, jaisA ki nAndagA~vake mandirakI eka dhAtu-pratimAke lekhase jJAta hotA hai / isa lekhako prApta karane meM mujhe kAphI kaThinAiyoMkA sAmanA karanA par3A thA / lekha isa prakAra hai svasti zrI saMvat 1541 varSe zAke 1461 (1406) pravarttamAne kodhItA saMvatsare uttaragaNe..."mAse zukla pakSe 6 dine zukravAsare svAtinakSatre... 'yoge ra kaNe mi0 lagne zrIbarATa ( ? r3a) deze kAraMjAnagare zrI zrIsupArzvanAtha caityAlaye zrIma (? mU)lasaMdhe senagaNe puSkaragacche zrImat-vRdhasena-gaNadhArAcArye pAraMparyodgata zrIdevavIra bhaTTAcAryAH / / teSAM paTTe zrImadbhAyarAjaguru vasundharAcArya mahAvAdavAdIzvara rAyavAdirpibA mahAsakala vidvajana sArdha (ba) bhauma sAbhimAna vAdIbhasiMhAbhinayatraiH... vizvasomasenabhaTTArkANAmupadezAt zrIvagheravAla jAti khaDavADa gotre aSTottarazatamahottaMgazikharabaddhaprAsAdasamuddharaNadhIratriloka zrI jinamahAbimboddhAraka-aSTottarazata zrIjinamahApratiSThAkAraka aSTAdasasthAne aSTAdazakoTi zrutabhaMDArasaMsthApaka, savAlabandImokSakAraka, medapATa-Teze citrakUTanagare zrIcandraprabhajinendra caityAlayasthAne nijabhujopArjitavittavalena zrIkIrtistambhaAropaka sAha jijA suta sA0 puna siMhasya .... 'sAhadeu tasyabhAryA puI tukAra tayoH putrAzcatvAraH teSu prathama putra sAha lakhamaNa...'caityAlayoddharaNadhIreNa nijabhujopArjitavittAnusAre mahAyAtrA pratiSThA tIrtha kSetra... / durbhAgyase yaha lekha itanA hI upalabdha huA hai / kAraNa ki AgekA bhAga prayatna karanepara bhI maiM na par3ha sakA, ghisa-sA gayA hai| phira bhI upalabdha aMzase eka calatI huI bhrAmaka paramparAko prakAza milA / Aho! Shrutgyanam Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtattva 123 cittaur3ameM eka aura bhI kIrtistambha hai / prAbUmeM bhI eka jaina-kIrtistambha pAyA gayA hai| 5 bhAva zilpa isa bhAgameM kevala ve hI kRtiyA~ nahIM AtIM, jinheM kalAkAra apanI svatantra kalpanA dvArA, vibhinna rekhAoMmeM viziSTa bhAvoMko vyakta karatA hai / apitu unakA bhI samAveza hogA jo dRzyazilpase sambaddha hai / zilpa zabdakA artha bar3A vyApaka hai| vAstukalA usakA eka bheda hai| isIke dvArA--kalAkAroMne bhAratIyajIvana aura saMskRtike amara tattvoMko samucita rUpase aMkita kiyA hai / jainoMne jinamUrti, mandira aura tadaMgIbhUta upakaraNoMkA jahA~ nirmANa karavAyA, vahA~para paurANika kathA-sAhitya, aura jainadharmake prAcAra pratipAdaka dRzyoMkA bhI utkhanana karavAkara, zilpavaividhyameM abhivRddhi kI / jaina itihAsako viziSTa ghaTanAoMko jisa prakAra sAhityakAroMne apanI zabdAvaliyoMmeM bA~dhA, usI prakAra kuzala zilpiyoMne apanI chainIse, kaThora prastarapara ukerakara, unako satyatApara muhara lagAI / bhAratIya zilpakalAmeM, isa zailIko zranaNasaMskRtine hI sarvAdhika prazraya diyaa| prAcIna mandira aura tIrthasthAnoMmeM viziSTa bhAvasUcaka zilpako acchI sAmagrI surakSita raha sakI hai, yaha samAjakA saubhAgya hai / ye hamArI saMskRtiko to Alokita karate hI haiM, bhAratIya jIvanake bahumUlya itihAsapara bhI prakAza DAlate haiM / bhAratIya samAja aura laukika rIti-rivAjoMkA nidarzana inhIMke dvArA saMbhava hai| sAdhyake prati sAdhakoMko svAbhAvika bhaktikA sakriya rUpa hI AcAra-viSayaka paramparAko adhika kAlataka jIvita rakha sakatA hai| jainAzrita-kalAke parama punIta kSetra mathurAmeM aisI kRtiyA~ milI haiN| unase bhagavAn mahAvIrake jIvana paTapara prakAza DAlanevAle sAhityika Aho! Shrutgyanam Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava ullekhoM kI satyatA siddha hotI hai'| jaina guphAoM meM bhI aneka kathA-prasaMga dRSTigocara hote haiN| 124 madhyakAlIna bhAratIya zilpa sthApatya kalAkA pradhAna kSetra pazcima bhArata rahA hai / vahA~ ke rAjavaMza aura unake adhikArI tathA zrImAnoMne svastha saundaryakI upAsanA meM sahAyaka, aise aneka sthAnoMkA nirmANa karavAyA / zrAbUkA sthAna ina sabameM prathama AtA hai / jainAzrita zilpakalAkI anupama sAmagrI eka hI sAtha anyatra durlabha haiM / vimalavasahimeM aise dRzyoMkA prAcuryya hai / kahIM sAdhaka vItarAga paramAtmAkI zraddhApUrvaka ArAdhanA kara rahA hai, kahIM tyAgiyoMkI vANI zravaNa kara rahA hai aura AzIrvAda prApta kara, apane ko dhanya mAnatA hai / kahIM pUjana vidhAnakA dRzya hai, to kahIM gaMbhIratama bhAvoMkA saphala zraMkana hai / tAtparya ki jainoMkI prAthamika kriyAtroM ko bhI kalAkArane apanI uccatama kalpanA dvArA vyakta kara sAmAnya pattharoMko bhI kalApUrNa banA diyA hai / paurANika kathA-prasaMgoM meM bharata - bAhubali-yuddha, bahana brAhmI aura sundarIdvArA pratibodha, ArdrakumAra ke jIvanakI viziSTa ghaTanA hastitApasabodha, zrIkRSNakA kAliya ahidamana, azvAvabodhatIrtha - zamalikA bihAra kI ghaTanA ke atirikta paMcakalyANaka pArzvanAthajIkI kamaThavAlI ghaTanA --- zAntinAthajIkA prasaMga, nemikumArakA sampUrNa caritra aura zreyAMsakumArakA dAnAdi kaI prasaMga avazya hI khude hue mileMge / vindhyaprAnta meM to jina - pratimAnoM ke parikara meM hI kucheka ghaTanAe~ aMkita rahatI haiN| aisI mUrtiyA~ jaso meM maiMne dekhI haiN| toraNa dvAra meM bhI bhAvasUcaka zilpakA acchA AbhAsa milatA hai / apekSita zAnakI apUrNatA ke kAraNa bahusaMkhyaka loga inheM samajha nahIM pAte, balki kahIM-kahIM to ye TUTe-phUTe avazeSa nikAla 1 1 "bhAratanA jaina tIrtho ane temanuM zilpa sthApatya pleTa 8 / Aho! Shrutgyanam Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina - purAtattva 125 bAhara kiye jAte haiM / prAcIna mandiroMke jIrNoddhAra karanevAloMko bahuta sAvadhAnI se kAma lenA cAhie / yahA~para maiM bhAvazilpakI eka aura dizAkI ora saMketa kara dU~ ki rekhAoM ke atirikta kucha lekhanakalAkI sAmagrI bhI zilpameM A jAtI hai / jaise ki mandiroM meM zatadala yA sahasradalakamalakI paMkhur3iyoM meM bhagavAnkI stutiyA~ milatI haiM / ve bhI jainAzrita kalAkI gaurava garimA meM abhivRddhi karatI haiM / stambhoMpara aisI AkRtiyA~ akasara khudI rahatI haiM / 1 rANakapura aura kumbhAriyAjIke jinamandiroM meM bhI kaI bhAva zilpake utkRSTa pratIka pAye gaye haiM / isa prakArakI sAdhana-sAmagrI bahuta-se khaNDaharoM meM bhI anAyAsa upalabdha ho jAtI hai / mandira yA dharma-sthAnase sambaddha avazeSoMke bhAva to prasaMgako lekara samajha meM A jAte haiM, para ekAkI koI Tukar3A mila jAya to use samajhanA kaThina ho jAtA hai / zAstrIya evaM anyAvazeSoMke jJAna binA aisI samasyA nahIM suljhtii| maiM apanA hI anubhava de rahA hU~ / eka dina maiM raoNyala esiyATika sosAyaTo kalakattA ke roDiMgarUma meM apane Tebilapara baiThA thA, itanemeM mitravarya arjendukumAra gAMgulIne - jo bhAratIya kalAke mahAn samIkSaka haiM aura 'rUpam' ke bhUtapUrva sampAdaka haiM- mujhe eka navIna zilpAkRtikA phoTU diyA, unake pAsa bar3audA purAtattva vibhAgakI prorase AyA thA ki ve isapara kucha prakAza DAleM, maiMne use bar3e dhyAna se dekhA, bAta samajha meM AI ki yaha neminAthajIkI varayAtrA hai / para vaha to tIna-cAra bhAgoM meM vibhakta thI, prathama eka tRtIyAMza meM neminAthajI vivAha ke lie rathapara grArUr3ha hokara jA rahe haiM, pathapara mAnava samUha umar3A huA hai, vizeSatA to yaha thI ki sabhIke mukhapara harSollAsake bhAva jhalaka rahe the, rathake pAsa pazu-dala ruddha thA, zrAcaryAnvita bhAvoMkA vyatikaraNa pazumukhoMpara bahuta acche DhaMgase vyakta kiyA gayA thA, Upara ke bhAgameM ratha parvatakI ora prasthita batAyA hai / isa prakArake bhAvoMkI sthiti anyatra bhI maiMne dekhI hai, para isameM to aura bhI viziSTa bhAva the, jo Aho ! Shrutgyanam Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava anyatra zAyada Ajataka upalabdha nahIM hue| yahI inakI vizeSatA hai| Uparake bhAgameM bhagavAnkA loca batAyA hai, dezanA bhI hai aura nirvANamahotsava bhI, dakSiNa konepara rAjimatokI dIkSA--guphAmeM kapar3e sukhAnekA dRzya sundara hai, itane bhAvoMkA vyatikaraNa jainakalAkI dRSTise bahuta mahattva rakhatA hai| isakA udAharaNa denekA eka hI prayojana hai ki aise sAdhana jahA~ kahIM prApta hoM, turanta phoTU to utaravA hI lenA cAhie / rAjagRha-nivAsI zrIyuta bAbU kanaiyAlAlajI zrImAlake saMgrahameM eka prastara paTTikA surakSita hai / isake nimnabhAgameM bhagavAn mahAvIrakI pratimA hai| Uparake bhAgameM eka bhAvazilpa hai| isameM eka mahilA cArapAI para leTI hai| paricArikAe~ sevAmeM upasthita haiN| mahilAkA udara kucha uThA huA-sA hai aura Upara bhAgameM caudaha svapna haiM / isakA sambandha bhagavAn mahAvIrake caritrase jAna par3atA hai| mahilA unakI mAtA trizalA hai, garbhAvasthAkA yaha dRzya hai| DA0 kAzIprasAda jAyasavAla aura sva0 bAbU pUrNacanda nAharane isakA samaya 10 zatI sthira kiyA hai / o riyaNTala kAMpharensa paTanAadhivezanase lauTate samaya unhoMne ise dekhA thaa| mug2alakAlIna jainamandiroMmeM jAliyoMkA khudAva bahuta sUkSma pAyA jAtA hai, aura mandirake agrabhAgameM mInAra bhI hai| mInArakA kAraNa batAyA jAtA hai ki mug2aloMke aAkramaNase vaha baca jAtA thaa| masjida samajhakara bhaMjaka Age bar3ha jAte haiN| jAliyoMkA khudAva kAla vizeSakI dena hai / maiMne banArasameM 2-3 jAliyA~ dekhI hai jo bhelU purakI dAdAvAr3ImeM lagI huI haiM / kalAkI dRSTi se ye jAliyA~ utkRSTa haiN| isakA bhAskarya itanA sUkSma hai ki vela aura puSpoMkI naseM tathA madhyabhAgameM par3anevAlI praticchAyA takake bhAva saphalatApUrvaka ukere gaye haiN| sabhI jAliyoMkA khudAva borDarsa pRthak-pRthak hai| inakI sukumAra rekhAoMpara koI bhI mugdha ho sakatA hai| isakA racanA-kAla auraMgajebake bAdakA nahIM ho sakatA / ina jAliyoMko prApta karane ke lie vahA~ ke eka kalApremI sajanane Aho ! Shrutgyanam Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtattva ceSTA kI, para jainasamAjane apane adhikArameM rakhanA hI ucita samajhA, jaba hamAre gurumandirameM vaha cIz2a lagI hai, to vyartha hI kyoM nikAlI jAya / . jainAzrita bhAvazilpakI akhaNDa paramparAkA itihAsa yadyapi aAja hamAre sAmane nahIM hai, para etadviSayaka sAmagrI pracura parimANameM upalabdha hai / mAnava samAjako sthAyI zAntikI ora AkRSTa karanA hI isakA viziSTa uddezya hai / bhAva-zilpakA viSaya bhale hI jaina ho, para vaha sAmpradAyikatAse Upara uThI huI vastu hai| naitikatA aura paramparAke ye pratIka rasa aura saundaryakI sAmagrI prastuta karate haiN| inameMse prApta honevAlA Ananda kSaNika nahIM hai / vaha Atmika bhAvanAoMko jAgRta karatA hai, svakartavyakI ora utprerita karatA hai| isalie ki vaha guNapradhAna hai| ____ bhAvazilpameM bhogAsanoMkA samAveza anucita na hogaa| kucha logoMne yaha samajha rakhA hai ki isa prakArako prAkRtiyA~, tAntrika paramparAkI dena hai| para vAstavika bAta kucha aura hI hai| eka samaya thA, pratyeka dharma-mandira aura tIrthoM meM isa prakArakI AkRtiyA~ banAI jAtI thiiN| vicAranekI bAta hai ki jisa vikArAtmaka dRSTikoNase AjakI janatA use dekhatI hai, kyA, vahI dRSTikoNa una dinoM bhI thA ? sujhe to zaMkA hI hai| kalAkAra apanI kRtiyoMke nirmANa-samaya kRtike guNa-doSapara dhyAna nahIM detA para apane bhAvoMko--AkRtikA bAhya svastha-saundaryako, vividha kalpanAoM dvArA kisI bhI prakArake mAdhyamase vyakta karanemeM, arthAt-aAnandakI saphala sRSTi karanemeM tallIna rahatA hai, vaha apanI koI bhI kRti jagatko prasanna karaneke lie nahIM banAtA / para AnandameM unmatta hokara jaba vaha saundaryase pariplAvita ho uThatA hai, taba sahasA apane AnandameM jagatko bhI tadanurUpa banAnekI ceSTA karatA hai / vastunirmANa hone ke bAda AlocanAkA prazna khar3A hotA hai| jainamandiroMmeM uparyukta koTikI AkRtiyA~ pAI jAtI haiM, ve kevala sAmayika zilpakalAkI praticchAyA nahIM hai| zatrujaya, AbU, tAraMgA, rANakapurameM khule yA chipe taurapara bhogAsana pAye jAte haiM / AraMga (jilA Aho ! Shrutgyanam Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava rAyapura, madhyapradeza) ke jainamadirakA pUrA zikhara aise grAsanoMse bharA par3A hai, saMbhava hai isIlie ise 'bhANDadeva kA mandira kahate rahe hoMge / aisI sthiti meM kaise kahA jA sakatA hai ki bhogAsana pratimAe~ zilpiyoMne A~kha bacAkara banA dI hoMgI / logoMkA khayAla rahA hai ki inake rahane se dRSTidoSa Tala jAtA hai / inake viSaya meM apekSita jJAnakI pUrNatA ke kAraNa samAlocakoMne mandira-nirmAtA va zilpiyoMko khUba bhalA-burA kahA hai / para yathArtha meM ina azlIla mUrttiyokA prayojana mandiroM kI vajrapAtAdise rakSA karanA bhI rahA hai / isake samarthana meM nimna zloka rakkhe jA sakate haiM / vajrApAtAdibhItyAdivAraNArthaM yathoditam / 128 zilpazAstre'pi maNyAdivinyAsaM pauruSAkRtim // adhaHzAkhAcaturthAMze pratIhArau mithunai rathavallIbhiH zAkhAzeSaM ( utkalakhaNDa ) nivezayet / vibhUSayet // ( agnipurANa ) mithunaiH patrapallIbhiH pramathaizcopazobhayet / ( bRhat saMhitA ) 6 lekha Aja ke yuga meM yaha batAnA nahIM par3egA ki prAcIna lekhoMkA kyA mahattva hai / itihAsa aura purAtattvakA vidvAn zilotkIrNa lekhoMkI upekSA nahIM kara sakatA, kAraNa ki tAtkAlika ghaTanAvaliyoMko jAnanekA sarvAdhika vizvasta sAdhana lekha hI hai / sAhityAdi meM atizayoktiko sthAna mila sakatA hai, para lekhoM meM yaha bAta sambhava hI nahIM / vahA~ to sImita sthAna meM hI sUtrarUpase maulikavastu upasthita karanI par3atI thI / 1 - "kalyANa-hindU-saMskRti aGka, pRSTha 667 / bharata " nATya zAstra" 'rAjadharma kaustubha' Adi granthoMse bhI aisI AkRtiyoMkA samarthana hotA hai / Aho ! Shrutgyanam Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina- purAtattva jaina- saMskRtikA sArvabhaumika mahattva inhIM lekhoMke gaMbhIra anuzIlanapara nirbhara hai / sthUla rUpase upalabdha lekhoM ko do bhAgoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai :-- 126 1 zilotkIrNa lekha 2 pratimApara khude lekha sApekSataH prathama bhAgake prAcIna lekha kama milate haiM / purAtana zilAlipi meM sarvaprathama z2ikra usa lekhakA zrAtA hai jo vIra ni0saM0 84 meM likhA gayA thA' / mahAmeghavAhana khAravelakA lekha bhI jaina itihAsapara mahattvapUrNa prakAza DAlatA hai / udayagiri- khaMDagiri meM aura bhI prAkRta lekha upalabdha hue haiM, jinakA sAmUhika prakAzana purAtattvAcArya muni jinavijayajI ne kiyA hai / mathurA ke jainalekha to hamArI mUlya sampatti haiM / DA0 jAkobIne inhIMke AdhArapara jainAgamoMkI prAcInatA svIkAra kI hai| bhASAvijJAna, itihAsa aura samAjavijJAnakI dRSTise bhI inakA vizeSa mahattva hai / para adyAvadhi inapara jitanA bhI kArya huA hai, vaha AMglabhASA meM hai aura thor3A bhramapUrNa bhI / kalakattA ke sva0 bAbU pUrNacandajI nAharane inakA punarnirIkSaNa kiyA thA, tathA smithakI bhUloMko pariSkRta kara, samasta lekhoM ke pAThoMko zuddha kiyA thA, para unake Akasmika nidhanase mahAna kArya sthagita ho gayA / jaina sAhitya meM mathurAviSayaka jahA~-kahIM bhI ullekha AyA hai, una sabhIko Apane ekatra kara, mahattvapUrNa sAmagrI saMkalita kara rakhI thI / -sva0 kAzIprasAda jAyasavAlane use yoM par3hA haivirAya bhagavata "84 caturAsitivase .. jAye sAlimmaliniye raM nivitha mAjhisi ke || bhAratakA sarvaprAcIna saMvat sUcaka lekha hai / isa lekha se spaSTa hai ki una dinoM rAjasthAna meM bhagavAn ke bhakta vidyamAna the / Aho! Shrutgyanam Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ auseat vaibhava guptakAla bhArata meM svarNayuga mAnA jAtA hai / jainasaMskRti aura itihAsapara prakAza DAlanevAle isa yuga ke lekha nahIMke samAna milate haiM, udayagiri (bhelasA) kA lekha avazya mahattvapUrNa hai, jo Upara A cukA hai / kucheka mUrtiyoM para bhI lekha mile haiN| 130 hA~, isa yugakI vizeSa sAmagrI 'cUrNiyA~' va "bhASya" haiM, jinakA mahattva bhAratIya itihAsakI dRSTise adhika hai, kAraNa ki unameM varNita adhikatara ghaTanAe~ itihAsa se sAmya rakhatI haiM / guptottarakAlIna lekha - sAmagrI pracura hai / dakSiNa aura uttara-pazcima meM jainoMkA prAbalya thA / zravaNabelagolAkI ora pAye jAnevAle lekhoMkI lipi karNATakI- kanADI hai| dakSiNabhAratake kucha mahattvapUrNa lekhoM kA prakAzana vistRta bhUmikA sahita DaoN0 hIrAlAlajI jainake sampAdakatva meM ho ho cukA hai / yadyapi isameM kevala zravaNabelagolA evaM tatsannikaTavartI sthAnoM kA hI samAveza hai, phira bhI usa orake itihAsapara, inase acchA prakAza par3atA hai / dakSiNa bhArata ke lekhoMkA saMgraha prakAzita karavAnekA yaza mi0 I0 hulaza, je 0 0 epha0 phlITa va lUisa rAIsa Adi vidvAnoMko milanA cAhie / inhoMne kaThina zramadvArA, dakSiNa ke kone-kone se saMkalana kara 'sAutha iMDiyA inskripzana' iMDiyana enTIkverI, 'epigrAphiyA karNATikA' Adi granthoM meM prakaTa kiye| ye adhika saMskRta yA purAnI kannar3a bhASA meM the / karNATakameM jainalekhoMkI adhikatA hai, kyoMki jaina itihAsakI kucha ghaTanAe~ isa bhUbhAgapara bhI ghaTI haiN| merA to vizvAsa hai ki yadi jainalekhoMko karNATakIya aitihAsika sAdhanoMse pRthak kara diyA jAya, to vahA~kA itihAsa hI pUrNa rahegA / isakA kAraNa yaha hai ki jainAcAryoMne vahA~ para itanA prabhAva jamA rakhA thA, ki janatA unako apanA hI vyakti mAnatI thI / mathurAke lekhoMpara DaoN0 phuharara va DaoN0 bUlarane acchA prakAza DAlA hai / jainalekhoM kA vargIkaraNa DaoN0 giranATane 1608 meM kiyA thA / 1 Aho ! Shrutgyanam Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtatva pazcima bhAratakI aora pAye jAnevAle lekha devanAgarImeM haiM / inakI saMkhyA itanI vistRta hai ki kaI bhAgoMmeM prakAzita kiye jA sakate haiN| madhyakAlameM cApotkaTa, caulukya aura vAghelAke rAjyameM jainoMkA sthAna bahuta U~cA thaa| rAjA bhI jainadharmako aAdarakI dRSTi se dekhate the / jaisalamera,' rAjagRha, zatrujaya, rANakapura giranAra, hathUr3I, AbU, devagar3ha, Adi sthAnoMpara mUlyavAn zilAlipiyA~ milatI haiN| inameMse vahutoMkA prakAzana epigrAphiyA iMDikA tathA iMDiyana eNTIkverI' tathA purAtattva vibhAgakI vArSika kAryavAhI evaM "prAcIna lekhamAlA" hisTorikala inskripazansa Apha gujarAta bhA0 1, 2, 3meM chape haiM / inake atirikta bAbU pUrNacandrajI nAhara, rAjasthAna purAtattva vibhAgake DAirekTara jaina-lekha-saMgraha-jaisalamera bhA0 3 / 2"mahattiyANa vaMza prazasti / I0 sa0 1888-86 meM purAtattva vibhAgane yahA~ ke lekha liye the, unameM se kuchekakA prakAzana epigrAphiyA iMDikA bhAga 2 meM huA hai| Arkiyolojikala sarve Apha vesTarna iMDiyA 187-8 / "rivAijDa lIsTsa zrApha enTIkverIyana rImensa ina di bAmbe presIDeMsI, vA0 8 aura Arkiyolojikala sarve Apha vesTarna iMDiyA vA0 2 / 6 epigrAphiyA iDikA vA0 / epigrAphiyA iMDikA vA08 aura "kalekzana Apha prAkRta eMDa saMskRta iMskripzansa" tathA "eziyATika risacorja" vA0 16 "abUMdAcala jaina lekha sNgrh"| devagar3hameM jaina-purAtana-avazeSoMkI pracuratA hai / yahA~ ke200se Upara lekha bhAratIya purAtattva vibhAgane liye haiN| jaina-lekha-saMgraha bhA0 1-2-3 / Aho! Shrutgyanam Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 khaNDaharoMkA vaibhava muni jinavijayajI, vijayadharmasUri, nandalAlajI lor3hA, DA0 bhogIlAla sAMDesarA, muni zrI puNyavijayajI, zrIyuta agaracandrajI va bhaMvaralAla nAhaTA, AcArya vijayendrasUri, DA0 DI0Ara0 bhAMDArakara, buddhisAgarasUri, zrI sArAbhAI navAba, bAbU kAmatAprasAdajI jaina," jainAzritakalAke ananya upAsaka vAbU choTelAlajI jaina, zrIpriyatoSa bainarajI ema0 e0, (paTanA) Adi vidvAnoMne jainalekhoMko prakAzameM lAnekA punIta kArya kiyA hai| ina paMktiyoMke lekhakakA "jainadhAtupratimA lekha saMgraha" prakAzita huA hai / jaina-siddhAntabhAskara, anekAnta, jainasatyaprakAza Adi patroMmeM pratimA lekha prakaTa hote hI rahate haiN| prAcIna jaina lekha saMgraha bhA0 1-2 / dhAtupratimA lekha saMgraha bhA0 1 / zrIjainasatyaprakAzakI phAiloMmeM Apane mAlavAke lekha prakaTa karavAye haiN| 4phAsa sabhAke traimAsikameM dhAtu mUrtiyoMke lekha chape haiN| "vaiyaktika saMgrahameM hai| bIkAnerake 2500 lekhoMkA saMgraha kiyA hai, jo presameM haiN| "nijI saMgrahameM kAphI lekha haiN| bhAratIya purAtattva vibhAgakI vArSika kAryavAhI meM prakAzita / jainadhAtu pratimA lekha saMgraha bhAga 1-2 / 1 Apane bhAratake sabhI prAMtoMke lekhoMkA acchA saMgraha kiyA hai| "jaina pratimA lekha saMgraha / 1jaina pratimA lekha saMgraha / 1 Apane jaina lekhoMkA saMgraha kiyA hai aura unapara vivecanA bhI kI hai, vizeSakara prAcIna lekhoMpara apane mahAnibandha ( thIsisa ) meM eka prakaraNa hI likhA hai| Aho! Shrutgyanam Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina purAtattva 133 pratimA-lekhoMkI carcA bhI Avazyaka hai / ise bhI do bhAgoMmeM bA~Ta denA samucita pratIta hotA hai / prastara aura dhAtupratimA mauryakAlIna jaina-pratimAe~ lekha rahita haiN| kuSANa kAlIna salekha haiM / guptakAlIna kucha pratimAoMpara lekha khude hue pAye haiN| bahusaMkhyaka purAnI prastarapratimA lekha rahita hI upalabdha huI haiM, unakI nirmANazailIse unakA kAlanirNaya kiyA jA sakatA hai| 10vIM zatAbdIke bAdakI mUrtiyA~ prAyaH lekhayukta rahatI thiiN| ye lekha mUrtike agrabhAgake nimnabhAgameM likhe jAte the, para sthApanA karate samaya sImeMTa Adi padArtha laga jAnese unake lekha Adhese adhika to naSTa ho jAte haiN| pIcheke lekha anubhavI hI, darpaNake sahAre par3ha pAte haiN| usa ora paramparA aura saMvatkA hI nirdeza rahatA hai / hA~, kucheka lekha aise bhI dRSTigocara hue haiM, jinase samasAmayika ghaTanApara bhI prakAza par3a jAtA hai / para aise lekha kama haiM / __ prApta lekhoMke AdhArapara dhAtupratimAaoMkA itihAsa maiMne guptakAlake lagabhagase mAnA hai| usa yugako mUrtiyA~ lekhavAlI haiN| guptottarakAlIna pratimAe~ donoM prakArakI milatI haiN| 8vIM zatIke bAda to inapara lekhakA rahanA Avazyaka ho gayA thA / tadanantara dhAtumUrtiyoMkA nirmANa kAphI huaa| dhAtupratimAoMpara jo lekha mila rahe haiM, unakI lipi bahuta hI sundara aura granthalekhakI smRti dilAtI hai / bhAratIya lipiyoMke kramika vikAsake adhyayanameM inakI upayogitA kama nahIM hai, kAragA ki jainoMko chor3a kara bhinna-bhinna zatAbdiyoMke lekha vyavasthita rUpase anyatra mileMge kahA~ ? ina lekhoMkI vizeSa upayogitA jaina-itihAsake lie hI haiM, tathApi kucha lekha aise mile haiM, jo mahattvapUrNa tathyako liye hue haiN| ___1"impIriyala gupta" aura "gupta inskipzansa" zrI rAkhAladAsa vainarajI aura phlITa / Aho! Shrutgyanam Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ auseat vaibhava prasaMgavaza eka bAta kA ullekha avazya karU~gA ki zvetAmbara samAjane apanI mUrtiyoM ke lekha lekara kaI saMgrahoM meM prakaTa kiye, parantu digambara samAja abhItaka susuptAvasthA meM hI hai| Ajake yugameM jaina itihAsake isa mahattvapUrNa sAdhana kI ora upekSA bhAva rakhanA ucita nahIM / 134 adhyayana kiyA hai / maiM aura sAmAjika loka caraNapAdukA aura yaMtroM ke lekha sAmAnya hI hote haiM / jainalekhose aparicita vidvAn aksara yaha zaMkA uThAte haiM ki, unakI upayogitA jainasamAja taka hI sImita hai, parantu maiM isa bAta se sahamata nahIM hU~ / maiMne pazcima bhAratake kucha lekhoMkA vizeSa dRSTikoNa se isa niSkarSa para pahu~cA hU~ ki unameM rAjanaitika jIvana kI bahumUlya sAmagrI hai / rAjA mahArAjAoMke nAmoMse hI to unakI sImAkA samucita jJAna hotA hai| kisakA astitva kabataka thA, kahA~taka zAsanapradeza thA, kauna maMtrI thA, vaha kisa dharmakA thA, usane kauna kauna se sukRta kiye, Adi aneka mahattvapUrNa bAtoMkA patA jainalekhoMse hI calatA hai / lokajIvanakI cIjeM bhI varNita haiM, jaise ki pAyalI - prAdezika nApa, pracalita sikke Adi aneka vyavahArika ullekha bhI hai / kAmarAMkA bIkAneraparAkramaNa kisI bhI itihAsase siddha nahIM hai, para jainapratimA lekhameM yaha ghaTanA khudI hai' | anveSaNa Aja hamAre sammukha jainapurAtattvakA prAmANika va zrRMkhalAbaddha savistRta itihAsa taiyAra nahIM hai / yaha bar3e khedakI bAta hai, parantu isake sAdhana hI nahIM haiM, aisA nahIM kahA jA sktaa| yoM to AMglazAsanakI orase, samucita rUpa se zAsana calAne ke lie yA navIna prAMgla adhikArI zAsita pradeza se paricita ho jAyeM, isa hetuse prAyaH bhAratake svazAsita 'rAjasthAnI varSa 1 aM0-1-2, pR0 54 / Aho ! Shrutgyanam Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtatva z2iloMke 'gajeTiyara' taiyAra karavAye gaye the| inameM prAsaMgika rUpase kucha aMzoMmeM usa jileke purAtattvapara, sImita zabdAvalImeM prakAza DAlA gayA hai-jaina-purAtattvapara bahuta kama / yaha kArya prAyaH aMgrejoMdvArA hI sampanna huA, jo jainadharma va saMskRtise aparicita-se the| aise hI gajeTiyaroMke AdhArapara svargIya brahmacArI sItalaprasAdajIne 'prAcIna jaina-smAraka' zIrSaka kucha bhAga prakAzita kara, jainasamAjakA dhyAna apanI kalAtmaka virAsatakI ora AkRSTa kiyA thaa| brahmacArIjIkA yaha kArya anuvAdamUlaka hai| unake anubhavakA samucita upayoga, yadi ina anuvAda paraka bhAgoMmeM huA hotA, to nissandeha kArya ati sundara hotA aura aMgrejoMkI g2alatiyoMkA parimArjana bhI ho jAtA / purAtattvakA adhyayana sApekSataH adhika zramasAdhya viSaya hai / calatI bhASAmeM ise 'pattharoMse sara phor3anA' yA 'gar3e murde ukhAr3anA' kahate haiM / bAta ThIka hai / jabataka manuSya apanA samucita bauddhika vikAsa nahIM kara letA, tabataka vaha atItakI aora jhA~kanekI kSamatA nahIM rakhatA / anveSaka, yadi adhyayanIya yA gaveSakIya viSayakI sArvabhaumika upayogitAko samajha le, to viSaya-kAThinyakA prazna hI nahIM uThatA, mujhe to lagatA hai ki mAnasika daurvalyajanita vaicArika paramparA, anveSaNakI ora, jenayuvakoMko utprerita nahIM kara skii| rUsake suprasiddha lekhaka meksimagorkI soviyata lekhaka samudAyake sanmukha apane bhASaNameM kahatA hai "lekhakoMko maiM kahatA hU~ ki rUsake prAcIna itihAsameMse yuga-yugake staroMko khojo aura maiM vizvAsa dilAtA hU~ ki inameMse Apako bharapUra lekhana-sAmagrI upalabdha hogii|" maiM kucha parivartanake sAtha kahanA cAhU~gA ki bhAratavarSa hajAroM varSoMke itihAsa, sabhyatA aura saMskRtikA bhavya khaMDahara hai| isakI khudAIkA, isakI gaveSaNAkA anta nahIM hai / isake garbha meM hamAre pUrvajoMko kIrtiko ujvala karanevAle preraka va poSaka sAMskRtika asazeSa par3e hue haiN| inapara jame Aho! Shrutgyanam Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 khaNDaharoMkA vaibhava hue miTTIke tharoMko satyazodhaka vRtti dvArA alaga karanekA prayAsa kiyA jAya, to na kevala pracura lekhana sAmagrI hI upalabdha hogI, apitu hamArA vimala tIta bhI bhaviSyonnatikA kAraNa hogA / jaina- purAtattvakI sabhI zAkhAe~ samRddha haiM, kyA zilpa-kRtiyA~, kyA citra - kalA, kyA mUrtti kalA, kyA zilA va tAmra-lipiyA~ aura kyA granthastha vAGmaya Adi aneka zAkhAoM meM pracura anveSaNakI utsAhaprada sAmagrI vidyamAna hai | inake anveSaNArtha sampUrNa jIvana samarpita karane kI AvazyakatA hai / purAtana vastuoM meM phailI huI ucca koTiko sAMskRtika va kalAtmaka paramparA ke Antarika marmako samajhane ke lie, tadanukUla jIvana va cittavRtti apekSita hai / vizAla vAcana evaM gambhIra tulanAtmaka, niSpakSa, nirNAyaka vRttike bAda hI yaha kArya sambhava hai / pArthiva zrAvazyakatAoM meM janma lenevAlI kalAko, bhAvuka hRdaya hI AtmasAt kara sakatA hai / eka vidvAn likhate haiM ki "itihAsa ke sraSTA to gaye, para khajita itihAsako ekatra karanevAle bhI utpanna nahIM hote / apanI hI miTTImeM apane ratna dabe par3e haiM / unako hamane apane pairoMse rauMdA / inako cunane ke lie samudra ke usa pArase, 'TADa' 'phaoNrsa'' 'grosa' 'kaniMghAma' Adi Aye / ve itihAsa gaveSaNAke lie niyukta nahIM hue the, para ve apane rAjakIya kAryake bAda avakAzake samaya yahA~ kI prema-kathAe~ va zaurya-kathAoMse prabhAvita hue, inakA svara unake kAnoMmeM par3A / uso pukArane unake hRdayameM zodhaka buddhi utpanna kI / " bhA0 purAtattvAnveSaNakA itihAsa vaoNrana hesTiMgsa ke samaya se purAtattvAnveSaNakA itihAsa prArambha hotA hai / IsTa iMDiyA kampanIkI sevAke lie AnevAle aMgrejoM meM misTara 'viliyama jaoNnsa' bhI the / inake dvArA eziyA meM sabhI prakAra ke anveSaNakA sUtrapAta huA / zakuntalA aura manusmRtike aMgrejI anuvAdane yUrupa meM Aho ! Shrutgyanam Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtattva 137 tahalakA macA diyA thaa| san 1784 meM eziyATika sosAyaTIkI, inake sad prayatnanoMse sthApanA huii| isameM cIna, IrAna, jApAna, arabastAna aura bhAratake sAhitya, sthApatya, dharma, samAja aura vijJAna Adi viSayoMpara prakAza DAlanevAle mahattvapUrNa granthoMkA saMkalana kara, navasthApita sosAyaTIke sadasyoMko una viSayoM ke adhyayanake lie prerita kiyaa| daza varSoM kA adhyayana samitike mukhapatra eziyATika risarcesake 1788-1767 takake prakAzita 5 bhAgoMmeM surakSita hai| isa kAlameM cArlsa vilkinsane bahuta madada dI thii| isIne prathama devanAgarI aura ba~galAke TAipa bnaaye| ____san 1764 meM sara viliyama jaoNnsake avasAna ke bAda henarI kaoNlabakane bAgaDora smhaalii| isane bhArata ke mApa, samAjavijJAna, dhArmika paramparA, bhASA, chanda Adi viSayoMpara prakAza DAlakara, yUropIya vidvAnoMkA dhyAna, bhAratIya vidyApara AkRSTa kiyA, jaba ve landana gaye, taba vahA~ bhI Apane apanI jJAnopAsanA jArI rakhI aura "rAyala eziyATika sosAyaTI" kI sthApanA kii| isane jainadharmapara bhI nibandha likhA, jo bhrAmaka thaa| ___ san 1807 meM mArkivasa velasli baMgAla meM uccapadapara niyukta hue, vahA~para Apane dinAjapura, gorakhapura, zAhAbAda, bhAgalapura, pUrNiyA, raMgapura Adipara gabeSaNA kara, navIna tathya prakAzita kiye| ___ pazcimIya bhAratakI kenerI va zrorisAkI hAthI guphAoMkA varNana "bombe TrAnjekzana" meM, kramazaH sAlTa va rasakina dvArA likhita prakAzita hue / dakSiNa bhAratapara 'TAmasa Daniyala' ne kArya prAraMbha kiyA, usI samaya vahA~ karnala mekenjIne purAtattvakA adhyayana zurU kiyaa| ye kevala graMtha va lekhoMke saMgrAhaka hI na the, para adhyayanazIla puruSa the / abhItaka lekha saMgrahIta to hue, para lipiviSayaka jJAna atyanta sImita thA / bhAratIya purAtattvAnveSaNake mahattvapUrNa adhyAyakA prAraMbha 1837 IsvI meM huaa| isa bIca rAjasthAna va saurASTrameM (san 1818-1823 ) karnala jemsa TADane kucha lekhoMkA patA lagAyA, jo kharataragacchake yazasvI yati 10 Aho! Shrutgyanam Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava jJAnacandrajIne' par3he / san 1828 meM mi0 bI0 jI0 bebIMgTanane tAmila lekhoMpara se varNamAlA taiyAra kii| 1834 se 1837 taka TrAyara va DAmile dvArA kramazaH samudragupta va bhiTArIke skandaguptavAle lekha prakaTa hue / ina donoMke zramase guptakAlIna varNamAlA taiyAra huI / 1835 meM, bothane valabhIke dAnapatra par3he / jemsa prinsepane bhI san 1837-38 meM giranAra dillI, kamAU~, amarAvatI aura sA~cIke gupta lekha par3he / sUcita samaya ke andara a~grejoMne bhAratIya sthApatya va lekha para vidvattApUrNa gaveSaNAe~ kIM / kaI lekha par3ha DAle, jinameM sA~cI, prayAga, giranAra, mathiyA, ghaulI, radhiyA, zrAdi mukhya haiN| isa bIca kucha stUpoMkI khudAI ho cukI thI / brAhmI lipikA jJAna bhI kAphI ho gayA thA / isa kAla meM jemsa prinsepakA bhAga mukhya rahA / isake bAda 30 varSa taka purAtattvakA pUrNa sUtra vikhyAta sthApatya zodhaka va zrAlocaka jemsa pharagusana, mejara kiTTo, 138 "jJAnacandra jayapurake kharataragacchake yati amaracaMda ke ziSya the / bhASA - kavitA ke acche jJAtA honeke atirikta unheM saMskRtakA bhI jJAna thaa| isa kAraNa karnala TaoNDa unako apanA guru mAnakara sadA apane sAtha rakhate / TaoNDake rAjasthAna tathA Trevalsa ina vesTarna iNDiyA meM jitane zilAlekhoM aura tAmrapatroMkA ullekha milatA hai, ve saba unhoMne ho par3he the / ve I0 sankI 10 vIM zatAbdI ke AsapAsake zilAlekhoM ko par3ha lete the, parantu prAcIna zilAlekha unase ThIka nahIM par3he jAte the / saMskRtakA jJAna bhI sAdhAraNa honeke kAraNa kahIM-kahIM unameM truTiyA~ raha gaIM, jo TaoNDa ke graMthoM meM jyoM-kI-tyoM pAI jAtI haiN| karnala TADane mahArANA bhImasiMhase siphAriza kara unako bahuta-sI z2amIna dilaaii| unakA upAsarA mAMDala nAmaka qasbemeM hai, jahA~ TaoNDake samayakI kaI eka pustakoM, citroM tathA zilAlekhoM kI nakule vidyamAna haiM ( zrI haravilAsa sAradA "bhAratIya anuzIlana", pR0 77 ) Aho ! Shrutgyanam Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtattva 134 eDavarDa TAmasa, alekjeNDara kaniMghama, vAlTara iliyaTa, meDoja Telara, DA0 bhAu dAjI aura DA0 bhagavAnlAla indrajI Adi vijJoMke hAthameM rahA / bhAratIya zilpa-sthApatya-kalAke prArambhika itihAsameM pharagusanakA nAma bar3e Adarake sAtha liyA jAtA hai / Apake grantha hI isa viSayapara samucita prakAza DAlate haiN| Apane jainatIrthoM, mandiroM va guphAoMpara bhI prakAza DAlA hai, yadyapi unake paricaya aura samaya nizcita karane meM ucita sAdhanoMke abhAvameM kahIM-kahIM mahattvapUrNa skhalanAe~ bhI raha gaI haiM, para inase unake kAryakA mahattva lezamAtra bhI kama nahIM hotaa| kahA jAtA hai ki inakA sthApatya viSayaka jJAna itanA bar3hA-car3hA thA ki kisI bhI imAratako dekhate ho, sAmAnyataH nizcayapara pahu~ca jAte the| unakI dRSTi bar3I painI, vedhaka va nirNAyaka thii| isa mahattvapUrNa aura abhUtapUrva kAryameM unako saphalatA milanekA ekamAtra kAraNa yahI thA ki ve citrakalAke paNDita the| janmajAta kalAkAra the| Apane katipaya sthAnoMke citra va skeca apane hAthoM taiyAra kiye the| TAmasa va sTivensanane mudrAe~ va lekhoMpara apanI dRSTi kendrita kii| . DA0 bhAu dAjIne aneka zilAlipiyA~ par3hI, aura mahattvapUrNa granthoM kA saMgraha kiyA, jo vartamAnameM rAyala eziyATika sosAyaTI oNpha bombemeM unhIM ke nAmase surakSita haiN| isa saMgrahameM aneka mahattvapUrNa jaina-grantha bhI saMkalita haiN| zilAlipiyoMke paThanameM Apane DA0 bhagavAnalAla'indrajIse bahuta madada lI thii| yaha prathama saurASTrI the, jinane purAtattvAnveSaNa, vizeSataH lipizAstrameM advitIya pratibhA va zodhaka buddhi prApta kI thii| inakI prakhara pratibhAkA lAbha videzI vidvAnoMne adhika uThAyA / DA0 bUlanara, jemsa kembela, pro0 kana, aura DA0 rAmakRSNa bhANDArakara jaise vijJAne itihAsa-saMzodhana va lipizAstra meM apanA guru mAnA thA / apane granthoM meM upakAra svIkRta kiyA hai| Aja gujarAtameM jo etad viSayaka anveSaka haiM, ve Apa hI kI paramparAke jvalanta pratIka haiM / Aho! Shrutgyanam Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 khaNDaharoMkA vaibhava khAravelakA jaina lekha inhoMne hI zuddha kiyA thaa| isa prasaGgameM DA0 rAjendralAla mitrako nahIM bhulAyA jA sktaa| Apane purAtattvAnusandhAnake sAtha nepAlake sAhitya aura itihAsakA vistRta jJAna kraayaa| purAtattva-vibhAgakI sthApanA abhItaka jina vidvAnoMne bhAratIya purAtattva, itihAsa aura sAhitya viSayaka jitane bhI kArya kiye, ve vaiyaktika zodhakarucikA supariNAma thaa| ve bhale hI sarakArI adhikArI rahe hoM, para zAsanane koI ullekhanIya sahAyatA na dI thI, na zAsanakI isa aora khAsa ruci hI thI! kyA svatantra bhAratake adhikAriyoMse vaisI aAzA karU~ ? san 1844 meM laNDanakI rAyala eziyATika sosAyaTIne IsTa iNDiyA kampanIse prArthanA kI ki vaha isa pavitra kAryameM madada kre| para isa vinatIkA tanika bhI prabhAva na pdd'aa| kucha kAla bAda yukta prAntake cIpha iJjIniyara karnala kaniMghamane eka yojanA zAsanake sammukha upasthita kI, aura sUcita kiyA ki isa kAryakI aora zAsana lakSa nahIM degA to vaha kArya jarmana yA phreMca loga karane lageMge, isase aMgrejoMke yazakI hAni hogii| taba jAkara Arkiyolojikala sarve DipArTameNTakI san 1862 meM sthApanA huii| kaniMghama sAhabako isa vibhAgakA sarvesarvA banAyA gayA-250) mAsikapara / Apane isa vibhAgadvArA bhAratIya purAtattvakA jo kArya kiyA hai, vaha apanI 24 z2ildoMmeM prakAzita hai| 1885 taka Apane kArya kiyaa| jainapurAtattva va mUrtikalAkI atyanta mahattvapUrNa maulika sAmagrI ina 24 riporToM meM bharI par3I hai| Apako jaina-bauddhake bhedoMkA patA na rahanese, jainapurAtattvake prati pUrNatayA nyAya nahIM de sake haiM, jaisA ki DA0 visenTa e0 smithake ina zabdoMse dhvanita hotA haijaina-smArakoMmeM bauddha-smAraka honekA bhrama "kaI udAharaNa isa bAtake mile haiM ki ve imArateM jo asalameM jaina haiM, Aho ! Shrutgyanam Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina- purAtattva g2alatIse bauddha mAna lI gaI thiiN| eka kathA hai jisake anusAra lagabhaga aThAraha sau varSa hue mahArAja kaniSkane eka bAra eka jaina stUpako galatI se bauddha stUpa samajha liyA thA aura jaba ve aisI galatI kara baiThate the, taba isameM kucha Azcarya nahIM ki Ajakalake purAtattvavettA jaina imAratoMke nirmANakA yaza kabhI-kabhI bauddhoM ko dete hoM / merA vizvAsa hai ki sara alekz2eMDara kaniMghamane yaha kabhI nahIM jAnA ki jainoMne bhI bauddha ke samAna svabhAvataH stUpa banAye the aura apanI pavitra imAratoMke cAroM ora patthara ke ghere lagAte the / kaniMghama aise gheroMko hamezA "bauddha ghere" kahA karate the aura unheM jaba kabhI kisI TUTe-phUTe stUpake cihna mile taba unhoMne yahI samajhA ki usa sthAnakA sambandha bauddhoMse thA / yadyapi bambaIke vidvAn paNDita bhagavAnalAla indrajIko mAlUma thA ki jainoMne stUpa banavAye the aura unhoMne apane isa matako san 1865 IsavI meM prakAzita kara diyA thA, to bhI purAtattvAnveSiyoMkA dhyAna usa samaya taka jainastUpoMkI khojakI tarapha na gayA jabataka ki 30 varSa bAda san 1867 I0 meM buhalarane apanA " mathurAke jaina stUpakI eka kathA " zIrSaka nibandha prakAzita na kiyA " I kaniMghama sAhabake raktazoSaka zramajanita kAryoMne pramANita kara diyA ki bhArata prAcInatama kalAtmaka pratIkoMkA deza hai aura bhaviSya meM bhI gaveSaNA apekSita hai / ve kevala khoja karake hI yA vivaraNAtmaka riporTa likhakarake hI saMtuSTa na hue, apitu mahattvapUrNa sthAnoMkI samucita rakSAkA bhI prabandha karavAyA | mejara kaoNlane isameM acchI madada kii| tIna varSake I prayatna svarUpa - prijarvezana oNpha nezanala maoNnyumeNTasa oNpha iNDiyA 141 nAmaka tIna riporTa prakAzita huI / kaniMghama sAhaba ne jo kArya kiye, unake AdhAra cInI paryaTakoM ke 1 'varNI- abhinandana grantha, pRSTha 234-35 / Aho! Shrutgyanam Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 khaNDaharoMkA vaibhava vivaraNa the / purAtana avazeSake atirikta Apane bhUgola va mudrAoMpara prAmANika aura vivecanAtmaka grantha likhe / eMzyaMTa jiogrAphI oNpha iNDiyA aura 4 jilda sikkoMpara prakaTa ho cukI haiN| mathurAke jaina-avazeSoMkI khudAI zrApa va Apake sahayogI DA0 phuharara dvArA sampanna huI aura smitha dvArA mUlyAMkana huaaa| jaba san 1886 meM ve avakAzapara gaye taba vibhAgakA pUrA bhAra DA0 barjasake kandhoM para A par3A / aba yaha kArya itanA vyApaka ho cukA thA ki samucita saMcAlanArtha pA~ca bhAgoMmeM vibhAjita karanA pdd'aa| DA0 barjesane jainapurAtattvapara bhI paryApta prakAza DAlA hai | kaniMghamakI apekSA Apane isa sambandhameM bhUleM kama kii| ___ aba sarakArakI icchA nahIM thI ki yaha vibhAga adhika dina calAyA jAya / DA0 barjesake haTane ke bAda eka kamizana isake hisAba jA~caneke lie baiThAyA gayA, kamizanane kama vyaya karanekI siphAriza kI / pA~ca varSa bar3I dInatApUrvaka bIte / para lArDa karjanane punaH isameM prANa saMcAra kiyaa| aura 1 lAkha rupayA vArSika denA svIkAra kiyA, aba DAirekTara janarala ke zrAsanapara sara jona mArzala aaye| 1602se eka prakArase bhAratIya purAtattvake anveSaNameM nayA yuga prArambha huA, kAryako gati milii| ___sara jaoNna mArzalane pUrva gaveSita purAtana sthAnoMkA paryaTana kiyA aura unakI tAtkAlika sthitiyoMkA adhyayana kiyA, jahA~ navIna avazeSa nikalaneko sambhAvanA thI, vahA~para khanana kArya prArambha huaa| tadanantara megesthanIz2a aura cInI paryaTakoMke vivaraNake AdhArapara nirmita kaniMghama sAhabakI bhUgolaparase jaina va bauddha tIrthoMkA anusandhAna huaa| rAjagRha, mathurA, sAranAtha, mirakhAsapura, bhITA, khAziyA, Adi nagaroMkA anveSaNa huA / vaizAlI bhI abhI ho prakAza meM AI / 1624 taka nAlandA, amarAvatI, takSazilA Adi purAtana nagaroMkA aitihAsika mahattva samajhA gayA / takSazilAke jainastUpoMko yA mandiroMko prakAzameM lAnekA zreya sara jaoNna Aho ! Shrutgyanam Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtattva 143 mArzalako hai / isI varSa harappA aura mohana-jo-daDoke khananane pramANita kara diyA ki bhAratIya saMskRti aura sabhyatAkA itihAsa, prApta sAdhanoMke AdhArapara 5000 varSa jAtA hai| arthAbhAvase 1627 meM isa kAryako sthagita karanA pdd'aa| jina aMgrejoMdvArA purAtana gaveSaNA viSayaka kArya cAlU thA, usa samaya kucha riyAsatoMne bhI apane-apane bhUbhAgameM khojakA kAma prAraMbha kiyA / kahIM-kahIM to purAtattva vibhAga hI khola DAlA gyaa| aise itihAsapremI narezoMmeM sarvaprathama nAma bhAvanagara-nareza takhtasiMhajIkA AtA hai| saurASTra aura rAjapUtAnAke Apane kaI lekha ekatra karavAye, jo bAdameM "bhAvanagara prAcIna zodhasaMgraha" bhAga 1 meM sUryavaMzI rAjAoMse sambaddha kaI lekha gujarAtI va aMgrejI anuvAda sahita tathA dUsare bhAga--"e kalaikzana oNpha prAkRta eNDa saMskRta inskripzansa" meM saurASTrake maurya, kSatrapa, gupta, valabhI, guhitra aura gujarAtake caulukyoMke lekha, sAnuvAda prakAzita ___ mAyasora va TrAvanakora sTeTakA dAna bhI ullekhanIya hai / inakI orase kramazaH dakSiNa bhAratameM bahuta-se lekhoM va mUrtiyoMpara prAmANika granthAtmaka sAmagrI prakAzameM AI / bhopAla, udayapura, gvAliyara, bar3audA, jUnAgar3ha aura IDara rAjyoMne bhI apane-apane bhUbhAgoMkA, adhikArI vidvAnoMke pAsa anusandhAna karavAkara mUlyavAn yoga diyaa| ina rAjyoMke purAtattvaripoToMmeM atyanta mahattvapUrNa sAdhana sAmagrI bharI par3I hai| rAjyakI orase to vidvAn kArya karate hI the, para, kucha vidvAn aise bhI una dinoM the, jo binA kisI apekSA rakhe, svatantra rUpase anveSaNa kArya karate rahe / purAtattva vibhAgameM bhI bahuta-se aise pratibhAsampanna vyakti the, jinakI khojoMkA mahattva hai / aise vidvAnoMmeM e0 sI0 ela0 kArlAIla, mi0 gairika, DA0 phuharara va spUnara Adi mukhya haiN| . zrIyuta rAyabahAdura ke0 ena0 dIkSitake samayameM prAgaitihAsika sthAnoM Aho! Shrutgyanam Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava kA saphalatA pUrvaka khanana huA / tadanantara hvilara DAirekTara janarala hue aura bhI zrImAdhavasvarUpajI vatsa haiM / 144 purAtattva vibhAgakI saMkSipta kAryavAhI, jaina anveSaNakA mArga sarala banA detI hai / purAtattva vibhAgIya riporToM ke atirikta rAyala eziyATika sosAyaTI laMdana aura baMgAlake jarnalsa 'rUpama', iMDiyana ArTa aiMDa iNDasTrI, sosAyaTI Apha di iMDiyana oriyeMTala ArTa, baMbaI yUnivarsiTI, jarnala Apha di amerikana sosAyaTI Apha di ArTa, bhAMDArakara oriyaMTala risarca insTiTyUTa, iMDiyana kalcara Adi jarnalsa bhAratIya vidyA zrI jainasatya prakAza, jainasAhitya saMzodhaka, jaina aiMTIkverI, jainijma ina nodarna iMDiyA evam khoja viSayaka samitiyoMke jarnalsa zrAdimeM jaina itihAsa va purAtatvakI atyanta mahattvapUrNa sAmagrI surakSita hai / kevala uparyukta vivecanAtmaka vivaraNoMke AdhArapara jaina - purAtattva ke itihAsakI bhUmikA taiyAra kI jA sakatI hai / jisa prakAra gajeTiyaroM ke AdhArase prAcIna jaina - smArakakI sRSTi huI, to kyA itanI vipula sAmagrIse kucha grantha taiyAra nahIM ho sakate ? avazya ho sakate haiM / sva0 nAthAlAla chaganalAla zAhane jaina- guphApara isa dRSTise kArya kiyA thA, para kAla meM hI kAla dvArA kavalita ho gaye / sAtha hI eka bAtakI sUcanA dU~gA ki yadi ina sAdhanoM ke AdhArapara hI jaina- purAtattva ke atItako mUrtarUpa denA hai to, pUrva gaveSita sthAna va nirdiSTa kalA kRtiyoMkA punaH nirIkSaNa vAMchanIya hai / kAraNa ki jina dinoM kathita avazeSoMkI gaveSaNA huI, una dinoM, apekSita jJAnakI apUrNatA ke kAraNa, unake prati nyAya nahIM huA / jina sAmagriyoMko gaveSakoMne bauddha ghoSita kiyA thA, ve Age calakara jaina pramANita huI / prasaMgataH jainazilpa va mUrtikalA Adi aitihAsika 1 'Ajake yuga meM jaba ki sabhI sAdhana prApta haiM to bhI vidvAn loga pramAda kara baiThate haiM to una logoMkI to bAta hI kyA kahI jAya / Aho ! Shrutgyanam Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina- purAtatva sAdhanoM kA saMkalana tathA prakAzana kAmameM yoga denevAle pramukha vidvAnoM meM se kucha eka ye haiM-- 145 DAkTara phuharara, visenTa e0 smitha, DAkTara bhANDArakara (pitA, putra ), DAkTara phlITa, DAkTara gaurIzaMkara hIrAcanda ojhA, bAbU pUrNacandrajI nAhara, munizrI jinavijayajI, vijayadharmasUrijI, bAbU kAmatAprasAdajI jaina, DA0 ha~samukhalAla DI0 saMkaliyA, zAntilAla upAdhyAya, azoka bhaTTAcArya, umAkAnta zAha, priyatoSa banarajI, sI0 rAmacandram aura bAbU choTelAlajI jaina, agaracandrajI va bha~varalAlajI nAhaTA, muni kalyANavijayajI, DA0 vAsudevazaraNa agravAla / Adhunikatama jaina aitihAsika tathyoMke gaveSiyoM meM zrI sArAbhAI navAbakA nAma sabase Age AtA hai / Apa sva0 DA0 hIrAnanda zAstrI jaise suprasiddha purAtattvajJake sAnnidhya meM purAtattva vijJAnakI zikSA prApta kara sampUrNa bhAratake kone-kone meM phaile hue jaina 'pratIkoM' kA nirIkSaNa kara anveSaNa meM pravRtta hue haiN| purAtattva ke aise bahuta kama vizeSajJa mileMge, jo zAstrIya adhyayana ke sAtha sarvAMgapUrNa vyaktigata anubhava bhI rakhate hoM / navAbane apane anubhavoM ke AdhArapara jainazilpakalA ke mukhako ujjvala karanevAle darjanoM nibandha sAmayika patroM meM prakAzita to karavAye hI haiM, sAtha hI, bhArata meM jaina tIrthoM ane temanuM zilpa sthApatya aura citra kalpadruma jaise pratyanta mahattvapUrNa granthoMke kalAtmaka saMskaraNa prakAzita kara, siddha kara diyA hai ki jainAzrita tIrthasthita zilpa- sthApatyAvazeSoM kI upayogitA dhArmika dRSTi se to hai hI, sAtha hI bhAratIya loka-samAja aura jana-saMskRti ke bhI paricAyaka haiN| jainatIrthoMkA zilpa bhAskarya kalAkAroMko va samIkSakoMko apanI ora AkRSTa kara letA hai| jainatIrtha AbUpara muni jayantavijayajIne abhUtapUrva prakAza DAlA hai / munizrI jinavijayajIne jo vartamAna meM rAjasthAna purAtattva vibhAga ke avaitanika pradhAna saMcAlaka haiM, kaliMgakI gufAnoMke va itara saikar3oM jainalekhoMpara Aho! Shrutgyanam Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava aitihAsika samIkSAe~ likhI haiM, evaM siMghI- jaina granthamAlA meM - jisake ve mukhya sampAdaka haiM, jaina- itihAsa ke sarvamAnya maulika granthoMkA prakAzana kara, jo sevA kI hai aura kara rahe haiM, vaha rASTra ke lie gauravakI vastu hai / unake tattvAvadhAna meM rAjasthAna meM gaveSaNA - viSayaka jo kArya ho rahe haiM, unase bahuta navIna tathya prakAza meM aaveNge| mujhe jJAta huA hai ki munizrI ke tatvAvadhAna meM, abhI-abhI eka samitidvArA AbU pahAr3ake aitihAsika sthAnoMkI gaveSaNA joroMse ho rahI hai / 146 IsvI 1784 se Ajataka svatantra yA zAsana ke adhipatya meM purAtana sthAna va aitihAsika sAdhanoMkA anveSaNa kiyA gayA, to bhI abhI bhAratavarSake jaMgaloM meM aura khaNDaharoM meM hajAroM kalAtmaka 'jaina pratIka' arakSita upekSita dazA meM itastataH bikhare par3e haiM, jinapara bhAratIya purAtattva vibhAgakA lezamAtra bhI dhyAna nahIM hai / purAtana jaina mandira va tIrthoM meM Aja bhI ullekhanIya lekha va kalAkI dRSTise anupama zilpa kRtiyA~ surakSita haiM, jinakA patA purAtattvajJa nahIM lagA sake the / ina dhArmika dRSTi se mahattva rakhanevAle pratIkoMkA adhyayanapUrNa prakAzana ho to sambhava hai bhAratIya mUrtti va zilpakalApara tathyapUrNa prakAza par3a sakatA hai| mUrttiviSayaka ulajhI huI gutthiyA~ sulajha sakatI haiN| para yaha taba hI sambhava hai, jaba jainamUrtividhAna va tadaMgIbhUta anya bhAvazilpoMpara prakAza DAlanevAle granthastha ullekhoM kA talasparzI adhyayana ho / kabhI-kabhI dekhA jAtA hai ki jaina vidvAn jaina mUrtikalApara qalama calA dete haiM, aura unake dvArA vidvajjagat meM bhI aisI bhrAnti phaila jAtI hai, ki unako durusta karanA kaThina ho jAtA hai / aisI bhUloMmeM kucheka ye haiM- "jaina AikonogrAphI" zrI bhaTTAcArya likhita lAhorase prakaTa huI thI / usameM RSabhadeva svAmIkI mUrtikA eka hI citra do bAra prakAzita hai, para nIce likhA hai "yaha mahAvIra svAmIkI pratimA hai" / jaba vRSabha laMkuna va skandhapara kezAvalI bhI spaSTataH utkIrNita hai | lekhakane inapara dhyAna diyA hotA, to yaha bhUla na hotI / Aho ! Shrutgyanam Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtattva 147 zrI satIzacandra kAlAne "prayAga' saMgrahAlayameM jainamUrtiyA~" zIrSaka eka nibandhameM likhA hai, ki "gaNapati" bhI jaina mUrtiyoMke sAtha pUje jAne lage / para kAlAjIne bhagavAn pArzvanAthake "pArzvayakSa' ke svarUpa para dhyAna diyA hotA, to jJAta ho jAtA ki vaha gaNapati nahIM, para jainayakSa haiM / yadi 'gaNapati' kA pUjana jainamUrtizAstroMmeM ho to ye prakaTa kreN| kAlAjIne usI lekhameM yaha bhI likhA hai ki "12vIM zatAbdIke bAda adhikatara mUrtiyoMmeM liMgako hAthoMke nIce chipAnekI pravRtti dRSTigocara hotI hai|" para mere avalokanameM Ajataka aisI eka bhI mUrti nahIM AI / jaba pratimAmeM nanatva pradarzita karanA hI hai to phira ha~kanekI kyA AvazyakatA ? ve Age kahate haiM ki "eka to isameM tIrthaMkara vizAla jaTA pahineM haiM | tIrthakara jaTA nahIM pahanate the, vaha to catu:muSTI lauMcakA rUpaka hai| tripurImeM sayakSa-yakSI neminAthakI khaMDita pratimAko vyauhAra rAjendrasiMhajIne azoka-putra mahendra aura saMghamitrA mAna liyaa| __ jisaprakAra sara kaniMghama aura sara jAna mArzalane cInI paryaTakoM ke yAtrA-vivaraNoMko AdhArabhUta mAnakara apanI gaveSaNA prArambha kI thI, ThIka usI prakAra madhyakAlIna vilupta jainatIrthoM kA anveSaNa tIrthamAlAoMke aAdhArapara honA cAhie, kyoMki solahavIM-satrahavIM zatAbdIkI tIrthamAlAoM meM jina jaina-sthAnoMkA ullekha kiyA gayA hai, ve Aja anupalabdha haiN| jaise ki-munizrI saubhAgyavijayajI vikrama saMvat 1750 meM pUrva dezakI yAtrA karate hue bihAra meM pahu~ce / Apane apanI tIrthamAlAmeM ullekha kiyA hai, ki paTanAse 50 kosapara 'baikuNThapura' grAma hai| vahA~ se 10 koSa cAr3agrAma par3atA hai, vahA~ ke mandirameM ratnakI pratimA hai / gaMgAjIke 'zrImahAvIra smRti graMtha, pR0 162 / zrI mahAvIra smRti graMtha, pR0 163 / 'tripurIkA itihAsa, pR0 26 / Aho! Shrutgyanam Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 khaNDaharoMkA vaibhava madhyameM eka pahAr3Ipara devakulikAmeM bhagavAn RSabhadevakI pratimA ___ yahI munizrI paTanAse uttara dizAmeM 50 kozapara 'sItAmar3hI' kA ullekha karate haiM jahA~ RSabhadeva, mallinAtha aura neminAthakI caraNa-pAdukA hai| baikuNThapura ina paMktiyoMkA lekhaka ho pAyA hai / yahA~se gaMgA lagabhaga 2 // mIla par3atI hai / vahA~para jinavarakI na to pratimA hai aura na deharI hI / sAdhAraNa pahAr3I va jaMgala to hai / khAsa baikuMThapurameM abhI to kevala purAtana zaiva-mandira hai / para hA~, bastIko dekhanese vaha prAcIna avazya a~catI hai / cAr3ameM kucha bhI dRSTigocara na huA, vahA~ maiM khAsa taurase gayA thA / aba rahA prazna dUsare ullekhakA / sItAmar3hI to vartamAna mithilAkA hI nAma hai / yaha darabhaMgA jaMkazanase 42 mIla pazcimottarameM hai| para vahA~ ullekhAnusAra 'caraNa' to nahIM hai / ina donoM tIrthoM kA anveSaNa apekSita hai| nAlaMdAke viSayameM bhI ina tIrthamAlAaoMke ullekhoMpara dhyAna denA Avazyaka hai / saM0 1561 meM yahA~ 16 jaina-maMdira honekI sUcanA muni haMsasoma dete haiM / vijayasAgara (saM0 1717) 2 maMdirakA ullekha karate haiM / aura saubhAgyavijaya ( saM0 1750) eka maMdirakA hI nirdeza karate haiM / para ve yaha bhI likhate haiM ki anya maMdira pratimArahita haiN| ye saba ullekha zodhakake lie vicAraNIya hai / para abhI to vahA~ eka hI jinamaMdira hai aura eka digambara sampradAyakA hai / atirikta maMdira va stUpakA kyA huaA, thor3e samayameM itanA parivartana kaise ho gayA, yaha khojakA viSaya hai / aise aura bhI udAharaNa diye jA sakate haiM / kyA purAtattva vibhAga aise pratyakSadarzI mahAtmAoMke ullekhoMpara dhyAna degA ? 'prAcIna tIrthamAlA-saMgraha, pR0 81 / prAcIna tIrthamAlA saMgraha, pR0 13 / Aho! Shrutgyanam Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtattva 146 mujhe apane anubhavoMke AdhArapara sakheda likhanA par3a rahA hai ki AjakA purAtattva-vibhAga sApekSataH anveSaNa evaM saMrakSaNa viSayaka kAryameM udAsIna hai / mujhe to aisA lagatA hai ki purAtattva vibhAgakA aba ekamAtra yahI kArya raha gayA hai ki pUrva saMrakSita avazeSoMkI yena-kena prakAreNa rakSA kI jAya / yoM to sAmayika patroMse sUcanA milatI hai ki kahIM-kahIM khanana-kArya jArI hai, para eka ora avazeSoMkI samucita rakSAtaka nahIM ho rahI hai| madhyapradeza meM maiMne darjanoM aitihAsika khaNDahara aise dekhe jo purAtattva vibhAga dvArA surakSita smArakoMmeM ghoSita haiM, para inhIM khaNDaharoMke samIpa yA kucha dUra para sarvathA akhaNDita sundaratama mUrtiyA~ yA avazeSa par3e haiN| unakI ora karmacAriyoMne lezamAtra bhI dhyAna nahIM diyA / kyA surakSita sImAmeM inheM uThAkara nahIM rakhA jA sakatA thA yA surakSita sImA nahIM bar3hAI jA sakatI thI ? isa prakArakI asAvadhAnIne, surakSAke lie svatantra vibhAga hote hue bhI atyanta sundara kalAkRtiyoMko surakSAse vaMcita raha jAnA par3A; kyoMki grAmINa janatA aise avazeSoMkA upayoga apanI suvidhAnusAra kara letI hai| jabalapura jilemeM to surakSita smArakoMke khambhoMkA upayoga eka parivArane apane gRha-nirmANameM kara liyA hai| kaTanImeM mujhe eka jaina sajanase bheMTa huI thI, jinakA pezA hI purAtana vastu-vikraya hai / ina saba bAtoMke bAvajUda bhI jaba koI vyakti sAMskRtika va lokakalyANakI bhAvanAse utprerita hokara yadi vaidhAnika rotise, saMgraha karatA hai, to purAtattva-vibhAga va prAntIya zAsana, zodhakA yaza kisI vyaktiko na mile, isa nIyatase, anucita va avaidhAnika kArya karanemeM lezamAtra bhI nahIM hicakatA / kisI bhI dezake lie yaha viSaya atyanta durbhAgyapUrNa hai / eka yuga thA jaba isa prakArake kAryakartAoMko utsAhita kara, zAsana unase sevA letA thA, para svAdhIna bhAratameM zAyada yaha parAdhIna bhAratakI prathAko mahattva denA ucita na samajhA gayA ho / jahA~taka maiM socatA hU~ purAtattvako khojakA kArya yadi kevala sarakAra hI ke bharose calatA rahA, to zatAbdiyoM taka bhI zAyada pUrNa ho Aho ! Shrutgyanam Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava sake; kyoMki ucca padAdhikArI tIna sAlameM saMrakSita smAraka avalokanArtha paryaTana karate haiM; para pratyeka purAtana khaNDaharoMke nikaTavartI pradezoM meM navIna zodha ke lie rahate kitane dina haiM ? ba-muzkila eka-do dina / zrataH jabataka purAtattva aura zodha meM ruci rakhanevAle prAntIya vidvAnoMko zAsana vaidhAnika rUpase prazraya nahIM degA, tabataka tatsthAnIya avazeSoMkA patA nahIM laga sakatA / bar3e-bar3e sthAnoM para khudAI karavAke avazeSoM ko nikAlanA evaM nikale hue avazeSoMkI upekSA karanekI dudhArI nIti samajha meM nahIM AtI / AzA hai, purAtattva vibhAga ke uccatama karmacArI isa viSayapara dhyAna dekara apanI zrorase honevAlI bhUloMmeM sudhAra karane kA kaSTa kareMge aura apane naitika va sAMskRtika uttaradAyitvako samajhane kI ceSTA kareMge | " 150 prAnta meM jaina samAja ke itihAsa aura purAtattva meM ruci rakhanevAle buddhijIviyoMse vinamra nivedana hai ki ve apane-apane pradeza meM pAI jAnevAlI uparyukta koTikI sAmagrIko avazya hI, pramukha sAmayika patroM meM prakAzita kara, purAtattva-paNDitoM kA dhyAna AkRSTa kareM, tAki sarvAGgapUrNa jainAzrita zilpa- sthApatya kalAkA svarUpa janatA ke sammukha nA sake / sivanI ma0 pra0 14 julAI 1652 Aho! Shrutgyanam Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradeza - - jaina-purAtattva Aho! Shrutgyanam Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho ! Shrutgyanam Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ajake pragatizIla yugameM bhI prAntIya itihAsa va purAtattva-sAdhanoMke __ prati, jAgrati nahIM dIkha par3atI hai aura socI jA rahI hai bhAratIya itihAsa likhanekI bAta / yaha itihAsa rAjA-mahArAjAoM va sAmantoMkA hogA / jaba taka hama mAnavIya 'naitika' itihAsako ThIkase na samajheMge, tabataka bhAratIya naitikatAkA itihAsa nahIM likhA jA sakatA / kisI bhI dezakI rAjanaitika unnatikI sUcanA, usake vistRta bhU-bhAgase milatI hai, ThIka usI prakAra rASTrake uccatama naitika starakA puSTa va prAmANika paricaya, usake khaMDaharoM meM phaile hue avazeSa va kalAtmaka mUrtiyoMse milatA hai / hamArA prAthamika karttavya yaha honA cAhie ki bhAratake vibhinna prAntoMkA, apane-apane DhaMgase, rAjanaitika itihAsa to likhA gayA; para naitika itihAsake sAdhana araNyameM dhUpa-chA~ha sahakara vidvAnoMkI pratIkSA hI karate raha gaye unheM ekatra karanA / kucheka giTTiyA~ banakara sar3akoMpara bicha gaye / puloMmeM oMdhe-sIdhe phiTa ho gaye / kucha eka vizAlakAya vRkSoMkI jar3oMmeM aise lipaTa gaye ki unakA sArvajanika astitva hI samApta ho gyaa| kucha ekakA upayoga gRha-nirmANa-kAryameM ho gyaa| kalAsAdhakoMdvArA pradatta, jo amUlya sampatti uttarAdhikArameM mila gaI haiM yA baca gaI haiM, unakI sudhi lenevAlA Aja kauna hai ? kahane ke lie to "purAtattva vibhAga" bahuta kucha karatA hai; para jo araNyameM, khaNDaharoMmeM paidala ghUmakara avazeSoMse bheMTa karatA hai, vaha anubhava karatA hai ki ukta vibhAgake adhikAriyoMkA kArya kAg2az2ake cithar3oMpara yA A~kar3oMse bhale hI adhika mAlUma hotA ho; para vastutaH vaha lAkhoMke vyayake bAda bhI, nagaNya-sA hI ho pAtA haiN| ina paMktiyoMko maiM apane anubhavase likha rahA hU~ aura vinamratA pUrvaka kahanA cAhatA hU~ ki Aja bhI anekoM aise mahattvapUrNa kalAtmaka avazeSa bhAratake vibhinna prAntoMmeM dainaMdina vinaSTa ho rahe Aho ! Shrutgyanam Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 khaNDaharoMkA vaibhava haiM, jinakI samucita rakSA kI jAya, to hamAre pUrvajoMke atItake ujjvala kIrti-stambha svarUpa ye pratIka rASTriya abhimAna jAgrata kara sakate haiN| isa prabandhameM, maiM kevala madhyapradezastha jainapurAtattvAvazeSoMkA hI ullekha karanA ucita samajhatA huuN| kAraNa ki mujhe isa pradeza ke eka bhAga para bihAra karate hue, jainAzrita kalAkI jo sAmagrI upalabdha huI, usase maiM isa niSkarSapara pahu~cA ki vartamAnameM sthAnIya prAdezika kalAvikAsameM sApekSataH bhale hI jainoMkA yoga dRSTigocara na hotA ho, para Ajase zatAbdiyoM pUrvakI kalA-latAko jainoMne itanA prazraya diyA thA ki sampUrNa pradeza latA-maMDapoMse AcchAdita kara diyA thaa| pracura arthasampanna samAjane uccatama kalAkAra-sAdhakoMko Arthika dRSTise nirAkula banA, kalAkI bahuta unnati kii| jisake sAkSI svarUpa Aja sampUrNa hindI-bhASI madhyapradeza ke garbha se, jainAzrita zilpakalAmeMke atyucca pratIka upalabdha hote haiN| ____ yaha Alocita prAnta kaI bhAgoMmeM ba~TA huA thaa| chaThavIM zatIke suprasiddha vidvAn varAhamihirane bRhatsaMhitAmeM 283 rAjyoMke varNana karate samaya, Agneya dizAkI aora jina rAjyoMkA sUcana kiyA hai unameM "madhyaprAnta ke tatkAlIna rAjyoMke nAma isa prakAra diye haiM--dakSiNakosala (chattIsagar3ha), mekala, vidarbha, cedi, viMdhyAntavAsI, haihaya, dazArNa, tripurI aura purikA / ina nAmoMke kramika vikAsako samajhane meM jaina-sAhitya bahuta madada karatA hai| vizeSatayA tIrthavaMdanA paraka grantha / pratyeka zatAbdImeM jainatIrthoM kI jo 'vaMdanA' nirmita hotI haiM, unameM prAyaH sabhI bhU-bhAgoMkA bhaugolika nAmollekha rahatA hai / astu / ___ sAdhAraNataH madhyaprAntake zilotkIrNa lipiyoMkA jahA~ bhI ullekha hotA hai, vahA~ rUpanAtha-( jabalapura ) sthita azokake lekhakA nAma sarvaprathama liyA jAtA hai / una dinoM yahA~ jainasaMskRtikI kyA dazA thI? yaha eka Aho ! Shrutgyanam Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA jaina-purAtattva 153 prazna hai| maurya-sAmrAjya jaba unnatike zikharapara thA, jaba jainadharma bhI pUrNatayA sampUrNa bhAratameM phaila cukA thaa| yadyapi spaSTa pramANa nahIM milatA ki madhyaprAntameM bhI usa samaya jainasaMskRtikA sUtrapAta ho cukA thA, para madhyaprAntake nikaTavartI vitIdiza-vaidiza-vidizAmeM una dinoM jaina saMskRtikA vyApaka prabhAva thaa| balki bar3e-bar3e prabhAvaka jainAcAryoMkI vaha vihArabhUmi thaa| vahA~para bar3I-bar3I jinayAtrAe~ nikalA karatI thIM, jinakA ullekha Avazyaka va nizItha cUNiyA~ meM milatA hai| ___ isa ullekhase mujhe to aisA lagatA hai ki taba jainadharmakA astitva isa bhUmipara thaa| isake pramANasvarUpa rAmagar3ha parvatakI guphAke citrako upasthita kiyA jA sakatA hai| isakA samaya aura AryasuhastikA samaya lagabhaga eka hI hai| yadyapi uparyukta azokake samayakI nahIM hai, para yaha to samajhanekI bAta hai ki kuNAlake samaya jaba vidizA jainoMkA kendra thA, to kyA dasa-pA~ca varSameM hI unnata ho gayA ? usase pUrva bhI to zramaNa paramparAke anuyAyiyoMkA astitva avazya rahA hogaa| azokake pautra samrATa sampratine videzoMtakameM jainadharma phailAkara, apane pitAmahakA anukaraNa kiyA / vaha bauddha thA, samprati jaina / ___madhyapradezameM jainasaMskRtikA kramika vikAsa kaise huA, isakI sUcanA to hameM purAtana avazeSoMse mila jAtI hai, parantu prAthamika svarUpako spaSTa karanevAle sAdhana bahuta spaSTa nahIM haiN| anumAnase kAma lenA par3a rahA hai| pramANa na milanekA eka kAraNa, merI samajhameM yaha AtA hai ki jina nAmoMse madhyapradezake bhAga Aja pahacAne jAte haiM, ve nAma una dinoM nahIM the| prAcIna jo nAma milate haiM, una pradezoMmeM Aja itanA prAntIya vibhAjana ho gayA hai ki jabataka hama samIpavartI bhUbhAgastha avazeSoM va sAmAjika rIti-rivAja va sAhityika paramparAkA gahana adhyayana na kara leM, tabataka nizcita tathya taka pahu~canA ati kaThina ho jAtA hai / merA to nizcita vizvAsa hai ki jabataka prAntIya vidvAn mAlava, vindhya, mahArASTra, Aho ! Shrutgyanam Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 khaNDaharoMkA vaibhava orisA aura madrAsa prAntake, madhyapradezase sambandhita bhUsaMskRti aura aitihAsika sAdhanoMkA samucita adhyayana nahIM kara lete, tabataka prAntIya itihAsakA talasparzI jJAna prApta nahIM kara sakeMge / jaisA ki maiM Upara sUcita kara cukA hU~ ki hamArA kartavya hai mAnavonnAyaka itihAsakI gaveSaNAkA, naitikatA aura paramparAkA / zAsana apanI rAjakIya suvidhAke lie bhale hI pradezoMkA vibhAjana kara DAle, para sAMskRtika vibhAjana kaThina hI nahIM, asambhava hai| ___ aAja hama jisa bhU-bhAgako madhyapradezake nAmase pahacAnate haiM, vaha pUrvakAlameM kaI bhAgoMmeM kaI nAmoMse vibhAjita thaa| yaha nAma to aAMgla zAsanakI dena hai| Aja bhI mahAkosala aura vidarbha do bhAga haiN| mahAkosalako prAcIna sAhityameM uttarakosala kahA gayA hai| rAmAyaNa, mahAbhArata aura purANAdi granthoM meM isa prAntake vibhinna rAjyoMke vivaraNa prApta hote haiN| jaina-kathAtmaka va Agamika sAhityameM kosaladezakA mahattva usakI pragatipara prakAza DAlanevAle ullekha upalabdha hote haiN| ye ullekha usa samayake haiM, jaba 'kosala' avibhAjita thaa| bAda meM uttarakosala aura dakSiNakosala, do bhAga ho gye| uttarako rAjadhAnI ayodhyA aura dakSiNakI rAjadhAnI madhyapradezameM thI / guptatAmrapatroMse isakA samarthana hotA hai / __ mauryakAlake bAda zuMgakAlameM zramaNa paramparAkI donoM zAkhAoMkA vikAsa sImita ho gayA thA, isakA prabhAva madhyapradezapara bhI par3A / bAkATaka zaiva the| unake zAsanakAlameM zaiva-sampradAyake vibhinna svarUpoMko mUrta-rUpa milaa| unakA zAsana Adhunika madhyaprAnta taka thA, parantu vipakSita viSayapara prakAza DAlanevAle sAdhana, isa yugake nahIM milate / hA~, guptakAlIna avazeSoMpara unakA kalA-prabhAva spaSTa hai, jo svAbhAvika hai / guptakAla bhAratakA svarNa yuga mAnA jAtA hai| para madhyaprAntameM isakI kalAke pratIka alpa milate haiM / jabalapura jileke 'tigavA~' grAmameM eka mandira hai, jise vAstuzAstrake siddhAntoMke AdhArapara hama guptakAlIna Aho ! Shrutgyanam Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA jaina-purAtattva kaha sakate haiN| isa mandirakI dIvAlapara bhagavAn pArzvanAthakI mUrti utkIrNita hai / 8vIM sadIke lagabhaga kannojakA eka yAtrI 'umadeva' nAmaka AyA usane mandira banavAyA, jaisA zilotkIrNa lipise avagata hotA hai| madhyaprAntIya itihAsa zodhaka zrI prayAgadattajI zuklakA mAnanA hai ki pUrva yaha jainamandira thA, para bAdameM sanAtanI mandira banavAyA gyaa| Aja bhI tigavA~ meM kaI jainamUrtiyA~ pAI jAtI haiN| guptakAlameM vindhyaprAntameM bhI jainadharmakI sthiti acchI thii| orisA va mAlavameM bhI jainazramaNoMkA apratibaddha vihAra jArI thaa| udayagiri (bhelasA) ko eka guphAmeM pArzvanAthakI eka mUrti utkIrNita thI, para aba phana bhara hai| yaha guptayugIna va lekhayukta hai| isa kAlameM bundelakhaNDameM jaina-AcArya harigupta hue, jo hUNa netA toramANake guru the| - vAkATakoMkA zAsana bundelakhaNDase khAnadezataka thA / caulukyoMne inakI jar3a sApha kii| ve itane prabala the ki pulakezI (caulukya) ne harSako parAjita kara, narmadAke dakSiNameM Anese rokA thA / caulukyoMpara jainasaMskRtikA prabhAva thaa| isakA samarthana tAtkAlika sAhitya va lipiyA~ karatI haiM / Age calakara cAlukya aura kalacuriyoMkA pArivArika sambandha bhI ho gayA thaa| bhadrAvatIkA pANDu-somavaMza bauddha thA, usa samaya vahA~ jaina-dharmakA astitva nizcita rUpase thaa| vahA~ bauddhamUrtiyoMke sAtha jaina pratimAe~ bhI usI samayako aneka pAI jAtI haiN| unameMse kuchekapara "devadharmo'yaM" va bauddhamudrAlekha usI lipimeM pAyA jAtA hai / isa ora liMgAyata paryApta pAye jAte haiM , jo jainake avazeSa haiM / zaivoMke atyAcAroMne inheM dharmaparivartanArtha bAdhya kiyA thaa| ......... "madhyaprAntake bhinna-bhinna zAsakoMkA zilpakalAviSayaka prema" zIrSaka nibandha / DA0 phlITa kArpasa inskripsana iNDikeram bhA0 3 / Aho! Shrutgyanam Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava I0 san AThavIM zatoke bAdakI jainapurAtattvakI paryApta sAmagrI prApta hotI haiM / itanemeM kalacuri vaMzakA udaya hotA hai| isa samaya zilA va mUrtikalA utkarSapara thii| ve isake na kevala premI hI rahe, para unnAyaka bhI the / isa kAlakI jaina pratimAe~ Aja bhI darjanoM pAI jAtI haiM, aura khaMDahara bhii| isapara maiM anyatra vicAra kara cukA huuN| ataH yahA~ piSTapeSaNa vyartha hai| ____ kalacuri kAlameM mahAkosalakA pUrA bhU-bhAga jaina-saMskRtise parivyApta thA / vidarbha meM bhI yahI utkarSa thA / yahA~ taka ki gujarAta jaise dUra prAntake jainAcAryoMko mUrti va mandira pratiSThArtha vahA~ AnA par3atA thaa| navAMgI-vRttikArase bhinna, maladhArI zrIabhayadevasUrine vidarbhameM Akara antarikSapArzvanAthakI pratiSThA vi0 saM0 1142 mAgha zudi 5 ravivArako kI / acalapurake rAjA Ila' yA ela jaina-dharmAnuyAyI thaa| usane pUjArtha zrIpura-sirapura gA~va bhI car3hAyA thA / acalapura una dinoM jaina saMskRtikA kendra thA / dhanapAlane apanI "dhammaparikkhA" yahA~para vi0 saM0 1044 meM samApta kii| AcArya zrI hemacandrasUrijIne bhI apane vyAkaraNameM 'acalapura'kA prAsaMgika ullekha isa prakAra kiyA hai, jo isakI AntaprAntIya pratiSThAkA sUcaka thA"acalapure caloH acalapure cakAralakArayovyatyayo bhavati acalapuraM / / 2, 118 / AcArya jayasiMhasUri (615) ne apanI "dharmopadezamAlA" vRttimeM ayalapura-acalapurameM arikesarI rAjAkA ullekha isaprakAra kiyA hai / "ayalapure digambarabhatto 'arikesarI' rAyA / teNaya kArAvibho mahA Ila rAjAne abhayadevasUri dvArA muktAgiri tIrthapara bhI pArzvanAtha svAmIkI mUrtikI pratiSThA karavAyI thI, zIlavijayajIne isa tIrthakI yAtrA kI thii| Aho! Shrutgyanam Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA jaina-purAtatva 157 pAsAoM paraTThAviyANi titthayara-bimbANi // ( pR0 177 ) / arikesarI rAjA kauna the aura kaba hue ? ajJAta hai / vidarbhake itihAsameM abhItaka to Ila rAjAkA hI patA calA hai, jo parama jaina thaa| arikesarIkA kAla ajJAta hote hue bhI, itanA kahA jA sakatA hai ki 615 pUrva hI huA hai / isI samayameM zilAhAra vaMzameM bhI isI nAmakA rAjA huA hai| acalapura sAtavIM zatAbdIkA eka tAmrapatra bhI upalabdha ho cukA hai| mujhe to aisA lagatA hai ki arikesarI nAma na hokara, vizeSaNa mAtra hai, aura yaha rAjA paurANika nahIM ho sakatA, kyoMki yadi aisA hotA to sampradAya sUcaka vizeSaNa milatA . 12 vIM zatAbdIke pUrva samIpavartI pradezoMmeM, mujhe 'vindhya' kA hI nijI anubhava hai, ki vaha jaina-sthApatyase samRddha thA / ina donoMkA tulanAtmaka adhyayana karanepara spaSTa ho jAtA hai ki ubhayaprAntIya kalAkRtiyA~ pArasparika itanI prabhAvita haiM ki unakA pArthakya kaThina hai| ... kalacuri va goMDavaMza kAlIna jaina-avazeSa madhyapradeza meM bikhare par3e haiM, jinake saMrakSaNako kucha bhI vyavasthA nahIM hai / kahA~-kahA~para haiM, isakA patA, purAtattva vibhAgako bhI zAyada hI ho, aisI sthitimeM unake adhyayana para kauna dhyAna de ? para aba samaya A gayA hai ki ina samucita anveSaNa va saMrakSaNakA, zAsanakI orase prabaMdha honA cAhie, kyoMki yadi koI sAMskRtika bhAvanAse prerita hokara kArya karatA bhI hai, to zAsanako isa pavitratama kAryameM bhI 'rAjanIti' kI gaMdha AtI hai| prastuta prabandhameM maiMne, apanI paidala yAtrA vihAra meM jina jaina-avazeSoMko dekhA, yathAmati unakA adhyayana kara sakA, unhoMkA ullekha karanA samucita samajhA,para yaha prayatna bhI apUrNa hI hai, kAraNa ki abhI bhI bahuta-se khar3ahara DaoN0 bI0 e0 sAlettore, di DaiTa oNpha di kathAkoSa, jainaeNTikverI vaoN0 4-aN0.3| Aho! Shrutgyanam Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava haiM, jahA~ jaina- purAtanAvazeSa vidyamAna haiM, kaiyoMke vaiyaktika adhikAra meM bhI haiM, unakA ullekha maiMne isameM nahIM kiyA hai / kucheka avazeSoMkA paricaya yA sUcanAtmaka ullekha prAnta ke pratiSThita vidvAn sva0 DaoN0 hIrAlAla va sva0 gokulaprasAda aura unakI paramparA ke anusAra, hindI gaz2eTiyara taiyAra karanevAle mahAnubhAvoMne apane-apane granthoM' meM kiye haiM / para aba unakA punarnirIkSaNa vAMchanIya hai / kyA mAlUma ve avazeSa Aja vahA~ haiM yA nahIM / rohaNakher3a yaha grAma vidarbhAntargata dhAmaNagA~va se khAmagA~va ke mArgapara 8 veM mIlapara avasthita hai / tatrastha avazeSAvalokanase jJAta hotA hai ki kisI samaya yaha unnatizIla nagara rahA hogaa| saMskRta sAhitya va bhAratIya jyotiSazAstra ke racayitA, kucha vidvAnoMko janma denekA saubhAgya ise prApta thA / apabhraMza sAhitya mahAn kavi puSpadanta isI nagarake, honekI kalpanA zrInAthUrAmajI premIne kI hai| mahimna stotrake nirmAtA aura apabhraMza bhASAke mahAkavi 158 've grantha ye haiM - damoha - dIpaka, jabalapura - jyoti, sAgara-saroja, durga-darpaNa, narasiMha-nayana, nimAr3a-nizAkara, vilAsapura- vaibhava, cA~dA-candrikA, sivanI - sarojinI, maMDalA- mayUkha, jhAr3akhaMDa jhanakAra, aSTarAja aMbhoja, hozaMgAbAda- huMkAra, ina granthoMmeM madhyaprAntake itihAsakI sAmagrI bharI par3I haiM / para aba ye grantha anupalabdha haiM / nirdezita purAtattva sAmagrIkA punarnirIkSaNa apekSita hai / 'jaina-sAhitya ke praNetAoMne bhAratIya sAhityake vikAsa meM jisa udAratAkA paricaya diyA hai, vaha ullekhanIya hai / ve jana-viSayaka utpreraka sakriya yojanAoM meM sarvAgra sthAna rakhate the / jainetara uccatama sabhI viSayoMke mUlyavAn granthoMpara apanI AlocanAtmaka vRttiyA~ va vyAkhyAe~ nirmANa kara, mAnava samudAya ke sAMskRtika stara paripoSaNArtha aura ucca bhAvanAoMse anu Aho ! Shrutgyanam Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA jaina-purAtatva puSpadanta eka hI vyakti mAne jAte haiN| etadartha prabala va puSTa pramANa apekSita haiN| ' yahA~ ke bAlAjIke navIna mandirake sAmane rAmA paTelake khetameM kucha purAtana bhagnAvazeSa haiM, jinameM eka padmAsanastha, 3 phITa U~cI pratimA bhI hai| saubhAgyase yaha akhaMDita hai| kalAkI dRSTi se atyanta mahattvapUrNa na hote hue bhI, vahA~ jainadharmake astitvakI dRSTi se kAphI mahattvapUrNa hai| pArzvavartI purAtana stUpAkAra katipaya stambhoMpara bhI jainapratimAe~ khudI huI haiN| kumbhakalaza, nandyAvarta Adi cihnoMse vidita hotA hai ki nissandeha tathAkathita sabhI avazeSa jainamandirake hI haiN| tannikaTavatI zaiva mandira meM ambikA, cakrezvarI Adi jainadeviyoMkI pratimAe~ bahuta hI sundara, kintu atyanta arakSita avasthA meM vidyamAna haiM / inakI racanA-zailIse jAna par3atA hai ki ve bArahavIM zadIke avazeSa haiM / nagarake dakSiNa aura pazcimakI ora kucha jaina-mUrtiyoMke avazeSa dRSTigocara hote haiM / inakA khaNDana sAmpradAyika vidveSajanita vRttise prerita huA hai| mere sammukha hI eka sanyAsIne, jo vahA~ke bAlAjIke mandira meM rahate the aura mujhe purAtanAvazeSa batAneke lie mere sAtha cale the, lahase dakSiNakI khaDgAsana jainapratimAke mastakako dhar3ase alaga kara, prasanna hue / yahA~para mujhe anubhava huA ki mUrti-bhaMjana yA purAtana Arya-kalA-kRtiyoMke khaNDita honekI kalpanA jaba hama karate haiM; pramANita kara jainadharmakI mahatI udAratAkA paricaya diyA hai| anya stuti, stotroMkI bhA~timahimna stotrakI pAdapUrti jainAcAryoM ne vibhinna prakAra karake bhAratIya pAdapUrti viSayaka sAhityameM abhivRddhi kI hai| sAtha hI RSabhadeva mahimna' aura mahAvIra mahimna stotroMkI svatantra racanA kara unapara vRttiyA~ bhI nirmita kara, mAnava hRdayako bhaktisikta banAnekA prayAsa kiyA hai| ina TIkAoMmeM aJcalagacchIya zrI RSivarddhanasUri nirmita TIkA atyanta mUlyavAn hai, isakI sundara prati jarmanasthita barlina vizvavidyAlayameM surakSita thii| Aho! Shrutgyanam Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 khaNDaharoMkA vaibhava taba aksara sabhI loga musalamAnoMko badanAma karate haiM, parantu yaha to bhulA hI diyA jAtA hai ki hamArI kalAtmaka sampattikA nAza jitanA mlecchoMdvArA nahIM huA, usase bhI kahIM adhika hamArI hI dhArmika asahiSNuvRttidvArA huA hai| kAraMjA akolA jile meM hai / zvetAmbara jaina tIrtha mAlAoMmeM isakA ullekha bar3e gauravake sAtha kiyA gayA hai / yahA~se kucha dUra eka devI-mandirake pAsa gAr3IvAnoMkA par3Ava hai, vahA~ jo stambhAMza bikhare par3e haiM, unapara khaDgAsana va padmAsanameM bahuta-sI digambara-jaina-mUrtiyA~ khudI huI haiM / kucha staMbhoMko to logoMne mandirakI pair3ImeM lagA diyA hai / 'elajapuri kAraMjA nayara dhanavanta loka vasi tihA~ sabhara, jinamandira jyoti jAgatAM deva digambara karI rAjatA // 21 // tihA~ gacchanAyaka dIgambarA chana sukhAsana cAmaradharA, zrAvaka te suddhadharamI vasi bahudhana agaNita tehani achi // 22 // vagheravAlavaMziM siNagAra nAmi saMghavI bhoja udAra, samakitadhArI jinani nami avara dharama syUM mana navi rami // 23 // tehane kule uttama AcAra rAtri bhojana no parihAra,. . nityaI pUjA mahocchava kari motI coka jina Agali bhari // 24 // paMcAmRta abhiSeki ghaNIM nayaNe dIThI te mhi bhaNI, guru sAhamI pustaka bhaMDAra tehanI pUjA kari udAra // 25 // saMgha pratiSThA ni prAsAda bahu tIratha te kare AlhAda, karaNATaka kuMkaNa gujarAti pUraba mAlava ni mevAti // 26 // dravyataNA moTA vyApAra sadAvarta pUjA vivahAra, . tapa japa kariyA mahocchava ghaNA kari jinazAsana sohAmaNA // 27 // saMbata sAti satari sahI gar3ha girinAri jAtrA kahI, lASa eka tihAMvAvarI ne dhana manAthanI pUjA karI // 28 // Aho! Shrutgyanam Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA jaina purAtatva nAMdagA~va yaha amarAvatIse nAgapura jAnevAle mArga para 10 veM mIla para, mArga se kucha dUra avasthita hai / yahA~ digambara jaina mandira sthita dhAtu pratimAoMke lekha lete samaya eka atyanta mahattvapUrNa lekha dRSTigocara huA jo kAraMjAke itihAsapara mahattvapUrNa prakAza DAlatA hai, jo isa prakAra hai / - svasti zrI saMvat 1541 varSe zAke 1461 ( 1406 ) pravarttamAne kodhItA saMvatsare uttaragaNe mAse zukla pakSe 6 dine zukravAsare svAtinakSatre''...'yoge ra kaNe mi0 lagne zrIbarAT (1 i ) deze kAraMjAnagare zrI zrI supArzvanAtha caityAlaye zrIma ( 1 bhU ) lasaMghe senagaNe puSkaragacche zrImat -- vRdhasena -- gaNadharAcArye pAraMparyodgata zrIdevavIra bhaTTAcAryAH // teSAM paTTe zrImadbhAya rAjaguru vasundharAcArya mahAvAdavAdIzvara rAyavAdirpivA mahAkavidvajjana sArdhaM ( ) bhauma sAbhimAna vAdIbhasiMhAbhinaya traiH ..... vizvasomasenabhaTTAkaNAmupadezAt zrIgheravAla jAti khaDavADa gotre aSTottarazatamaho saMga zikharabaddha prAsAdasamuddharaNadhIra triloka zrI jina mahAbimboddhAraka - aSTottarazata zrIjinamahApratiSThAkAraka aSTAdazasthAne aSTAdazakoTizrutabhaMDAra saMsthApaka, savAlakSabandI mokSakAraka, medapAdeze citrakUTanagare zrIcandraprabhajinendra caityAlayasthAne nijabhujo pArjitavittavalena zrIkIrtistaMbha Aropaka sAha jijA suta sA0 puna siMhasya " sAhaveu tasya bhAryA puI tukAra tayoH putrazcatvAraH teSu prathama putra 16.1 . Aho ! Shrutgyanam mamudrA saMghavacchala kIo lAchitaNo lAho tihAM lIo, parabiM pAI sIAliM dUdha ISurasa nAliM suddha // 26 // elAphUli vAsyAM nIra paMthIjananiM pAI dhIra, paMcAmRta pakavAne bharI poSiM pAtraja bhagati karI ||30|| bhoja saMghavI suta sohAMmaNA dAtA vinai jJAnI ghaNA, arjuna saMghavI padArathanAtha 'zItala saMghavI kari zubha kAma ||31 // prAcIna tIrthamAlA saMgraha bhAga 1 pR0 114-115 / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava sAha lakhamaNa... caityAlayoddharaNadhIreNa nijabhujopArjitavittAnusAre mahAyAtrA pratiSThA tIrtha cetra 162 prAcIna digaMbara jaina - sAhitya meM kAraMjAkA sthAna atyaMta ucca hai / satrahavIM sadI meM Arthika dRSTise barAra meM kAraMjAkA sthAna pradhAna mAnA jAtA thA / uparyukta pratimA-lekhase spaSTa hai ki usa samaya bar3e-bar3e vidvAn vahA~para nivAsa karate the / bhaTTAraka vizvasomasena usa samaya ke jainasamAjameM kAfI prasiddha vyakti mAlUma par3ate haiM, kyoMki unakI pratiSThA ke do lekha nAgarAkI digambara jaina - mUrtiyoMpara utkIrNita haiN| saMbhava hai, usa samaya unakA Agamana vahA~para huA ho; kyoMki unhoMne 108 pratiSThAe~ bhinnabhinna sthAnoMpara karavAI thIM / Apake aitihAsika jovana paTapara prakAza DAlanevAlI 'puruSArthasiddhayupAya' aura karakaNDu caritra'kI hastalikhita pratiyoMkI puSpikAe~ hamAre saMgraha meM haiN| prazastise mAlUma hotA hai ki Apa pratibhAsaMpanna granthakAra bhI the / Apane svAmI kuMdakundAcArya - viracita 'samaya sAra' para vRtti evaM 'amarakoSa' kI hindImeM TIkAe~ kI thIM / ArabIke saitavAloMke jaina - mandira meM eka atyanta kalApUrNa aura madhya kAlIna dhAtu pratimA avasthita hai / samasta prAnta meM upalabdha jaina- dhAtu-pratimAoMmeM isakA bahuta hI mahattvapUrNa sthAna hai / isakI kalA apane DhaMgakI aura sarvathA svatantra hote hue bhI cittAkarSaka hI nahIM, vicArottejaka bhI hai| mUla pratimA arddha padmAsana lagAye, kamalAsana- sthita hai / pazcAt bhAgameM spaSTarUpeNa takiyA banAyA gayA hai| jaina - mUrti meM takiyekA honA eka Azcarya hai, kyoMki isaprakAra ke upakaraNa ke ullekha evaM udAharaNa hamAre dekhane meM nahIM Aye / bauddhoM meM isakI prathA thI / mUrtikA mukhamaMDala sundara evaM sajIvatAkA 1 paricAyaka hai / skandha- pradeza evaM zarIra - vinyAsa to uttama kalAkArakI kalAke zuddhatama bhAvoMkA hI jvalanta pratIka hai / kalAkArakA hRdaya aura mastiSka donoM hI isa anupama kRtike nirmANa meM pUrNataH saMlagna the / Aho ! Shrutgyanam Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-purAtattva 163 takiyeke ubhaya pakSameM khar3e grAsa bahuta hI sundara vyakta kiye gaye haiM, jo avAntara pratimAoMke skandhapara paMjA jamAye hue haiM / Upara magaramacchakI mukhAkRtiyA~ itane sundara DhaMgase aMkita haiM ki eka-eka dA~ta aura jihvAkI rekhAe~ evaM cakSu sthAnapara par3I huI sikur3ana spaSTa hai| mUla pratimAke UparI bhAgameM chatra-traya ullikhita haiM / inake cAroM ora pIpalakI pattiyA~ spaSTa aMkita haiM / chatra kamalapuSpakI yAda dilAye binA nahIM rahate / pratimAmeM caubIsa tIrthaMkaroMkI laghu pratimAe~ pAyI jAtI haiM, jo sabhI arddha-padmAsanastha haiM / mUla pratimAke skandha-pradezake UparI bhAgameM cAmarayukta ubhaya paricAraka vizeSa prakArakI bhAvabhaMgimA vyakta karate hue khar3e haiN| mukhamaMDala bhinnabhinna bhAvoMkA vyaktikaraNa karatA hai / mastakapara mukuTa itanA sundara aura chavikA dyotaka hai, mAno ajantAke hI deva yahA~ avatIrNa ho gaye hoM / a~guliyoMkA vinyAsa atIva AkarSaka hai / gandharvake caraNa-bhAga yadyapi agra bhAgase dabe hue haiM; para pratimAke pazcAt bhAgase vidita hotA hai ki kadalI vRkSatulya caraNa-racanA itanI sUkSmatAse kI gaI hai ki romarAjike chidratakakA AbhAsa mile binA nahIM rahatA / mUla pratimAke ubhaya caraNa-bhAgameM kramazaH dAhine deva aura bAyeM deva aura devIko pratimAe~ banI huI haiM, jo donoM caturbhuja evaM arddhapadmAsanastha haiM / devake cAroM hAthoMmeM Ayudha AdikA bAhulya hai| vividha prakArake AbhUSaNoMse vibhUSita hote hue bhI mukhamaNDalapara vRddhatvasUcaka evaM ghRNAke bhAva na-jAne kyoM vyakta kiye gaye haiM / mastiSka paTalapara bhRkuTI car3hI huI hai| devake caraNa zarIrako apekSA kAfI choTe aura sthUla haiN| devIkI caturbhujI pratimA arddha-padmAsanastha hai / dAhine hAthameM bIjapUraka bijaurA evaM urameM zaMkhAkRtivat AyudhakA AbhAsa milatA hai| bAyeM hAthase gadAkA cihna aura dUsarA hAtha AzIrvAdAtmaka mudrA vyakta kara rahA hai| devIke vibhinna aMgoMpara Avazyaka AbhUSaNa aura bhI zobhAmeM abhivRddhi kara rahe haiM / isa prakArakI caturbhujI devIkI pratimA dekhakara mUrti-vijJAnake kucha hamAre paricita vidvAnoMne dhAraNA banA lI thI Aho! Shrutgyanam Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava ki isa pratimAko tArAdevIkI pratimA hI kyoM na mAnA jAya, parantu gaveSaNA karanepara. vidita huA ki bauddha-tAntrika-sAhityameM tArAdevIkA jaisA varNana ullikhita hai, usa varNanakA AMzika rUpa bhI prastuta pratimAmeM caritArtha nahIM hotA / prajJApAramitAkI eka pratimA hamAre avalokanameM avazya AI hai, para usakA isase koI sambandha nahIM / dUsare jaina-parikara meM isa devIko kahIM bhI koI sthAna nahIM milA hai| pratimAke nimna bhAgameM cAroM ora grAsa bane haiN| sArI pratimA cAra khambhoMpara sthita hai / sampUrNa pratimAkA, DhAMcA eka mandirake zikharako dRSTimeM lA detA hai / uparyukta vibhAgameM bhinna-bhinna prakArakI AkRtiyA~ utkIrNita haiM, jo tatkAlIna bhAratIya saMskRtike vizuddhatama svarUpako bar3e hI sundara DhaMgase vyakta karatI haiM / yadyapi pratimAkA nirmANa-kAla spaSTarUpase vyakta karanevAlA koI lekha vidyamAna nahIM hai; para isa mUrtikI kalAse hama nizcita rUpase kaha sakate haiM ki ye saMbhavataH 10 vIMse 12 vIM zatIkI nirmita hai| mUrti uttarabhAratIya mUrtikalAse prabhAvita hote hue bhI madhyaprAntIya vizeSatAoMse yukta hai| . bhadrAvatIqA madhyaprAntake itihAsameM bahuta hI mahattvapUrNa sthAna hai| purANAdi prAcIna sAhityameM isakI bar3I mahimA gAI gaI hai| yahA~ke bahusaMkhyaka bhagnAvazeSoMko dekhanese mAlUma hotA hai ki jainoM aura bauddhoMkA yahA~para eka samaya pUrNa prabhAva thaa| yahA~ke kSatriya rAjA bauddha dharmako mAnate the, jaisA ki tatrastha bIjAsana-gufAke lekhase vidita hotA hai / yahA~para jaina-dharmake prAcIna avazeSa bhI pracura parimANameM upalabdha hote haiM / isa samaya mandira meM mUlanAyaka pArzvanAtha prabhukI jo pratimA hai, vaha bhI yahIMse prApta huI hai| sunA jAtA hai ki eka aMgrejako svapnameM yaha mUrti dikhI aura bAdameM prakaTa huii| usa a~grejako uparyukta 'vizeSake lie dekheM "bauddha purAtattva" zIrSaka merA nibandha / Aho ! Shrutgyanam Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA jaina-purAtattva mUrtipara atyanta zraddhA thii'| yahA~ ke ambikAdevIke mandira meM aneka jaina pratimAe~ aura purAtana jaina-mandiroMke dhruTita stambha asta-vyasta par3e haiN| kahA jAtA hai ki ye mUrtiyA~ vahA~se cAra phalAMga dUra eka TIlese lAkara yahA~ rakhI gaI haiN| sUkSma rItise dekhA jAya to spaSTa mAlUma hogA ki pahale yaha jaina-mandira yaa| mandirake toraNameM 14 mahAsvapna aura kumbha kalazAdi bane hue haiN| bhadrAvatIse 1 // mola dUra jo bijAsana gufA hai, usake barAmademeM bhI cAra prAcIna jaina-mUrtiyA~ aura eka sarasvatIkI mUrti avasthita hai| bhadranAgake mandirake stambhoMpara bhI jaina-mUrtiyA~ banI huI haiN| isa prakAra bhadrAvatImeM 50 se Upara 10 vIMse lekara 13 vIM zatIkI mUrtiyA~ upalabdha haiM, jinakI mUrti vijJAnazAstrakI dRSTi se vizeSa mahattva hai| paunAra - yaha grAma vardhAse nAgapura jAnevAlI sar3akapara, AThaveM mIlapara hai / yaha vahI grAma hai, jahA~ sarvaprathama AcArya vinobA bhAvene mahAtmA gAMdhI dvArA pracArita vyaktigata satyAgraha kiyA thA / eka samaya yaha grAma vAkATaka-sAmrAjyako rAjadhAnI thaa| kahA jAtA hai ki mahArAja pravarasenakA basAyA huA pravarapura, yahI pavanAra hai| aitihAsika dRSTise isa kathAmeM AMzika satya avazya hai, kyoMki mahArAja pravarasenakA jo dAnapatra yahA~ prApta huA hai, usake anusAra yahA~ ke purAtana bhagnAvazeSoMmeM vAkATaka sAmrAjyakA kucha asara avazya rahA hai| vahA~para cAra vizAlakAya jaina-pratimAe~ evaM khaNDaharoMmeM jaina-dharmopayogI paTTaka hamane svayaM dekhe haiM / sAtha hI nadIke tIrapara kucha aise stambha bhI pAye gaye haiM, jinapara kalaza va svastika utkINita o, Middletom-Stewart, "The Dream God" The Times of India illustrated weekly, july 6, 1924, P. 10-12, Aho! Shrutgyanam Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava haiM / yahA~para 14 vIM zatAbdIkA eka lekha bhI milA hai, jo digambara jainaitihAsakI dRSTi se mUlyavAn hai / bhaTTAraka padmanAbhakA ullekha isI lekhameM hai| I0 sa0 1645meM jaba hamArA cAturmAsa rAyapurameM thA, taba usa mUla lekhako prApta karanekA prayAsa hamane kiyA thA / para mAlUma huA ki aneka pASANoMke sAtha vaha bhI kisI makAnakI dIvAra meM lagA diyA gayA hai / isakI eka pratilipi avazya hamAre pAsa surakSita hai| aba bhI kabhI-kabhI yahA~para prAcIna sikke mila jAte haiN| ___ kelajhara-paunArase 10 mIla dUra nAgapurakI ora hai / prAcIna gaNapati mandira honese yaha eka choTA-sA tIrthasthAna-sA ho gayA hai / kahA jAtA hai ki yaha vahI mandira hai jisakI pUjA nAgapurake bhoMsale jaba yahA~ rahate the, kiyA karate the| yaha mandira kilemeM hI hai| kilemeM vApikAke pAsa digambara-zvetAmbara-pratimAe~ utkIrNita haiN| kalAkI dRSTise atyanta sAdhAraNa haiM / tatrasthita katipaya stambhoMmeMse eka stambhapara bhagavAnkA samavazaraNa bahuta hI sundara kalAtmaka DhaMgase khudA huA hai| hamane purAtattvaavazeSoMmeM stambhoMpara kahIM bhI itanA sundara samavazaraNa khudA nahIM dekhA / stambhoMke khaNDita hote hue bhI mUla vastu yathAvat surakSita hai| afasosa isI bAtakA hai ki ina stambhoMpara gobarake kaNDe sukhAye jAte haiN| . sindI-kelajharase 7 mIla dUra hai| yahA~ digambara jaina-mandirameM 36 iMca U~cI padmAvatI devIkI eka sundara manohara prAcIna pratimA surakSita hai| mUrti sarvathA akhaNDita hai| mastakapara bhagavAn pArzvanAthakI pratimA virAjamAna hai / isa mUrtikI kalA asAmAnya hai / zarIrakA koI bhI avayava aisA nahIM, jahA~para sUkSma koraNI na kI gaI ho| prAcIna AbhUSaNoMkI dRSTi se isa mUrtikA vizeSa mahattva hai| pUre prAntake bhramaNameM aisI manohara devIkI mUrti hamAre avalokanameM nahIM aaii| ____ nAgapurake adbhutAlayameM prAcIna jaina-tIrthaMkara aura deva-deviyoMkI sundara mUrtiyA~ surakSita haiN| adhikatara pratimAe~ kalacuri-kalAse prabhAvita Aho ! Shrutgyanam Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA jaina-purAtattva 167 mAlUma hotI haiM / sivanIke digambara-jaina mandira meM 13 vIM zatIkI lagabhaga 7 mUrtiyA~ haiM / ye dhunasaurase lAI gaI haiN| dalasAgarake ghAToMmeM bhI sundara jainamUrtiyA~ jar3a dI gaI haiM / yahA~ ke prasiddha mutsaddI zrAvaka lakSmIcandrajI bhUrAke pautrake saMgrahameM eka khaMDita sphaTika ratnako jaina-pratimA hai / sivanIse jabalapura-roDapara 20 veM mIlapara chaparAke digambara jaina-mandirameM 11 vIM zatIkI eka jaina mUrti virAjamAna hai / isa mUrtiko dekhakara haThAt kahanA par3atA hai, mAno kalA hI mUrti-rUpameM avatarita huI hai / mUrtikA parikara atIva AkarSaka hai / donoM ora khaDgAsanastha karNa-nikaTavartI deviyA~ aura nimna bhAgameM kucha paricArikAe~ utkIrNita haiM / mUrtikA siMhAsana khaMDita hai / zyAma pASANapara isa prakArako mUrtiyA~ prAntameM bahuta kama pAI jAtI haiM / kahA jAtA hai ki yaha mUrti kisI samaya dhunasaurase lAI gaI thii| jabalapurakA madhya-pradeza ke itihAsameM viziSTa sthAna hai| zilAntargata lekhoMmeM isakA 'jAbAlipattana' nAma prasiddha hai / prAcIna rAjadhAnI gar3hA yA karNavela thI / yahA~ 600 varSa pUrva ke khaNDahara vartamAna haiN| karNadeva kalacurine ise basAyA thA / 11 vIM zatAbdImeM madhyaprAntAntargata mahAkosalake adhipati kalacuri evaM gujarAtake cAlukya the / ubhaya rAjavaMzoMke ArAdhyadeva ziva the| donoMne zivake vizAla mandira nirmANakara yogya mahanta rakhe the| jaina-dharmakA Adara yoM to donoM hI karate the; para cAlukya rAjavaMza vizeSa rUpase karatA thaa| zilpa-sthApatya-kalAkA prema donoM hI rAjavaMzoMko thA / zilpakalAkI dRSTi se baMgAlake pAlavaMzIya narezoMkI tulanA hama uparyukta ubhayavaMzoMke sAtha AsAnIse kara sakate haiN| sUkSma-se-sUkSma koraNI, AbhUSaNoMmeM vaividhya, pASANako saphAI, ceharoMpara sajIvatA Adi ina rAjavaMzoM dvArA pracArita kalAoMke pradhAna guNa haiM / mahAkosalake karNadevane jisaprakAra apane putrako rAjagaddIpara AsInakara svanivAsArtha karNavela nAmaka nUtana nagarI basAyI, ThIka usI prakAra gujarAtake cAlukya karNadevane svaputra siddharAjakI rAjyapadapara adhiSThitakara apane lie karNAvatI nagarI Aho ! Shrutgyanam Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 khaNDaharoMkA vaibhava basAI / jabalapura meM jainoMke ubhaya sampradAyoMke paryApta mandira haiM, jinameM aneka kalApUrNa jaina-pratimAe~ surakSita haiN| prAntIya khaNDaharoMmeM upalabdha sabhI pratimAoMmeM hanumAnatAla digambarajaina-mandirameM surakSita pratimAkA sthAna bahuta U~cA hai| kalAko sajIvatA to pratimAke aGga-pratyaMga para vAzarUpeNa aMkita hai / yaha pratimA eka banda kamaremeM rakhI huI padmAsanapara virAjamAna hai / isakI lambAI-caur3AI 744 // phITa hai| svAbhAvika utphulla badanapara apUrva zAnti, prabhA, komalatA aura mahAn gambhIratAke darzana hote haiN| mastakapara keza-vinyAsa to nahIM haiM, para tattulyAkRti (dhUgharavAle bAla-jaisI) AkarSaka hai / lambe karNa aura kalAyukta saundarya vRddhi karanevAle haiM / ubhaya skandha kezAvalise suzobhita haiN| parikara sApekSataH isakA parikara svatantra jaina-kalAkRtikA svarUpa hote hue bhI, bAhya alaMkaraNa bauddha parikarameM vyavahRta kalAse sambandha rakhate haiN| aSTapratihAryameM bhAmaNDala prabhAvalikI gaNanA kI gaI hai| sAmAnyataH samasta jaina-pratimAoMmeM isakA rahanA anivArya mAnA gayA hai, parantu isa pratimAkI prabhAvalimeM jitanI bArIkase bArIka rekhAe~ aMkita haiM evaM jitanI pAradarzitA parilakSita hotI hai evaM nikaTavartI belabUToMkA sukumAra aMkana pAyA jAtA hai, niHsaMdeha adyAvadhi anyatra dRSTigocara nahIM huaa| prabhAvalikI rekhAe~ itanI sUkSma haiM ki eka rekhApara saralatApUrvaka chenI nahIM calAI jA sktii| 23|423se kama prabhAvalikA bhAga na hogA, jitanI mahattvapUrNa prabhAvalikI koraNI hai, utanI hI sundara, AkarSaka khudAI chatrakI hai / jainamUrtimeM pAye jAnevAle prAyaH UparI tIna bhAgoMmeM vibhAjita rahate haiM evaM daNDakA sarvathA abhAva rahatA hai, para prastuta pratimA isakA apavAda hai, kAraNa ki jisaprakAra prAcIna yakSapratimAoMmeM chatrako thAmane ke lie daNDakI apekSA rahatI hai, ThIka usI prakAra yaha chatra bhI hai| prabhAvalike ThIka madhya bhAgameM chatra-daNDa hai jo. Aho! Shrutgyanam Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA jaina- purAtattva 166 Upara jAkara kramazaH tIna ora golAIko liye hue hai / chatrameM yakSa chatroMke samAna isaprakAra sUkSma khanana kiyA gayA hai ki bAr3hameM ho hI nahIM sakatA / chatrake madhya bhAgameM kamala karNikAe~ haiM / tadupari vizAla chatra Squire paune tIna phITase kama na hogA / sAmAnyataH jaina- mUrtiyoM meM pAye jAnevAle chatroMkI apekSA kucha baibhinnya hai jaise yakSa- mUrtiyoM meM vivartita chatroM meM agrabhAgake muktAkI lar3eM ardhagolAkAra rahatI haiM vaisA hI kana yahA~ hai / tadupari sikur3anako liye hue vastrakI jhAlarake samAna rekhAe~ haiM, tadupari prabhAvalimeM vivartita belabUToMse bhinna zrAkRtiyA~ khacita haiM / tadupari ulTI arthAt ghaMTAkRti sUcaka kamala-karNikAe~ haiM / sarvocca bhAgameM do hAthI sUMr3a milAye hue ubhaya ora isa prakAra utkIrNita haiM, mAno ve chatrako thAme hue haiM / kAnake uThe hue bhAga, galekI tanI huI rekhAe~ evaM A~khoMke Uparake camar3ekA khiMcAva isa bAta ke dyotaka haiM ki ve apane kartavya pAlana meM utsukatApUrvaka niyukta haiN| Avazyaka AbhUSaNoM se ve bhI baca nahIM pAye / Upara kucha AkRtiyA~ aMkita haiN| hAthIke Upara choTI-sI bhUla par3I hai / haudA kasA huA hai, evam pITha se kaTi pradezataka kiMkiNIse suzobhita haiN| hAthiyoMke isaprakAra ke gaThana se anumAna kiyA jA sakatA hai ki isa vaijJAnika yugameM bhI hAthIpara baiThanekI zailo meM koI khAsa parivartana nahIM huA / dharmamUlaka kalAkRtiyoM meM bhI janajIvanakI upekSA una dinoMke kalAkAroM dvArA na hotI thI, parikara meM hAthI kamalapara AdhRta haiM / tannimna bhAgameM arthAt chatra ke ThIka nIce ubhaya ora " do yakSa evaM cAra nAriyA~ gaganavicaraNa karatI banAI gaI haiM / gandharvake hAtha meM par3I huI mAlAe~ guthI huI ke samAna - car3hAne ko utsuka hoM / sApekSataH puruSoMkI mukhamudrApara sukumAra aura svastha saundaryakI rekhAe~ pratisphuTita huI haiM / mastakapara kiroTa mukuTa pahinA hai / isa prakAra ke kirITa mukuToM kA vyavahAra gar3havA ke avazeSoM meM bhalIbhA~ti pAyA jAtA hai / kaTanIse prApta dazAvatArI viSNu pratimA ke mastakapara bhI isI prakArakI mukuTAkRti hai / tAtparya ki kirITa mukuTakA vyavahAra zreSTha kalAkAra prAyaH 11vIM zatItaka to 1 12 Aho ! Shrutgyanam Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 khaNDaharoMkA vaibhava saphalatApUrvaka karate rahe haiM / isa pratimA nimna bhAgameM do yakSoMke mastakapara bhI kirITa mukuTa haiN| ye abhItaka pAye jAnevAle mukuToMmeM, nirmANako dRSTi se evaM sUkSma rekhAoMke lihAz2ase anupama haiN| yakSa evaM paricArakoMke mukuTa evaM mukha-mudrAkI bhAva-bhaMgimA jisa rUpameM vyakta kI gaI hai, use dekhakara to yahI mAnanA par3atA hai ki isake kalAkAroMne ajantAkI rekhAoMse preraNA lekara isa saphala kRtikA nirmANa kiyaa| tatkAlIna pAye jAnevAle bauddha zilpAvazeSoMse ye kalpanA sahaja hI samajhameM AtI hai ki una dinoM bauddhoMkA zilpa-kalAmeM prabhutva thA, aisI sthitimeM ajantA yA guptakAlIna mUrti aura citrakalAko rekhAoMkA vismaraNa kaise ho sakatA thaa| paricArakoMmeM bhI bauddha prabhAva spaSTa hai| dA~yeM-bA~yeM hAthoM meM kamala-daNDa lipaTe hue haiM / jaina mUrtiyoMmeM yaha rUpa kama milatA hai, bauddhoMmeM adhika / sirapurako dhAtu mUrtiyA~ isake udAharaNa svarUpa rakhI jA sakatI haiM / niHsaMdeha paricArakoMke aMkanameM jo svAbhAvikatA evaM sajagatA hai, vaha anyatra kama hI milatI hai / dAyeM paricArakake bAyeM hAthakA adhakhilA kamala, pakar3anevAlI mUrtiyA~ kitanI svAbhAvika haiM, zabdoMkA kAma nahIM, netroM dvArA hI anubhava kiyA jA sakatA hai| paricArakake nIce ubhaya ora nArI khar3I huI hai| hAthameM mAlA to hai hI, parantu kohanItaka phUla rakhanekI TokanI pahu~ca gaI hai / nArIpara adhika AbhUSaNa lAdakara sambhrAnta parivArakI apekSA vaha janatAkI pratinidhitrI lagatI haiN| mahAkosalakI mUrtiyoMke pRSThabhAgameM prAyaH sA~cIke toraNakA anusaraNa karanevAle Horizontal pillars milate haiM, parantu prastuta pratimAkA nirmAtA kevala korA kalAkAra na hokara jaina-pratimA-vidhAnako sUkSma bAtoMkA jJAtA bhI jAna par3atA hai| usane donoM ora do stambha to z2arUra khudavAye, para donoMkI milAnevAlo madhyavartI paTTikA na banane dii| kAraNa ki vaha sthAna prabhAvalise vyApta hai| mUla pratimAke nimna bhAgameM AkRtiyA~ khiMcI huI haiN| yadyapi isakA nirmANakAla varNamAlAke akSaroM meM Aho ! Shrutgyanam Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA jaina-purAtattva nahIM hai| parantu kalAkArakI AtmA yA usake dvArA khiMcI huI rekhAe~ maunavANImeM apanA nirmANakAla svayaM kaha rahI haiM / 10 vIM zatIko pUrvakI aura 11 vI kI bAdakI yaha kRti nahIM ho sakatI, kAraNa spaSTa hai / vastroMkI zaleM evaM nAriyoMke mukha tatkAlIna evaM tatparavartI vikasita zilpakalAse mela rakhate haiN| hoThoMkI muTAI, karNaphUla evaM nAsikA ye vizuddha mahAkosalIya upakaraNa haiN| puruSoMkI nAka Poninted hai, vahIM kRtrimatA hai / avaziSTa svAbhAvika evaM janajIvanase sambandhita hai| - upayukta vizAla maMdira meM tevarase lAI huI kucha aura jaina-mUrtiyA~ evaM jainamandirake stambha-khaNDa virAjamAna haiN| eka pratimA, yadyapi aparikara hai, tathApi usakI mukhAkRti evaM zArIrika aMgopAMgoMkA gaThana prekSaNIya hai / parikara vihIna mUrtiyoMmeM yahI mUrti mujhe sarvazreSTha aNcii| isa mandirameM marAThA kalamake kucha bhitti-citra pAye jAte haiN| jainadharma evaM tadAzrita kathAoMke prasaMgake atirikta 14 rAjaloka 23 dvIpa Adike nakze bhI haiN| pUre maMdirameM eka chatakI rekhAe~ evaM ina citroMke atirikta prAcInatAkA AbhAsa de sakaneke yogya sAmagrI nahIM hai| jabalapurase cAra mIlapara choTI-sI pahAr3Ike Upara eka sthAna banA huA hai, jise loga pisanahArI kI mar3hiyA kahate haiN| isakA vAstavika itihAsa aprApya hai, kintu kiMvadantIke AdhArapara kahA jA sakatA hai ki durgAvatIkI sinahArI zrAvikA thii| usIne isakA nirmANa krvaayaa| gumbajake Upara abhI bhI cakkIke do pATa lage hue haiN| uparyukta kalpanA puSTa ho jAtI hai| tripurI tripurIkA jitanA aitihAsika mahattva hai, usase bhI kahIM adhika mahattva mahAkosalIya purAtattvakI dRSTi se hai| kalacuri vAstukalApara prakAza DAla sakeM, vaisI sAmagrI to tripurImeM upalabdha nahIM hotI, para hA~ mahAkosalIya Aho ! Shrutgyanam Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 khaNDaharoMkA vaibhava mUrtivijJAna ke kramika vikAsapara va kalacurikAlIna mUrtikalAko Alokita karanevAle agaNita sauMdaryapuMja sama pratIka tatrastha khaMDahara,vRkSatala evaM sarovara ke kinAroMpara arakSita-upekSita dazAmeM par3e haiN| becAre katipaya pratIka to vRkSoMkI jar3oMmeM isa prakAra lipaTa gaye haiM ki unakA saMketAtmaka astitvamAtra hI raha gayA hai| mahAkosalakI yaha rAjadhAnI jainapurAtana avazeSoMkI bhI rAjadhAnI hai| yahA~se uccakoTikI kalApUrNa jainamUrtiyA~ to kalakattA vagairaha sthAnoMke myUjiyama va jaina-mandiroMmeM calI gii| bahuta bar3A bhAga laDhiyoM dvArA patharI va kUDiyoMke rUpameM pariNata ho cukA hai, kucha avazeSa mirjApurakI sar3akoMpara giTTiyA~ banakara bicha cuke aura puloMmeM to Aja bhI lage hue haiN| kucha bhAga janatAne apanI dIvAloMko khar3I karane meM lagA diyA, yA gRha-dvAra meM phiTa kara diyaa| isa prakAra kramazaH jaina-avazeSoMkA tripurImeM jitanA hrAsa aura bhraMza huA hai, utanA anyatra kama huA hogaa| jaba maiM tripurI pahuMcA, taba mujhe bhI katipaya jainazilAvazeSa jaise bhI prApta hue, ve mahAkosalakI jainAzrita mUrtikalAkA pratinidhitva samyaka rItyA kara sakate haiN| inameM-se katipaya pratIkoMkA paricaya 'mahAkosalakA jaina purAtattva' zIrSaka nibandhameM de cukA huuN| tripurImeM Aja bhI jainAzrita zilpakalAkI Thosa sAmagrI upalabdha hai| bAlasAgara sarovara taTapara jo zaiva-mandira banA huA hai, usakI dIvAloMke bAhya bhAgoM meM jainacakrezvarI devIkI Adhe darjanase bhI adhika mUrtiyA~ lagI huI haiN| sarovara ke bIcoMbIca jo mandira hai, usameM bhI katipaya jaina-mUrtiyA~ lagI huI haiM / khairamAIke sthAnake pIche, jo purAtana vApikAke nikaTa hai, avazeSoMkA Dhera par3A hai, usameM va bar3I khairamAI jAte hue mArgameM jo thor3A-sA jaMgala va gar3e par3ate haiM, unameM jainamUrtiyA~ va aise stambha pAye jAte haiM, jinapara mInayugala, darpaNa, svastika aura nandyAvarta Adi cihna utkIrNita haiN| yahA~se hameM jitanA bhI jainAzrita zilpakalAkI sAmagrI upalabdha huI haiM, unaparase hama isa niSkarSapara pahu~cate haiM ki kisI samaya tripurImeM na kevala jainoMkA Aho! Shrutgyanam Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA jaina-purAtattva 173 hI nivAsa rahA hogA, apitu kahIM zramaNasaMskRtike kendra ke saubhAgyase bhI maMDita rahA hogaa| bahurIbanda ___ jabalapurase uttara 42 mIlapara yaha grAma hai / kaniMghama ise 'TolemIkA tholAvana' mAnate haiN| purAtattvajJoMke lie yahA~ bhI paryApta sAmagrI, vahuta hI upekSita dazAmeM par3I huI hai| para hameM to yahA~ "khanuvAdeva" kA hI ullekha karanA hai| pAThaka AzcaryameM par3eMge ki "khanuvAdeva" kyA balA hai ? vastutaH yaha bhagavAn zAntinAthakI pratimA hai / isakI U~cAI 13 phITa hai / pASANa zyAma hai / isake nIcevAle bhAgameM eka lekha khudA hai / isakI lipi bArahavIM sadIkI jAna par3atI hai / jo lekha hai usakA sArAMrA yaha nikalatA hai- "mahAsAmantAdhipati "golhaNadeva" ( rASTrakUTa) rAThaura ke samaya meM banI, jo kalacuri rAjA gayakarNadevake adhIna vahA~kA zAsaka thaa| yaha mUrtikalAkI dRSTi se atyaMta mahattvapUrNa hai| parantu isa ora jaina aura hindU donoM upekSita vRttise kAma le rahe haiM / hindU loga isakI pUjA jUtoMse karate haiN| unakA vizvAsa hai ki jUtoMke Darase deva hamArI suvidhAoMkA pUgapUrA dhyAna rakhegA / jainoMne kucha samaya pUrva ise prApta karane ke lie Andolana bhI kiyA thA, para pAnA to rahA dUra, vahA~para vyavasthAtaka na ho sakI, na AzAtanA hI miTA sake / Azcarya to isa bAtakA hai ki purAtattva vibhAgake ucca karmacAriyoMkA punaH-punaH dhyAna AkRSTa karane ke bAda bhI ve kisI bhI prakArakI samucita kAryavAhI na kara sake / svAdhIna bhAratameM isa prakArakI apamAnajanaka pUjA paddhati para, zAsanakA pUrNatayA mauna bahuta akharatA hai| bahurIbaMdase 1 / / mIlapara "tiravA~" par3atA hai / yahA~ ke purAtana maMdirakI dIvAlapara bhagavAn pArzvanAthakI mUrti utkIrNita hai / 2 'progresa riporTa ( kajinsakI ) bhA0 4. aura ArkiyolAjikala sarve riporTa bhA0 4 / jabalapura-jyoti, pR0 140, Aho ! Shrutgyanam Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 khaNDaharoMkA vaibhava panAgara kisI samaya panAgarakI jAho-jalAlI jabalapurase bhI bar3hakara thii| Aja to usakI prasiddhi kevala 'pAna'ke kAraNa hI raha gaI hai| purAtatvakI dRSTi se panAgara upekSaNIya nhiiN| yahA~para kalacuri zilpake sundaratama pratIka paryApta pramANameM upalabdha hote haiN| kucheka to "balaihA" tAlAbake kinArepara vRkSoMke nimna bhAgameM va katipaya gA~vake bIcoM-bIca varAhakI khaMDita mUrti jisa cautarepara rakhI hai, vahA~para arakSitAvasthAmeM vidyamAna hai / kathita cautareke Age hI eka maz2abUta jainamaMdira hai, cAroM ora sudRr3ha durgase ghirA yaha maMdira kisI maTTArakakA banavAyA huA hai / vahA~ unakI gaddI bhI rahI hai / maMdirameM eka vizAla purAtana pratimAkA honA batalAyA jAtA hai / thAneke sammukha eka galI gA~vameM praveza karatI hai / thor3I dUra jAnepara "khairadayyAkA" sthAna AtA hai| yahA~ bhI bahutase avazeSa par3e haiN| janatA jise "khairamAI" yA "khairadayyA" nAmase saMbodhita karatI hai, vastutaH vaha jainoMkI aMbikA devI hai| 2 // phiTase adhika U~cI ambikAkI baiThI pratimA hai, AmraluMba bAlaka vagairaha lakSaNa spaSTataH lakSita hote haiN| devIke mastakapara magavAn neminAthakI padmAsanastha va pArzvameM anya khaDgAsanastha jina-mUrtiyA~ haiM / pRSTha bhAgameM vistRta AmravRkSa khodA gayA hai / isa samUhameM yahI mUrti pradhAna hai / khairamAIke anurUpa pUjA hotI hai, unake mastakapara kramazaH neminAtha, pArzvanAtha va candraprabhukI pratimAe~ utkIrNita haiN| aise grAmameM kaI samUha pAye jAte haiM, jinameM jaina-avazeSa bhI mila jAte haiN| slImanAbAda jabalapurase kaTanI jAnevAle mArgapara 3645 mIlapara avasthita hai / "isa gA~vako san 1832 ke lagabhaga karnala slImanane, kohakA nAmaka gA~vakI Aho! Shrutgyanam Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA jaina- purAtattva 175 z2amIna lekara basAyA thA / " " yahA~para mahAdeva mandirase mujhe jinamUrtikA sundara mastaka prApta huA thA / navagraha yukta jina pratimAvAlA eka zilApaTTaka mujhe yahIMpara prApta huA thA, jisakA paricaya "mahAkosalakA jaina purAtattva " " zIrSaka nibandha meM A gayA hai I lakhanAdauna sivanI se jabalapura jAnevAle mArgapara uttarakI ora 38 mIla hai / isa grAma meM praveza karate hI do-eka aise mandira bAyIM ora par3eMge, jinameM purAtana avazeSa va mUrtiyA~ lagI haiN| unhIMse isakI purAtanatA siddha ho jAtI hai| Age calanepara jainamandira haiM, inameM se mujhe kucha dhAtumUrti-lekha prApta hue, jinameM " gADaravADA" aura "narasiMhapura' kA ullekha hai / lekhoMkA 1703-5-8 hai / yahA~para antima jainamandira ke pAsa hI zrI baladevaprasAdajI kAyasthake gharameM atyanta manohara jina - pratimA bhIta meM cipakI hai / isapara gerU putA hai / kahate haiM ki yahA~para cAturmAsake bAda kabhIkabhI khudAI karanepara mUrtiyA~ nikalatI haiM / yahA~ ke vikramasenake khaMDita lekhase jJAta hotA hai ki usane jaina tIrthaMkarakA mandira banavAyA thA / nAgarA yaha gA~va bhaMDArA jile meM, goMdiyAse 4 mIla dUra hai| purAtattvakI dRSTise isakA mahattva hai | yahA~para jainamandiroMke dhvaMsAvazeSa va mUrti khaMDa pAye jAte haiM--jinameM se kuchekapara vi0saM0 1203, 1543 aura zakAbda 1806 lekha pAye jAte haiM / sabase bar3A lekha 15 paMktiyoMmeM thA, para ajJAniyoM dvArA zastra teja karanese miTa gayA hai / ina avazeSoMko maiMne san 1642meM to dekhA thA, para 1951 meM gayA taba gAyaba the / pUchane para jJAta 1 huA ki eka mahantakI samAdhimeM ye saba avazeSa kAma A gaye / 'jabalapura - jyoti, pR0 177 / Aho! Shrutgyanam Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 khaNDaharoMkA vaibhava padmapura I yaha grAma goMdiyA tahasIla meM zramagA~va se 1 || mIla dUra hai / mahAmahopAdhyAya vA0 vi0 mirAzIjIkA mAnanA hai ki mahAkavi bhavabhUti yahA~ ke nivAsI the / yahA~para grAma ke khetoM meM bhagavAn pArzvanAtha va RSabhadeva tathA mahAvIra svAmIkI mUrtiyA~ pAI jAtI haiN| ina mUrtiyoM kA mahattva kalAkI dRSTise bahuta hai / ve khaMDita haiM para kisI samajhadArane gArese ThIka kara jamA dI hai / I AmagA~va gAMdhI cauka meM pIpala vRkSa ke nimna bhAgameM jaina mandira ke eka stambhakA avazeSa par3A hai| isake cAroM ora khar3I jinamUrtiyA~ khudI huI haiN| yaha avazeSa yahA~ kyoM aura kaise AyA ! yaha eka prazna hai / uttara bhI sarala hai / uparyukta padmapura bhale hI Aja yahA~ se 1 || mIla dUra ho, para jina dinoM vaha unnatizIla nagara thA, usa samaya itanA bhI dUratva na rahA hogA / kucha avazeSa AmagA~va meM aise bhI pAye gaye haiM, jinakI samatA padmapurIya kRtiyoMse kI jA sakatI hai / kAmaThA yuddhasamaya meM yahA~ vAyuyAnakA kendra thA / yoM to kAmaThA durga bhAratI krAMtike itihAsameM apanA mahattvapUrNa sthAna rakhatA hai, parantu bahuta kama loga jAnate hoMge ki itihAsa aura purAtattvakI dRSTise bhI kAmaThAkA mahattva hai / kisI samaya yaha bahuta bar3A nagara thA / yahA~ke lodhI ( bhUtapUrva ) z2amIMdArakA durga 200 varSa se bhI prAcIna hai / kucha varSa pUrva durgakA eka hissA parivartanArtha tur3avAnA par3A thA / usa samaya bar3e gaDDhe meM - jisapara durgakI sudRr3ha dIvAla banI huI thI - zikharAkRti dikhalAI par3I thI / kucha adhika khudAI karanepara aisA jJAta huA ki jisa prakAra isa mandirake Upara qilA banA huA hai, TIka usIprakAra mandira Aho ! Shrutgyanam Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA jaina-purAtattva 177 bhI kisI avazeSake Upara banA pratIta hotA hai / jAgIradArIke prabandhaka bAbU tArAsiMhajIne isakI sUcanA nAgapura adbhutAlayake pradhAnako dI / jA~ca karanepara kucha tAmra-mudrAe~ prApta huI, para kheda hai ki purAtattva vibhAgake usa aphasarane haphtoMtaka z2amIMdArake Atithyase lAbha uThAkara bhI yathArthataH apane karttavyakA lezamAtra bhI pAlana na kiyA / yadi maMdirake nIce aura khudAI kI jAtI--jaisA ki z2amIdAra sAhaba vaisA karavAneko tayyAra theto kucha navIna tathya prakAzameM AtA / jitanA bhAga khodA gayA thA, usameM Adhe darjanase adhika jaina-mUrtiyA~ prApta huI thiiN| kucha eka to nIMvameM punaH bhara dI gaI / kevala eka pratimA namUneke lie durgadvArake agrabhAgameM virAjamAna hai| samIpa hI dazAvatArI viSNukI atyanta prabhAvotpAdaka mUrti avasthita hai| bAbU tArAsiMhase patA lagA ki maiMne jisa jagahapara khudAI-kArya kiyA thA, vahA~ bhI jaina mUrtiyA~ nikalI thiiN| isameM koI saMzaya nahIM ki kAmaThAke loga zilpa-kalAke unnAyaka rahe the| bAlAghATa apane z2ilekA pramukha sthAna hai| isakA itihAsa vAkATaka kAla taka jAtA hai / sarakArI afasaroMke Amoda-pramodake lie eka klaba banA huA hai| ThIka isake pIche evaM nyAyAlayavAle mArgapara chata-vihIna sAdhAraNa kamAnake sahAre kucha jaina-mUrtiyA~ TikI huI haiN| jisa rUpameM inheM maiMne unnIsa sau bayAlIsake parAdhIna bhAratameM dekhA thA, ThIka usI rUpameM unnIsa sau bAvana apraila ke svAdhIna bhAratameM bhI dekhA / bar3A Azcarya hai ki itane varSoM ke bAda bhI hamAre zikSita-dIkSita aphasara va maMtriyoMkA dhyAna isa ora na jAne kyoM nahIM gayA / aba bhI jAya to kama-se-kama naSTa honevAlI kalAtmaka sampatti to bacAI jA sakatI hai / ____ DoMgaragar3ha----kA nAma atyanta sArthaka hai| sacamuca yaha pahAr3iyoMkA durgama durga hI hai / jaba isa nAmase abhiSikta kiyA gayA hogA, usa samaya isakI durgamatA kitanI durbodha rahI hogI, caturdika saghana aTaviyoMse yaha Aho ! Shrutgyanam Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava bhUbhAga kitanA AcchAdita rahA hogA, isakI kalpanA pratyakSadarzI kalAkAra hI kara sakatA hai / prakRti ke avazeSa svarUpa AMzika saundarya Aja bhI yahA~ surakSita haiN| kalAkArake manakA na kevala unnayana hotA hai, apitu mahattvapUrNa udAtta bhAvanAkA sUtrapAta bhI hotA hai / agrasocI zAsakoMne bhale hI ise surakSA kI dRSTi se basAyA ho, para Aja yaha saMskRti aura saundaryakI sAdhanAke kendrasthAnake rUpameM prasiddha hai / lAkhoM janapadoMkI hArdika bhAvanAkA yaha kendra sthAna hai / yahA~ zAkta aura vaiSNavoMkA kisI samaya avazya hI samanvayAtmaka astitva rahA hogA / pahAr3Ike Upara bamalAIkA zaktipITha hai, to ThIka usake pIche ke nagamUlameM vaiSNava sAdhanAkA sthAna banA huA hai, parantu bahuta kama loga jAnate haiM ki yahA~para kisI samaya zramaNa paramparA meM vizvAsa karanevAloMkA bhI sAdhanAsthAna thA, jaisA ki tatrasthita vizRMkhalita avazeSoMse phalita hotA hai / 178 yoM to mujhe unnIsa sau taiMtAlisa aura unnIsa sau ikkAvanameM DoMgaragar3hameM vihAra karate hue ThaharanekA avasara milA thA / icchA rahate hue bhI pahAr3I para na jA sakA, evaM na vahA~ke avazeSoMkA hI patA lagA sakA; balki mujhe jJAta hI na thA ki bamalAI devIko chor3akara aura kisI dRSTise DoMgaragar3hakA sAMskRtika va aitihAsika mahattva bhI hai / jaina- avazeSa I 23 mArca 1652ko apanI zodhaviSayaka Avazyaka sAmagrI ke sAtha pahAr3I para car3hA; yoM to Upara jAneke do mArga haiM - eka tapasItAlase evaM dUsarA zmazAna ghATa | hamAre lie dUsarA mArga hI upayukta thA / pahAr3Ipara car3hate hue mArga meM kahIM-kahIM avazeSa dikhalAI par3e | unameM se kucha eka jainaparamparAse sambaddhita bhI jJAta hue, jinakA ullekha maiM Age karU~gA | pahAr3I se nIce utaranepara merA irAdA to yahI thA ki abhI to nivAsasthAnapara calakara kucha vizrAma kiyA jAya; kyoMki pahAr3I - Aho ! Shrutgyanam Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA jaina-purAtatva kI car3hAIkI apekSA utarAI adhika maha~gI par3atI hai| mere sAthI paNDita rAjUlAlajI zarmA (rAjanA~dagA~va) va muni zrI maMgalasAgarajIkA Agraha huA ki TonhI-vamalAI va tapasItAlako dekhakara hI nivAsa sthAnapara jAnA adhika ucita hogA, kyoMki 24 mArcako hameM prasthAna karanA thaa| anicchAse maiM ina logoMke sAtha Age bar3hA / maiM socatA thA ki dupaharako avaziSTa sthAnoMko ArAmake sAtha dekhanA ThIka rahegA; kyoMki hamArA isa prakAra bhaTakanA kevala dekhane ke lie na thA, apitu una-una sthAnoM va tatra sthita avazeSoMse bAtacItakA silasilA bhI calAnA thaa| merA vizvAsa rahA hai ki kalAkAra khaMDahara meM praveza karatA hai,taba vahA~kA eka-eka patthara usase bAteM karaneko mAno lAlAyita rahatA hai, aisA AbhAsa hotA hai| kalAkAra avazeSoMko sahAnubhUtipUrvaka antaramanase dekhatA hai, paryavekSaNa karatA hai, navIna sAmayika sphUrtidAyaka saMskaraNa taiyAra karatA hai| Age calakara hama loga ziva-mandirake nikaTa ruke| eka paMDA bhI hamAre pIche par3a gyaa| lagA vahA~ko kiMvadantiyA~ sunAne / eka kiMvadantI hamAre kAmakI mila gii| zaMkarajIkA mandira cabUtarepara banA huA hai; jyoMhI usapara hama car3he, tyoMhI hamArI dRSTi dAI ora par3I huI padmaAsanastha jinapratimApara kendrita ho gii| isI pratimApara zrIyuta mahAjanasAhabane merA dhyAna AkRSTa kiyA thaa| yaha pratimA bhagavAn RSabhadeva svAmIkI hai, yadyapi pratimAkI nirmANa-zailIko dekhate hue kahanA par3egA ki isake parikaranirmANameM vyavahRta kalAtmaka upakaraNa to vizuddha mahAkosalIya hI haiM / isa prakArakI praptimAe~ sampUrNa mahAkosalameM pAyI jAtI haiM, sApekSataH mujhe isameM eka nAvInya dRSTigocara huaa| vaha yaha ki prAntameM jitanI bhI jainamUrtiyA~ adyAvadhi maiMne dekhI haiM,unameM nimna bhAgameM navagrahoMke sthAnapara kevala navaAkRtiyA~ hI utkIrNita rahatI haiM, para isake parikarameM navagrahoMkA aMkana sazarIra ba sAyudha hai / mujhe aisA lagatA hai ki yaha chattIsagar3ha prAnta sthita jainamUrti-nirmANa-viSayaka kalA-paramparAkA anukaraNa hai| yoM to Aho! Shrutgyanam Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava chattIsagar3ha mahAkosala meM antarbhUta ho jAtA hai, para mUrti nirmANakalA meM uttara aura dakSiNa kosala meM antara hai, uttara kosala meM aisI jinamUrtiyA~ atyalpa upalabdha huI haiM, jinameM gRhAMkana sazarIra yA sAyudha ho, jaba ki dakSiNa kosalakI adhikAMza mUrtiyA~ uparyukta paramparAkA apavAda haiM / parikara meM sA~cIke toraNakI AkRtike cihna avazya hI mileMge / chattIsagar3ha kI jainadhAtu-pratimA mujhe sirapurase upalabdha huI thI; usameM bhI navagrahoM kA sazarIra sAyudha aMkana thA / yaha pratimA navama zatAbdIkI thI / adhiSThAtA ke sthAna para kubera evaM adhiSThAtRke sthAnapara ambikA virAjamAna hai / DoMgaragar3hakI yaha RSabhadevakI pratimA uparyukta dhAtu-mUrti ke anukaraNAtmaka svarUpa meM dikhatI hai / antara itanA hI hai ki kubera aura ambikA ke sthAnapara, gormedha yakSa evaM yakSiNI cakrezvarI hai / 180 isa upAsaka va upAsikAoMkA sthAna jaina - parikara meM Avazyaka mAnA gayA hai / yahA~para bhI ye donoM spaSTa hai; balki pUjanakI sAmagrI bhI kalAkArane aMkita kara, aMtima guptakAlIna mUrti nirmANa kalAkI AmA batA dI hai| sUcita samayakI jaina-bauddha- saparikara mUrtiyA~ mandirake AkArakI dIkhatI thIM / dhUpadAna, AratI, kalaza evaM puSpapAtra bhI aMkita rahate the / paramparAkA vikAsa sirapurastha dhAtupratimA meM spaSTataH parilakSita hotA hai / prastuta RSabhadevakI pratimA ke parikara meM vivartita kirITa mukuTa bahuta hI AkarSaka bane haiM / mUrti saparikara cAlIsa iMca U~cI chabIsa iMca caur3I hai / nissandeha pratimA kisI samaya mandirake mukhya garbhadvArakI rahI hogii| abhI to isapara khUba taila-yukta sindUra potA jAtA hai, aura AdhyAtmika bhAvoM kI sAkAra AkRti dvArapAlakA kAma karatI hai / isI mandirake nikaTa aura bhI nAgacUrNa se abhiSikta katipaya avazeSa par3e hue haiN| inameM kuMbha, kalaza, mIna yugala va darpaNakI AkRtiyA~, unake Aho! Shrutgyanam Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA jaina- purAtatva jainadharma se sambandhita honeke pramANa haiM / yahA~se eka paMDeke sAtha hama loga TonhIbamalAIkI ora cale / yaha sthAna sApekSataH kucha vikaTa aura durgama hai| binA mArga-darzaka ke vahA~ pahu~canA sarvathA asaMbhava hai / kAraNa ki isa ora le jAnevAlI na to koI nizcita pagaDaMDI hai evaM na aise koI caraNacihna hI dikhalAI par3ate haiM, jinake sahAre yAtrI sugamatApUrvaka vahA~ pahu~ca sake / sthAna vikaTa caTTAnoMke bIca par3atA hai | bar3I-bar3I Ar3I Ter3hI aura phisalanevAlI caTTAnoMko pAra kara jAnA par3atA hai / yahA~kI bamalAI kI pUjA kevala navarAtrake dinoM hotI hai / balI bhI khUba jamakara hotI hai, pAThakoM ko par3hakara Azcarya hogA ki Aja ke yuga meM bhI yahA~ pUjAke dinoM meM eka bakarekA jIvita baccA z2amInameM gAr3A jAtA hai| 181 uparyukta jarjarita TonhI bamalAI ke sthAna meM hI sindUra se potI huI bhagavAn pArzvanAtha svAmIkI eka pratimA virAjamAna hai, kalAkI dRSTi se ati sAmAnya hai / ThIka isa sthAnake kucha dUra jAnepara bahusaMkhyaka avazeSa ghanI jhAr3I meM phaile hue haiN| tIna stambha chaH phuTase bhI adhika laMbe va DhAI phuTa se adhika caur3e haiM, jo nIcese catuSkoNa kucha Upara SaTkoNa evaM madhya meM aSTa koNa meM vibhAjita haiM / sarvocca bhAgameM donoM ora sundara Diz2Aina va eka bhAgameM khaDgAsana meM jinamUrtiyA~ khudI huI haiM, jo nagna haiN| pAsa meM par3e hue caukhaTake madhyabhAgameM utkIrNita kalazAkRti isa bAta kI sUcanA detI hai ki asaMbhava nahIM ye sabhI avazeSa dhvasta jainamaMdira ke hI hoM / ina saba avazeSoMko dekhate hue karIba bAraha bajane kA samaya ho rahA thA; ataH hama loga tapasItAla nAmaka sthAnako sAmAnya rUpase dekhakara hI svanivAsasthAnako lauTanA cAhate the; para vahA~ suyogya vaiSNava mahaMta zrI mathurAdAsajI ne pahAr3Ike durgama gantavya sthAnoMkI carcA kii| unheM dupahara ke bAda hamane dekhanA taya kiyA / Aho! Shrutgyanam Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 khaNDaharoMkA vaibhava prAyaH cAra baje punaH maiM aura bihArIlAla ahora tapasItAla phuNce| uparyukta paMktiyoMmeM maiMne pahAr3Ipara car3haneke do mArgokA ullekha kiyA hai| ghane jaMgala evaM Ter3hI-mer3hI caTTAnoMvAlA eka mArga tapasItAlase phUTatA hai / Age calakara jaMgaloMmeM vibhAjita ho jAtA hai / samaya adhika ho jAne ke kAraNa hama Der3ha mIlase adhika Age na jA sake, para jitanA mArga taya kiyA, usa bIca mujhe darjanoM gar3he-gar3hAye patthara, AkRtiyA~ khacita stambha, mUrti avazeSa va kahIM-kahIM bhUmistha Der3ha phITase adhika lambI ITa dikhalAI par3I; yadyapi yahA~ jaina-avazeSa to dikhAI nahIM par3e, parantu itanA nizcita jJAta huA ki kisI samaya isa pahAr3ImeM vistRta janAvAsa va devamaMdiroMkA samUha rahA hogaa| uparyukta paMktiyoM meM maiMne eka kAmakI kiMvadantIkA sUcana kiyA hai, vaha isa prakAra hai / kahA jAtA hai ki isa pahAr3Ipara kisI samaya bar3A durga thA; evaM usameM kAmakandalA nAmaka eka vikhyAta gaNikA rahatI thI; yahIMpara mAdhavAnala ke sAtha usakI prathama bheMTa huI thii| paMDese yaha jJAta huA ki yaha gaNikA mAdhavAnalakI punaH-prAptike lie nagna mUrtiyoMkA pUjana karatI thii| usIne uparyukta donoM mUrtiyoMkA nirmANa krvaayaa| isa kiMvadantImeM vizeSa tathya to mAlUma nahIM par3atA, kAraNa ki uparyukta paMktiyoMkA AMzika samarthana bhI sAhitya evaM anya aitihAsika sAdhanoMse nahIM hotA, balki spaSTa kahA jAya to DoMgaragar3hake bhUbhAgapara prakAza DAlanevAle sAdhana hI aMdhakAra ke garbha meM haiM / dUsarI bAta yaha bhI hai ki jabalapura jileke bilaharI grAmameM eka zaiva-maMdirakA khaMDahara maiMne dekhA hai, usake sAtha bhI kAmakandalAkA sambandha jur3A huA hai / loga mAnate haiM ki vaha usakA mahala hai / mAdhavAnalakAmakandalAke AkhyAnoMmeM zaiva-maMdirakA ullekha punaH punaH AyA hai / chattIsagar3hameM bhI yaha AkhyAna bar3A prasiddha rahA hai; jahA~ purAtana zaivamaMdira dikheM, vahA~ kAmakandalAke sambandhakI kalpanA nirarthaka hai / kiMvadantImeM varNita nagna mUrtike sthAnapara zivaliMga Aho! Shrutgyanam Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA jaina-purAtattva ko thor3I derake lie mAna liyA jAya to kalacuri yA usake bAdake bhoMsale Adi zAsaka isakA jIrNoddhAra karAye binA na rahate, jaisA ki ratnapura va zrIpura-sIrapurake zaivamandiroMkA karAyA thaa| __ aba prazna raha jAtA hai gaNikA dvArA nirmApita mandira evaM muurtiyoNkaa| yaha prazna jitanA mahattvapUrNa hai, utanA kaThina bhI, para upekSaNIya nahIM / ise sulajhAnekA na koI sAhityika pramANa hai na zilAlipi hI, kevala pratimA evaM mandira-avazeSoMkI racanAzailoke AdhArapara hI kucha prakAza par3a sakatA hai / jo do mUrtiyA~ vibhinna sthAnoMpara virAjamAna kara dI gaI haiM, unakI racanAzailImeM paryApta sAmya hai| bhale hI be donoM vibhinna kalAkAroMkI kRti jJAta hotI hoM, para Tekanika eka hai, pASANa eka hai / stambhoM evaM mandirake gavAkSoMmeM khacita AkRtiyoMpara kalacuri kalAkA prabhAva spaSTataH parilakSita hotA hai; balki kahanA cAhie ki sthapatine apane pUrvajoM dvArA vyavahRta zailIko surakSita rakhanekA sAdhAraNa prayAsa kiyA hai, para saphalatA nahIM milii| jinhoMne kalacurikalAke pradhAna kendra tripurI aura bilaharIkI gRha-nirmANa-kalA evaM unake vibhinna upakaraNoMkA adhyayana kiyA hai, ve hI uparyukta avazeSoMkI anukaraNa-zailIko samajha sakate haiM / mandiroMke caukhaTa vindhyapradeza ke sundara banate the| kalacuri kalAkAroMne kucha parivartanake sAtha isa zailIko apanAyA / usI zailIkA sAdhAraNa anukaraNa dakSiNa-kosala-chattIsagar3hameM kiyA gayA / aisI sthitimeM uttara bhAratIya dvAra-nirmANa-zailIkA prabhAva banA rahanA svAbhAvika ___ DoMgaragar3hakI pahAr3Ike avazeSoMko maiM kalacuri kAlameM nahIM rakhanA cAhatA, kAraNa ki upAsaka, upAsikA tathA pArzvadoMke tanapara par3e hue vastroMpara goMDa prabhAva spaSTa haiM / AbhUSaNa bhI goMDa aura kalacuri kalAmeM vyavahRta alaMkAroMse kucha mela rakhate haiN| oTha bhI moTe haiM, mastakake bAla kucha lambe ba~dhe hue haiM, ina saba bAtoMse yaha jJAta hotA hai ki isakI racanA Aho ! Shrutgyanam Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 khaNDaharoMkA vaibhava pandrahavIM yA solahavIM sadIke bIca kabhI huI hogii| una dinoM bhaNDArA jilemeM jainoMkA acchA sthAna thA; kAraMjAke bhaTTArakakA daurA nAgarA taka huA thA, sAtha hI isa zatAbdIkI kucha mUrtiyA~ lAMjI, bAlAghATa, padmapura, AmagA~va, kAmaThA aura kiranapura meM pAI jAtI haiM, yadyapi ina sthAnoMmeMse kucha eka to DoMgaragar3hase kAfI dUra par3ate haiM, para lAMjI vagairaha dUra hote hue bhI, kalacuriyoM dvArA zAsita pradeza thA, arthAt zAsanakI dRSTi se dUratva nahIMke barAbara thaa| isI samayakI.gaMDaImeM bhI kucha eka mUrtiyA~ pAI jAtI haiM / DoMgaragar3hase bArahaveM mIlapara boratAlAba relve sTezana par3atA hai| yahA~para Aja bhI itanA bIhar3a jaMgala hai ki rAtriko grAmakI sImAtaka jAnA asambhava hai| yoM to yaha kisI samaya vizeSa rUpase surakSita jaMgala mAnA jAtA thA, para Aja vahA~ eka zerane aisA upadrava macA rakhA hai ki do varpameM 155 vyakti svAhA karane ke bAda bhI vaha mastIse ghUmatA hai; isI jaMgalake dvArapara eka jalAzaya banA huA hai / jalAzayase ThIka uttara cAra phalAMga ghanaghora jaMgalameM praveza karanepara khaMDita mUrtiyoMke eka darjanase kucha adhika avazeSa dikha par3eMge; isameM mastaka-vihIna eka RSabhadevakI pratimA hai, jisapara "saMvat 1548''jovarA DuMgarAkhyanagare nityaM praNamaMti / " yaha lekha bhI uparyukta mandira va mUrtiyoMke nirmANa kAlIna paristhitipara kucha prakAza DAlatA hai / jIvarAja pApar3IvAladvArA sAre bhAratameM mUrtiyA~ sthApita karavAnekI na kevala kiMvadantiyA~ hI pracalita haiM apitu kaI prAMtameM mUrtiyA~ bhI upalabdha hotI haiN| lekhAntarita "jIvarA" zabdoMse maiM jIvarAja pApar3IvAlakA hI sambandha mAnatA hU~ aura DuMgarAkhya nagarase DoMgaragar3ha / yadi lekhakI mitI mila jAtI to anya mUrtiyoMkI mitiyoMse tulanA karate to avazya hI navIna tathya prakAzameM aataa| sUcita samayameM nissandeha DoMgaragar3hameM jainoMkA prAbalya rahA hogaa| usI samaya jainasamAjakI kisI pratiSThita nArIdvArA DoMgaragar3hakA uparyukta mandira banA hogaa| kucha samaya Aho! Shrutgyanam Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA jaina purAtatva bAda jaba jainoMkA prAbalya ghaTA yA jainadharmakA AcaraNa karanevAlI jAtimeM se AcAra - viSayaka paramparA lupta huI, taba kAmakandalAvAlI kiMvadantImeM isa maMdira ko bhI lapeTa liyA gayA ho to isameM Azcarya nahIM hai / bhArata meM bahuta se aise dhArmika sthAna haiM, jinakI khyAtike pIche nAriyoMkA nAma jur3A huA hai | udAharaNArtha- pisanahArIkI mar3hiyA / 185 prasaMgataH eka bAtakA ullekha atyAvazyaka jAna par3atA hai ki una dinoM DoMgaragar3ha ke nikaTavartI bhU-bhAgoMpara jainakalAkAroM aura jainakalAkAroM kI bastI paryApta pramANameM rahI hogii| sambhava hai usa samayakI bahuta so mUrtiyA~ inhIM logoM dvArA banavAI gaI hoN| bhaNDArA jilemeM jainakalAkAroM kI bastI prAyaH hara eka gA~vameM milegI / ye jainakalAkAra kalacuriyoMke avazeSa haiM / inake nAma ke Age jur3A huA jaina zabda isa bAtakA sUcaka hai ki kucha samaya pUrva nizcita rUpase ve jainadharmakA pUrNatayA AcaraNa karate rahe hoMge / isa jAti kucha zikSita bhAI mujhe kAmaThAmeM mile the / ve svayaM bole ki kisI samaya hamAre pUrvaja jaina the, para jyoM-jyoM hamArA sambandha paristhitijanya viSamatAoMke kAraNa, dhArmika siddhAntoMse haTatA gayA; tyoM-tyoM hama itane dharmabhraSTa ho gaye ki ahiMsAkI sugandha bhI Aja hamameM na rahI / I adhika avakAza na milane ke kAraNa maiM pahAr3IkI pUrNataH chAnabIna to nahIM kara sakA, para jitane bhAgako dekhakara samajha sakA, usase manameM kautUhala huA ki DoMgaragar3ha - jaisA mahattvapUrNa aitihAsika sthAna vidvAnoMkI dRSTise ojhala kyoMkara rahA - yahA~taka ki svargIya DAkTara hIrAlAlajIne bhI upekSita rakhA / AraMga rAyapura se 22 mIla dUra base AraMgameM eka prAcIna jainamandira hai, jisakA eka bhAga jIrNa hone va giraneke bhayase sarakArane durusta karavA diyA hai / yahA~ke mandirakA zikhara atyanta sUkSma nakkAzIdAra koraNiyoMse AcchAdita honese bahuta hI kalApUrNa evaM manojJa hai| zikharake cAroM ora deva-deviyoM 13 Aho! Shrutgyanam Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 khaNDaharoMkA vaibhava kI pratimAe~ utkIrNita haiM, jinakA sambandha zAyada digambara-sampradAyase hai| unameM AbhUSaNoMkA bAhulya hai| isakA pradhAna kAraNa kalacurikalAkA asara jAna par3atA hai| mandirake garbhagRhameM tIna digambara jainamUrtiyA~ harApana liye hue zyAma pASANapara utkIrNita haiM / kalAkI dRSTise mUrtiyoMse bhI bar3hakara parikara sundara hai| isa mandirake nirmANa-kAlake viSayameM vahA~para koI lekha utkIrNita na honese nizcita samaya sthira karanA z2arA kaThina hai, kalAke AdhArapara hI samaya nirdhArita karanA hogaa| madhyaprAntake chattIsagar3ha-DivIz2anameM ratnapurake pAsa pAlI nAmaka eka grAma hai, jahA~kA ziva-mandira prAntameM prAcInatama mAnA jAtA hai / isakA nakkAzIkA kAma AbUkI yAda dilAtA hai| isa mandirakA nirmANa bANa-vaMzIya rAjA vikramAdityane san 870-865ke bIca karAyA aura kalacurivaMzIya jAjalladeva ( rAjyakAla 1065-1120) ne jIrNoddhAra karAyA, jaisA ki 'jAjalladevasya kIrtiriyam' vAkyase prakaTa hotA hai, jo vahA~ke mandirake stambhoMpara utkIrNita hai| AraMgakA jaina-mandira ThIka isase sau yA kucha adhika varSa bAda banavAyA gayA mAlUma detA hai, kyoMki isameM zaiva mandirakI sUkSmAtisUkSma koraNIkA anukaraNa kiyA gayA hai / isase siddha hai ki AraMgakA jaina-mandira 11 vIM zatIke uttarArddha meM banA hogaa| ____mahAmAyAke prAcIna mandira meM, jo saghana vanameM hai, ekAdhika jainamUrtiyA~ avasthita haiM / eka pASANako vizAla caTTAnapara caubIsa tIrthaMkaroMkI eka sAtha caubIsa mUrtiyA~ utkIrNita haiM / yaha caturviMzatipaTTa mahAmAyAke mUlamandirameM surakSita aura akhaNDita hai / AraMgase do mIla dUra eka jalAzayapara kucha aitihAsika khaNDaharoMkA hameM patA lagA thaa| para paristhitikI pratikUlatAvaza vahA~ jAnA na ho skaa| eka kevaTako bhI ratnoMkI mUrtiyA~ prApta huI thIM, jo rAyapurake digambara jainamandira meM surakSita haiM / kahA jAtA hai ki kisI samaya yaha nagara jaina-saMskRtikA pradhAna kendra thA / prAntake prasiddha purAtattvavettA DA. hIrAlAlane 'madhya Aho ! Shrutgyanam Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 madhyapradezakA jaina-purAtattva pradezakA itihAsa meM likhA hai---"rAyapura jileke AraMga-sthAnameM eka prAcIna vaMzake rAjyakA patA calatA hai, jise rAjarSi tulya-kula kahA karate the / yadi isakA saMbaMdha khAravelase rahA ho, to samajhanA cAhie ki khAravelakA vaMza saikar3oM varSAMtaka calA hogaa|" isa anumAnakI puSTi tatrastha prApta jaina-avazeSoMse nahIM hotI, kyoMki ve prAcIna nahIM haiN| rAyapurake ajAyabagharameM bhagavAn RSabhadeva svAmIkI eka prAcIna pratimA surakSita hai / kalAkI dRSTi se yaha mUrti bar3o sundara, para khaNDita hai| sthAnIya prAcIna durgastha mahAmAyAke mandira meM dovArapara RSabhadeva bhagavAnkI eka pratimA kisI sanAtanIne jAna-bUjhakara cipakA dI hai| isakA parikara bar3A sundara hai; para aba to isakA kucha aMza hI surakSita raha sakA hai / dhamatarIke itihAsa-premI zrI visAhurAva bAbara dvArA hameM jJAta huA ki sihAvAke Asa-pAsa bhI jaina-dharmase sambandhita lekha aura avazeSa mile haiN| aise tIna lekhoMkI pratilipiyA~ bhI Apane hameM lAkara dI thiiN| lekha vizvasomasenake haiN| isameM koI zaka nahIM ki sihAvA-ilAkA itihAsa aura anusandhAnakI dRSTi se mahattvapUrNa hai / tannikaTavartI kA~ kerasTeTameM aneka jaina-stambha aura vibhinna jaina-avazeSa mile haiM / tAtkAlika vahA~ ke daurA-jaja zrI ema0 bI0 bhAduDIne hameM do tAmrapatra bhijavAye the, jinakA sambandha ballAladevase thA / ye Ajataka aprakAzita haiN| bilAsapura-kAlejake bhUtapUrva priMsipala DA0 baladevaprasAdajI mizrase vidita huA ki sakatI-sTeTake jaMgalameM eka vizAlakAya jainapratimA hai, jo vahA~ ke AdivAsiyoM dvArA pUjita hai / una logoMkI mAnyatA hai ki yahI unake ArAdhyadeva haiM / ve loga pratimAke samakSa bali bhI car3hAte haiM / DA0 sAhabane pratimA prApta karane ke lie vahA~ ke rAjA sAhabase anurodha kiyA / para prajA ekadama bigar3a khar3I huI ki vaha apanI jAna rahate kisIko bhI, apane ArAdhyadevako yahA~ se nahIM le jAne deNge| bAta vahIM samApta ho gii| . Aho! Shrutgyanam Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava zrIpura athavA sirapurake adhyayanake binA madhya-prAntake purAtattvakA adhyayana sarvathA apUrNa rhegaa| yahA~kA gandhezvara mahAdevakA mandira prAcIna mAnA jAtA hai / arvAcIna kAla meM bhI vahA~ko avasthA aura vyavasthA bar3I sundara hai / isameM sirapurake truTita avazeSa lAkara, bar3e yatnake sAtha rakhe gaye haiN| mandirake mukhya dvArake samakSa vizAlastambhopari cAra digambara jaina-pratimAe~ utkIrNita haiM, jo khaDgAsanastha haiM / prastuta stambhapara jo lekha khudA hai, vaha isa prakAra hai-"saM0 1166 vaizAkha sA... samathara dhArU tat bhAryA rUpI saparivAra yutena dharmanAtha caturmukha' nityaM praNamaMti / " isa stambhase mAlUma hotA hai ki Uparake bhAgameM bhI mUrtiyA~ thIM, jinakA caraNa-bhAga spaSTa dRSTigocara hotA hai / mUrtikI sundaratAke lie, itanA hI kathana paryApta hogA ki usake mukha-kamalase jo vItarAga bhAva prasphuTita hotA hai, zAntikA vaisA pravAha anyatra kama hI dekhane meM AtA hai / lakSmaNa devAlayake pAsa eka choTA-sA ajAyabaghara-sA kisI samaya banA thaa| para Aja vaha atIva duraavasthAmeM hai| UparakI chata TUTa gaI hai / usameM aneka pratimAe~, stambha va zikharake truTita bhAga par3e haiN| inameMse eka sAr3he cAra phuTa U~cI padmAsanastha vizAla pratimA hai / eka stambhapara aSTamaMgala utkIrNita haiN| eka mahattvapUrNa dhAtu-pratimA yoM to prAntameM aneka sthAnoMpara prAcIna dhAtu-pratimAe~ surakSita haiM (jinakA sAmUhika nirmANa-kAla vikramakI bArahavIM zatIse prArambha hotA hai); parantu yahA~para jisa mUrti ke viSayameM purAtattva-premiyoMkA dhyAna AkRSTa kiyA jA rahA hai, vaha kalAkI dRSTi se apanA alaga hI sthAna rakhatI hai / isakI racanA-zailI svatantra, svaccha aura utkRSTa kalAbhivyaktikI paricAyaka hai| mUla pratimA padmAsana lagAye hai / nimnabhAgameM vRSabha-cihna spaSTa hai evaM skandha-pradezapara atIva sundara kezAvali prasarita hai / donoM lakSaNoMse Aho! Shrutgyanam Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA jaina-purAtattva 186 itanA to vinA kisI saMkoca kahA jAtA hai ki pratimA AdinAthasvAmIkI hai| dAhinI ora ambikAkI eka mUrti hai, jisake bAyeM caraNapara laghu bAlaka, gale meM ha~salI pahane baiThA hai| dAhine caraNakI ora bAlaka dAhine hAyameM sambhavataH modaka evaM bAyeM hAthameM utthita sarpa liye khar3A hai| prazna hotA hai ki AdinAthasvAmIke parikarase ambikAdevIkA sambandha hI kyA ? jaba ki unakI adhiSThAtrI ambAdevI na hokara cakrezvarI haiN| parantu jA~ca-par3atAla karanepara mAlUma huA ki prAcIna jaina-mUrtiyoMmeM ambikAdevIkI pratimA spaSTotkIrNita pAI jAtI hai| mathurA aura lakhanaUke adbhutAlayoMmeM bahusaMkhyaka prAcIna jaina-pratimAe~, aisI prApta huI haiM, jinake sAtha ambikAdevIkI pratimA hai| ye avazeSa IsvI san pUrvake siddha kiye jA cuke haiM / saurASTra-dezAntargata DhA~kameM, jahA~ ke siddha nAgArjuna the, dasavIM zatIkI aisI hI jaina-pratimAe~ prApta huI haiN| pazcAt 12 vIM zatAbdIkI arbudAcala-sthApita pratimAoMmeM bhI ambikAkA bAhulya hai| sAtha hI katipaya prAcIna sAhityika ullekha bhI hamAre avalokanameM Aye haiM, jinase jAnA jAtA hai ki pandrahavIM zatItaka uparyukta mAnyatA thI, jaisA ki saM0 1463 kI eka svAdhyAya pustikAmeM ullikhita hai : "vArai nemIsara taNai e thappiya rAya susammi / AdinAha aMbika sahiya kaMgar3akoTa sirammi // " zrI sArAbhAI navAbake saMgrahameM bhI aMbikA-sahita AdinAthajIkI pratimAe~ surakSita haiM / RSabhadevakI pratimAke dAhinI ora jo devIkI pratimA hai, use hama tAdRza rUpase to cakrezvarI mAnanemeM pazcAtpad hue vinA na raheMge; kyoMki AyudhAdikA jaisA varNana jaina-zilpakalAtmaka zAstroMmeM AyA hai, vaha prastuta pratimAmeM AMzika rUpameM bhI nahIM ghaTatA hai| devIke AbhUSaNoMko hama sAmAjika utkRSTatAkI koTimeM na rakha sakeM, tathApi sAmAnyataH usakA aitihAsika mUlya evaM mahattva to hai hii| keza-vinyAsa bar3A Aho! Shrutgyanam Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava hI AkarSaka hai / mUla sthAnapara bhagavAnkI pratimA ulaTe kamalapuSpAsanapara virAjita hai, jisake cAroM ora gola kaMgUre spaSTa haiM / mastakapara jaTA sA kezagucchaka alaMkRta hai / pazcAt bhAgameM prabhAvalI ( bhAmaNDala ) hai, jise guptakAlIna kalAkA AMzika pratIka mAnA jA sakatA hai| 160 pratimA ke nimna bhAga meM ATha laghu pratimAe~, vividha prakAra ke AyudhoM se susajjita haiM / bAjU meM uccAsanapara eka pratimA banI huI hai / yahA~para smaraNa rakhanA cAhie ki 'vAstusAra prakaraNa' meM rAhu va ketuko eka hI graha mAnA gayA hai / bar3I udaravAlI pratimA dekhane meM kubera-tulya lagatI hai; para vastutaH hai vaha yakSarAja kI, jaisA ki tatkAlIna jaina- zilpoMse vidita hotA hai / yadyapi isa mUrtikA nirmANa-kAla-sUcaka koI lekha utkIrNita nahIM; para anumAnataH yaha 6 vIM zatAbdIkI honI caahie| isa pratimAkI kalAse bhI utkRSTa kalAtmaka bauddha aura sanAtanadharmAntargata sUrya AdikI mUrttiya isI nagara meM prApta huI haiM, jinapara paunAra tathA bhadrAvatI meM prApta avazeSoMkI kalAkA AMzika prabhAva hai / usa samaya madhya - prAnta meM bauddhAzrita kalAkA pracAra thA / jahA~para jisa kalA - zailIkA vikAsa ho, vahA~ ke sabhI sampradAya ukta kalAse prabhAvita hue binA nahIM raha sakate / isIkA udAharaNa prastuta pratimA hai / bauddha tattvajJoMne ise tattvajJAnakA rUpa dekara kalAmeM samAviSTa kiyA hai / kahanA na hogA ki 8 vIM sadI meM yaha rUpa sArvatrika thA / isa pratimAkA mahattva isalie bhI hai ki prAntake kisI bhI bhU-bhAgameM isa prakAra kI jaina pratimA upalabdha nahIM huI hai / isa pratimAkI prAptikA itihAsa bhI manoraMjaka hai / yadyapi hameM yaha sirapurastha gandhezvara mahAdeva maThake mahanta maMgala girijIse prApta huI hai; para ve batAte haiM ki bhIkhamadAsa nAmaka pujArIko kahIM khodate samaya bahusaMkhyaka kalApUrNa bauddhapratimAe~ eka vistRta piTAre meM prAta huI thIM / Aho! Shrutgyanam Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA jaina-purAtattva 161 upasaMhAra__uparyukta paMktiyoM ke atirikta rIThI, ghansaura, sihorA, narasiMhapura, baraheThA, elicapura, Adi kaI sthAna haiM, jahA~ jainamUrtiyA~ Aja bhI prApta hotI haiM / "madhyapradezakA itihAsa ke lekhaka zrIyogendranAtha sIlakI DAyariyA~-dainandiniyA~ unake putra zrI nityendranAtha sIlake pAsa Aja bhI surakSita haiM / madhyapradeza aura vizeSakara mahAkosalake jaina-purAtattvakI kauna-sI sAmagrI kahA~ kisa rUpameM pAyI jAtI hai, Adi aneka mahattvapUrNa jJAtavya,unameM saMgRhIta haiM / mujhe Apane kucha bhAga batAyA thA, usameM ullekha thA ki Ajase 50 varSa pUrva ghansaura meM 25 se adhika jainamandira, sAmAnyataH ThIka hAlatameM the / para aba to vahA~ kevala kucha bhAgoMmeM khaMDahara hI dikhAI par3ate haiM / yadi sIla sAhabakI DAyariyA~ na hotI to Aja unheM pahacAnanA kaThina hI thA / aisI hI eka dainaMdinI mujhe Ajase 11 varSa pUrva, nAgapura jainamaMdira sthita hastalikhita graMthoMke anveSaNa karate samaya prApta huI thI, jisameM siddhakSetra-pAdaliptapurake satrahavIM zatIse 20 zatItakake mahattvapUrNa lekha saMgrahIta haiN| inameM madhyapradeza sthita elicapurake lekha bhI haiM / yaha saMgraha nAgapurake eka yati dvArA 20 zatIke Adi caraNameM kiyA gayA thA / mujhe binA kisI saMkocake kahanA par3atA hai ki jaina-muniyoMne ma0 pra0 ke itihAsake sAdhana bahuta kucha aMzoMmeM sa~bhAla rakhe haiM, isaprakArake aneka sAdhana idhara-udhara bikhare par3e haiM, jinheM ekatra karanA hogaa| purAtattvAnveSaNameM choTI-choTI vastue~ bhI, kisI ghaTanA vizeSake sAtha saMbandha nikala Anepara, mahatvakI siddha ho sakatI haiN| kabhI-kabhI aise sAdhanase bar3e-bar3e tadvidoMko apanA mata parivartana karanA par3atA hai / ataH hamArA prAthamika kartavya honA cAhie ki aise sAdhanoMkA sArvajanika dRSTi se saMgraha kareM, aura anveSakoM dvArA prakAza DalavAveM / aise kAryoMkI pragatike lie zAsanakA mu~ha tAke baiThe rahanA vyartha hai / 1 agasta 1952] Aho! Shrutgyanam Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho ! Shrutgyanam Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkosala kA jaina - purAtattva Aho! Shrutgyanam Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho ! Shrutgyanam Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkosala madhya-pradezakA eka vibhAga hai| isameM hindI-bhASI jile ' sammilita haiN| chattIsagar3ha DivIjanakA samAveza bhI isIke antargata hai| madhya pradezake prAcIna itihAsakI dRSTi se mahAkosalakA vizeSa mahatva hai, sApekSataH prAcIna aitihAsika ghaTanAe~ nirdiSTa bhU-bhAgapara hI ghaTI haiM / etadviSayaka aitihAsika sAdhana isI bhU-bhAgase prApta hue haiM / Aja bhI mahAkosalake vana evaM girikandarA tathA khaNDaharoM meM, bhAratIya zilpasthApatya evaM mUrtikalAke mukhako ujjvala karanevAlI va inake kramika vikAsapara kalAkI dRSTise-prakAza DAlanevAlI maulika kalAkRtiyA~ pracura parimANameM upalabdha hotI hI rahatI haiN| mujhe vizeSa rUpase yahA~kI mUrtikalAkA adhyayana karanekA saubhAgya prApta huA hai / maiM isa niSkarSapara pahu~cA hU~, jaba 12vIM zatAbdImeM anya prAntoMke kalAkAra mUrtinirmANameM zithila par3a gaye the, una dinoM yahA~ ke kalAkAra apanI zilpa-sAdhanAmeM pUrNataH anurakta the / ____ anya prAntoMkI apekSA mahAkosalameM zilpakalAkI dRSTise anusandhAna kArya bahuta hI kama huA hai| jo huA hai vaha yahIMke barAbara hai / janarala kagnihAma aura rAkhAladAsa banarjI Adi purAtattvavidoMne avazya hI pramukha sthAnoMkA nirIkSaNa kara itivRttakI khAnApUrti kI hai| parantu jitane khAnoMkA vivaraNa prakAzita kiyA gayA hai, unase bhI adhika mahattvapUrNa sthAna evaM avazeSa Aja bhI upekSita par3e hue haiM, jinakI ora kendrIya purAtattvavibhAga evaM prAntIya zAsanane Ajataka dhyAna nahIM diyA; na denevAle sAMskRtika kAryakartAoMko protsAhita hI kiyA, balki tathAkathita vyaktiyoMke prati abhadra vyavahAra kiyA gayA / ucita anusandhAnake abhAvameM mahattvapUrNa 'ArkiyolAjikala sarve Aph iMDiyA, pustaka 17 / 'haihayAja oNpha tripurI eNDa deara mAnyUmeNTsa / Aho ! Shrutgyanam Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 khaNDaharoMkA vaibhava jaina kalAkRtiyoMkA prakAzameM na AnA sarvathA svAbhAvika hai| jahA~ bikhare hue jaina-avazeSoMko dekhakara to aisA hI lagatA hai ki kisI samaya mahAkosala jaina-saMskRtikA pradhAna kendra rahA hogaa| jaina-purAtattvake avazeSoMko samajhane meM zurUse vidvAnoMne bar3I bhUla kI hai| jaina-bauddha-mUrtikalAmeM jo aMtara hai, ve samajha nahIM pAte, isI kAraNa mahAkosalakI adhikatara jaina-kalAkRtiyA~ bauddhase pahacAnI jAtI haiM / saragujA rAjyameM lakSmaNapurase 12 veM molapara rAmagiri parvatapara jo guphAe~ utkIrNita haiM, unameM kucha bhitticitra bhI pAye gaye haiN| rAyakRSNadAsajIkA mata hai, inameMse "kucha citroMkA viSaya jaina thaa|"' kAraNa ki padmAsana lagAye eka vyaktikA citra pAyA jAtA hai / isa guphAmeM eka lekha bhI upalabdha huMA hai / bhASA prAkRta hai / DA0 blAkhake matase isakA kAla IsavI pUrva 3 zatI jAna par3atA hai / isa pramANase to yahI pramANita hotA hai ki una dinoM zramaNasaMskRtikA prabhAva isa bhUbhAgapara avazya hI rahA hogaa| padmAsana jainatIrthakarakI hI vizeSa mudrA hai / bauddhoMmeM isa mudrAkA vikAsa bahuta kAla bAdameM huA hai / yahA~ smaraNa rakhanA cAhie ki azokakA eka stambha bhI rUpanAthameM milA hai, jisapara unakI AjJAe~ khodI gaI haiN| to bauddha saMskRtikA pratIka rUpanAtha aura jaina-saMskRtikA rAmagiri ( rAmaTeka nahIM jaisA ki bhAratakI citrakalA, pR0 2 / citrake lie dekheM A0 sa0 iM. 1903-4, pR0 123 / keTalAga Apha di ArkiyolaoNjikala myUz2iyama at Mathura by J. vogala Ph. D., Allahabad. 3zrI ugrAdityAcAryane apanA kalyANakAraka nAmaka vaidyaka grantha bhI zAyada isI rAmagiripara racA thaa| veMgIzatrikaliMgadezajananaprastutyasAnUtkaTaH prodyavRkSalatAvitAnanirataiH siddhezca vidyAdharaiH / Aho! Shrutgyanam Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkosalakA jaina-purAtattva mirAzIjI mAnate haiM ) ataH IsavIpUrva 3 rI zatImeM jaina-prabhAva mahAkosalameM thaa| zilpa-sthApatya kalAkI vikasita paramparAko samajhAneke lie mUrtikI apekSA sthApatya adhika sahAyaka ho sakate haiN| sama-sAmayika kalAtmaka upakaraNoMkA prabhAva sthApatyapara adhika par3atA hai| mahAkosala meM prAcIna jaina-sthApatya baca hI nahIM pAye, kevala AraMgakA eka jainamandira baca gayA sarve maMdirakaMdaropamaguhAcaityAlayAlaMkRte ramye rAmagirAvidaM viracitaM zAstraM hitaM prANinAm // isameM rAmagirike lie jo vizeSaNa diye gaye haiM, guhA mandira caityAlayoMkI jo bAta kahI hai, vaha bhI isa rAmagirike viSaya meM ThIka jAna par3atI hai / kulabhUSaNa aura dezabhUSaNa munikA nirvANasthAna bhI yahI rAyagar3ha hai yA usake AsapAsa kahIM mahAkosala hI meM hogaa| jaina sAhitya aura itihAsa, pR0 212 premIjIkI uparyukta kalpanAse maiM bhI sahamata hU~, kAraNa ki kAlIdAsa varNita yahI rAmagiri hai| vAlmIki rAmAyaNake kiSkindhAkANDameM zilAcitra evaM usake khAsa zabdoMkA ullekha AyA hai / Uparake sabhI ullekha isI sthAnapara caritArtha hote haiN| rAmaTekameM ullekhanIya zilAcitraNa upalabdha nahIM hote / yadi rAmaTeka hI rAmagiri hotA to madhyakAlIna jaina-yAtrI yA sAhityika isakA ullekha avazya hI krte| itanA nizcita hai ki uparyukta muniyoMkA nirvANasthAna mahAkosalameM hI thaa| 'mahAko salameM bahuta-se aise jaina-mandirake avazeSa va pUre maMdira pAye jAte haiM, jo ajainoMke adhikArameM haiN| kucha aise bhI mandira haiM jo adyAvadhi pahicAne nahIM gaye / udAharaNArtha--rAyabahAdura DA0 hIrAlAlane maMDalA-mayUkha pR0 76 meM kukarrA maThakI carcA karate hue likhA hai ki "isa mandirakI kArIgarI navIM yA 10 vIM zatAbdIkI jAna par3atI hai| purAtattvajJa isa mandirako jainI batalAte haiN|" bareThA, bilaharI aura bar3agA~vameM aise mandira va avazeSoMkI kamI nahIM hai| Aho! Shrutgyanam Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 khaNDaharoMkA vaibhava I hai, vaha bhI isalie ki usameM jaina mUrti raha gaI hai / yadi pratimA na rahatI to isa jaina- prAsAdakA kabhIkA rUpAntara ho cukA hotA / isa mandirakI Ayu bhI utanI nahIM hai ki jo uparyukta vizRMkhalita paramparAkI eka kar3I bhI bana sake / tAtparya ki yaha 10 vIM zatI ke pUrvakA nahIM hai / yahA~para jaina- avazeSa pracura parimANa meM bikhare par3e haiM / parantu jaina tIrthamAlA yA kisI bhI aitihAsika graMthameM AraMgakI carcA taka nahIM hai / hA~, 6 zatI pUrva vahA~ jaina saMskRtikA prabhAva adhika thA, puSTi svarUpa avazeSa to haiM hii| eka aura bhI pramANa upalabdha hai / yaha vaha ki AraMgase zrIpurasirapura jaMgalI rAstese samIpa par3atA hai| vahA~para bhI jaina - avazeSa bahuta bar3I saMkhyA meM milate haiM / inakI Ayu bhI maMdirakI Ayuse kama nahIM hai / 6 vIM zatAbdIkI eka dhAtu mUrti bhagavAn RSabhadeva - mujhe yahIM se prApta huI thI / zrIpura itaH pUrva bauddha saMskRtikA kendra thA / mujhe aisA lagatA hai jahA~ bauddha loga phaile vahA~ jaina bhI pahu~ca gaye / yaha paMkti mahAkosalako lakSya karake hI likha rahA hU~ / AraMgake maMdirako dekhakara rAyabahAdura DA0 hIrAlAlajIne kalpanA kI hai ki yahA~para mahAmeghavAhana khAravela ke vaMzajoMkA rAjya rahA hogA / isase phalita hotA hai ki 6 vIM zatAbdItaka to jainasaMskRtikA itihAsa milatA hai, jo nirvivAda hai / parantu bhittacitra se lagAkara 8vIM sadI ke itihAsa sAdhana nahIM milte| bhAratIya itihAsake guptakAla meM mahAkosala kAfI khyAti arjita kara cukA thA / ilAhAbAdakA lekha aura eraNake avazeSa isake pratyakSa pramANa haiM / upalabdha zilpakalAke AdhArapara nizcayapUrvaka kahA jA sakatA hai ki 8 aura 6 vIM zatAbdIse jaina zilpakalAkA itihAsa prArambha hotA hai / guphAcitroMse lagAkara AThavIM zatItaMkakA bhAga andhakArapUrNa hai / isakA kAraNa bhI kevala ucita anveSaNakA abhAva hI jAna par3atA hai / kalacuriyoMke samaya jainAzrita zilpa sthApatya kalAkA acchA vikAsa huaa| ve zaiva hote hue bhI paramatasahiSNu the / jainadharmako vizeSa AdarakI I Aho ! Shrutgyanam Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkosalakA jaina-purAtattva dRSTi se dekhate the| kalacuri zaMkaragaNa to jainadharmake anuyAyI the, inane kulpAkakSetrameM 12 gA~va bhI bheMTa car3hAye the| inakA kAla I0 saM0 sAtavIM zatI par3atA hai / mahAkosalameM sarvaprathama kokkallane apanA rAjya jamAyA / tripurI-tevara-inakI rAjadhAnI thI / kalacuriyoMkA pArivArika saMbaMdha dakSiNI rASTrakUTa zAsakoMke sAtha thA / rASTrakUToMpara jainoMkA na kevala prabhAva hI thA, balki unakI sabhAmeM jaina vidvAn bhI rahA karate the| mahAkavi puSpadaMta rASTrakUToM dvArA hI Azrita the| amoghavarSane to jaina-dharmake anusAra munitva bhI aMgIkAra kiyA thA, aisA kahA jAtA hai / yadyapi bahurIbaMda Adi kucheka sthAnoMkI jaina-mUrtiyoMko chor3akara kalacuri-kAlake lekha nahIM pAye jAte, balki spaSTa kahA jAya to kalacurikAlIna jaina zilpakRtiyoMko chor3akara, zilotkIrNita lekha atyalpa hI pAye gaye haiM, parantu lakhoMke abhAvameM bhI usa samayakI unnatizIla jaina-saMskRtike vyApaka pracArake pramANa kAfI haiM / jaina-mUrtiyoM ke parikara evaM toraNa tathA katipaya stabhoMpara khude hue alaMkaraNoMke gambhIra anuzIlanase spaSTa jJAta hotA hai ki unapara kalacurikAlameM vikasita, takSaNakalAkA khUba ho prabhAva par3A hai, kucheka avazeSa to vizuddha mahAkosalake hI haiM / kRtiyA~ bhinna bhale hI hoM, para kalAkAra to ve hI the yA unakI paramparAke anugAmI the / nirmANa-zailI aura vyavahRta pASANa hI hamAre kathanakI sArthakatA pramANita kara dete haiN| yahA~ ke isa kAlake jaina, bauddha aura vaidika avazeSoMko dekhanese jJAta hotA hai ki yahA~ ke kalAkAra sthAnIya pASANoMkA upayoga to kalAkRtiyoM ke nirmANameM karate hI the, para kabhI-kabhI yukta prAntase bhI patthara ma~gavAte the / kalacurikAlake pattharakI mUrtiyA~ alagase hI pahacAnI jAtI haiM / se 13vIM zatI takake jitane bhI jaina-avazeSa prApta hue haiM, unameMse bahutoMkA nirmANa tripurI aura bilaharImeM huA hogA / kAraNa donoM sthAnoMpara jaina-mUrtiyA~ Adi avazeSoMko pracuratA hai| kaimorake pattharakI jaina pratimAe~ prAyaH bilaharImeM milatI haiM aura bilaharIke hI lAla pattharake Aho! Shrutgyanam Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava toraNa bhI paryApta mile haiN| lAla patthara pAnIse kharAba ho jAtA hai, prakSAlakI suvidhAke lie kalAkAroMne mUrti nirmANameM kaimorakA bhUrA aura cikkaNa patthara vyavahRta kiyA hai| __ prasaMgataH sUcita karanA Avazyaka jAna par3atA hai, ki jisa prakAra kalacuriyoMke samayameM mahAkosalake bhU-bhAgameM uttamottama jainakalAkRtiyoMkA sRjana ho rahA thA, usI samaya-jejAkabhukti-buMdelakhaNDameM caMdeloMke zAsanameM bhI jainakalA vikAsakI coTIpara thii| AjakI zAsana-suvidhAke lie jo bheda sarakArane kiye haiM, isase mahAkosala aura bundelakhaMDa bhale hI pRthak pradeza a~cate hoM, parantu jahA~taka saMskRti aura sabhyatAkA savAla hai, donoMmeM bahuta hI sAmAnya antara hai, yAnI jabalapura aura sAgara z2ile to eka prakArase sabhI dRSTi se bundelakhaMDI hI haiM / sAmopyake kAraNa kalAtmaka AdAnapradAna bhI khUba hI huA hai| mujhe bundelakhaMDameM bikhare hue kucheka jainAvazeSoMke nirIkSaNakA avakAza milA hai, merA to isa parase yaha mata aura bhI dRr3ha ho jAtA hai ki kalAke upakaraNa aura alaMkaraNa tathA nirmANazailI-donoMmeM sAdhAraNa antara hai / adhika avazeSa, donoM pradezoMmeM eka hI zatAbdImeM vikasita kalAke bhavya pratIka haiN| bundelakhaMDake jaina-avazeSoMkA bahuta bar3A bhAga to, vahA~ ke zAsakoMkI ajJAnatAke kAraNa, bAhara calA gayA, parantu mahAkosalake avazeSa bhI bahuta kAlataka baca sakeMge yA nahIM, yaha eka prazna hai / durbhAgyase itihAsa aura kalAke prati abhiruci rakhanevAle kucheka vyakti, jisameM jaina bhI sammilita haiM, sImApara haiM, jo ina pavitra avazeSoMko dUsare prAntoMmeM vikraya kiyA karate haiN| yaha ghRNita kArya hai / ve apanI saMskRtike sAtha mahA anyAya kara rahe haiN| isa ora zAsanakA mauna kheda va Azcaryajanaka hai| sthApatya yahA~para pAye jAnevAle jaina-avazeSoMko do bhAgoMmeM, adhyayanakI suvidhA Aho ! Shrutgyanam Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkosalakA jaina - purAtattva 1 ke lie vibhakta kiyA jA sakatA hai - sthApatya aura mUrtikalA / sthApatya avazeSoM meM AraMga maMdirako chor3akara aura kRti merI smRtimeM nahIM hai / hA~, tripurI, bilaharI aura bar3agA~va Adi sthAnoMmeM kucha stambha aise pAye gaye haiM, jinapara svastika, nandyAvarta, mIna-yugala aura kuMbha kalaza Adi cihna avazya hI pAye jAte haiM / nissaMdeha inakA sambandha jainadharmase hai / ye stambha jainaprAsAdake hI rahe hoNge| gaveSaNA karanepara isaprakArake anya pratIka bhI mila sakate haiM / vizAla jainaprAsAdoM ke kucha kalApUrNa toraNa bhI upalabdha hue haiM | udAharaNa-svarUpa doke citra bhI diye jA rahe haiM / kucha avazeSa mAna' stambhake bhI prApta hue haiM / ina avazeSoMse phalita hotA hai ki mahAkosala meM jainamandira avazya hI rahe the, para vindhyaprAnta ke samAna yahA~ bhI ajainoM dvArA adhikRta kara liye gaye yA vinaSTa kara diye gaye / uparyukta samasta pratIka sthApatya kalAse hI sambaddha haiM / jaina sthApatyapara vipula sAmagrI ke abhAva meM adhika kyA likhA jA sakatA hai / 1 mUrtikalA mahAkosala meM jitanI bhI prAcIna jaina pratimAe~ upalabdha huI haiM, ve sabhI prastatkIrNita haiM / kalAkArako apane bhAvoMko mUrtarUpa dene ke lie patthara meM kAfI guJjAiza rahatI hai / dhAtu mUrti, Ajataka kevala eka hI aisI upalabdha huI hai, jo kalacurI pUrva vikasita mUrtikalAkI dena hai / 1645 pandraha disambarako mujhe zrIpurake eka mahantane bheMTa svarUpa dI thii| isameM grahoM kA aMkana spaSTa thA / pASANapara khudI huI jinapratimAe~ do prakArakI milI haiM--eka saparikara padmAsana evaM aparikara yA saparikara khaDgAsana | saparikara padmAsanastha jinapratimAoM meM sarvazreSTha mUrti bhagavAn RSabhadevakI 166 'digambara jainamandiroMke sammukha mAnastambha sthApita karanekI prathA madhyakAla kucha pUrvI pratIta hotI hai / ph 'citra dekhie vizAla bhArata 1646 sitambara, pR0 146 / Aho! Shrutgyanam Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 khaNDaharoMkA vaibhava hai jo ' hanumAnatAla- sthita jainamandira meM surakSita hai| zilpakI dRSTi se isakA parikara itanA sundara evaM bhAvapUrNa bana par3A hai ki isa koTikA eka bhI dUsarA parikara mahAkosala meM dRSTigocara nahIM huA / kalAkArakI sUkSma bhAvanA, udAtta vicAra gAMbhIrya evaM bArIka chainIkA AbhAsa usake eka-eka meM parilakSita hotA hai / yaha parikara anya mUrtiyoMke upakaraNa se kucha bhinna jAna par3atA hai / jainapratimAoMke vibhinna parikara evaM upakaraNoMkA sUkSma adhyayana karanese jJAta hotA hai ki unake nirmAtA zilpiyoMne ajaina tattvoM kA bhI praveza karA diyA hai| yAnI aprAtihArya, yakSa-yakSiNI evaM upAsaka dampati tathA grahoMko chor3akara anya bhAva ajaina mUrtikalA meM vikasita parikaroM ke samAna milate haiM / ise prAntIya prabhAva bhI kahanA cAhie / parikarahIna padmAsanastha pratimAe~ bhI pracura parimANa meM upalabdha huI haiN| jinameM se kucheka to nissandeha kalA evaM aMgopAMgoM kI kramika racanAkA uttama pratIka haiM / eka pratimA aisI bhI prApta huI hai, jisakA parikara kevala navagrahoMse hI banA hai / citra prabandhameM diyA jA rahA hai / khaDgAsanakI parikarayukta pratimAoM meM kalAkI dRSTise sarvotkRSTa mUrti jo mujhe ja~cI usakA citra evaM vivaraNa prastuta nibandhameM diyA jA rahA hai / AraMgake varNita mandira meM vaividhya kI dRSTise eka parikarayukta trimUrtti virAjamAna hai / use dekhanese aisA lagatA hai ki kalAkAra ke hAtha avazya sudRr3ha rahe hoMge, para mAnasa durbala thA / bhoMDI rekhAe~ Ter3hI-mer3hI AkRtiyoMkI vahA~ bharamAra hai | kisI zailIse AMzika milatA-julatA eka trimUrtipaTTa mujhe bilaharI se prApta huA hai / bar3e paritApake sAtha likhanA par3a rahA hai ki ise eka brAhmaNane apane gRhake Age sIr3hImeM lagA rakhA thA / parikara vihIna khaDgAsana mUrtiyA~ svatantra evaM mandira ke stambhoM meM pAI jAtI haiM / 1 'yaha mUrti tripurIse hI lAyI gayI hai / kalAko dRSTise yaha kalacuri kalAkA abhimAna hai / Aho! Shrutgyanam Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkosalakA jaina purAtattva 201 prAsaMgika rUpase eka bAtakA ullekha karanA Avazyaka jAna par3atA hai ki mahAkosalake kalAkAra bahusaMkhyaka mUrtiyoMke parikarakA nirmANa isa prakAra karate the ki usameM saMpUrNa mandirakI abhivyakti ho sake / zikhara, Amalaka aura kalazakI rekhAe~ spaSTa khodI jAtI thiiN| jainamUrtikalA bhI isa vyApaka prabhAvase achUtI na raha sakI / yahI kAraNa hai ki mandirake Age lagAye jAnevAle toraNAMtargata mUrtiyoMmeM bhI uparyukta bhAvoMkA vyaktIkaraNa bar3I saphalatAke sAtha huA hai / yaha vizuddha mahAkosalIya rUpa jAna par3atA hai / siMhAsana zabda sarvatra prasiddha hai, parantu mahAkosalameM vaha itanA vyApaka mUrtarUpa dhAraNa kara cukA hai ki pratyeka mUrti ke baiThaka sthAnake nIce siMhakI AkRti avazyameva milegI hii| .. yoM to yakSiNiyoMkI pratimAe~ parikarameM sarvatra hI dRSTigocara hotI haiM, parantu mahAkosala prAntameM na kevala svatantra vividha bhAvoMko liye hue yakSiNiyoMkI mUrtiyA~ nirmita hI hotI thIM, apitu inake svatantra maMdira bhI banA karate the / laukika AvazyakatAoMkI pUrti ke lie jaina-ajaina janatA manautI bhI kiyA karatI thii| aisA eka maMdira kaTanI tahasIla sthita bilaharI grAmake vizAla jalAzayapara banA huA hai| maMdira abhinava jAna par3atA hai, parantu garbhagRhasthita cakrezvarIkI mUrti 12 vIM zatIke bAdakI nahIM hai / mastakapara bhagavAn RSabhadevakI pratimA virAjamAna hai / prathama tIrthaMkarakI adhiSThAtrI devIkA yaha maMdira Aja ajainoMkI khairamAI yA khairadaiyyA banI huI hai / isI prakAra aMbikA aura padmAvatIkI pratimAe~ bhI milatI haiN| inake mastakapara kramazaH neminAtha aura pArzvanAthake pratIka khaNDita mastaka uparyukta paMktiyoMmeM akhaMDita yA kama khaMDita mUrtiyoMpara vicAra kiyA gayA hai| mujhe apane anveSaNameM kevala tripurIse hI do darjanase adhika 14 Aho! Shrutgyanam Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 khaNDaharoMkA vaibhava jainapratimAoMke mastaka prApta hue haiN| saMbhava hai dhar3oMko logoMne zilA banAneke kAmameM le liyA ho / laDaiyA jAtikA yahI vyavasAya hai / inake pUrvaja utkRSTa zilpakalAke nirmApaka the| unhoMke vaMzaja unhIMkI kalAkRtiyoMke dhvaMsaka bane hue haiN| samayakI gati bar3I vicitra hotI hai| __ jina mastakoMkI carcAkI hai, ve khaDgAsana evaM padmAsana donoM pratimAoMke haiM / kucha loga Avazyaka jJAnakI apUrNatAke kAraNa, yA mastakake dhuMgharAle bAloMke kAraNa turanta rAya de baiThate haiM ki ye mastaka bauddha pratimAoMke haiN| kintu maiM sakAraNa aisA nahIM mAnatA / kAraNa spaSTa hai ki uttara mahAkosalameM bauddhakI apekSA jaina-mUrtiyA~ hI adhika prApta huI haiM / dakSiNa mahAkosalameM avazya hI bauddha-pratimAoMkI bahulatA hai / dUsarA kAraNa yaha bhI hai ki kucha dhar3a bhI aise prApta hue haiM, jinapara sara ThIkase baiTha gaye haiM / ina do kAraNoMke atirikta tIsarA yaha bhI kAraNa hai ki bauddha-pratimAe~ aksara jIvanako viziSTaM ghaTanAoMse paripUrNa rahatI haiN| prabhAvalIkA aMkana bhI nizcaya karake rahatA hai, jaba ki kucheka jaina pratimAe~ prabhAvalI-vihIna pAI gaI haiM / mastakakA pichalA bhAga sAkSI-svarUpa vidyamAna hai| parikara vihIna mUrtike mastaka alagase hI pahacAne jAte haiM, unakA pichalA bhAga capaTA rahatA hai / saparikarakA avyavasthita / mahAkosalake jaina-purAtatvakA sAmAnya paricaya UparakI paMktiyoMmeM mila jAtA hai / maiMne Upara sUcita kiyA hai ki abhItaka isa prAntameM samucita rUpase anuzIlana huA hI nahIM hai / abhI to saikar3oM khaMDahara aise-aise par3e haiM, jinameM sundara-se-sundara kalApUrNa jainapurAtattvakI pracura sAmagrI bikharI par3I hai, durbhAgyase na kendrIya purAtatva vibhAgako isakI cintA hai, na prAntIya 'vindhyapradezameM jina-mUrtiyoMke dhar3a hI adhika saMkhyAmeM milate haiM, kAraNa ki mastakakI kuMDiyA~ banA dI jAtI haiM, aura kahIM-kahIM zivaliMgake sthAnameM, ulTe sthApita kara DAle jAte / Aho! Shrutgyanam Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkosalakA jaina- purAtattva 203 sarakArako / samAja to isa ora udAsIna hai hI / merA to nizcita mata hai ki gaveSaNA karavAI jAya jo jainAzrita zilpakalA ke vaividhyakA jJAna avazya hogA / 10-12 jagaha se mujhe sUcanA bhI milI hai ki maiM vahA~ jAkara jainamUrttiyA~ uThA le AU~ ? para pAda - vihAra karanevAle ke lie yaha saMbhava kaise ho sakatA hai ? apane paramapUjya gurudeva upAdhyAya muni zrI sukhasAgarajI mahArAja evaM jyeSTha gurubhrAtA muni zrI maMgalasAgarajI mahArAjake sAtha bihAra karate hue mArga meM jo-jo purAtattvakI sAmagrI anAyAsa va ayAcita rUpase mila gaI, unakA saMgraha avazya ho gayA hai / isa saMgrahameM jainAzrita kalAke uccatama pratIka hI adhika haiM / maiM prastuta nibandhameM, unameM se, jo kalA kI dRSTise mahattvapUrNa haiM, vaividhyako liye hue haiM aura jo abhUtapUrva kRtiyA~ haiM, unhIM kA paricaya de rahA hU~ / khaDgAsana-jina-mUrti pratimA 523 " U~cI hai / saparikara isakI caur3AI 152 // hai / isa pratimA meM pradhAna mUrti ekadama pradhAna hai, kyoMki zilpa - sthApatya kI dRSTi se usameM zarIra racanAko sAmAnyatA ke atirikta aura koI kalAtmaka tattva dhyAna AkRSTa nahIM karatA aura na hamArI vivecana buddhiko hI udbuddha karatA hai / ataH hama mukhya mUrttikI apekSA parikara kI ora hI vizeSa dhyAna deMge / yaha parikara nissaMdeha sundara hai aura mUrtikalA kI dRSTise krAntikArI parivartanoMkA dyotaka hai / sAdhAraNataH parikara meM aSTapratihAriyoM yA tIrthaMkaroM ke jIvanakI viziSTa ghaTanAe~ yA jina mUrtiyA~ hI khodI jAtI haiM; parantu yahA~ inake sivA bhI anya sundara aura vyApaka kalAtmaka upakaraNoM aura zailiyoMko apanA liyA gayA hai / mUrti ke caraNoMke donoM ora ubhaya pArzvadoMke atirikta mUrti nirmAtA dampati avasthita hai / cAroMke mukha burI taraha kSata-vikSata ho gaye haiM / yadyapi inakI zarIrAkRti sughar3atA evaM tadupari vastrAbhUSaNoM kA khudAva kAfI Aho ! Shrutgyanam Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 khaNDaharoMkA vaibhava bArIkI se kiyA gayA hai| AbhUSaNa sApekSataH choTe hone ke kAraNa kalAkArako kuzala chaina kA paricaya de rahe haiM, jaisA Upara kahA jA cukA hai / donoM grAsoM ke Upara caukI hai aura caukIpara caddarakA chora khudA huA hai| jisapara jina khar3e hue haiM / vyAlake bAyeM - dAyeM yakSa-yakSiNI bahuta spaSTa evaM sundara bhAvamudrA meM utkIrNita haiM / caturmukhI yakSa ke dAhine hAthameM daNDayukta kamala evaM AzIrvAdimudrA tathA bAyeM hAtha meM bIjapUraka aura parazuke samAna eka zastra hai / gale meM hAra aura kaTi pradeza meM karadhanI hI mukhya AbhUSaNa haiM / jaTAjUTakI ora dhyAna denese zaiva prabhAva spaSTa parilakSita hotA hai aura yaha svAbhAvika bhI hai| kalacuri aura candela vaMza ke rAjA parama zaiva the aura bundelakhaNDa tathA mahAkosala meM zaiva saMskRti kAfI unnata rUpameM thI / anya purAtana kalAvazeSoMke nirIkSaNase yaha bAta aura bhI spaSTa ho jAtI hai / mUrti ke bAyeM ora sabase nIce yakSiNI, yakSa ke samAna hI AbhUSaNoMko dhAraNa kiye baiThI hai / antara kevala itanA hI hai ki jahA~ yakSake bAyeM hAthameM bIjapUraka haiM, vahA~ isake bAyeM hAthameM kalaza avasthita hai / keza rAzi bhI zaiva prabhAvase yukta hai / vastroMkI racanA sundara hai / prastuta pratimA paMcatIrthI kI hai kyoMki Upara-nIce cAroM ora cAra khaDgAsanastha utkIrNita haiM -- pArzvadoMkI ubhaya ora evaM do mUrtike uparabhAgake chatra ke nikaTa | yakSiNIke Upara eka khar3I jina mUrtike Upara eka rekhA sIdhI gaI hai jisameM nimnalikhita vibhinna alaMkaraNoMkA khudAva kalA evaM vividhatAkI dRSTi se AkarSaka evaM apekSAkRta kucha nUtanatvako liye hue hai| guptakAlIna stambhoM meM jisa prakArakI bojhase dabI huI AkRtiyA~ pAI jAtI haiM, ThIka unhIM AkRtiyoMkA anukaraNa isa pratimA meM kiyA jAna par3atA hai / donoM hAtha Upara kI ora uThe hue haiM, jo spaSTataH isa prakAra ke haiM mAno ki UparakA vaz2ana saMbhAlane meM vyasta haiM / bhujAoMke Uparase nAgAvalikI rekhA spaSTa hai isIlie sInA bhI bAhara tana gayA hai jo isa bAtakA sUcaka hai ki vyaktipara kAfI bojha par3a rahA hai / ye kIcaka kahe jAte haiM / Aho ! Shrutgyanam Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkosalakA jaina-purAtatva isake Upara agale pA~voMke Asare eka hAthIkI pratimA khudI huI hai / tadupari eka sukumAra bAlaka banA huA hai / dhyAna denekI bAta yaha hai ki oThoMkI racanA kalAkAroMne kucha aise kauzalase kI hai ki bAlaka, puruSa aura strIkI vibhinnatA unase sahaja hI spaSTa ho jAtI hai| isa bAlakakI oSTha racanAmeM bhI vahI bAta hai / bAlakake pIche kucha bela-bUTe utkIrNita haiM / bAlakake Upara vyAlakI mUrti banI hai jo bahuta bArIkIse gar3hI jAna par3atI hai kyoMki usake dA~tataka gine jA sakate haiN| pradhAna pratimAke dUsarI ora bhI yahI khudAva hai| .. prabhAvalI sAmAnya hai / donoM ora maMgala mukha khude hue haiN| unake hAthoMmeM mAlA hai jo pahananekI taiyArIke pratIka svarUpa hai / mastakake Upara tIna chatra evaM tadupari mRdaMga bajAtA huA eka yakSa hai| donoM ora hAthI khar3e haiM / sabase Upara do pattiyA~ nikalI huI haiM jo azoka vRkSakI honI cAhie / isa prakAra aSTapratihArI-yukta prastuta pratimA 12 vIM zatIko honI cAhie / patthara bhUrepanako liye hue haiN| . . yaha mUrti mujhe bilaharIkI eka sarvathA khaMDita va arakSita vApikAse prApta huI thii| vApikAke bhItarake cAroM AloMmeM cAra jina mUrtiyA~ thIM inameMse eka to zAyada sva0 rA0 ba0 DaoN0 hIrAlAlajI kaTanIvAle le Aye the, unake nivAsasthAnake, bagIcemeM par3I huI hai| toraNadvAra . . ... ___ spaSTataH yaha kisI jainamandirakA toraNadvAra hai.| isakI lambAI U~cAI 30"424' hai / toraNa 11" gaharA hai / yaha toraNa eka pUrNa mandirakI AkRti hI hai| jo avazeSa prApta hai, vaha pUrNa AkRtikA tIna cauthAI aMza hai, jisameM kendra bhAga sAbita A gayA hai / isake kendra bhAgameM padmAsanastha jinamUrti utkIrNita hai / jinake ubhaya ora do pArzvada ca~vara evaM puSpa liye khar3e haiM, tadupari puSpa mAlAe~ liye do nAgakanyAe~ gaganavihAra kara rahI haiN| Aho! Shrutgyanam Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 khaNDaharoMkA vabhava kalAkArane ina nAgakanyAoMke Upara do gajoMkA nirmANa kiyA hai| donoM gajoMkI zuNDAe~ AgekI ora uTha-uThakara ApasameM apane Asare chatra sa~bhAle hue haiM / usa chatrakI sthiti jinamUrtike zirobhAgake bilakula Upara hai / pradhAna mUrtipara eka caukI virAjamAna hai / caukIke Upara, jaisA anyatra sabhI jagaha dekha par3egA, eka cAdarakA mukhya aMza jamA huA hai, usa prakArakI paddhatikA vikAsa mahAkosala evaM sannikaTavartI pratimAoMkI apanI vizeSatA hai / caukIke nimna bhAgameM ubhaya ora maMgala mukha bane haiN| sabhI jaina mUrtiyoMmeM ye maMgalamukha bane rahate haiM / pradhAna mUrtike dAyeM-bAyeM adhiSThAtA-adhiSThAtrI aGkita haiN| aMkana itanA aspaSTa aura kalA-vihIna hai ki nizcita rUpase nahIM kahA jA sakatA ki ye kisa tIrthakarase sambandhita haiN| kalAkArane ina donoMke vAhana aura Ayudha spaSTa nahIM kiye haiN| jinase ki unakA nizcaya karane meM sahAyatA mile| - pratimAke mastakapara bhI eka Arch maharAbameM jinamUrti utkIrNita hai| isake pIche sampUrNa zikharakA smaraNa dilAnekI AkRtiyA~ utkIrNita haiN| Amalaka, aNDA aura kalazataka spaSTa haiM / kahanekA tAtparyakI toraNakI madhyabhAga vAlI mUrti UparakI eka AkRtiko milAkara eka mandirake rUpameM dikhalAI par3atI hai| isa zikharake Upara bhI kucha AkRti avazya jAna par3atI hai, parantu khaMDita honese nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sakatA ki kisakA pratIka hogA ? anumAnataH vaha dhvajakA cihna honA cAhie / toraNa meM aura bhI trigar3A evaM eka aSTapratihArI, mUrtiyA~ haiM / kalAkI dRSTise unakA vizeSa mahatva nahIM, ataH svatantra ullekha anAvazyaka hai| isa toraNakA mahattva kevala dhArmika dRSTimAtrase nhiiN| isameM jo vibhinna alaMkaraNa, DijAina tathA surucipUrNa bela-bUTe kar3he hue haiM; ve atyanta sundara aura kalApUrNa haiM / isameM rekhAgaNitakI kinhIM rekhAoMkI chaTA bhI khiMca AI hai / toraNake madhya bhAgameM eka bAlaka makarArUr3ha hai / makara aura ArohIkI mukhAkRti bar3I sughar3a hai| anya alaMkaraNoMmeM magadha zailIke Aho ! Shrutgyanam Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkosalakA jaina- purAtattva anurUpa do dIpaka gar3he gaye haiN| magadha aura mahAkosalake pArasparika kalAtmaka AdAna-pradAnakI paramparA saSTataH ina dIpakoM meM jhalakatI hai / 207 prazna hai ki prastuta toraNakA nirmANa-kAla kyA ho sakatA hai ? tadviSayaka kisI spaSTa sUcanA, athavA lekhake abhAvameM yaha nizcita saMdigdha hI rahegA / hA~, mUrtikA prastara evaM mUrtiyoM ke ubhaya pArzvadoM meM jo stambha bane haiM, ve kucha sUcanAe~ dete haiM / beloMke Diz2Aina bhI kucha saMketa karate haiM / aise stambha bundelakhaNDa ke anya katipaya mandiroMmeM pAye gaye haiM / ina mandiroMkI aura unake stambhakI racanA 12 vIM athavA 13 vIM zatIkI mAnI jAtI hai / ataH bahuta sambhava hai ki yaha toraNa bhI usI yugakI racanA ho / isa prakArakA prastara bhI 12 vIM aura 13 vIM zatImeM hI vyavahRta hone lagA thA / yadyapi bilaharIke toraNako dekhakara kalpanA to isI pattharakI ho sakatI hai, parantu usameM aura isameM sabase bar3A bAhya vaiSamya yahI par3atA hai ki bilaharIvAlA patthara ghisanemeM komala aura kSaragazIla hai jaba ki yaha kaThora aura Brittle kar3akIlA / toraNakA yaha aMza mujhe tripurIkI eka vRddhAne bheMTa svarUpa diyA thA, inake pAsa aura bhI kalAkRtiyA~ surakSita haiM, khAsakara navagrahoM kI mUrti to atIva sundara kRti hai / jaina-toraNa sApekSataH yaha jaina-toraNa-dvAra adhika kalAtmaka evaM sampUrNa hai / pUrA toraNa 55" x11" vistRta hai / saba milAkara 6 mUrtiyA~ haiM jinameM 3 jaina torthaGkaroMkI haiN| madhyama bhAgameM padmAsanastha jina evaM eka gavAkSake antarapara donoM ora khaDgAsanastha do dUsare tIrthaGkara haiM / isake atirikta 5 zAsana devI aura eka yakSa bhI utkIrNita hai / madhya-sthita prabhAvalIyukta jina-mUrti ke donoM ora bhakta ArAdhanA meM anurakta batAye gaye haiM / dAya orake samIpatama bhAgameM caturbhujI devI haiN| inake do hAthoMmeM sadaNDa kamala haiM jo kramazaH dAyeM bAyeM haiN| tIsarA hAtha jo dAyA~ hai, AzIrvAda mudrA meM Aho ! Shrutgyanam " Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 khaNDaharoMkA vaibhava hai| cauthe hAthameM bIjapUraka dhAraNa kiye hue haiN| dAyIM orakI dUratama zAsana devI bhI caturbhujI haiM aura samAna rUpase dUsarI jaisI hI haiN| jisa yakSakA ullekha Upara kiyA gayA hai, vaha kubera hI jAna par3ate haiM, jo toraNa kI dAyIM orase prathama hI utkIrNita haiN| inake bAyeM hAthameM sarpa evaM dAyeM hAthameM modaka rakhA huA hai / pichalI ora kalAkArane pattiyoM sahita choTImoTI-taru-zAkhAoMkA pradarzana kiyA hai| yoM to isa prakArakI AkRtiyA~ sabhI mUrtiyoMke pRSTha bhAgameM aGkita haiM, parantu inakA aMkana adhika spaSTa aura svAbhAvikatAko liye hue haiN| madhya bhAgake bAyIM ora calanepara pahalI zAsanadevI phira caturbhujI hai / dAhine hAthameM zaMkha aura bAyeM hAthameM cakra utkIrNita haiN| atirikta do hAthoMmeM kucha phala-jaisI AkRti aMkita hai, parantu khaMDita hone ke kAraNa nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sakatA ki ve kyA liye hue haiN| dUsarI zAsanadevI dvibhujI hI hai / yaha spaSTataH aMbikA haiM, kyoMki bAyeM hAthameM zizu evaM dAhine hAthameM Amralumba dhAraNa kiye hue haiM / yadyapi ambikAke do bacce hone cAhie evaM siMha-vAhana bhI apekSita thA, parantu mahAkosala aura tannikaTavartI pradezameM ambikAkI darjanoM aisI mUrtiyA~ milI haiM, jinameM donoMkA hI spaSTa abhAva hai / Amralumba mAtrase nissandeha yaha ambikA hI siddha hotI hai| antima zAsanadevIke dAyeM hAthameM sadaNDa kamala hai, evaM dUsarA hAtha jamInako chue hue hai| __ isa prakAra itanI mUrtiyoMvAle toraNa bhAratameM kama hI upalabdha hote haiM / isa toraNadvArake uparibhAga vAle hissoMmeM khudI huI deviyoMkI vibhinna mUrtiyoMse hama eka bAtakI kalpanA kara sakate haiM ki una dinoMkI jaina-janatA deva-deviyoMmeM adhika vizvAsa karatI thii| yadi aisA na huA to isameM jina-pratimAoMkA prAdhAnya rahatA / isa toraNakA mahattva jaina-purAtatvakI dRSTi se to hai hI, sAtha hI sAtha zilpakalAkI dRSTi se mI isakA vizeSa mUlya hai| pratyeka mUrtiyoMke upari Aho ! Shrutgyanam Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkosalakA jaina-purAtattva 206 bhAgameM jo AkRtiyA~ utkIrNita haiM ve kisI mandirakA madhura smaraNa dilAtI haiM / unake alaMkaraNa, bhinna-bhinna bela-bUTe bhI sAmAnya hote hue bhI isake saundaryakA saMvardhana karate haiM / magadhakI pratimAoMkA evaM zilpakalAmeM vyavahRta AkRtiyoMkA prabhAva isapara spaSTa hai| pratyeka mUrtikA utkhanana isa prakAra huA hai, mAno svatantra mandira hI hoM, kAraNa ki pratyeka mUrti ke Ageke bhAgameM donoM ora sundara stambhoMkA khudAva dRSTi AkarSita kara letA hai| 12 vIM zatIkI yaha racanA honI cAhie / yadyapi UparakA kucha bhAga khaMDita ho gayA hai, parantu saubhAgya isa bAtakA hai ki mUrti pratimAoMke bhAga bilakula ho akhaNDita haiN| jAnakara Azcarya hogA ki yaha aMza mArgameM ThokareM khAtA thA aura gharavAle isapara gobara thApate rahate the| yadyapi kaTanIke purAtana vastuvikretA, ise bhI, anya avazeSoMkI taraha haDpanekI ceSTAmeM the, para ve asaphala rahe / aba mere saMgrahameM haiN| RSabhadeva-saMvat 651 prastuta pratimA sAdhAraNa pharzIkA bhUrA patthara hai, vaise isa pratimAkA koI khAsa vizeSa-sAMskRtika athavA kalAtmaka vikAsa nahIM jAna par3atA, kintu isameM jo saMvat 651ke aMka evaM lipimeM jo anya zabda haiM, ve kAfI bhrAmaka haiM / saMvat 651 jyeSTha sudI tIja' ina zabdoMko dekhakara purAtattvakA sAmAnya vidyArthI ekadama pratimAko dasavIM zatIkI racanA kaha degaa| tithi itanI spaSTa hai, parantu anya kasauTiyoMse kase jAnepara yaha mata asatya siddha hogaa| tithi bhale hI sApekSita prAcInatAkI paricAyaka ho, para jisa lipimeM yaha tithi aMkita hai, vaha to spaSTataH bAdakI lipi hai / aisI lipikA bArahavIM zatImeM vyavahRta honA itihAsa aura lipi zAstrakI dRSTi se siddha hai / ataH yaha lipi 12 vIM zatIkI hI hai to phira kyA kAraNa hai ki 12 vI zatIkI pratimAmeM saMvat 651 khodA jaave| isakA uttara bhI Aho ! Shrutgyanam Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 khaNDaharoMkA vaibhava utanA spaSTa hai / yaha saMvat vikrama saMvat nahIM balki kalacuri saMvat hai / jisakA prayoga kalacuri kAlIna mahAkosalameM honA ati sAdhAraNa aura svAbhAvika hai / kalacuri saMvat IsvI san 248 meM prArambha huA jo ThIka uparokta lipikA hI samarthana karatI hai| ___ eka bAta aura; prastuta pratimAko RSabhadevakI pratimA mAnaneke do kAraNa haiM / Asanake adhobhAgameM vRSabha arthAt bailakA cihna spaSTa banA huA hai / dAyeM-bAyeM gomukha yakSa tathA cakrezvarI devIko pratimAe~ bhI khudI haiM / ye pratimAe~ RSabhadevake adhiSThAtA evaM adhiSThAtrI haiN| yaha pratimA tripurIse hI prApta kI gaI haiN| adha siMhAsana isa siMhAsanakA vistAra 16"x12" hai / bAyeM hAthapara ha" 48" vistAravAlA eka bar3A hI sundara Asanapara sthita rUmAlakA chora banA huA hai / isa rUmAlake Diz2AinakI sundaratA dekhate hI banatI hai / usakA varNana kara sakanA ekadama asambhava hai / vartamAna yugameM kapar3oMpara vizeSataH sAr3Ike kinAroMpara jaise ulajhe hue manoharatama Symmetrical Diz2Aina bane rahate haiM ve bhI isa Diz2Ainake sAmane mAta khAte haiM / rUmAlako kamase-kama caur3AI jo nimna bhAgameM hai vaha 51" hai / nissandeha isa rUmAla. ke Upara Asana rahA hogA aura usa Asanake Upara kisI devatAkI mUrti sthApita rahI hogii| ___rUmAlake dAyIM ora siMhakI mUrti hai, jisake agale pA~va aura paMje TUTa cuke haiM / siMha jAna par3atA hai Asanake nIce AsIna thaa| siMhako ayAla kalAkI dRSTi se khUba hI sundara hai, kintu jo svAbhAvika astavyastatA usameM honI cAhie, vaha bhI nahIM hai balki kRtrimatA bar3I sughar3a hai| vahI hAla siMhakI mUchoMkA bhI hai / ve sundara to haiM hI para unakI taraha spaSTataH kRtrima haiM / A~khoM aura mUchoMke bIcakI pichale bAyeM paMjeke sAmane eka sundara Aho ! Shrutgyanam Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkosalakA jaina - 211 phUladAra 14 " U~cA TUTA-sA Diz2AinadAra guTTA hai, jo nizcaya hI kisI stambhakA adhobhAga hai / - purAtattva ve siMhAsana tripurI meM prApta anya avazeSoMke Diz2Aina ke kSetrameM bilkula anUThA aura advitIya hai / isa sthala para Diz2Aina ke saMbaMdha meM eka ullekha karanA prAsaMgika hogA / kalA meM, itihAsa meM Diz2AinoMkA svarNayuga mug2alakAlameM kahA jAtA hai, parantu ve Diz2Aina phUla-pattI ityAdi prAkRtika AdhAroMtaka hI sImita rahe haiM / svayaM kalpanAke AdhArapara Diz2Aina race nahIM pAye jAte / prAkRta Diz2Aina aisI hI kRtrima aura kalpanAse gar3hI huI racanA hai / isakA yuga nizcayapUrvaka mugaloM yahA~taka ki rAjapUtI vaibhavake pUrvakA hai / isa prakAra ke Diz2Aina mahAkosalake anya avazeSoMmeM bhI pAye jAte haiM, vizeSataH buddhadeva kI mUrti meM / ataH yaha kalpanA bar3I sahaja hai ki aise Diz2Aina mahAkosala kI nijI aura maulika kalAtmaka dena hai, aura bhI vilaharIke vistRta madhuchatrapara 66 " x66" bhI isa prakAra ke Diz2Aina aGkita haiM, jinakA racanA kAla terahavIM zatIke bAdakA nahIM ho sakatA / atyanta duHkhapUrvaka sUcita karanA par3a rahA hai ki itanI sundara kalApUrNa va sarvathA akhaNDita kRti Aja gar3ariyoMke zastrAstra panAraneke kAma meM AtI hai / ma0pra0 zAsanakA dhyAna maiMne AkRSTa kiyA / para use avakAza kahA~ ? ardhasiMhAsana bhI mujhe tevarake hI eka laDhiyese prApta huA hai / ambikA pratimA 14" X83" hai / ardhanirmitA aura ambikAkI AsanamudrA prAyaH samAna hI hai, kintu isakI racanAyeM kalAkArane adhika santulana evaM paripUrNatA prastuta kI hai / nAgAvalI bar3I spaSTa hai / urojoMkI racanA bhI naisargika hai / bAyIM godameM eka baccA hai / yaha hAtha khaNDita ho gayA hai / ardhanirmitAkI apekSA ambikAke vastroMkI zaleM adhika spaSTa haiM / caraNoMke Aho ! Shrutgyanam Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 " khaNDaharoMkA vaibhava pAsa pA~ca bhaktoMkI samarpaNa mudrAe~ dikhAtI haiM / strI-puruSa donoM hI inameM haiM / eka bhaktakA sira TUTa gayA hai| parikarake donoM ora vyAla (grAsa makara) khar3e hue haiN| pratimAke pIche 2,3 lakIreM par3I huI haiN| inameM kucha aura bhI khudAI hai| asaMbhava nahIM ki kalAkAra sA~cIke toraNase bhIprabhAvita huA ho kyoMki ina mUrtiyoMmeM bhI jo madhyapradeza meM pAI gaI haiM-isI prakArakI rekhAe~ milatI haiN| kahIM-kahIM sA~cIke toraNakI AkRti bahuta hI spaSTa rUpase milI hai| isa prakArakI zailIkA samucita vikAsa sirapurakI dhAtumUrtiyoMmeM pAyA jAtA hai| mastakake pIche par3I prabhAvalI bahuta hI aspaSTa jAna par3atI hai,to bhI sUkSmatayA dekhanepara kamalakI paMkhur3iyoMkA AkAra liye hai| ye paMkhur3iyA~ guptakAlameM kAfI U~cA sthAna pA cukI thIM, evaM isa paramparAkA prabhAva 13 vIM zatItakakI mUrtiyoMkI prabhAvalImeM milatA hai / prabhAvalIke ubhaya ora puSpamAlA liye do gaMdharva gaganameM vicaraNa kara rahe haiM / gandharvako mukhamudrA sundara hai / dUsare gandharvakI AkRti TUTa gaI hai| prazna hotA hai ki prastuta pratimA kisa devIko honI cAhie ? yadyapi aisA spaSTa na to likhita pramANa hai aura na isa prakArakI anya pratimA hI kahIM upalabdha hai| bAyIM godameM eka bacce ke kAraNa evaM 6 bhaktoMke nimna bhAgameM jo pratimAe~ aMkita haiM-dAyeM bhAgameM mUrti khaMDita ho gaI haiunake kAraNa yadi ise aMbikAkI mUrti mAna liyA jAve to anucita na hogaa| bAta yaha hai ki anya mudrAoMmeM ambikAkI jitanI bhI mUrtiyA~ mahAkosala evaM tatsannikaTavartI pradeza meM pAI gaI haiM, una sabhIke nimna bhAgameM 5 se adhika bhaktoMkI AkRtiyA~ milI haiN| aMbikAkI godameM yoM to do bacce hone cAhie, parantu kahIM-kahIM eka baccevAlI mUrti bhI upalabdha huI hai| - ataH ise maiM nizcita hI aMbikAkI mUrti mAnatA huuN| isakA racanAkAla 12 vIM evaM 13vIM zatIke madhyakAlakA honA caahie| inhIM dinoM mahAkosala meM jainasaMskRtike anuyAyiyoMkA prAbalya thaa| aMbikAkI vibhinna mUrtiyA~ bhI isI zatAbdImeM nirmita huii| Aho! Shrutgyanam Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkosalakA jaina-purAtattva 213 sayakSa neminAtha 14"414" prastuta zilAkhaMDapara utkIrNita pratimAkA kaTipradezase nimna bhAga nahIM hai| avaziSTa bhAgase bhI pratimAkA paricaya bhalI bhA~ti mila jAtA hai / dAyIM ora puruSa evaM bAyIM ora strI, madhyameM eka vRkSakI DAlapara dharmacakrake samAna golAkAra AkRti aMkita hai| dampati samucita AbhUSaNoMse vibhUSita hai / mugdha mudrAmeM svAbhAvika sauMdarya ke sAtha sajIvatA parilakSita hotI hai / isa khaMDita bhAgake suvyavasthita aMgopAMgase mUrtikI saphala kalpanA ho AtI hai| mastakapara do paMkhur3iyA~ Amra vRkSakI dikhalAI par3atI haiM / tadupari caukInumA Asanapara jinamUrti virAjamAna hai| donoM ora khaDgAsanastha jina pratimAoMke bAda ubhaya pAvake chorapara padmAsanastha jina mUrtiyA~ aMkita haiN| sabhI jina-mUrtiyoMke kAnake nikaTavartI donoM ora pattiyA~ haiM / saMbhava hai ye pattiyA~ azoka vRkSakI hoM, kAraNa ki aSTapratihAryameM azokavRkSa bhI hai| isa prakArako pratimAe~ vindhyaprAnta evaM mahAkosalake bhUbhAgameM paryApta saMkhyAmeM upalabdha hotI haiN| vidvAnoMmeM isapara matabheda bhI kAphI pAyA jAtA hai| vizeSakara jaina mUrtividhAna zAstrase aparicita anveSakoMne isapara kaI kalpanAe~ kara DAlI haiM / parantu madhyaprAntake eka vidvAnkI kalpanA hai ki aMbikA aura gomedha yakSa kramazaH azokakI putrI saMghamitrA evaM putra mahendra haiM / Amra vRkSako bodhi vRkSa mAna liyA gayA hai, parantu yaha kalpanA pUrva kalpanAoMse adhika ayauktika hI nahIM hAsyAspada bhI hai| bhagavAn neminAthakI mUrtiko to bhUla hI gaye / tripurIke itihAsameM isakA citra prakAzita hai / isa citraparase mujhe bhI yaha bhrama huA thA, para jaba mUrtikA sAkSAtkAra huA evaM eka hI zailIkI darjanoM pratimAe~ vibhinna saMgrahAlayoMmeM dekhIM, taba maiM isa niSkarSapara pahu~cA ki uparyukta pratimA yakSa-yakSiNI-yukta bhagavAn neminAthakI hai / jaina-mUrtividhAna-zAstroMse bhI isa bAtakA samarthana Aho! Shrutgyanam Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava hotA hai / isa viSayapara hamane anyatra vistArase vicAra kiyA hai, ataH yahA~ piSTapeSaNa vyartha hai / smaraNa rahe ki isa prakArakI eka pratimA maiMne kauzAmbImeM bhI lAla prastarapara khudI huI dekhI thI jo zuMgakAlIna hai / navagraha-yukta jina-pratimA mahAkosalake jaMgaloMmeM bhramaNa karate hue eka vRkSake nimnabhAgameM par3I huI gar3hI-gar3hAI prastara-zilApara hamArI dRSTi sthira ho gii| sindUrase pota bhI dI gaI thii| pattharakI yaha zilA janatAko 'khairamAI' thii| isa zilAkhaNDako ekAnta dekhakara, maiMne ulttaayaa| dRSTi par3ate hI mana bar3A praphullita huA, isalie nahIM ki usameM jainamUrti utkIrNita thI isalie ki isa prakArakA jainazilpAvazeSa adyAvadhi na mere avalokanameM AyA thA, na kahIM astitvakI sUcanA hI thii| ataH anAyAsa navInatama kRtikI prAptise AhlAda honA svAbhAvika thA / isa zilApara mukhyataH navagrahakI khar3I mUrtiyA~ khudI huI thiiN| tanmadhyabhAgameM aSTapratihArya yukta jina pratimA virAjamAna thii| jainamUrti vidhAnazAstrameM pratimAke parikara meM navagrahoMkI racanAkA vidhAna pAyA jAtA hai| kahIM para navagraha sUcaka nava-AkRtiyA~ evaM kahIM-kahIM mUrtiyA~ dRSTigocara hotI haiM, parantu navagrahoMkI pramukhatAkA dyotaka, parikara adyAvadhi dRSTigocara nahIM huaa| lakhanaU evaM mathurA saMgrahAlayake saMgrahAdhyakSoMko bhI isa prakArakI mUrtiyoM ke viSayameM likhakara pUchA thA / unakA pratyuttara yahI AyA ki graha pratimAoMkI pramukhatAmeM khudI huI jainamUrtikA koI bhI avazeSa na hamAre avalokanameM AyA, na hamAre yahA~ hai hii| prAsaMgika rUpase yaha kahanA anucita na hogA ki anya prAntoMkI apekSA mahAkosalameM sUryako svatantra evaM navagrahakI sAmUhika mUrtiyA~ pracura parimANameM upalabdha hotI haiN| una sabhIkI racanA zailI isa citrase hI spaSTa ho jAtI hai| antara kevala itanA hI hai ki isa zilAmeM jina-mUrti hai, jaba anyatra vaha nahIM Aho! Shrutgyanam Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkosalakA jaina purAtatva milatI / grahoMkI isa zailIkI mUrtiyoMkI nirmANa paramparA 13 vIM zatAbdI ke bAda lupta sI ho gaI thI, arthAt kalacurikAlIna kalAkAroMne hI isa prAcIna paramparAko kisI sImAtaka saMbhAla rakhA thA / yaha mUrti mujhe ' slimanAbAdake jaMgalase prApta huI thI / eka vRkSa ke nIce yoM hI aghagar3I par3I thI, janatA dvArA pUrNataH upekSita thI / 215 * 'slImanAbAda - karnala slImanake nAmapara basA huA, yaha jabalapura se kaTanI jAnevAlI sar3akapara avasthita hai / madhyapradezakA kA~gresI zAsanakI, jo sAMskRtika vikAsakI bhora khojakI bahuta bar3I bAteM karatA haipurAtattva viSayaka ghanaghora upekSAvRttikA pratIka maiMne yahA~para pratyakSa dekhA / bar3A hI duHkha huA / bAta yaha hai ki P. W. D. ke adhikAra meM yahA~para do kabreM haiM, jinameM jo kraoNsa lage haiM unapara lekha haiM, parantu tathAkathita vibhAgake karmacArI prativarSa cUnA potate haiM / bhattA pakAnevAle prAntIya va keMdrIya purAtattva vibhAga ke eka bhI afasarane Ajataka isapara dhyAna nahIM diyA ki Aqhira meM isa kabakA itihAsa kyA hai ? slImanAbAdake eka vyApArIko jJAta huA hai ki maiM khojake silasilemeM bhramaNa kara rahA hU~, taba usane merA dhyAna ina kabroMkI ora AkRSTa kiyA / cUnA sAfa karavAkara dekhanese jJAta huA ki isapara kanAr3I lipimeM lekha utkIrNita hai| kanAr3IkA mujhe abhyAsa na honeke kAraNa isa lekhakI sUcanA apane mitra evaM gavarnameMTa Apha iNDiyA ke cIpha epigrAphiTa DaoN0 bahAdura candajI chAvar3Ako dI / Apane apane Aphisa supariNTeNDeNTa zrI ena0 lakSmInArAyaNarAvako bhejakara isakI pratilipi karavAI / do sainikoMko yahA~para dafanAyA gayA thA, unhIMke smAraka svarUpa ye kareM haiM / ye donoM dakSiNa bhAratIya the / madhyapradezameM pAye jAnevAle lekhoMmeM kanAr3IkA yaha prathama lekha hai / aise eka darjana se adhika lekha sar3akoM, puloM aura sIr3hiyoM meM lage hue haiM, para hamArI sarakArako evaM bhattA pAnevAle afasaroMko avakAza kahA~ ki unapara nigAha DAleM / 1 Aho! Shrutgyanam Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 khaNDaharoMkA vaibhava jina-mUrti ___45" 411" kI bhUre raMgakI prastara zilApara khar3I jinamUrti utkIrNita hai| sAmAnyataH zarIra racanA acchI hI banI hai| ajAnubAhumeM hAthoMkA mur3Ava svAbhAvika hai| a~guliyoMkA khudAva to bar3A hI spaSTa aura bhavya hai| mukhamaMDala bhI atIva sundara rahA hogA, parantu nAsikA aura cakSu-yugala burI taraha kSata-vikSata ho gaye haiN| bhauheM acchI banI haiM / mastakapara dhuMgharAle bAla bane haiN| isa ora pAI jAnevAlI jaina-bauddha-mUrtiyoMmeM evaM eka mukhI zivaliMgameM mastakapara uparilakSita keza-racanAkA rivAja thaa| isalie yadi kevala sara hI kisI mUrtikA mila jAya to acAnaka nirNaya karanA kaThina ho jAtA hai ki vaha kisakA hai| ___mUrtike donoM hAthoMke pAsa do pArzvada utkIrNita haiM, parantu una donoMke kaTi pradezake UparakA bhAga nahIM hai| ina pArzvadoMke ThIka agrabhAgameM dAyeM-bAyeM kramazaH yakSa-yakSiNI haiM, inakA bhI mukhakA bhAga evaM hAthakA kucha hissA khaMDita hai / AsanakA bhAga anya mUrtiyoMse milatA-julatA hai / kevala nimna-madhya bhAgameM dAyoM ora mukha kiye upAsaka adhiSThita haiM evaM Asanake bIcameM siMhakA cihna hai| Upara prabhAvalIke Upara 3 chatra haiM, jinake ubhaya bhAgameM do hAthI zuNDA nimna kiye hue haiN| chatrapara deva mRdaMga bajA rahA hai| prAcInakAlakI jinamUrtiyoM meM cihna prAyaH nahIM milate / guptottarakAlIna pratimAoMmeM yakSa-yakSiNiyoMkI mUrtiyA~ khudI huI milatI haiM / inase kauna mUrti kisa tIrthakarakI hai jJAta ho jAtA hai, parantu inameM eka bAtakI dikkata par3a jAtI hai ki prAcIna mUrtiyoMmeM yakSa-yakSiNiyoMke svarUpa jaina zilpazAstrIya granthoMse mela nahIM khAte arthAt vAstuzAstrameM varNita inake svarUpase mUrtiyA~ bilkula bhinna milatI haiM / udAharaNArtha-isI mUrtiko leN| isameM siMhakA cihna hai| yadi cihna na hotA aura yakSa-yakSiNIse pahacAnanekI ceSTA karate to asaphala rahate / yaha mUrti digambara sampradAyase sambandhita hai, tadanusAra yaha Aho! Shrutgyanam Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkosalakA jaina-purAtattva 217 mAtaMga aura yakSiNI siddhAIkA honI caahie| yakSa hAthIpara ArUr3ha mastakapara dharmacakrako dhAraNa karanevAlA banAyA jAtA hai| yakSiNI dAyeM hAthameM varadAna evaM bAyeM hAthameM pustakako dhAraNa karanevAlI, siMhapara baiThanevAlI varNita hai| prastuta mUrtimeM khudI huI mUrtiyoMmeM uparivarNita rUpa bilkula mela nahIM khAtA / yakSa apane donoM paira milAye donoM hAtha donoM ghuTanoMpara thAme baiThA hai / toMda kAfI phUlI huI hai| yakSiNIke viSayameM spaSTataH asambhava isalie hai ki usake aMgopAMga khaMDita haiN| hamArA tAtparya yahI hai ki zilpazAstroM meM varNita svarUpa kalAvazeSoMmeM bhinna-bhinna rUpameM dRSTigocara hotA hai| prastuta tIrthakarakI pratimAkA AsapAsakA bhAga aisA lagatA hai mAno vaha anya pratimAoMse sambandhita hogI; kAraNa ki jur3Ava sUcaka pahiyoMkA utAra-car3hAva spaSTa parilakSita hotA hai / hamArI isa kalpanAke pIche eka aura tarka hai, vaha yaha ki isI sAiz2akI isI DhaMga evaM prastarakI eka pratimA aMjalibaddha meM rAyabahAdura hIrAlAlajIke saMgraha, kaTanImeM dekhI thii| ve usa pratimAko bilaharIke usI sthAnase lAye the jahA~se maiMne ise prApta kiyA / upasaMhAra uparyukta paMktiyoMse siddha hai ki mahAkosalameM jaina-purAtattvakI kitanI vyApakatA rahI hai| maiMne cune hue avazeSoMpara hI isa nibandhameM vicAra kiyA hai / sAhajika parizramase jaba itanI sAmagrI mila sakI hai, taba yadi arakSita-upekSita sthAnoMkI svatantra rUpase khoja kI jAye to nissandeha aura bhI bahusaMkhyaka mUlyavAn kalAkRtiyA~ pRthvIke garbhase nikala sakatI haiN| saca bAta to yaha hai ki na jainasamAjane Aja taka sAmUhika rUpase ina avazeSoMkI ora dhyAna diyA na vaha Aja bhI de rahA hai / yadi isa taraha upekSita manovRttise adhika kAlataka kAma liyA gayA to rahI-sahI kalAtmaka sAmagrIse bhI vaMcita raha jAnA par3egA / aise sAMskRtika kAryoMke 15 Aho! Shrutgyanam Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 khaNDaharoMkA vaibhava lie sarakArakA mu~ha tAkanA vyartha hai / samAja svayaM apanA kalA kendra sthApita kara sakatI hai / arakSita kalAvazeSoMko eka sthAnapara surakSita rakhanA qAnUnI aparAdha nahIM hai, balki jAna-bUjhakara inako naSTa hone denA akSamya sAMskRtika aparAdha hai / 9 apraila 1650 ] Aho! Shrutgyanam Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayAga-saMgrahAlaya - - - = jaina-mUrtiyA~ - Aho! Shrutgyanam Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho ! Shrutgyanam Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa-saMskRtike itihAsameM prayAgakA sthAna atyanta mahatvapUrNa mAnA 'gayA hai / jainasAhityameM isakA prAcIna nAma purimatAla milatA hai / kathAtmaka granthoMse vidita hotA hai ki 14 vIM zatAbdItaka yaha nAma paryApta pracalita thaa| bhagavAn RSabhadevako yahIMpara kevalajJAna utpanna bhI huA thA / kalpasUtrameM isa prakAra ullekha milatA hai "je se hemaMtANaM cautthe mAse sattame pakkhe phagguNabahule, tassa NaM phagguNabahulassa ikkArasI pakkheNaM puvaNhakAla samayaMsi purimatAlassa nayarassa bahiyA sagaDa muhaMsi ujANaMsi naggohavarapAyavassa ahe..." kalpasUtra 212 zrIjinezvarasUri racita kathAkozameM bhI isa prakAra samarthana kiyA hai (11 vI sadI) "aNNayA 'purimatAle' saMpatassa ahe naggohapAyayessa jhANataMriyAe vaTTamANassa bhagavao samuppaNaM kevalanANaM" kathAkoza prakaraNa, pR0 52 'vividhatIrthakalpa meM bhI "purimatAle AdinAthaH" ullekha milatA hai| uparyukta avataraNoMse siddha hai ki purimatAla-prayAga jainoMkA mahAtIrtha thA / prayAga zabdakI utpatti bhI isakI puSTi karatI hai| zrI jinaprabhasUrijI apane 'vividhatIrthakalpa meM ullekha karate haiM, "prayAgatIrthe zItalanAthaH" dharmopadezamAlAmeM bhI purimatAlakA ullekha hai, pR0 124 / caturazItimahAtIrthanAma saMgraha kalpa, pR0 85 / Aho! Shrutgyanam Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava "gaMgAyamunayorveNI saMgame zrIAdikaramaMDalam" ( pR0 85 ) una dinoM zItalanAthakA mandira rahA hogA / prayAgake akSayavaTakA sambandha bhI jainasaMskRti se batAyA jAtA hai / annikAcAryako yahI~para kevalajJAna huA thA / devatAoMne prakRSTarUpase yAga-pUjA Adi kI, isapara se prayAga nAma par3A / ' taba bhI akSayavaTa thA / isI akSayavaTa ke nimna bhAgameM jinezvara devake caraNa the| inakI yAtrA jaina muni zrI haMsasomane 16 vIM zatAbdI meM kI thI, ve likhate haiM tiNikAraNa prayAga nAma e loka pasiddhau, pAya kamala pUjA karI mAnava phala lIDau, 220 sa parantu muni zrI zIlavijaya jI ko chor3akara anya yAtrI munivaroMne caraNakamalake sthAna para zivaliMga dekhA / yaha akRtya kisane kiyA hogA ? isakI sUcanA bhI muni zrI vijayasAgara apanI tIrthamAlA meM isa prakAra dete haiM / 2 saMvat soleDavAla lAr3amithyAtIa rAya kalyANa kubuddhihuoe, tithi kIdho anyAya zivaliMga thApIa uthApI jinapAdukA e prA0 tI0 mA0 54 "ataeva tattIrtha 'prayAga' iti jagati prapathe / prakRSTo yAgaH pUjA atreti prayAgaH ityanvayaH / ranas che tihA~ kane re jehanI jaDa pAtAla, tAsatale pagalAM hutAre, RSabhajInAM suvizAla, pR0 3 vividhatIrthaMkalpa, pR0 68 Aho! Shrutgyanam prA0 tI0 mA0, pR0 76-7 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayAga-saMgrahAlayakI jaina-mUrtiyA~ 221 muni zrIsaubhAgyavijayajI isa bAtakI isa prakAra puSTi karate haiM saMvat sola ar3atAliseM re akabara kere rAja . rAya kalyANa kubuddhiraM re tihA~ thApyA zivasAjare pR0 77 muni jayavijaya bhI isakA samarthana ina zabdoMmeM karate haiM rAya kalyANa mithyAmatIe, kIdhau teNaI anyAya tau, jina pagalAM UThADiyA~e, thApA rudra teNa ThAya tau, pR0 24 Uparake sabhI ullekha eka svarase isa bAtakA samarthana karate haiM ki 16vIM zatAbdIke pUrva akSayavaTa ke nimna bhAgameM jina-caraNa to the, para bAdameM saMvat 1648 meM sattAke balapara rAyakalyANane zivacaraNa sthApita karavA diye, saMbhava hai una dinoM yA to jainoMkA astitva na hogA yA durbala hoNge| - aba prazna yaha uThatA hai ki kalyANarAya kauna thA ? aura usane isa prakArakA kArya kina bhAvanAoMke vazIbhUta hokara kiyaa| unakA uttara tAtkAlika itihAsase bhalI-bhA~ti mila jAtA hai / "akabaranAmA'' aura "badAunI' se jJAta hotA hai ki staMbhatIrtha-khaMbhAyatakA hI vaizya thA, vaha jainoMko bahuta kaSTa pahu~cAtA thaa| ekabAra ahamadAbAdake zAsaka, mirjAkhA~ne pakar3a lAnekA Adeza diyA thA, para vaha svayaM vahA~ calA gayA aura apane aparAdhake lie kSamA yAcanA kii| smaraNa rahe ki yaha rAjyAdhikAriyoMmeMse eka thaa| akabarake pAsa jaba jainoMne apanI kaSTa-kahAnI rakhI, taba bAdazAhane unakA tabAdalA bahuta dUra prayAga kara diyA aura pratizodhakI bhAvanAke kAraNa usane prayAgameM uparyukta kRtya kiyaa| satrahavIM zatIke suprasiddha vidvAn aura kalyANarAyake samakAlIna bhAga 3, pR0 63 / bhAga 2, pR0 246 / Aho! Shrutgyanam Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 khaNDaharoMkA vaibhava kavivara samayasundarajIne apanI tIrtha mAsa chattIsImeM purimatAlapara bhI eka padya racakara, jainatIrtha honekA pramANa upasthita kiyA hai| ___ mujhe do bAra prayAga jAnekA avasara milA hai, maiMne akSayavaTa aura akabara nirmita nilekA (miliTarI adhikAriyoMkI sahAyatAse) isa dRSTi se nirIkSaNa kiyA hai, para mujhe jainadharmake caraNa yA aisI ho koI sAmagrI dikhI nhiiN| hA~, prayAga nagarapAlikAke saMgrahane mujhe bahuta prabhAvita kiyA / vahA~ jainamUrtiyoMkA acchA saMgraha kiyA gayA hai, parantu unheM samucita rUpase rakhanekI vyavasthA nahIM hai| jaina-mUrtikalAkA kramika-vikAsa prayAga nagara-sabhA saMgrahAlaya sthita jainamUrtiyoMkA paricaya prApta karane ke pUrva yaha jAnanA Avazyaka hai ki jaina-mUrti-nirmANakalA kyA hai ? isakA kramika vikAsa kalAtmaka aura dhArmika dRSTi se kaisA huA ? yoM to uparyukta prazna itane vyApaka aura bhAratIya mUrti-vidhAnakI dRSTi se mahattvapUrNa haiM ki unapara jitanA prakAza DAlA jAya kama hai, kAraNa ki mUrtividhAna aura vidhAtAkA kSetra ati vyApaka hai| Azrita aura AzrayadAtAoMmeM bhinnatA ho sakatI hai, parantu kalopajIvI vyaktiyoMmeM nhiiN| vikAsa saMgharSAtmaka paristhitipara nirbhara hai| jyoM-jyoM yugakI paristhitiyA~ badalatI haiM, tyoM-tyoM sabhI cala-acala tattvoMmeM svAbhAvika parivartanakI lahara A jAtI hai| ye paMktiyA~ mUrtikalApara solahoM Ane caritArtha hotI haiN| isa kalAmeM yugAnusAra parivartanakA artha yaha hai ki kalAkAra apane sucintita mAnasika bhAvoMko prApta sAdhanoMke dvArA yugakI abhirucike anusAra vyakta karatA hai| prakaTIkaraNameM mAdhyama evaM anya sAMskRtika vicAroM meM maulika aikya rahate isakI mUla prati kavine svayaM apane hAthase saM0 1700 ASAr3havadi 1 ko ahamadAbAdameM likhI hai| raoNyala eziyATika sosAyaTI bambaImeM surakSita hai| Aho! Shrutgyanam Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayAga-saMgrahAlayakI jaina - mUrtiyA~ 223 hue bhI jyoM-jyoM bAhya upakaraNoM meM parivartana hotA jAtA hai, tyoM-tyoM kalAmeM maulika aikya rahate hue bhI bAhya alaMkAroMmeM parivartana hotA jAtA hai / ruci evaM dezabheda ke kAraNa bhI aise parivartana saMbhava haiM ki jinake vikasita rUpako dekhakara kalpanA taka nahIM hotI ki inakA Adi zrota kyA rahA hogA ? jaina-mUrtikalApara yadi isa dRSTise soceM to Azcaryacakita raha jAnA par3egA / prArambhika kAlakI pratimAe~ evaM madhyakAlIna mUrtiyoMke siMhAvaloaah bAda arvAcIna mUrtiyoM evaM unakI kalApara dRSTi kendrita kareM ta uparyukta paMktiyoMkA anubhava ho sakatA hai / jahA~ jaina-mUrti nirmANa kalA aura usake vikAsa tathA upakaraNoMkA prazna upasthita hotA hai, vahA~ prastara, dhAtu, ratna, kASTha aura mRttikA Adi samasta nirmANopayogI dravyoMkI mUrtiyoM kI ora dhyAna svAbhAvika rUpase AkRSTa ho jAtA hai, parantu yahA~ para merA kSetra kevala prastara mUrtiyoM taka hI sImita hai | ataH maiM ati saMkSipta rUpase prastatkIrNita mUrtiyoMpara hI vicAra karU~gA / bhArata meM mUrtikA nirmANa, kyoM, kaise tathA kaba se prArambha huA yaha eka aisI samasyA hai, jisapara adyAvadhi samucita prakAza nahIM DAlA gayA / yadyapi paurANika AkhyAnoM kI koI kamI nahIM hai, kyoMki bhAratameM hara cIz2a ke pIche eka kahAnI calatI hai, parantu jainamUrtiyoM ke viSayameM aisI kahAniyA~ atyalpa mileMgI jinameM tanika bhI satya na ho yA unameM mAnava- - vikAsakA tattva na hoM / yahA~para granthastha lekhoMpara vicAra na kara kevala unhIM AdhAroM para vicAra karanA hai, jo zilAoM para khude hue purAtattvajJoM ke sammukha samupasthita ho cuke haiM / upasthita jaina mUrtiyoM ke AdhAra para bahusaMkhyaka bhAratIya evaM videzI vidvAnoMnejaina - zilpa aura mUrti - vijJAnapara apane bahumUlya vicAra vyakta kiye haiM / kiMtu mathurA se prApta zilpa hI pradhAna rUpameM unake vicAroM ke AdhAra rahe haiM / vidvAnoM ne apanA abhimata-sA banA rakhA hai ki jaina-mUrti nirmANakA prArambha sabase pahale mathurA meM kuSANa yuga meM hI huA, para vastutaH bAta aisI nahIM hai| hA~, itanA kahA jA sakatA hai ki kuSANa yugameM z2ainAzrita kalAkA vikAsa kAphI huA / Aho! Shrutgyanam Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava yaha bAta nirvivAda hai ki kalAkI dRSTise jainoMkI apekSA bauddha mUrti - nirmANa - kalA meM zIghra hI bAjI mAra le gaye / jisaprakAra bauddhoMne dhArmika krAnti kI, usIprakAra atyanta hI alpa samaya meM mUrtikalA meM bhI krAntikArI tattvoMko praviSTa karAkara, mUrtiyoM meM vaividhya lA diyA / arthAt usI samayakI bhagavAn buddhakI tathA bauddha dharmAzrita vibhinna bhAvoMko prakAzita karanevAlI gAndhAra aura kuSANa kAlakI aneka mUrtiyA~ milatI haiM, parantu krAnti ke mAmale meM jainI prAyaH pazcAtpAda rahe haiM phira zilpakalA meM - aura vaha bhI dharmAzrita- parivartana kara hI kaise sakate the / itanA avazya hai ki jainoMne jina-mUrtiyoM kI mudrA meM parivartana na kara jaina-dharmamAnya prasaMgoM ke zilpameM samaya-samayapara avazya hI parivartana kiye evaM mUrtike eka aMga parikara nirmANa meM tathA tadaMgIbhUta anya upakaraNoM meM bhI Avazyaka parivartana kiyA, parantu vaha parivartana eka prakArase kalAkAra aura yugake prabhAva ke kAraNa hI huA hogA / majabUrI thI / 224 zramaNa-saMskRti ati prArambhika kAla se hI nivRtti pradhAna saMskRti ke rUpa meM, bhAratIya itihAsa meM prasiddha rahI hai / usake bAhyAMga bhI isa tattva ke prabhAvase baca nahIM pAye / mUrti meM to jaina-saMskRtikI samatvamUlaka bhAvanA aura AdhyAtmika zAMtikA sthAyI srota umar3a par3A hai / kuzala zilpiyoMne saMskRtikI AtmAko apane aujAroM dvArA kaThora pattharoMpara utArakara vaha sukumAratA lA dI hai, jisakA saundarya Aja bhI hara ekako apanI ora khIMca letA hai| maiM to spaSTa kahU~gA ki bhAratavarSa meM jitane bhI sAMskRtika pratIka samajhe jAte haiM yA kisI-na-kisI avazeSa meM kiMcinmAtra bhI bhAratIya saMskRtikA pratibiMba par3A hai, unameM jaina - pratimAoMkA sthAna tyAgapradhAna bhAvake kAraNa sarvotkRSTa hai / isImeM bhAratIya saMskRtikI AtmA aura dharmakI vyApaka bhAvanAoMkA vikasita rUpa dRSTigocara hotA hai / vahA~para jAte hI mAnava aMtardvada bhUla jAtA hai / zAntike anirvacanIya AnandakA anubhava karane laga jAtA hai / jaba ki anya dharmAvalambI mUrtiyoM meM isa prakArakI anubhUti kama Aho ! Shrutgyanam Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayAga-saMgrahAlayakI jaina-mUrtiyA~ 225 hotI hai / jaina-mUrtikA Adarza mahAkavi dhanapAlake zabdoMmeM isa prakAra haiprazama-rasa-nimagnaM dRSTi-yugmaM prasannaM vadanakamalamaGkaH kAminI-saGga-zUnyaH / karayugamapi dhatte zastra-sambandhavandhyaM tadasi jagati devo vItarAgastvameva / jisake nayana-yugala prazama-rasameM nimagna haiM, jisakA hRdaya-kamala prasanna hai, jisakI goda kAminI saMgase rahita niSkalaMka hai, aura jisake karakamala bhI zastra saMbaMdhase sarvathA mukta haiM vaisA tU hai| isIse vItarAga hone ke kAraNa vizvameM saccA deva hai / kisI bhI jaina-maMdirameM jAkara dekheM vahA~para to saumya bhAvanAoMse otaprota sthAyI bhAvoMke pratIka samAna dhIra-gaMbhIravadanA mUrti hI naz2ara AvegI / khar3I, zithila, hasta laTakAye, kahIM nagna to kahIM kaTivastra dhAraNa kiye yA kahIM baiThI huI padmAsana-donoM karoMko cetanAvihIna DhaMgapara godameM liye hue, nAsAgra bhAgapara dhyAna lagAye, vikAra rahita pratIka, kahIM bhI naz2ara Aye to samajhanA cAhie ki yaha jaina-mUrti hai, kyoMki isa prakArakI bhAva-mudrA jainoMkI bhAratIya zilpakalAko maulika dena hai / mukuTadhArI bauddha mUrtiyA~ bhI jaina-mudrAke prabhAvase kAphI prabhAvita haiN| uparyukta paMktiyoM meM jisa bhAva-mudrAkA varNana kiyA gayA hai, vaha sabhI jaina-mUrtiyoMpara caritArtha hotA hai / 24tIrthaMkaroMkI pratimAoMmeM maulika aMtara nahIM hai, parantu unake apane lakSaNa hI unheM pRthak karate haiM / lakSaNakI pRthaktA bhI kAphI bAdakI cIz2a hai, kyoMki prAcIna mUrtiyoMmeM usakA sarvathA abhAva pAyA jAtA hai| eka aura kAraNa milatA hai jo amuka tIrthakarakI pratimA hai, ise sUcita karatA hai, para yaha bhI utanA vyApaka nahIM jAna par3atA, vaha hai ykssinniyoNkaa| jo anya tIrthaMkaroMkI prAcIna mUrtiyA~ milI haiM, unameM bhI aMbikA yakSiNI vartamAna hai jaba ki jaina vAstu-zAstrAnusAra kevala neminAthakI mUrti meM hI use rahanA cAhie / astu / Aho! Shrutgyanam Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 khaNDaharoMkA vaibhava mathurAmeM jaina avazeSa mile haiM, unameM AyAgapaTTaka bhI hai| jisake madhyabhAgameM kevala jina-mUrti padmAsanastha utkIrNa hai| prAsaMgika rUpase eka bAta kaha denA aura Avazyaka samajhatA hU~ ki prakRta kAlIna jaina smArakoMkA mahattva kevala zramaNa-saMskRtiko dhArmika bhAvanAse hI nahIM hai, apitu saMpUrNa bhAratIya mUrtividhAna paramparAke kramika vikAsakI dRSTi se unakA atyaMta gauravapUrNa sthAna hai| yaha to sarvavidita hai ki kuSANakAlameM bhAratIya kalApara videzI prabhAva kAphI par3A thaa| bAharI alaMkaraNoMko kalAkAroMne, jahA~taka bana par3A, bhAratIya rUpa dekara apanA liyaa| jainamUrtiyoMmeM bhI dampati-mUrtiyoMkI vezabhUSApara vaidezika prabhAva spaSTa jhalakatA hai / ayAgapaTTaka bhI isakI zreNImeM AMzika rUpase A sakate haiM / mathurAke atirikta jainaavazeSa aura vizeSataH utkIrNa zilAlekha jainasaMskRtike itihAsapara abhUtapUrva prakAza DAlate haiN| ye lekha bhAratIya bhASA vijJAnakI dRSTi se bar3e mUlyavAn haiN| munigaNa aura zAkhAoMke nAma bhI ina lekhoMmeM Ate haiN| guptakAla bhAratIya mUrti vijJAnakA utkarSakAla mAnA jAtA hai| mathurA, pATaliputra, aura sAranAtha guptakAlIna mUrtinirmANake pradhAna kendra the| vizeSataH isa kAlameM bauddha-mUrtiyoMkA hI nirmANa huA hai| kucha jaina-mUrtiyA~ bhI bniiN| kumAragupta ke samayameM nirmita bhagavAn mahAvIrakI eka pratimA mathurA saMgrahAlayameM avasthita hai| jo utthita padmAsanastha hai|' skandaguptake samayameM bhI gorakhapura jilAntargata kohama nAmaka eka sthAnameM jaina-mUrti sthApita karanekI sUcanA gupta lekhoMmeM milatI hai| 'impIriyala gupta-zrI rA0 dA0 banarjI, pleTa, 18 / phlITa-gupta inskripsansa-15 "zreyo'rthapArtha bhUta-bhUtyai niyamavatAmahatAmAdi krtRn"| Aho! Shrutgyanam Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayAga - saMgrahAlayakI jaina- mUttiyA~ 227 prastara mUrtiyA~ lekhayukta atyalpa upalabdha huI haiM, parantu binA lekhavAlI bhI kucha eka mUrtiyA~ magadhameM pAI jAtI haiM jinako guptakAlIna mUrtiyoM kI koTimeM sammilita kiyA jA sakatA hai| rAjagRha ke tRtIya pahAr3apara phayukta jo pArzvanAthakI pratimA hai, usakA siMhAsana evaM mukha-nirmANa sarvathA guptakalA ke anurUpa hai / isI parvatapara eka ora aSTapratihArya yukta kamalAsana sthita pratimA hai / evaM mu~gera jile meM kSatriyakuMDa parvatavAle mandira meM atIva zobhanIya, uparyukta zailIke sarvathA anurUpa eka bimba pAyA jAtA hai, jinameM se tIsarIko chor3akara, ubhaya mUrtiyoMko guptakAlIna kaha sakate haiM / rAjagRha meM paMcama parvatapara eka dhvasta jainamandira ke avazeSa mile haiN| bahuta-sI idhara-udhara prAcIna jainamUrtiyA~ bhI bikharI par3I haiN| inameMse neminAthavAlI jainapratimAko nissaMdeha guptakAlIna mUrti kaha sakate haiM / bhilaSita kAlIna pratimAoMke bhAmaNDala vividha rekhAoMse aMkita rahA karate the, evaM prabhAvalIke cAroMora agnikI lapaTeM batAyI gayI thIM / ise bauddha mUrtikalAkI jainamUrti kalAko dena mAna leM to atyukti na hogI / jaina-bauddha mUrtiyoM ke adhyayanase vidita huA ki pradhAna mudrAko chor3akara parikarake alaMkaraNoMkA pArasparika bahuta prabhAva par3A hai / udAharaNArthaM jinamUrtiyoM meM jo vAjintra - deva - dundubhI pAye jAte haiM, ve aSTapratihArya ke hI ana haiM / ye hI cihna bauddha-mUrtiyoM meM bhI vikasita hue haiM / yaha spaSTa jaina prabhAva hai / buddhadevakI padmAsanastha mUrtiyA~ bhI, jaina tIrthaMkarakI mudrAkA anusaraNa hai| bauddha-mUrtiyoMke bAharI parikarAdi upakaraNoMkA prabhAva guptakAlIna aura taduttaravartI mUrtiyoM meM pAyA jAtA hai / guptoMke pUrvakI jaina-mUrtiyoMke siMhAsana ke sthAnapara eka caukI-jaisA cihna 1 1 "rAjagRha meM sonabhaMDArakI dIvAlapara jainamUrti va dharmacakra khudA huA hai / vizeSa ke lie dekhe "rAjagRha meM prAcIna jaina sAmagrI / " - jaina bhAratI, varSa 12, aMka 2 / - Aho ! Shrutgyanam Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava milatA hai, jaba ki gupta kAlameM vaha sthAna kamalAsana meM parivartita ho gayA / prAcIna mUrtiyoM meM chatra mastaka ke Upara binA kisI AdhAra ke laTake hue banAye gaye haiM, kintu uparyukta kAlameM bahuta hI sundara daNDayukta kalApUrNa chatra ho gaye / mukhya jaina-mUrti ke pArzvada evaM usake hasta, mukha AdikI bhAvabhaMgimApara ajaMtA kI citrakalAko spaSTa chAyA hai| parikarake pRSThabhAga meM prAcIna mUrtiyoM meM kevala sAdhAraNa prabhAmaMDala hI dRSTigocara hotA hai, jaba guptakAlIna mUrtiyoM meM usake arthAt mastaka aura donoM skandha pradezake pRSTha bhAgameM eka toraNa dikhalAI par3atA hai, kahIM sAdA aura kahIM kalApUrNa / yaha toraNa eka prakAra se sA~cIkA susmaraNa karAtA hai / parikarake nimna bhAgameM bhI kahIM-kahIM aisA dekhA jAtA hai, mAno kamalake vRkSapara hI sArI mUrti zrAvRta ho / kucha mUrtiyoMmeM kalaza, zaMkha, dhUpadAna, dIpaka aura naivedya sahita bhakta khar3A batalAyA gayA hai / uparyukta sampUrNa prabhAva buddha-kalAkI dena hai / jaina-mudrA tapa pradhAna honeke kAraNa mUlataH bauddha prabhAvase vaMcita rahI / bAhya alaMkaraNoM meM krAnti avazya huI, parantu vaha bhI 'pAla' kAlameM tathA uttara guptakAla meM supta ho gii| guptottarakAlIna jaina-mUrtiyA~ mandiroMkI apekSA guphAoM meM hI bhittipara utkIrNita milatI haiM / 228 uparyukta kAla meM pazcimabhAratakI apekSA uttarabhArata meM mUrtikalAkA paryAta vikAsa huA / yadyapi kalAtmaka dRSTi se inapara bahuta hI kama adhyayana huA hai, tathApi aMgrejI jaranaloM aura bhAratIya purAtattva viSayaka kucha prAntIya bhASAoM ke zodhapatroMmeM kucha mUrtiyA~ savivaraNa prakAzita huI haiN| videzI saMgrahAlayoMke itivRttoM meM bhI inakA samAveza kiyA gayA hai / uttara guptakAlIna adhikatara mUrtiyA~ saparikara hI milatI haiN| ise hama do bhAgoM meM vibhAjita kara sakate haiN| prathama parikara meM jainamUrti evaM usake cAroM ora avAMtara baiThI yA khar3I mUrtiyA~ hI aMkita rahatI haiM / evaM nimna Aho ! Shrutgyanam Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayAga saMgrahAlayakI jaina-mUrtiyA~ 226 bhAgameM mUrti banAnevAle dampati tathA yakSa-yakSiNI dharmacakra evaM vyAla Adi khude hote haiM / yaha to sAmAnya parikara hai / yadyapi kalAkArako isameM vaividhya lAne meM sthAna kama rahatA hai / isa zailIkI mUrtiyA~ prastara aura dhAtu ko milatI haiM / prastarakI apekSA dhAtukI mUrtiyA~ saundarya kI dRSTise adhika saphala jAna par3atI haiM / parikarakA dUsarA rUpa isa prakAra pAyA jAtA hai / mUla pratimAke donoM ora camaradhArI, inake pRSTha bhAgameM hastI yA siMhAkRti tadupari puSpamAlAe~ liye deva - deviyA~ - kahIMpara samUha kahIMpara ekAkImastakapara azokakI pattiyA~, kahIM daNDayukta chatra, kahIM daNDa rahita, usake Upara do hAthI tadupari madhyabhAga meM kahIM-kahIM dhyAnastha jina-mUrti prabhAvalI, kahIM kamalako paMkhur3iyA~ vibhinna rekhAoMvAlI yA kahIM sAdA / mUrtike nimna bhAgameM kahIM kamalAsana, kahIM snigdha prastara, nimna bhAgameM grAma, dharmacakra adhiSThAtrI evaM adhiSThAtA navagraha, kahIM kubera, kahIM bhaktagaNa pUjopakaraNa, kamaladaNDa utkIrNita milate haiM / sambhava hai ki 12 vIM, 13vIM zatItaka ke parikaroMmeM kucha aura bhI parivartana milate hoM / kucha aise bhI parikara yukta. avazeSa mile haiM, jinameM tIrthaMkarake paJcakalyANaka aura unake jIvanakA kramika vikAsa bhI pAyA jAtA hai| bauddha-mUrtiyoM meM bhI buddhadeva ke jIvanakA kramika vikAsa dhyAnastha mudrAvalI mUrtiyoM meM dRSTigata hotA hai / rAjagRhI aura paTanA saMgrahAlaya meM isa prakArako mUrtiyA~ dekhane meM AtI haiM / parikara yukta mUrti hI jana-sAdhAraNake lie adhika AkarSaNakA kAraNa upasthita karatI haiM aura parikaravAlI mUrtiyoM meM hI kalAkArako bhI apanA kauzala pradarzita karanekA avasara milatA hai / yadyapi parikarakA bhI pramANa hai ki mukhya mUrti se Dyor3hA honA caahie| para jina mUrtiyoM kI carcA yahA~para kI jA rahI hai, una mUrtiyoM ke nirmANake kAphI varSa bAdake ye zilpazAstrIya pramANa haiM / ataH uparyukta niyamakA sArvatrika pAlana kama hI huA hai| parikarakA yoM to Age calakara itanA vikAsa ho gayA ki usameM samayAnusAra jarUrata se jyAdA deva-devI aura haMsoMkI paMktiyA~ bhI sammilita ho gayIM, parantu yaha Aho ! Shrutgyanam Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 khaNDaharoMkA vaibhava parivartanakAla prakRta sthAnapara vivakSita kAlake AgekA hai| ataH isapara vicAra karanA yahA~para Avazyaka nahIM jAna pdd'taa| prAsaGgika rUpase yahA~para sUcita kara denA paramAvazyaka jAna par3atA hai ki khar3I aura baiThI jainamUrtiyoMke atirikta caturmukhI mUrtiyA~ bhI milatI haiN| evaM kahIM-kahIM eka hI zilApaTTapara caubIsoM tIrthaMkaroMkI mUrtiyA~ sAmUhika rUpase upalabdha hotI haiN| yahA~para mUrtikalAke abhyAsiyoMko smaraNa rakhanA cAhie ki jisa prakAra jinamUrtiyA~ banatI thI, usI prakAra jinabhagavAn kI adhiSThAtRdeviyoMkI bhI mUrtiyA~ svatantra rUpase kAfI banA karatI thiiN| inake svatantra parikara pAye jAte haiN| ____ jaina-mUrti-nirmANa-kalA aura usake kramika vikAsako samajhane ke lie uparyukta paMktiyA~ mere khyAlase kAfI haiN| yaha vivecya dhArA 12 vIM zatI taka hI bahI hai| kAraNa ki isake bAda jainamUrti-nirmANa-kAlameM kalA nahIM raha gayI hai| kuzala zilpiyoMkI paramparAmeM vaise vyakti ina dinoM nahIM raha gaye the, jo apane aujAroM dvArA pASANameM prANakA saJcAra kara skeN| unake pAsa hRdaya na thA, kevala mastiSka aura hAtha hI kAma kara rahe the / bhavanasthita mUrtiyoMkA paricaya varSoMse suna rakhA thA ki prayAga nagarasabhAke saMgrahAlayameM zramaNa-saMskRti se sambandhita paryApta mUrtiyA~ surakSita haiN| kAzImeM jaba maiM pharavarImeM AyA tabhIse vicAra ho rahA thA ki eka bAra prayAga jAkara pratyakSa anubhava kiyA jAya, parantu mujha jaise sarvathA pAda-vihArIke lie thI to eka samasyA ho / antameM maiMne kar3akar3AtI dhUpameM 10-6-46 ko prayAgake lie prasthAna kiyA / grISmake kAraNa mArgameM kaThinAiyoM kI kamI nahIM thI, parantu utsAha bhI itanA thA ki grISmakAla hamapara adhikAra na jamA skaa| prayAga jAne kA eka lobha yaha bhI thA ki nikaTavartI kauzAmbIkI bhI yAtrA ho jAyagI, parantu manuSyakA sabhI cintana, sadaiva sAkAra nahIM hotaa| Aho! Shrutgyanam Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayAga-saMgrahAlayakI jaina-mUrtiyA~ . 27 jUnako ghUmate hue hama loga aise sthAnameM pahu~ca gaye, jahA~para bhAratIya saMskRtise sambandhita dhvaMsAvazeSoMkA adbhuta saMgraha thaa| vahA~para prAcIna bhAratIya janajIvana ke tattvoMkA sAkSAtkAra huA aura una pratibhAsampanna amara zilpAcAryoM ke prati Adara utpanna huA, jinhoMne apane zramase, arthakI tanika bhI cintA na kara, saMskRtike vyAvahArika rUpa sabhyatA ko sthAyI rUpa diyA / kahIM lalita-gati-gAminI parama sundariyA~ maryAdita saundaryako liye, prastarAvazeSoMmeM isa prakAra nRtya kara rahI thIM, mAno abhI bola pdd'eNgii| unakI bhAvamudrA, unakA zArIrika gaThana, unakA mRdu hAtya aura aGgoMkA mor3a aisA lagatA thA ki abhI musakurA deNgii| kahIM aise bhI avazeSa dikhe jinake mukhapara apUrva saundarya aura AdhyAtmika zAntike bhAva umar3a rahe the| sacamuca pattharoMkI duniyA bhI ajIba hai, jahA~ kalAkAra vANI vihIna jIvana-yApana karanevAloMke sAtha ekAkAra ho jAtA hai| atItakI svarNima jhA~kiyA~, unnata jIvanakI ora utprerita karatI haiM / kalA kevala vastu tattvake tIvra AkarSaNapara hI sImita nahIM, apitu vaha sampUrNa rASTrIya jIvanake naitika starapara parivartanakara nUtana nirmANArtha mArga prazasta karatI hai| svatantra bhAratameM prastaraparase jo jJAnakI dhArAe~ bahatI haiM, unheM jhelanA pdd'egaa| unase hameM cetanA milegii| hamAre navajIvanameM sphUrti aayegii| usa dina to maiMne sarasarI taurapara khaMDitAvazerSoMse bheMTakara vidA lii| isalie nahIM ki unase prema nahIM thA, parantu isalie ki eka-ekakI bhinnabhinna gauravagAthA sunanekA avakAza nahIM thaa| dUsare dina prAtaHkAla hI meM apanI purAtattva gaveSaNa-viSayaka sAmagrI lekara saMgrahAlayameM phuNcaa| vahA~para ina prastaroMko eka sthAnapara ekatra karanevAle rAyabahAdura zrI brajamohanajI vyAsa upasthita the| Apane bar3e manoyoga pUrvaka saMgrahAlayake sabhI vibhAgoMkA nirIkSaNa karavAyA-vizeSakara jaina-vibhAgakA / Aho! Shrutgyanam Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 khaNDaharoMkA vaibhava ___ aba maiM una pratimAoMkI chAnabInameM lagA, jinakA sambandha jainasaMskRtise thA / jo kucha bhI ina mUrtiyoMse samajha sakA, use yathAmati lipibaddha kara rahA huuN| naM0 408---prastuta pratimA zvetapara pIlApana liye hue prastarapara utkIrNa hai, kahIM-kahIM patthara isa prakAra khira gayA hai ki bhrama utpanna hone lagatA hai ki yaha pratimA buddhadevakI na ho| kAraNa uttarIya vastrAkRtikA AbhAsa hone lagatA hai / pazcAt bhAga khaMDita hai| bAyeM bhAgameM khaDgAsanastha eka pratimA avasthita hai, mastakapara sarpAkRti (saptaphaNa) khacita hai| nimna ubhaya bhAgameM, paricAraka paricArikAe~ spaSTa haiN| isI pratimAke adhobhAgameM adhiSThAtR devI aMkita haiM / caturbhuja zaMkha, cakrAdise kara alaMkRta hai / jo cakrezvarIkI pratimA haiN| pradhAna pratimAke nimna bhAgameM bhaktagaNa aura makarAkRtiyA~ haiM / yadyapi kalAkI dRSTise isa saMpUrNa zilotkIrNa mUrtikA koI vizeSa mahattva nahIM / naM0 25---yaha pratimA cunArake samAna pASANapara khudI huI hai / gardana aura dAhinA hAtha kucha caraNoMkI u~galiyA~ evaM dAhine ghuTanekA kucha hissA khaMDita hai / isake sAmane eka vakSasthala par3A hai, isake dAhine kaMdheke pAsa do khaDgAsanastha jainamUrtiyA~ haiM, inase spaSTa ho jAtA hai ki ye jainapratimA hI hai, kAraNa ki khaMDita skandha pradezapara kezAvalike cihna spaSTa dRSTigocara ho rahe haiN| ataH yaha pratimA niHsaMdeha bhagavAn RSabhadeva kI hai, jo zramaNa-saMskRtike Adi pratiSThApaka the| isake samIpa hI eka svatantra staMbhapara nagna caturmukha mUrtiyA~ haiN| . uparyukta pratimAoMkA saMgraha jahA~para avasthita hai, vahA~para eka pratimA halke pole pASANapara khudI huI hai| padmAsanastha hai| 32||| X 23 hai / ubhaya ora cAmaradhArI paricArika tathA nimna bhAgameM dAyeM-bAyeM kramazaH strI-puruSakI mUrti isa prakAra aMkita hai mAno zraddhAJjali samarpita kara rahe hoN| bIcameM makarAkRti tathA ardhadharmacakra hai| pradhAna jainapratimAke Aho! Shrutgyanam Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayAga-saMgrahAlayako jaina-mUrtiyA~ 233 mastakapara sundara chatra evaM tadupari vAjintra, puSpavRSTi ho rahI hai| pASANa kahA~kA hai, yaha to kahanA z2arA kaThina hai, para cunArake pASANase milatA julatA hai / isa pratimAkA saMbaMdha zramaNa saMskRtikI eka dhArA jainasaMskRtise jor3A jAya yA bauddhasaMskRtise, yaha eka aisA prazna hai, jisapara gaMbhIratApUrvaka vicAra karanA Avazyaka jAna par3atA hai / bAta yaha hai ki jitanI bhI prAcIna jainamUrtiyA~ upalabdha huI haiM unameMse kucha mUrtiyoMpara tIrthaMkaroMke cihna evaM nimna ubhaya bhAgameM adhiSThAtA, adhiSThAtRdevIkI pratimAe~ bhI aMkita rahatI haiN| isa pratimAmeM lAMchanake sthAnapara to eka strI khudI huI hai / isa prakArakI zAyada yaha prathama pratimA hai| sAtha hI sAtha pUrNa yA ardhamRgayukta dharmacakra bhI milatA hai / kahIM-kahIM adhiSThAtAke sthAnapara gRhastha dampatikA citraNa bhI dikhalAI par3atA hai| aba prazna itanA hI hai ki yadi yaha bauddha mUrti hotI to vastrAkRti avazya spaSTa hotI, jisakA yahA~para sarvathA abhAva hai / hA~, zramaNa saMskRtikI ubhaya dhArAoMkA yadi samucita jJAna na ho to bhramakI yahA~para kAphI guMjAiza hai / maiM to isakI vilakSaNatApara hI mugdha ho gyaa| isake aMga-pratyaMga jAnabUjhakara hI tor3a diye gaye haiN| isapara nirmANakAla sUcaka koI lipi vagairaha nahIM hai / pratimAke mukhake bhAvoMkA prazna hai ve 11 vIM zatIke bAdake to avazya hI nahIM haiM, kAraNa pratimAoMke samaya-nirmANameM unakI mukhamudrAkA upayoga kiyA jAtA hai, khAsakara jainapratimAoMmeM / __ saMgrahAlayake bhavanameM praveza karate samaya bAyeM hAyapara halake hare raMgake AkarSaka prastarapara eka khaDgAsanameM jainamUrti aMkita hai / 364 18 / yaha mUrti na jAne kalAkArane kaise samayameM banAI hogii| hara prekSakakA dhyAna AkarSita kara letI hai, parantu caraNa nirmANameM kalAkAra pUrNataH asaphala rhaa| __ ise eka pratimA na kahakara yadi caturviMzatikA paTTa kaheM to adhika acchA hogA, kyoMki ubhaya bhAgameM donoMkI 6 koTimeM 12 laghutama pratimAe~ 16 Aho! Shrutgyanam Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 khaNDaharoMkA vaibhava haiM, aura madhyameM eka vizAlakAya pratimA hai jo ina sabameM pradhAna hai- isa prakAra 25 pratimAe~ hotI haiM / caturviMzatikA-paTTa maiMne anyatra bhI dekhe haiM, para unameM madhya pratimAko lekara 24 mUrtiyA~ hotI haiM, jaba isameM 25 haiM / arthAt RSabhadevakI do mUrtiyA~ haiN| loga kahA karate haiM ki zarIrakA sArA sauMdarya mukhAkRtipara nirbhara hotA hai / isa para yaha paMkti khUba caritArtha hotI hai / pratimAoMkA aMga-vinyAsa, svAbhAvika hai, kahIMpara bhI kRtrimatA jaisI koI cIja nahIM hai / u~galiyA~ aura mukhapara kitanA prAkRtika prabhAva hai, yaha dekhakara dA~toM tale u~galI dabAnI par3atI hai / mukhamaMDalapara apUrva zAMti aura AdhyAtmikatAke sthAyIbhAva tathA oThoMpara smita-hAsya phar3aka rahA hai / saundarya pArthiva jagatkA viSaya hote hue bhI yahA~ kalAkArakI kalpanA zaktine unakI AdhyAtmika jhalaka karA dI hai| pratimAke skandhapradezapara virAjita kezAvali' bahuta hI sundara laga rahI 'dazama zatIke pUrvako jina-pratimAoMmeM prAyaH lAMchana nahIM milate / ataH kisa tIrthakarakI kauna mUrti hai ? yaha kahanA kaThina ho jAtA hai / RSabhadevakI mUrtikI pahacAna yoM to lAMchanase kI jAtI hai, parantu prAcIna mUrtiyoMmeM to kezAvali hI paricaya prApta karanekA pradhAna sAdhana hai| sUtra niyukti aura triSaSTizalAkApuruSacaritra Adi graMthoMmeM kezAvalikA Avazyaka kAraNa ina zabdoM meM spaSTa batalAyA gayA hai| "tesiM paMcamuTiThao loo sayameva / bhagavao puNa sakkavayaNeNa kaNagAvadAe sarIre jar3Ao aMjaNarehAo iva rehaMtIo uvalabhaiUNa ThiAo teNa caumuTThio loo|"-aa0 ni0 pR0 161 / -unakA (tIrthaMkarakA) svayameva paMcamuSTikA loca thA, para bhagavAn RSabhadevakA iMdrake vacanase, unake kanakavat ujjvala zarIrapara, aMjana rekhAke samAna jaTAe~ binA luMcita kiye hI suzobhita rahIM, ataH unakA caturmuSTikA loca hai| Aho! Shrutgyanam Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayAga-saMgrahAlayakI jaina-mUrtiyA~ 235 hai, caraNake nimna bhAgameM vRSabhakA cihna bhI spaSTa hai / ataH yaha mUrti RSabhadevakI hai / dAyIM ora adhobhAgameM dampati yugala hai| bAyIM ora magara tathA dhUpa-dIpaka Adi pUjanakI sAmagrI par3I huI hai| isa prakArako pUjana sAmagrI bauddha-pratimAoMmeM utkIrNa rahatI hai| __ 24 tIrthaMkaroMkI bhinna-bhinna mUrtiyA~ uparyukta zilAmeM khudI haiN| una sabhI para vRSabha, hastI Adi apane-apane cihna bhI bane hue haiM / madhyavartI pratimAke ubhaya ora avasthita cAmaradhAriyoMkI bhAvabhaMgimA sukumAratAkI paricAyikA hai| Uparake bhAgameM prabhAmaNDala, puSpamAlA aura dhvani Adike cihna haiM / isa lalita pratimAkA nirmANakAla 13 vIM zatIke bAdakA nahIM ho sakatA / isa zailIkI eka pratimA maiMne rAjagRha nivAsI bAbU kanhaiyAlAlajIke saMgrahameM dekhI thI, jisakA citra jJAnodayake prathamAMkameM prakAzita ho cukA hai| ___ pravezadvArake bAyIM ora eka zilpAkRti kucha vicitra-sI lagatI hai jo zyAma pASANapara utkIrNa hai, sApekSataH bahuta prAcIna nahIM hai / agrabhAgameM gajarAja haiM / eka padmAsanastha evaM tadubhaya bhAgameM do khaDgAsanastha jainamUrtiyA~ haiN| Uparake bhAgameM sundara nAgara zailIkA zikhara aMkita hai / nimna bhAgameM "pratIcchati sma saudharmAdhipatiH kuntalAn prabhoH / vastrAJcale varNAntaratantumaNDanakAriNaH // 6 // muSTinA paJcamenA'tha zeSAn kezAn jagatpatiH / samuccikhInnaSannevaM yayAce namucidviSA // 66 // nAtha ! tvadaMsayoH svarNarucomarakatopamA / vAtAnItA vibhAtyeSA tadAstAM kezavallarI // 7 // tathaiva dhArayAmAsa tAmIzaH kezavallarIm / yAJcAmekAntabhaktAnAM svAminaH khaNDayanti na // 71 // " -triSaSTizalAkApuruSacaritra sarga 3, pRSTha 70 / Aho! Shrutgyanam Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 khaNDaharoMkA vaibhava cakrake sthAnapara do hastI, isa prakAra batAye gaye haiM, mAno zira aura pratimAoMko vahana kiye hue haiM / isa prakArakI zilpAkRti anyatra dekhanemeM nahIM AyI, anumAnataH yaha rathayAtrAkA pratIka hai| . pravezadvArake sammukha 214 15 iMcakI zilApara eka-eka paMkti meM chaH cha isa prakAra paMktiyoMmeM 18 mUrtiyA~ evaM caturtha paMktimeM chaH pratimAe~ hai / 5 khaDgAsana aura eka padmAsana / mukhakA bhAga khaMDita hai / uparyukta paMktiyoMmeM jina mUrtiyoMkA paricaya diyA gayA hai, ve sabhI nagara sabhA-saMgrahAlayakI gailarImeM rakhI gayI haiM, kucha eka aisI bhI jainamUrtiyA~ haiM, jinakA vizeSa mahattva na rahane ke kAraNa paricaya nahIM diyA gayA hai| bAharakI pratimAe~ nagarasabhA-saMgrahAlayake udyAnameM dakSiNakI ora praveza karate samaya una do vizAla jaina-mUrtiyoMpara dRSTi kendrita ho jAtI hai jo dAya-bAyeM rakhI gayI hai / yadyapi donoM pratimAe~ nimna sAMpradAyika manovRttikI zikAra ho cukI haiM tathApi unakA zArIrika gar3hana evaM sauMdarya Aja bhI kalAvidoMko khIMce binA nahIM rahatA / AkAra-prakArameM prAyaH donoM samAna pratIta hotI haiM, para nirmANa zailI aura racanAkAlameM bar3A antara hai / bAyIM orakI mUrtikA mukha yadyapi khaMDita hai tathApi usakA zeSa zArIrika gaThana aura vinyAsa svAbhAvika hai / udarAkRti to sarvathA prAkRtika pratIta hotI hai / mUla pratimAke ubhaya ora cAmaradhArI paricAyaka haiM, jinake khar3e rahanekA DhaMga aura kaTi pradezapara par3I huI u~galiyA~ rasavRtti utpanna karatI haiN| dAyeM paricArakake nimna bhAgameM eka strI AkRti evaM tadadhobhAgameM eka puruSa baiThA hai aura sammukha eka strI aMjalibaddha khar3I hai| bAyeM paricArakakA bhAga khaNDita ho cukA hai| kevala strIkA dhar3a hAthameM kamala liye dikhAI detA hai / mUla pratimAkA Asana kamalako paMkhur3iyoMse suzobhita ho rahA hai / nimna bhAgameM Aho! Shrutgyanam Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayAga-saMgrahAlayakI jaina-mUrtiyA~ makarAkRtiyA~ isa prakAra banI huI haiM mAno saMpUrNa pratimA unhIMpara AdhRta ho| inake skandha pradezapara romarAji vyakta karAne meM kalAkArane bar3I kuzalatAse kAma liyA hai| eka-eka roma gine jA sakate haiN| pratimAke mastakake pRSThabhAgameM sundara aura sUkSma khudAI aura rekhAoMvAlA bhAmaNDala prabhAvali pratimAkI ramaNIyatAmeM ati vRddhi karatA hai, jaisA ki buddha pratimAoMmeM bhI pAyA jAtA hai| saca kahA jAya to isa prabhAvalikI lalitakalAke kAraNa hI mUrti meM kalAtmaka AkarSaNa raha gayA hai / mastakakA bhAga burI taraha khaMDita hai| kevala dAyIM karNapaTTikAkA eka aMza baca pAyA hai| tadupari bhAgameM chatrakA daMDa bhI khaMDita ho gayA hai / jisaprakAra yakSa yA kucha deviyoMkI mUrtiyoMmeM daNDa dvArA chatra rakhanekA rivAja thA, jainapratimAoMmeM bhI kahIM-kahIM usakI smRti dRSTigocara hotI hai, jise uparyukta prathAkA bhraSTa saMskaraNa kaha sakate haiN| chatrake Uparake bhAgameM azoka vRkSakI pattiyA~ svAbhAvikatayA pradarzita haiM / ubhaya ora puSpamAlA liye deviyA~ gagana vicaraNa kara rahI hoM, aisA AbhAsa hotA hai / kalAkArane pASANapara bAdalakI ghaTAe~ bahuta hI uttama DhaMgase vyakta kI haiN| deviyoMkA mukha maMDala prasannanatAke mAre khila uThA hai| uparyukta paMktiyoM ke bAda binA kahe nahIM rahA jA sakatA ki na jAne isakA mukhamaMDala kitanA sundara aura AdhyAtmika jyoti pUrNa rahA hogaa| yaha pratimA candraprabhukI hai aura kauzAmbIse prApta kI gaI hai| prabhAvalIse spaSTa hai ki yaha gupta kAlIna kRti hai| bAyeM bhAgapara par3I huI pratimA DIla-Daulase to ThIka uparyukta mUrtike anurUpa hI hai, parantu kalAko dRSTi se kucha nyUna hai / nirmANameM antara kevala itanA hI hai ki isake pRSTha bhAgameM devI aura paricArakake madhyameM hastIpara ArUr3ha donoM ora do deva-deviyA~ haiM, evaM nimna bhAgameM mRgayukta khar3A dharmacakra spaSTa banA huA hai| yadyapi isakA mastaka sarvathA khaMDita nahIM, mukhakA agrabhAga khaNDita hai / vakSasthalapara chainIke cihna bane haiM / grIvApara Aho! Shrutgyanam Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 khaNDaharoMkA vaibhava rekhAe~ evaM jisa Asanapara mUrti AdhRta hai, usakA bhAga bhI uparyukta pratimAkI apekSA pRthak rekhAoMvAlA hai / mukhya phATaka ke phauvAre ke sAmane jaina pratimAoMke alaga-alaga cAra avazeSa rakhe haiM, ve kramazaH isa prakAra haiM : ( 1 ) prastuta khaNDita pASANapara solaha jaina pratimAe~ 11x15 iMcakI zilApara utkIrNita haiM / nimnasthAna khaMDita hai / anumAnataH khaMDita sthAnameM bhI ATha khar3I jainapratimAe~ avazya hI rahI hoNgii| prastuta zilApaTTake pradhAna pArzvanAtha haiM / (2) cunArakI 22 x 25 kI zilApara 24 jaina pratimAe~ aMkita haiM / cAra paMkti meM pA~ca-pA~ca aura uparibhAgameM cAra isa prakAra caturviMzati paTTa hai| pratimA- vidhAnakI dRSTi se yaha caturviMzatipaTTikA mahattvakI hai / aMga - vinyAsa bar3A sundara aura bhAva- darzaka hai / prAyaH sabhIkI mukhAkRti thor3e bahuta aMza meM khaMDita hai jaisA ki citrase spaSTa hai| gujarAta meM bhI isa prakArakI pratimAe~ banatI thIM, jinake Upara ke bhAgameM zikharAkRtiyA~ milatI haiM / (3) isa parikara yukta pratimAkA kevala mastaka ke UparakA bhAga hI baca pAyA hai | truTita bhAgakI mAnavAkRtiyoMse patA calatA hai ki niHsaMdeha pratimA bahuta hI sundara aura kalApUrNa rahI hogI / / 1 (4) isa pratimAkA kevala nimna bhAga aura mastaka alaga-alaga par3e haiM / mere khyAlase (3) vAle uparibhAgakA yaha aMza nimna aMza honA cAhie / anajAna ke lie nimna bhAgako dekhakara zaMkA hue binA nahIM rahatI ki prastuta aMzakA saMbaMdha kisa dharmase hai / bArIkIke sAtha nirIkSaNa karane se jJAta huA ki isakA sIdhA saMbaMdha zramaNa-saMskRtikI eka dhArA jaina saMskRti se hai, kAraNa ki pratimAke nimna bhAgapara jo AkRtiyA~ haiM, ve nirNaya karane meM bahuta bar3I madada detI haiN| dakSiNa nimna bhAga meM gomukha yakSa aura bAyIM ora cakrezvarIkI mUrtiyA~ haiN| madhya meM vRSabhakA cihna aMkita hai| isase pratIta Aho ! Shrutgyanam Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 prayAga-saMgrahAlayakI jaina-mUrtiyA~ hotA hai ki prastuta avazeSa RSabhadevakI pratimAkA hai| isapara aMkita dharmacakrake ubhaya bhAgameM makara evaM tannimna bhAgameM navagrahoMkI mUrtiyA~ banI huI haiM / prastuta pratimAkA nirmANakAla aMtima guptoMkA samaya rahA hogaa| isakI caur3AI 23" hai / ataH donoM eka hI haiM / uttarAbhimukha bahutase bhinna-bhinna khaNDita avazeSa bikhare par3e haiM, jinameM RSabhadeva Adi tIrthakaroMkI mUrtiyA~ haiM / ____ saMgrahAlayake pUrvakI ora TInakA vizAla golAkAra gRha banA huA hai, jinameM bhUmarAke bahusaMkhyaka sundara kalApUrNa evaM anyatra anupalabdha avazeSa rakhe gaye haiN| prAcIna bhAratIya itihAsa aura zilpa-sthApatya kalAko dRSTimeM inakA bahuta bar3A mahatva hai| abhItaka sAMskRtika dRSTise inapara samucita adhyayana nahIM ho pAyA hai| ina sabhIko sarasarI taurapara dekhanese pratIta huA ki isameM bhAratIya loka-jIvanakI viziSTa dhArAoMke itihAsakI kar3iyA~ bikharI par3I haiM, zaiva saMskRtike itihAsapara ujjvala prakAza DAlanevAlI kalAtmaka sAmagrI bhI paryApta rUpameM hai| zivajIke samasta gaNa kaI lAla prastaroM meM ba~Te haiN| isI gRhameM prAcIna mandirastha stambhake Tukar3e par3e haiM, jinapara nartakiyoMkI bhAvapUrNa mudrAe~ aMkita haiN| sacamuca inakI bhAvabhaMgimAe~ aise DhaMgase vyakta kI gaI haiM, mAnoM una dinoMkA sukhI jana-jIvana hI jIvita ho uThA ho / ___ mahezvara, gaNeza Adi anya avazeSoMkA mahatva na kevala sauMdaryakI dRSTi se hI hai, apitu AbhUSaNa aura mudrAoMkI dRSTi se bhI kama nhiiN| __ jala-kUpake nikaTa vizAla TInakA chappara banA huA hai| isameM kauzAmbI, khajurAho aura sAranAthase lAye hue, bhAratIya saMskRtiko sabhI dhArAoMke avazeSa par3e hue haiM, unameM adhikAMza maMdiroMke vibhinna aMza haiM / kucha zilpa to aise sundara haiM ki jinakI svAbhAvikatA aura sauMdaryako lipibaddha nahIM kiyA jA sktaa| udAharaNArtha eka do zilpa hI paryApta hoNge| eka prastarapara mAtAke udarameM rahe hue do baccoMkA jo utkhanana Aho! Shrutgyanam Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 khaNDaharoMkA vaibhava kalAkArane apanI cira sAdhita chainI dvArA, kalpanAko sAkAra rUpa dekara kiyA hai, vaha anupama hai / vizeSataH baccoMkI mukha-mudrApara jo bhAva pradarzita haiM, unako vyakta karanA kamase kama mere lie to saMbhava nahIM hai / eka aisA bhI avazeSa hai, jisameM batAyA gayA hai ki gau khar3I huI apane bachar3ekI pIThako snehavaza cATa rahI hai| baccA payaHpAna kara rahA hai / gauke mukhapara vAtsalya rasa jhalaka rahA hai / eka zilpameM do striyA~ mathAnIse vilor3ana kara rahI haiN| bAlaka apanI bholI-bhAlI mukha mudrA liye makkhanake lie yAcanA kara rahA hai / kalpanA kara sakate haiM ki citrameM kRSNakI bAlalIlAke bhAva haiN| isa maNDapako sAmagrI sAdhAraNa prekSakoMko to saMbhavataH saMtuSTa na kara sake, parantu pattharoMkI duniyA meM vicaraNa karanevAle komala hRdayake kalAkAroMko AzcaryAnvita kiye vinA nahIM rhtii| uparyukta maMDalake pAsa hI laMbI paMkti meM bhinna-bhinna prAntIya satI smArakoMke avazeSa dRSTigocara hote haiM, jinameM se bahutoMpara lekha bhI haiN| ina smArakoMkA sAmAjika dRSTi se thor3A-bahuta mahattva hai| inapara abhI adhika anveSaNa apekSita hai| ina satI smArakoMke sAmane bahuta-se Tukar3e sthAnAbhAvake kAraNa isa prakAra asta-vyasta par3e haiM, mAno unakA koI mahattva hI na ho| inameM bhI cAra jainamUrtiyoMke khaNDitAMza par3e haiN| ___ jala-kUpake nikaTa eka dUsarA TInakA gRha aura banA huA hai| isameM ve hI avazeSa saMgRhIta haiM, jo khajurAhose lAye gaye the| zilpakalAse aparicita vyaktiyoMko bhI yahA~ Ananda mile binA nahIM raha sakatA / pravezadvArapara hI khajurAhoke eka praveza dvArakA kucha aMza rakhA hai / jisameM nartakiyoMkI vibhinna bhAva-bhaMgimAoMse yukta mUrtiyA~, kalAkArako abhinaMdita karaneko bAdhya karatI haiN| bhAratIya nArI jIvanakA AnaMda svAbhAvika rUpeNa ina mUrtiyoMke aMga-aMgapara camaka rahA hai| aMga-vinyAsa, utphulla vadana, smita hAsya, saMgotake vibhinna upakaraNoMne inakA mahattva aura bhI bar3hA diyA hai| ina sabhIkA mahattva zilpa-kalAkI dRSTi se samajhA Aho! Shrutgyanam Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayAga - saMgrahAlayakI jaina- mUrtiyA~ 241 jA sakatA hai, hRdayaMgama bhI kiyA jA sakatA hai, parantu varNamAlA ke sImita akSaroM meM kaise bA~dhA jAya ! ina avazeSoMmeM kucha jaina-avazeSa bhI haiM jinakA paricaya isa prakAra hai / avazeSoMkI saMkhyA adhika hai / kucha to zyAma pASANapara utkIrNita haiM / maiMne madhyaprAntameM bhI aise hI zyAma pASANapara khudI huI mUrttiyA~ dekhI haiN| bahurIcaMdavAlI mUrti se yaha pASANa samAnatA rakhatA hai | saMbhava hai tripurIkA jaba utkarSa kAla rahA hogA, taba zilpa-kalA ke upakaraNa ke rUpa meM pASANa bhI buMdelakhaNDa meM kalAkAroM dvArA, madhyaprAMta se jAtA rahA hogaa| kyoMki khajurAho jabalapura se bahuta dUra nahIM hai / 1 1 eka jaina pratimAkA nimna bhAga par3A hai| isa caraNako dekhate hI kalpanA kI jA sakatI hai ki prastuta pratimA bhI 60 iMcase kyA kama rahI hogI, kyoMki 22 iMca taka to ghuTanekA hI bhAga hai / zilpakalA ke pArakhI bhalIbhA~ti paricita haiM ki kisI bhI viSayakI saMpUrNa pratimAke saundaryako samajhane ke lie usakA eka aMga hI paryApta hotA hai / isa dRSTise to mujhe yahI kahanA par3egA ki prastuta mUrtiko zilpIne gar3ha hI DAlA hai / unake hAtha aura chenI hI kAma kara rahI thI / hRdaya aura mastiSka zAyada zUnyavAdameM pariNata ho gaye hoMge | saubhAgyase saMpUrNa saMgrahAlaya meM yahI eka aisI jaina tIrthaMkarakI pratimA hai, jisapara nirmANakAla sUcaka lekha bhI khudA huA hai, jisameM balAtkAragaNa vIranaMdI aura vardhamAna ke nAma par3he jAte haiM / 1214 phAlguna sudI & batAyA gayA hai / yadi isa saMvatko sahI mAnate haiM to lipi aura nirmANakAla meM antara honeke kAraNa usapara aitihAsika aura mUrtivijJAnake vizeSajJa ekAeka vizvAsa nahIM kara skte| bAjUmeM hI 274 naM0 kA eka Tukar3A hai, jo 273 se saMbaMdhita pratIta hotA hai / ina Tukar3oM ke nimna bhAga meM bahuta hI sundara aura sUkSma 7 nagna pratimAe~ khudI haiM, ina avazeSoMse hI vidita hotA hai ki pratimA bar3I saundarya-saMpanna rahI hogI / naM0 302 -- yaha pratimA RSabhadevakI hai / Aho ! Shrutgyanam Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava 235 - yaha pratimA kisI mukhya pratimAke bAyeM bhAgakA eka aMza dikhatI hai / yadyapi pratimAvidhAnakI dRSTise svatantra mUrti hI mAneM to harz2a nahIM hai / isakA mastaka kisI hRdayahIna vyaktine jAnabUjhakara khaMDita kara diyA hai / para kisI sahRdaya vyaktine use sImeNTase bhadde rUpase cipakA diyA hai / 242 42-23 iMcakI maTamailI zilApara prastuta jina - pratimA utkIrNa hai / isakA nirmANa sacamuca meM kuzala kalAkAradvArA huA hai / bhAvamudrA aura zilotkIrNita parikarakA gaThana, saundaryake pratIka haiM, parantu bAyA~ ghuTanA jAnabUjhakara burI taraha se khaMDita kara diyA hai / mUla pratimA padmAsanameM hai / ubhaya ora 18 iMca kI do khaDDAsanastha pratimAe~ haiM / unameM zAMta rasakA uddIpana spaSTa hai / mukhamudrA meM samatvakI bhAvanA jhalaka rahI hai| donoM ke nimna bhAgameM eka-eka pArzvada haiM / uparyukta pratimAkA nimna bhAga svabhAvataH pA~ca bhAgoM meM ba~Ta gayA hai / dakSiNa prathama bhAga meM eka gRhastha hAtha jor3e ghuTanA Tekakara vaMdanA kara rahA hai| bAjU meM sukhAsana meM eka mUrti khudI huI hai / zilpazAstrakI dRSTise to isa sthAnapara adhiSThAtA gomukha yakSako pratimA honI cAhie, kyoMki yaha pratimA RSabhadeva svAmIkI hai / digambara aura zvetAmbara zilpazAstroM meM varNita adhiSThAtAkA svarUpa isase sarvathA bhinna hai | sabase bar3A bhinnatva yahI pAyA jAtA hai ki yakSake cAra hAtha hone cAhie jaba ki yahA~ para jo pratimA khudI hai vaha do hAthoMvAlI hI hai / ataH ise kisa rUpameM mAnA jAya ? maiM apane anubhavoMke AdhArapara dRr3hatApUrvaka kaha sakU~gA, ki yaha sukhAsanastha virAjita pratimA kuberakI hI honI cAhie | kAraNa ki mujhe sirapurase navama zatAbdIkI eka RSabhadeva svAmI kI dhAtu pratimA prApta huI thI, usameM bhI isI sthAnapara kuberakI pratimA virAjamAna thI aura bAyIM ora dvibhujI ambikA kI / prastuta pratimAmeM bhI bAyIM ora Amralumba liye aura bAyeM hAthase eka bacceko kaTipara thAmeM, aMbikAkI mUrti saSTa dikhAyI gayI hai / bAjUmeM eka gRhastha strI Aho ! Shrutgyanam Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praya prayAga-saMgrahAlayakI jaina-mUrtiyA~ 243 bhakti pUrvaka vandanA karatI huI pratIta hotI hai| yadyapi RSabhadeva svAmIkI adhiSThAtRdevI garur3avAhinI cakrezvarI hai, ataH yahA~ para usIkI mUrti apekSita thI, jaba ki yahA~ aMbikA hai / prAyaH bahusaMkhyaka prAcIna kaI tIrthakaroMkI aisI pratimAe~ dekhane meM AyI haiM, jinakI adhiSThAtR devIke sthAnapara aMbikAke hI darzana hote haiM, vizeSataH pArzvanAtha aura RSabhadeva AdikI mUrtiyoMmeM / yoM to aMbikA bhagavAn neminAthakI adhiSThAtR haiN| jaina-mUrtividhAna zAstrameM isake do rUpa milate haiM, parantu zilpa sthApatyAvazeSoMmeM to vaha, aneka aise rUpoMmeM vyakta huI haiM ki unake vibhinna pahaluoMko pahacAnanA bhI kahIM-kahIM kaThina ho jAtA hai| jina pratimAkI carcA yahA~para kI jA rahI hai, usake AsanakA bhAga isa rUpase banA huA hai mAno koI sundara caukI hI ho, Asanake rUpameM vastrAkRti hai| jisapara vRSabhakA cihna hai| aura do makaroMke bIcameM khar3A dharmacakra hai / pratimAke mukha ke pazcAt bhAgameM prabhAvalI hai, sAdhAraNa rekhAe~ bhI haiN| ubhaya ora puSpamAlA liye gaganavicaraNa karate hue devavRnda haiM, tadupari daMDayukta chatra haiN| dAyeM bhAgameM eka hAthIkA cihna hai, bAyIM ora indra / chatrake UparakA bhAga bar3A hI kalApUrNa hai| azoka vRkSakI pattiyA~ aura do hasta Dhola bajA rahe haiN| chatrake donoM bhAgoMmeM padmAsanastha do jinamUrtiyA~ bhI aMkita haiN| itane laMbe vivecana ke bAda bhI eka prazna raha hI jAtA hai ki isakA nirmANakAla kyA ho sakatA hai ? kalAkArane saMvatkA kahIMpara bhI ullekha nahIM kiyA, ataH kevala anumAnase hI kAma lenA par3a rahA hai| yaha mUrti khajurAhose lAI gaI hai, prastara bhI vahA~ ke anya avazeSoM se milatA-julatA hai / isa prakArakI anya pratimAe~ devagar3hameM pAyI gaI haiM, jinapara saMvat bhI hai / khAsakara aMbikA aura kuberakI pratimAe~ isake sAtha saMbaMdhita haiM, unake adhyayana ke bAda kahA jA sakatA hai ki isakA racanAkAla 1 se 11 vIM zatIkA madhyabhAga honA cAhie, kyoMki alaMkaraNoMkA vikAsa jaisA isameM huA hai, vaisA una dinoM khajurAho aura tripurI-tevarako sabhI Aho! Shrutgyanam Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava 1 dharmAvalaMbiyoMkI pratimAoM meM huA thA vizeSataH antargata mUrtiyoMkA upari bhAga -- jo magadhakI smRti dilA rahA hai- bundelakhaNDa ke viSNu aura zAkta pratimAoM meM pAyA jAtA hai / 5 saMkhyAvAlI uparyukta pratimA jahA~para surakSita hai, ThIka usake pazcAt bhAgameM hI eka aura jainamUrti hai, jo maTamaile pASANapara khudI huI hai / niHsaMdeha mUrtikA sauMdarya aura zArIrika vikAsa spardhAkI vastu hai, parantu prazna hotA hai ki kyA mUrtikA svAbhAvika ga itanA hI thA jitanA Apa citrameM dekha rahe haiM ? mujhe to saMdeha hI hai, ki dakSiNa bhAga jitanA spaSTa hai, utanA hI vAma bhAga spaSTa / merA to dhyAna hai ki yaha vizAlakAya pratimA ke parikarakA eka aMgamAtra hai / Upara jisa mUrtikA citra Apa dekha rahe haiM, usake dakSiNa bhAgakI hI Apa kalpanA kareM to ina paMktiyoM kA rahasya svataH samajha meM A jAyagA / yaha truTitAMza eka bAtakI ora hamArA dhyAna AkRSTa karatA hai ki pUrva pratimA kitanI manohara rahI hogI / kAraNa 244 isa chapparavAle saMgrahameM utthitAsana kucha jaina-mUrtiyA~ haiM, para kalAkI dRSTi se unakA vizeSa mUlya na honese ullekha hI paryApta hai / I nagarasabhA - saMgrahAlayake mukhya gRhake pazcAt bhAgameM eka aura TInakI maz2abUta cAdaroMse DhakA eka chappara hai, jo jAliyoMse ghirA huA hai / isameM unmukta bhAvanAoM ke poSaka kalAvazeSa qaida haiM / parantu bandI jIvana-yApana karanevAloM meM jo rasavRttikA sthAyI bhAva dekhA jAtA hai vaha sAttvika manobhAvanAkA adbhuta pratIka hai / isa gRhako maiMne bandIkhAnA sakAraNa hI kahA hai / jaba hama logoMne isameM praveza kiyA taba itanA kUr3A-kacarA bharA huA thA mAno mahInoMse saphAI hI na huI ho, jahA~ sara U~cA kiyA ki jAle lage / mUrtiyoMpara to itanI dhUla jama gaI thI ki mujhe sApha karane meM pUrA 1 // ghaMTA lagA / kalA tIrtha meM bhI isa prakArakI ghora avyavasthA, kisI bhI dRSTise kSamya nahIM / hamAre dezakI saMskRtike pratIkasama ina avazeSoMkA saMgraha Aho! Shrutgyanam Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayAga-saMgrahAlayakI jaina- mUrtiyA~ yadi dUsare deza ke kisI saMgrahAlaya meM hotA to zAyada inase to acchI hI hAlata meM hotA ! 245 isa gRhameM bharahUta, khajUrAho, nAgauda aura jaso Adi nagaroMse lAye hue avazeSoMkA saMgraha kiyA gayA hai / inameM kucheka aisI ITeM haiM, jina para lekha bhI haiM / niHsaMdeha yaha saMgraha anupama hai / eka mandirakA mukhya dvAra bhI surakSita hai, jisameM kevala kAmasUtra ke Asana hI khude hue haiN| yoM to prAcIna zilpasthApatya-kalAse sambandha rakhanevAlI paryApta sAdhana sAmagrI isameM hai, parantu jaina- mUrtiyoM kA bhI sabase acchA aura vyavasthita saMgraha bhI isImeM hai / saubhAgya se ye sAthameM eka ora sajAkara rakhI gayI haiM / ina sabakI saMkhyA do darjana se kama nahIM hogI / pratIta hotA hai ki kisI jainamandirameM hI khar3e hoM ! bAyIM orase maiM inameM se kuchakA paricaya prArambha karatA hU~ / pratimAe~ Upara-nIce do paMktiyoM meM haiM / eka avazeSa 32" x12" kA hai, jisake ubhaya bhAga meM 15 jinapratimAe~ khaDagAsana aura padmAsana meM haiN| avaziSTa bhAgako gaura se dekhane se pratIta hotA hai ki yaha kisI mandira ke toraNakA aMza hai yA vizAla pratimAkA eka aMga, patthara lAla haiN| isI Tukar3e ke pAsa eka aura vaisA hI khaMDitAMza 40X17 iMcakA hai, isakA viSaya to Upara se milatA julatA hai, para kalA-kauzala aura sauMdarya kI dRSTise isakA vizeSa mahattva hai / isake madhya bhAgameM zerapara baiThI huI ambAmAtAkI pratimA hai / isake bAyeM ghuTane para bAlaka evaM dakSiNa hasta meM Amralumba haiN| Upara ke hisse meM cAra jinapratimAe~ kramazaH utkIrNa haiM / bAyIM ora RSabha aura dAyIM ora pArzvanAtha tadupari devavRnda vividha vAditra liye, svacchandatA pUrvaka gagana- vicaraNa kara rahe haiM / bhAva bar3A hI sundara hai / isake samIpa hI kisI stambhakA khaMDitAMza hai / 13x10 iMca | madhya bhAgameM padmAsana aura ubhaya bhAgameM khaDgAsanastha mUrtiyA~ haiM / Aho! Shrutgyanam Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 khaNDaharoMkA vaibhava 687435 kisI jaina-mandirakA staMbha hai| do mUrtiyA~ haiM / 688434 staMbhAMzapara pArzva-pratimA haiM / 22411 // iMca / 610-yaha eka khaDgAsanastha pratimA hai / 38421 iMca / mastakapara saptaphaNa spaSTa hai / ubhaya ora pArzvada haiM / bAyA~ bhAga khaMDita hai / lAMchanake sthAnapara bahuta hI spaSTa rUpase zaMkha dRSTigocara hotA hai| mUrti vilakSaNa-sI jAna par3atI hai aura dekhakara ekAeka bhrama bhI utpanna ho jAtA hai, kAraNa ki mastakapara nAgaphana aura zaMkha lAMchana, ye do paraspara virodhI tatva haiM / phana spaSTa hone ke kAraNa ise pArzvanAthakI mUrti mAnanA cAhie, zaMkhakA cihna bhagavAn neminAthakA hai / ataH mUrti nemi jinakI bhI mAnI jA sakatI hai| aisI mAnyatAke do kAraNa haiM, eka to zaMkha lAMchana aura dUsarA sabala pramANa hai Amna vRkSakI latAe~, jo bhagavAnke mastakake UparI bhAgake samasta pradeza meM jhUma rahI haiN| sambhava hai AmralatAe~ aMbikAkA pratIka ho, Upara paMktiyoMmeM prasaMgataH ullekha ho cukA hai ki ambikAke hAthameM AmrakhaMca rahatI hai / mUla pratimAke mastakake bAyeM bhAgameM eka aisI devIkA zilpa aMkita hai, jisake bAyeM ghuTanepara bAlaka baiThA hai / mana to karatA hai ki ise ho kyoM na ambikA mAna leN| aisA pratIta hotA hai, mAno AmravRkSakI sukumAra DAliyoMpara vaha jhUla rahI hoM, parantu puSTa pramANake abhAvameM ise aMbikA kaise mAna leM ? maiMne apane jIvana meM aisI eka bhI jaina tIrthakarakI pratimA nahIM dekhI, jisake mastakake Uparake bhAgameM adhiSThAtA yA adhiSThAtR devIke svarUpa aMkita kiye gaye hoN| hA~, ubhayake mastakapara jina-mUrti to zatAdhika avalokanameM AI hai / mere lie to yaha bar3e hI AzcaryakA viSaya thA / koI mArga nahIM sUjha par3atA thA ki isakA nirNaya kaise kiyA jAya / mere paramamitra muni zrI kanakavijayajIne merA dhyAna pArzvanAtha bhagavAnke jalavRSTivAle upasargakI ora AkRSTa karate hue kahA ki yaha saMbhavataH usIkA pratIka ho, parantu vaha bhI mujhe nahIM jaMcA / kAraNa ki yadi upasargakA pratIka hotA to dharaNendra aura padmAvatI bhI avazya hI upasthita rahate / eka kalpanA aura jora Aho! Shrutgyanam Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayAga saMgrahAlayakI jaina-mUrtiyA~ 247 mAra rahI hai ki mAno zaMkha prakSAlanArtha rakhA gayA ho, jaisA ki bauddha pratimAoM meM pAyA jAtA hai, parantu yahA~ yahI uddezya ho to sAtha meM aura bhI pUjA ke upakaraNa caahie| yadi zaMkha, lAMchana ke sthAnapara na ho taba to merI kalpanA kAma A jAtI, kyoMki prAcIna pArzvanAtha bhagavAn kI mUrtiyA~ aisI avalokana meM AI haiM, jinake pAsa AMbekAkI pratimA hai / yahA~para bhI mAnA jA sakatA thA, ki jo AmravRkSa hai, vahI aMtrikAkA pratIka hai aura phanoMke kAraNa mUrti pArzvanAthakI hai| jabataka ki prAcIna zilpa sthApatyake granthoM meM isa prakAra ke svarUpakA patA na cale aura isa zailIkI anya pratimAe~ upalabdha nahIM ho jAtIM, tatrataka jainamUrti vidhAnameM ruci rakhanevAle abhyAsiyoMke sAmane yaha samasyA banI rahegI / etadviSayaka gaveSakoMse merA vinamra nivedana hai ki ve apane anubhavoMse isa samasyApara prakAza DAleM / yaha mUrti khajurAho se prApta kI gaI hai aura nirmANa kAla dazama zatAbdI pratIta hotA hai / 611 - saMkhyAvAlI pratimA 38 " x 30 " iMca hai, yaha hai to bar3I hI sundara para durbhAgya se usakA parikara pUrNataH khaMDita hai / jaisA ki Apa citra| meM dekha rahe haiM / jo bhAga baca pAyA hai, vaha isakI vizAlatAkA sUcaka 1 hai / pradhAna pratimAkA mukhamaMDala bharA huA hai, ojapUrNa hai / mastakapara keza gucchaka hai, jaisAki aura bhI aneka jaina pratimAoM meM pAyA jAtA hai| bhAmaMDala bhI kalApUrNa hai / pratimA ke skandha pradeza para par3I huI kezAvalI se avagata hotA hai ki mUrti zrI RSabhadevakI hai / adhiSThAtR devIke rUpameM, isameM bhI aMbikA hI hai / isa pratimA ke pRSTha bhAgakI ora dhyAna denese vidita hotA hai ki mUrti na jAne kitanI vizAla rahI hogI / Azcarya nahIM caturviMzatikA paTTa bhI ho / dakSiNa bhAga meM khaMDita ghuTanevAlI do khar3I jaina-mUrtiyA~ haiM, aura inake bhI Upara tIna khar3I huI haiM / khaMDitAMzase patA lagatA hai ki Upara ke aura bhAgoM meM bhI mUrtiyA~ hoMgI, kyoMki prabhAmaMDala Adhe se adhika khaMDita hai / isa anupAtase to kama-se-kama 2|| phuTase UparakI prastara paTTikA Aho ! Shrutgyanam Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 khaNDaharoMkA vaibhava cAhie, jisameM chatra, devAMganA, azokavRkSa Adi cihna rahe hoNge| bA~yI ora bhI dakSiNake samAna hI mUrtiyA~ hoNgii| isa orakA bhAga apekSAkRta adhika khaMDita hai| mujhe to lagatA hai ki yaha jAna-bUjhakara kisI sAmpradAyika manovRttivAlene tor3a diyA hai| kAraNa ki khaMDita karanekA DhaMga hI kaha rahA hai| Aja bhI aisA karate maiMne to kaiyoMko dekhA hai| rAjima (C.P.) meM eka kaTTara brAhmaNane pArzvanAthakI mUrtiko eka jainake dekhate-dekhate hI lAThIse do Tukar3e kara diye / prazna hotA hai-isakA nirmANa-kAla kyA rahA hogA ? purAnI sabhI jaina-pratimAoMke lie yahI samasyA hai / ise apane anubhavoMke AdhArase hI sulajhAyA jA sakatA hai| isa mUrti meM tIna bAteM aisI pAyI jAtI haiM jo kAla nizcita karane meM thor3I bahuta madada de sakatI haiM-(1) Asanake nIcekA bhAga, (2) mastakapara keza gucchaka, (3) bhaamNddl-prbhaavlii| mathurAkI pratimAoMse kuchekake Asana plena hote haiM yA sAdhAraNa caukI jaisA sthAna hotA hai| isa prakArakI paddhatike darzana madhyakAlIna jaina-mUrtiyoMmeM hote haiM, para km| makarAkRtiyA~ yA kIrtimukhakA bhI abhAva isa pratimAmeM hai| (2) keza gucchaka purAnI mUrtiyoMmeM aura guptakAlIna mahuDIko jaina mUrtiyoMmeM dikhalAyA gayA hai, para ve sAre mastakako ghere hue haiN| jaba 7 vIM zatIke bAda vaha kevala taluAtaka hI sImita raha gayA hai / isa prakArakA kezagucchaka madhyakAlIna prastara aura dhAtukI mUrtiyoMmeM dikhAI par3atA hai| 11 vIM zatAbdItaka isakA pracAra rahA, bAdameM parivartana huA, (3) bhAmaMDalaprabhAvalIkI kamala paMkhur3iyA~ bhI madhyakAlIna bauddha prabhAmaMDalase milatI haiN| ina tInoM kAraNoMse yaha nizcita hotA hai ki mUrtikA racanAkAla havIM zatIse 11 vIM zatIke bhItarakA bhAga honA caahie| isI kAlakI aura bhI mUrtiyA~ prApta hotI haiM / unake tulanAtmaka adhyayanase bhI yahI phalita hotA hai| 612-saMkhyAvAlI pratimA tatra sthita samasta jaina-pratimAoMmeM atyanta vizAla hai / lambAI caur3AI 51"418" hai| kalAkI dRSTi se Aho ! Shrutgyanam Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayAga-saMgrahAlayakI jaina-mUrtiyA~ 246 aura saundaryako dRSTi se isakA kucha bhI mahattva nahIM hai kyoMki zArIrika gaThana bar3A bhaddA hai / caraNoMko dekhanese patA lagatA hai ki do khambhe khar3e kara diye hoM / donoM paricArakoMke sAtha bhakta striyoMke zilpa aMkita haiM, jo uttarIya vastra aura kachauTA dhAraNa kaye hue haiM / bAyIM ora makarake bagalameM kubera, evaM tadupari aMbikA, godameM bacce liye haiM / isake Upara do khaDgAsanastha jaina-pratimAe~ haiM / mastakake donoM ora deva-deviyA~ haiM / dakSiNa bhAgake kaTAvase pratIta hotA hai ki isa vizAla mUrtikA parikara kAfI vistRta rahA hogA / saMpUrNa pratimAko dekhanese aisA lagatA hai ki yaha kisI svatantra maMdirase saMbaMdhita na hokara kisI stambhase jur3I huI, rahI hogii| isakA prastara lAla hai| 613, 614, 615, 616, 617, 618, 616, 686M35,660 M35, 662M35,663M30, 664M36, 665M22, ina saMkhyAoM vAlI samasta mUrtiyA~ jaina haiM / sthAnAbhAvake kAraNa inakA kalAtmaka vistRta paricaya diyA jAnA saMbhava nahIM / uparyukta pratimAoMke aura bhI zramaNa-saMskRtise saMbaMdhita sphuTa avazeSa kAfI tAdAda meM vahA~ par3e hue haiN| unameMse eka aise sundara avazeSapara dRSTi kendrita huI, jisakA ullekha kiye binA nibandha adhUrA hI rhegii| mujhe yaha avazeSa isalie bahuta pasaMda AyA ki isa prakArakI AkRtiyA~ anyatra kama dekhaneko milatI haiN| yaha avazeSa eka dRSTise apane ApameM pUrNa hai, para isakA svatantra astitva bhI saMbhava nhiiN| citrameM Apa dekheMge to pradhAnataH tIna tIrthaMkaroMkI mUrtiyA~ dRSTigocara hoMgI, jinake mastakapara sundara zikhara bhI bane hue haiM, jinake agrabhAgameM eka-eka padmAsanastha jaina-pratimA utkIrNita hai / pradhAna tInoM pratimAoMmeM ubhaya ora sAta evaM pA~ca phaNa yukta pArzvanAthakI pratimAe~ haiM, madhyameM RSabhadeva ko| tInoMke ubhaya ora do-do kAyotsarga mudrAmeM pratimAe~ khudI haiN| tInoM mUrtiyoMke madhyavartI bhAgameM dAyIM va bAyIM kramazaH aMbikA aura cakrezvarI adhiSThAtR deviyA~, sAyudha avasthita haiM / yahA~para Azcarya to isa 17 Aho! Shrutgyanam Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava bAta kA hai ki donoM adhiSThAtR deviyoMke nikaTa bhAga meM do-do kAyotsarga mudrAkI mUrtiyA~ haiM / anyatra deviyoMke pArzvavartI pradeza meM jaina tIrthaMkarakI mUrtiyA~ nahIM miltiiN| yadi milatI haiM to vItarAgake parikara meM hI / uparyukta donoM zikharoM ke madhya bhAgameM do hisse par3a jAte haiM, jo donoM deviyoMke Upara haiM / inameM bhI tIna-tIna padmAsanastha jaina mUrtiyA~ haiM / samasta mUrtiyA~ yadyapi vItarAga bhAvanAkA pratIka haiM, tathApi mukha mudrAmeM sAmaMjasya nahIM pAyA jAtA / isa saMpUrNa paTTikAmeM svatantra maMdirakA anubhava hotA hai / aba ise svatantra maMdira mAneM yA kisI maMdirake toraNakA upariaMza ? isakA nirmANakAla 11 vIM zatIke bAdakA pratIta nahIM hotA hai / 250 ambikA nagara sabhA-saMgrahAlaya ke udyAna kUpake nikaTa choTese chappara meM eka 6836 iMcI rakta prastara zilApara vibhinna AbhUSaNa yukta kalAtmaka pratimA, saparikara utkIrNita hai / isa pratimAne mujhe aisA prabhAvita kiyA ki jIvana paryanta usakA vismaraNa mere lie asaMbhava ho gyaa| bAta yaha hai ki, saMpUrNa bhArata meM isa prakArakI pratimA Ajataka na mere dekhane meM AyI hai aura na kahIM hone kI sUcanA hI milI hai| mUrti aMbikA devIkI hai / isakA parikara na kevala jaina- zilpa-sthApatya kalAkA samujjvala pratIka hai, apitu bhAratIya devI - mUrti kalAkI dRSTise bhI anupama hai | spaSTa kahA jAya to yaha bhAratIya zilpa sthApatya kalA meM jainoM kI maulika dena-sI hai / yoM to aMbikA itanI vyApaka devI rahI hai ki prAcIna kAlIna prAyaH sabhI jaina mUrtiyoM meM isakI saphala abhivyakti huI hai| sAtha hI sAtha pazcima evaM uttarabhAratIya kalAko bahuta-sI dhArA isIpara bahI hai, jaisA ki tatra prApta avazeSoMse phalita hotA hai / isa mUrtikA vaiziSTya na kevala kalA yA vAstu-zAstrakI dRSTise hI hai, apitu AbhUSaNa bAhulya ke kAraNa sAmAjika dRSTise bhI hai / mUrtikA saMpUrNa paricaya isa prakAra hai: - 1 zilAke madhya bhAga meM caturmukhI aMbikA 41 iMca meM aMkita haiN| cAroM Aho ! Shrutgyanam Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 prayAga-saMgrahAlayako jaina-mUrtiyA~ 251 hAtha khaMDita haiM / kaMThameM ha~sulI pramukha bahuta-sI mAlAe~ evaM hAthameM bhI bAjUbanda Adi AbhUSaNa haiN| nAgAvalise hAthoMkA sauMdarya bar3ha gayA hai| kezavinyAsake agra bhAgameM bhI AbhUSaNa haiN| keza-vinyAsa mastakapara trivalyAtmaka hai, jaisA ki 11vIM zatIkI jhA~sIke pAsa devagar3hapara pAyo jAnevAlI devamUrtiyoMmeM evaM nartakiyoMke mastakapara pAyA jAtA hai| kamala-puSpa mastakakI chavimeM abhivRddhi karate haiN| nAsikA khaMDita hone ke bAvajUda bhI mukha saundarya meM kamI nahIM Ane pAyI hai / zAnti jyoM-ko-tyoM banI hai / yadyapi badana itanA sundara aura bhAvapUrNa banA hai, tathApi kalAkAra cakSu nirmANameM pazcAtpAda rahA jAna par3atA hai| kaTi pradezameM nAnA jAtikI kaTi mekhalAe~ evaM svarNa kaTi mekhalA kaI lar3oMkI suzobhita haiM / khudAI itanI spaSTa hai ki eka-eka kar3I pRthak-pRthak ginI jA sakatI hai / bundelakhaMDa meM Aja bhI isa prakArakI kaTi-mekhalAe~, kaI lar3oMmeM vyavahRta hotI haiN| devIke donoM caraNa sundara vastrase AcchAdita haiM, jo sUkSmatAkI dRSTi se mahattvapUrNa haiM, mAno koI vividha belabUToMse chapA huA vastra ho / caraNameM nUpura aura tor3e bane hue haiN| saMpUrNa pratimAko eka dRSTi se dekhaneke bAda hRdayapara bar3A gaharA asara par3atA hai| pratimAkI dAyIM ora eka bAlaka siMhapara ArUr3ha hai| bAyIM ora bhI eka bAlaka khar3A hai / vaha devIkA hAtha pakar3e hue hogaa| donoMke nimna bhAgameM kramazaH strI aura puruSa aMjalibaddha aMkita haiM | tannimna bhAgameM kamalake daNDa apanA saundarya vikhera rahe haiM / yaha to huA pratimAkA zabda citra / aba hameM isake parikarakI ora jAnA cAhie / jo isakI sundaratAko dviguNita kara detA hai| - parikara mUla pratimAke Dyor3hese adhika bhAgameM hai / dAyIM prathama paMktike nimna bhAgameM sarvaprathama eka caturbhujI devIkI khar3I pratimA aMkita hai / khaDga, parazu Adi AyudhoMke sAtha hai / isa pratimAkI UparakI paMktimeM cAra khar3I jina-mUrtiyA~ haiM / tadupari hAthI, azva aura makarAkRtiyA~ haiN| inake Upara isa prakArake bhAva utkIrNita haiM, mAno koI strI pUjanakI sAmagrI liye Aho! Shrutgyanam Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 khaNDaharoMkA vaibhava khar3I ho / isI prakAra parikarakA bAyA~ bhAga bhI banA huA hai| dUsarI paMktike donoM bhAgoMmeM navagrahoMkI pratimAe~ aMkita haiN| tadupari dAhinI evaM bAyIM ora yakSakI pratimAe~ haiN| hAthameM cakra hai / Uparake bhAgameM dAyeM bAyeM sAta-sAta deviyoMkI pratimAe~ haiM, jinapara kramazaH kAlI, mahAkAlI, mAnasI, gaurI, gA~dhArI, aparAjitA, jvAlAmAlinI, Adi nAma aMkita haiN| sabhI deviyA~ apane-apane AyudhoMse aMkita haiM / dAyIM orakI mUrtiyoMkA dAyA~ paira aura bAyIM orakI mUrtiyoMkA bAyA~ paira isa prakAra kATA gayA hai, jaise eka hI kSaNameM kramazaH khaMDita karate hue koI Age nikala gayA ho / uparyukta varNita pratyeka pratimAke donoM ora khAsa-khAsa stambha bane haiM / pratyekake nIce takhtI jaisA sthAna rikta hai, jisapara nAma utkIrNita haiN| sabhI mUrtiyoMkI bhAva mudrA bar3I prekSaNIya evaM sahRdaya kalAkArakI kuzala kRtikA susmaraNa karAye binA nahIM rhtiiN| pradhAna pratimAke UparI bhAgameM pA~ca khaMDitAMza dikhate haiM, jinase patA calatA hai ki saMbhavataH vahA~para devIke mastakakA chatra rahA hogA / tadupari madhya bhAgameM eka devIkA pratIka aMkita hai| Uparake bhAgameM do-do deviyA~ saba milAkara cAra deviyA~ haiM / inake UparI bhAgameM khar3I evaM baiThI do-do jina-mUrtiyA~ haiN| donoM ora kamalopari virAjamAna paricAraka-paricArikAe~ haiN| inake ThIka madhya bhAgameM devIke mastakapara neminAtha bhagavAnkI pratimA hai, zaMkhakA cihna spaSTa banA huA hai| uparyukta saMpUrNa parikara meM 13 jina-pratimAe~, 23 avAMtara deviyoMkI jo neminAtha-bhinna tIrthaMkaroMkI adhiSThAtR deviyA~ haiM-mUrtiyA~ tathA madhyameM pradhAna pratimA, saba milAkara 24 devI-mUrtiyA~ haiN| prakRta mUrtike nIceke bhAgameM eka paMktikA lekha khudA huA hai / yadyapi zAmakA samaya ho jAnese maiM ise pUrA par3ha nahIM pAyA, parantu isase itanA to patA cala hI gayA ki rAmadAsa nAmaka vyaktine isakA nirmANa karavAyA thA, vaha padmAvatIkA nivAsI thaa| laMbe vivecanake bAda yaha prazna to raha hI jAtA hai ki isa kalAkRtikA Aho ! Shrutgyanam Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayAga-saMgrahAlayakI jaina-mUrtiyA~ 253 nirmANa kAla kyA ho sakatA hai ? kAraNa ki nirmAtAkA nAma hai, para sRjana kAlakI sUcanA nahIM hai| isase nizcita samayakA bhale hI patA na cale, para anumita nirNaya to ho hI sakatA hai / pratimAke AbhUSaNa, unakI racanA zailI aura lipi ina tInoMmeMse maiMne isakA samaya 12-13 vIM zatIkA madhya bhAga mAnA hai| kAraNa ki isa zailIkI mUrtiyA~ aura bhI devagar3ha tathA madhyaprAntameM pAyI gayI haiN| ____ uparyukta kalAkRtiko ghaMToM dekhate rahie, "pade pade yannavatAmupaiti tadeva rUpaM ramaNIyatAyAH" paMkti punaH punaH sAkAra hotI jaaygii| manuSya aisI kRtiyoM ke sammukha apane Apako kho baiThatA hai| ambikAko' eka aura mUrti __prastuta saMgrahAlayameM aisI hI aura bhI AkarSaka mUrtiyA~ haiM, jo na kevala jaina-mUrti kalAkA hI mukha ujjvala karatI haiM, apitu navIna tathyoMko bhI liye hue haiN| inake rahasyase bhAratIya purAtattvake anveSaka prAyaH vaMcita haiM / yadyapi ye sabhI eka hI rUpakakA anugamana karatI haiM, tathApi racanA kAla aura DhaMga bhinna hone ke kAraNa kalAkI dRSTise unakA apanA mahattva hai / zabda-citra isa prakAra hai :___ eka vRkSakI do zAkhAe~ vistRta rUpameM phailI huI haiM, inakI paMkhur3iyoMke chorapara ubhaya bhAgoMmeM puSpamAlA dhAraNa kiye deviyA~ haiN| vRkSako chAyAmeM dAyIM ora puruSa aura bAyIM ora strI avasthita hai / puruSake bAyeM ghuTanepara eka bAlaka hai / strIke bAyeM ghuTanepara bhI bAlaka hai, dAhine hAthameM Amraphala yA bIjapUraka pratIta hotA hai| donoM bAlakoMke hAthoMmeM bhI phala haiM / puruSakA dAhinA hAtha khaMDita hai, ataH nizcita nahIM kahA jA sakatA ki usameM kyA thA / puruSake mastakapara nokadAra mukuTa par3A huA hai| galA yajJopavIta aura AbhUSaNoMse vibhUSita hai| daMpati svatantra do Asana satIzacandra kAlA ise 'mAnasI' mAnate haiM, yaha unakA bhrama hai| Aho! Shrutgyanam Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava para virAjamAna haiM / nimna bhAgameM sAta aura mUrtiyA~ haiM, jo Amane-sAmane mukha kiye hue haiM / vRkSakI donoM paMktiyoMke bIca jina bhagavAnkI pratimA spaSTa dRSTigocara hotI hai / " I 1 isa prakArakI pratimA jaba sabase pahale rAjagRha sthita paMcama pahAr3ake dhvasta jaina mandira ke avazeSoM meM dekhI thI, tabhI se mere manameM kautUhala utpanna ho gayA thA / bhAratake aura bhI kucha bhAgoM meM inhIM bhAvoMvAlI mUrtiyA~ milatI haiM / jinapara bhinna-bhinna vidvAnoMne alaga-alaga mata vyakta kiye haiM / zrI rAyabahAdura dayArAma sahAnIkA abhimata hai ki vaha vRkSa kalpadruma hai / ye bacce avasarpiNI, suSama - suSama samayakI prasanna jor3iyA~ haiM / zrI madanamohana nAgarane isa prakAra ke zilpako "kalpavRkSa ke nIce baiThI huI mAtRkAoMkI mUrti" mAnA hai / zrI vAsudevazaraNa agravAlane vRkSako kalpavRkSa mAnA hai aura nimna adhiSThita dampati yugalako yakSayakSiNI mAnate hue AzA prakaTa kI hai ki jaina - vidvAn isapara adhika prakAza DAleMge N / jaina zilpa sthApatya tathA mUrtikalA ke viziSTa abhyAsI zrI sArAbhAI navAba se pUchane para bhI isa mUrti ke rahasyapara kucha prakAza na par3a sakA / uparyukta prathama do vidvAnoMkI sammatiyA~ aisI haiM jinapara vizvAsa karanA prAyaH kaThina hai / 2 254 jaba bhArata ke vibhinna bhAgoM meM isa zailIkI mUrtiyA~ pAyI jAtI haiM, taba yaha bAta to manameM avazya AtI hai ki inakA viziSTa mahattva avazya hI rahA hogA, parantu jahA~taka prAcIna zilpa- sthApatya kalA-viSayaka granthoMkA prazna hai ve, prAya: isa viSayapara mauna haiM / merI rAya meM to yaha afrat hI mUrti rahI hogI / 'jaina - siddhAnta - bhAskara premI abhinandana grantha, pR0 283 / 3 zrI jaina1 - satyaprakAza varSa 4, aMka 1, pRSTha 8 / bhAga 8, kiraNa 2, pRSTha 71 / Aho! Shrutgyanam Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayAga-saMgrahAlayakI jaina-mUrtiyA~ 255 aisI sthitimeM yaha samucita jAna par3atA hai ki yadi prAcInatama devImUrtiyoMkA adhyayana kiyA jAya to saMbhava hai isa ulajhanake sulajhanekA mArga nikala aaye| yahA~para zvetAmbara aura digambara mAnya zilpa zAstrIya granthoMmeM aMbikAke jo svarUpa nirdiSTa haiM unake ullekhakA lobha saMvaraNa nahIM kiyA jA sktaa| ina svarUpoMse merI sthApanAko kAfI bala mila jAtA hai| yahA~para maiM eka bAtako spaSTa kara denA Avazyaka samajhatA hU~ ki saMpradAya mAnya zilpazAstrake jitane bhI svatantra grantha yA etadviSayaka ullekha evaM uddharaNa upalabdha hote haiM, ve isa zailIkI mUrtiyoMke nirmANa samayake kAfI bAdake haiN| tathApi donoMmeM AMzika sAmya pAyA jAtA hai evaM jisa kAlameM granthoMkA praNayana huA usa kAlakI citrakalAmeM bhIvizeSataH pazcima bhAratakI-ambikAkA vaisA hI rUpa abhivyakta huA hai| ataH koI kAraNa nahIM ki hama ina paravartI ullekhoM para avizvAsa kreN| prAsaMgika rUpase yaha bhI batalA denA Avazyaka hai ki zilpa-zAstra jaise vyApaka viSayameM sAmpradAyika matabhedako sthAna nahIM ho sktaa| kyoMki maiM apane anubhavoMke AdhArapara devI-mUrtiyoMke saMbaMdhameM to avazya hI dRr3hatApUrvaka kaha sakatA hU~ ki, prAcIna-kAlameM devI-mUrti ke nirmANameM sAMpradAyika Agraha nahIM thaa| kAraNa ki zilpazAstrIya ullekhoMke prakAzameM devImUrtiyoMko dekheMge to pratIta hue binA na rahegA ki ubhaya saMpradAyoMmeM paraspara virodhI bhAvavAlI mUrtiyA~ bhI bniiN| jaise digambara-mAnya zilpa granthake anusAra jaisA rUpa aMbikAkA dikhatA hai, usake anusAra zvetAmbaroMne mUrti banAyI aura zvetAmbara mAnya-rUpake anusAra digambara jainoMne / mujhe to aisA pratIta hotA hai ki jyoM-jyoM saMpradAyake nAmapara kadAgraha bar3hatA gayA, tyoM-tyoM apane-apane rUpa bhI svatantra nirdhArita hote gye| isIke phalasvarUpa vAstu-sAhitya-sRSTi bhI huii| yadi prAcIna mUrtiyoMko chor3akara, kevala zilpa kalAtmaka granthoMke uddharaNoM para hI vizvAsa kara baiTheM to, dhokhA hue binA na rhegaa| Aho! Shrutgyanam Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava zvetAmbara AcArya racita zilpa granthoMmeM aMbikAkA rUpa ina zabdoMmeM varNita hai : "tasminneva tIrthe samutpannAM kUSmAMDI devI kanakavarNA siMhavAhanAM caturbhujAM mAtuliMgapAza-yukta-dakSiNakarAM putrAGkuzAnvitavAmakarAM ceti / " -unhIMke tIrthoM meM kUSmANDa (ambikA) nAmaka devI hai, vaha suvarNa varNavAlI, siMhavAhinI aura cAra hAthavAlI hai| usake dakSiNa ubhaya hastameM bIjapUraka aura pAza hai / bAyeM do hAthoMmeM putra aura aMkuza haiM / kucha granthoMmeM dAyeM hAthameM Amralumba yA phala rahane ke ullekha bhI dRSTimeM Aye haiN| digambara saMmpradAyake anusAra aMbikAkA svarUpa isa prakAra hai : "savyekadhupagapriyaMkarasutaM prItyai kare bibhratI, divyAghrastavakaM zubhaMkarakarazliSTAnyahastAMgulIm / siMhe bhartRcare sthitAM haritamAmAnagumacchAyagAM vanyAruM dazakArmukocchyajinaM devImihAmro yaje // " ___-dasa dhanuSake dehavAle zrI neminAtha bhagavAnkI AmrA (kUSmANDinI) devI hai / vaha haritavarNA, siMhapara ArUr3ha honevAlI, Amra chAyA meM nivAsa karanevAlI aura dvayabhujI hai| bAyeM hAthameM priyaMkara nAmaka putra snehArdra AmraDAlako tathA dAyeM hAthameM dUsare putra zubhaMkarako dhAraNa karanevAlI hai / uparyukta paMktiyoMmeM varNita ambikAke donoM svarUpa sAmayika parivartanake sAtha prAcIna kAlase hI bhAratIya mUrtikalAmeM vikasita rahe haiN| parantu isa maulika svarUpakI rakSA karate hue, kalAkAroMne samayakI mA~gako dekhakara yA sAmAjika parivartanoM evaM zilpakalAmeM AnevAle navIna upakaraNoMko apanA liyA hai, jaisA ki pratyeka zatAbdIkI vibhinnatama pratimAoMke avalokanase jJAta hotA hai / yoM to prApta ambikAkI pratimAaoMke AdhArapara unake zilpa-kalAtmaka kramika vikAsapara sarvAMgapUrNa prakAza DAlA jAya to kevala ambikAkI mUrtiyoMpara eka acchA-sA svatantra grantha prastuta kiyA jA sakatA hai, kyoMki vaha devI anya tIrthaMkaroMkI adhiSThAtR deviyoM Aho! Shrutgyanam Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayAga-saMgrahAlayakI jaina-mUrtiyA~ 257 kI apekSA adhika prasiddha evaM vyApaka rUpase sammAnita sthAnapara rahI hai jaisA ki "rUpa-maNDana" se pratIta hotA hai| __2 nambaravAle citrameM jo AkRti pradarzita hai use maiM sakAraNa sayakSa ambikAkI mUrti hI mAnatA huuN| kAraNa ki ubhaya sampradAya mAnya uddharaNa bhI isake samarthana meM hI hai, use DA0 vAsudevazaraNa agravAla Adine kalpavRkSa mAnA hai / parantu maiM ise AmravRkSa mAnatA hU~ / pattiyoM kA AkAra bilakula Amra-patrake sadRza hai / donoM pattiyoMke nukIle bhAgapara deviyoMkI puSpamAlA liye AkRti hai, vaha eka prakArase parikarakA aMga hai / vRkSake madhya bhAgameM jo jinamUrti dikhalAI par3atI hai vaha neminAtha bhagavAnkI hI honI cAhie, kAraNa ki ambikAkI uparyukta saMgrahAlayameM jo mUrti hai, usapara bhI nemi jina aMkita hai / prabhAsa-pATana, khaMbhAta Adi kucha nagaroMmeM 12 vIM zatIkI aisI ambikAkI mUrtiyA~ saparikara upalabdha huI haiM jinake mastakapara neminAtha bhagavAnkI mUrtiyA~ haiN| jo strI vRkSake dAyIM ora avasthita hai vaha nissandeha ambikA hI honI caahie| jo puruSa dikhalAyI par3atA hai use yadi gomedha yakSa mAna leM to sArI zaMkAe~ dUra kI jA sakatI haiN| ambikAkI kucha aisI bhI mUrtiyA~ pAI jAtI haiM jo Amra vRkSakI chAyAmeM akelI hI baiThI haiN| rAjagRhakI ambikA ___ rAjagRhameM vaibhAragiri parvatapara guptottarakAlIna kucha khaMDahara haiM unameM eka mAnava-kadakI pratimA hai, jo Amra vRkSakI chAyAmeM kamalAsanapara baiThI strIkI hai / janatA isa strIko mahAzramaNa mahAvIrakI mAtA mAnatI hai| vastutaH yaha ambikA hI hai / kAraNa ki lumba sahita AmravRkSa ati "bhAratanA jaina tIrtho ane temanuM zilpa-sthApatya, citra" 87 / zrI jainasatyaprakAza, varSa 7, aMka 1, pR0 185 / Aho ! Shrutgyanam Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 khaNDaharoMkA vaibhava spaSTa hai| tadupari donoM pArzvadoMke bIca arthAt devIke mastakapara bhagavAn neminAthakI pratimA avasthita hai / vRkSakI chAyA meM ambikA baiThI hai / zArIrika vinyAsa bahuta hI sundara aura svAbhAvika hai / isa prakArakI yaha eka hI pratimA bihArameM upalabdha huI hai / strI mUrti vidhAna zAstrakI dRSTi se isakA vizeSa mahattva hai| elorAkI ambikA isI prakArakI eka mAnava-kadakI pratimA elaurAkI guphAmeM bhI aMkita hai| jisakA nirmANa-kAla 10 vIM zatIke AsapAsa hai| Amra-bRkSakI saghana chAyA hai| rAjagRhakI pratimAmeM kevala Amra vRkSakI eka DAla aMkita karake hI kalAkArane saMtoSa kara liyA hai, jaba ki prastuta pratimAke mastakapara to sampUrNa saghana aAmra vRkSa aMkita hai / isa devIkI mukhya pratimAke ThIka mastakapara choTI-sI padmAsanastha pratimA hai, jise bhagavAn neminAthakI kaha sakate haiM / yoM to zilpIne isa mUrti ke nirmANameM prakRtise itanA sAmaMjasya kara dikhAyA hai, jaisA anyatra kama milegaa| vizeSatA yaha hai ki AmravRkSake donoM ora mayUra-mayUriyA~ aMkita haiM / Amrake Tikore-se usake phala hai / vRkSapara kahIM-kahIM koyala bhI dikhAI par3atI hai / tAtparya ki kalAkArane vasantAgamanake bhAva aMkita kiye haiN| isI prakArakI eka aura pratimA kalola sTezanase cAra mIla dUra zerIsAke zvetAmbara jaina mandira meM vidyamAna hai| uparyukta varNita pratimA siMhAsanapara virAjamAna hai| aisI hI pratimA AbUmeM bhI pAI jAtI hai parantu yahA~ sthAnAbhAvase unakA vistRta ullekha saMbhava nahIM hai| prAcIna tAlapatrIya jaina citroMmeM ambikAke jo rUpa milate haiM ve uparyukta rUpoMse kucha bhinna haiM / aisA patA calatA hai ki 11 vI 13 voM zatImeM gujarAtameM ambikAkI mAnyatA vyApaka rUpameM thii| ArAsura aura giranArameM to aMbikAke svataMtra tIrtha hI haiN| vimalazAke AbUvAle lekhameM inakI stuti bhI kI gaI hai / (zlo06) Aho! Shrutgyanam Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayAga-saMgrahAlayakI jaina-mUrtiyA~ itane laMbe vivecanake bAda maiM isa niSkarSapara pahu~cA hU~ ki rAjagRha, rIvA~, lakhanaU, mathurA aura prayAga Adi prAcIna saMgrahAlayoMmeM AmravRkSake nimna bhAgameM, siMhAsanapara baiThI huI, dvaya bAlaka yukta, jitanI bhI pratimAe~ haiM ve bhagavAn neminAthakI adhiSThAtR ambikAkI hI haiN| atirikta sAmagro uparyukta paMktiyoMmeM jainasaMskRtike mukhako ujjvala karanevAle mahattvapUrNa kalAtmaka avazeSoMkA yathAmati paricaya diyA gayA hai, ataH pAThaka yaha na samajha baiThe ki vahA~para itanI hI sAmagrI hai, apitu vahA~para aisI aneka jinamUrtiyA~ haiM, jinakA mahattva mUrtikalAke kramika vikAsakI dRSTi se atyadhika hai / samaya atyanta alpa rahanese maiM unakA siMhAvalokana na kara skaa| vizeSataH maiM una vastuoMkA bhI avalokana na kara sakA, jinake lie yahA~kA saMgrahAlaya vizeSa rUpase prasiddha rahA hai| merA saMketa vahA~ ke 'TerAkoTA'mRNmUrtiyoMse hai / kAraNa ki yahA~kA saMgraha isa viSayameM anupama mAnA jAtA hai| adhikatara mRNamUrtiyA~ kauzAmbIse prApta kI gaI haiN| kauzAmbI eka samaya zramaNa-saMskRtikI eka dhArA jaina-saMskRtikA kendra rahI hai| bhAratIya loka-jIvanakA sarvAMgINa pratibimba, yahA~ke kalAkAroM dvArA mRNamUrtiyoMmeM adhika spaSTa rUpase abhivyakta huA hai| jIvanake sAdhAraNase sAdhAraNa upakaraNapara bhI kalAkAroMne dhyAna dekara unheM amaratA pradAna kI hai| jaina tathA unake viSayoMko bhI mRNamUrtiyoM dvArA prakAzita karanekA zreya kauzAmbIke kalAkAroMko hI milanA cAhie / prayAga-nagara-sabhA-saMgrahAlayameM bahusaMkhyaka mRNmUrtiyA~ haiM, jinakA viSaya jaina-kathAe~ haiM, parantu jaina-kathA sAhityakI sArvatrika prasiddhi na honese yA etadviSayaka sAdhana, prAntIya bhASAoMmeM anUdita na honeke kAraNa, vidvAn loga ina "mRNmUrtiyoM" ko dekhakara bhI na samajha pAte haiM, na ceSTA hI karate haiM / acchA ho koI dRSTisaMpanna jaina vidvAn , ina viSayoMkA adhyayana kara, tathyako prakAzameM lAveM / Aho ! Shrutgyanam Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 khaNDaharoMkA vaibhava inakI upayogitA kevala zramaNasaMskRtikI dRSTise hI nahIM hai apitu bhAratIya mAnava samAjake kramika vikAsako samajhAneke lie bhI hai| purAtattvakI vistRta vyAkhyAmeM prAcIna hastalikhita granthoMko upekSA nahIM kI jA sktii| vahA~ prAcIna hastalikhita grantha bhI dasa hajArase kama saMgRhIta nahIM haiN| inameM eka hajArase adhika jaina-grantha bhI haiM / parantu ina samasta granthoMke vivaraNAtmaka sUcIpatrake abhAvameM maiM samucita rUpase granthAvalokana na kara sakA aura na mere pAsa usa samaya utanA avakAza hI thA, ki ekaeka pothIko dekha sktaa| kucha eka jaina citra bhI citrazAlAmeM lage haiM, jinakA saMbaMdha kalpasUtra aura kAlakakathAse hai / kalAkI dRSTi se inakA koI khAsa mahatva nahIM hai| hA~, mugala evaM kAMgar3A zailIke tathA tibbatIya bauddha citrakalAke kucha acche namUne avazya surakSita haiM / avazeSa upalabdhi-sthAna itane lambe vivecanake bAda prazna yaha upasthita hotA hai ki ina avazeSoMkI upalabdhi kahA~se huii| purAtattvakA itihAsa jitanA rocaka aura sphUrtidAyaka hotA hai kahIM usase adhika aura preraNAprada itihAsa purAtattva viSayaka sAdhanoMkI prAptikA hotA hai / yahA~para jo kalAtmaka pratIka avaziSTa haiM, ve kahIMse bhI eka hI sAtha nahIM lAye gaye haiM / samaya aura paristhitike anusAra sAranAtha, kauzAmbI Adi nagaroMse evaM vizeSa bhAga buMdelakhaMDase saMgRhIta kiye gaye haiN| eka-eka avazeSa apanI rocaka kahAnI liye hue haiN| paM0 brajamohanajI vyAsa ina avazeSoMkI kahAniyA~ bar3e rocaka DhaMgase sunAyA karate haiN| buMdelakhaMDa sacamuca eka samaya kalAkA bahuta bar3A kendra thaa| prAcIna kAlase hI buMdelakhaMDane kalAkAroMko Azraya dekara, bhAratIya saMskRtikI samasta dhArAoM aura sukumAra bhAvoMkI rakSA, kaThora pattharoM dvArA kI hai| kalAkAroMkA sammAna na kevala sAmrAjyavAdI zAsaka hI karate the, apitu nAgarikoMne bhI bahu-saMkhyaka pratibhA-sampanna Aho ! Shrutgyanam Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayAga-saMgrahAlayakI jaina-mUrtiyA~ kalAkAroMko, hRdaya aura mastiSkake anukUla vAyumaNDala banAkara, protsAhana diyA-kharIdA nhiiN| jaina-purAtatvake itihAsakI dRSTi meM bundelakhaMDakA sthAna ati mahattvapUrNa rahA hai / jaina zilpa-sthApatya kalAke uccatama pratIka evaM vizeSataH jaina mUrti-nirmANa-kalA tathA usake vibhinna aMgapratyaMgoMke vikAsameM yahA~ke kalAkAroMne, jo dakSatA pradarzita kI hai, vaha rasa aura saundaryakI dRSTi se anupama hai| khajurAho aura devagar3hakI eka bAra kalAtIrthake rUpameM yAtrA kI jAya, to anubhava hue binA na rahegA ki, una dinoMke jainoMkA jIvana kalA aura saundaryake rasika tattvoMse kitanA aotaprota thaa| jahA~para ekase eka sundara bhAvamaya, aura utpreraka zilpa kRtiyA~ dRSTigocara hoMgI, jinheM dekhakara mana sahasA kalAkArakA abhinandana karaneko vivaza ho jAyegA / khajurAhokA vaha zaiva mandiravAlA zikhara Aja bundelakhaNDameM vikasita kalAkA sarvocca pratIka mAnA jAtA hai / isake kalAtmaka mahattvake poche pracArAtmaka bhAvanAkA bala adhika hai / yadyapi inake bhI sundara kalApUrNa jaina mandiroMke zikhara, stambha aura toraNa Adi kaI zilpa kalAke alaMkaraNa upalabdha hote haiM, parantu ve jaina hone ke kAraNa hI Ajataka kalAkAroM aura samIkSakoM dvArA upekSita rakhe gaye haiN| kalAkAroMkI duniyAmeM rahanevAlA aura saundaryake tattvoMko Atma-sAt karanevAlA nirIkSaka yadi kalA jaise ati vyApaka viSayameM pakSapAtakI nItise kAma le, to isase bar3hakara aura anartha ho hI kyA sakatA hai ? ___ bundelakhaNDake dehAtoMmeM bhI jaina avazeSa bikhare par3e haiN| inako dekhakara hRdaya ro par3atA hai aura sahasA kalpanA ho AtI hai ki hamAre pUrvapuruSoMne to vizAla dhanarAzi vyaya kara, kalAtmaka pratIkoMkA sRjana kiyA aura unhIMkI santAna Aja aisI ayogya nikalI ki etadviSayaka navanirmANa to karanA dUra rahA, parantu jIvanameM sphUrti denevAle bace-khuce kalAvazeSoMkI rakSA karanA taka, asaMbhava ho rahA hai / isa vedanAkA anubhava to vahI kara sakatA hai, jo bhukta-bhogI ho| hamArI asAvadhAnIse, hamAre pairoM tale Aho! Shrutgyanam Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 khaNDaharoMkA vaibhava hamAre pUrvajoMke kIrtistambha rauMde jAte haiN| kahIM azikSita aura kahIM suzikSita janatA dvArA purAtattvakI bahuta bar3I aura maulika sAmagrI burI taraha kSata-vikSata kI jA rahI hai| mAnanIya vyAsajIse, yaha sunakara mujhe atyanta hI Azcarya huA ki bundelakhaMDake kucha grAmoMmeM jaina aura bauddha mUrtiyoMke mastakoM ( anya devoMkI apekSA inake mastaka kucha bar3e bhI hote haiM) ko dhar3ase pRthak kara use kharAdakara kuNDiyA~ (patharI) banAI jAtI haiM / ufa ! upasaMhAra yahA~para eka bAta kahanekA lobha saMvaraNa nahIM kara sakatA, vaha yaha ki bhAratIya zilpa aura sthApatya kalAkA musalamAnoMne bahuta nAza kiyA hai--isa bAtako sabhI kalAkAroMne mAnA hai, parantu yadi saca kahanA aparAdha na mAnA jAya to, maiM kahU~gA ki jitanA nAza musalamAna na kara sake, usase kaI gunA adhika hamArI sAmpradAyikatAne kiyA hai| musalamAnoMne to kevala mandiroMko masjidoMmeM parivartita kiyA aura kahIM mUrtiyA~ khaNDita kI, parantu pArasparika sAmpradAyika kAluSyane to jaina va bauddha Adi mUrtiyA~ evaM upAMgoMko nirdayatApUrvaka kSata-vikSata kiyA / ina paMktiyoMkA AdhAra sunI-sunAI bAta nahIM, parantu jIvanakA anubhava hai| paTanA, prayAga, nAlandA Adi kucha saMgrahAlayoMmeM zramaNa-saMskRtise sambaMdhita kucha aisI mUrtiyA~ milI jinakI nAka jAnabUjhakara AriyoMse tarAza dI gaI haiM / aise aura bhI udAharaNa diye jA sakate haiN| yahA~para maiM nagara sabhA-saMgrahAlayake kAryakartAoMkA dhyAna isa ora AkRSTa karanA cAhatA hU~ ki ve purAtana avazeSoMko adhikase adhika surakSita rakhane ke upAya kAmameM laaveN| jina sabhyatAke pratinidhi-sama khaNDita pratIkoMko pRthvI mAtAne zatAbdiyoM taka apanI sukumAra godameM yathAsthita sa~bhAlakara rakhA, unheM hama vivekazIla manuSya apane Upara rakSAkA bhAra lekara, arakSita chor3a naSTa na hone deN| ina paMktiyoMko maiM vizeSakara isalie Aho! Shrutgyanam Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayAga-saMgrahAlayakI jaina-mUrtiyA~ 263 likha rahA hU~ ki vahA~para jo avazeSa, jisa rUpase rakhe gaye haiM, ve na to kalAbhirucike dyotaka haiM aura na surakSAko dRSTi se hI samIcIna / sthAnakI safAIpara dhyAna denA bhI Avazyaka hai / itane sundara kalAtmaka avazeSoko pAkara bhI kAryavAhaka-maMDala inheM kalAtIrthakA rUpa na de sakA, to doSa unakA hI hogA / bikhare hue kalAtmaka avazeSoMko ekatra karanA kaThina to hai hI, parantu isase bhI kaThinatara kAma hai unako sa~bhAlakara surakSita rakhane kA / yaha bhI to eka jIvita kalA hI hai / bhAratIya sthApatya kalAke ananya upAsaka rAyabahAdura zrI brajamohanajI vyAsako dhanyavAda diye binA merA kArya adhUrA hI raha jAtA hai / kAraNa, isa saMgrahAlayako samRddha banAnemeM vyAsajIne jitanA raktazoSaka zrama kiyA hai, vaha zAyada hI dUsarA koI kara sake / Aja bhI ApameM vahI utsAha aura purAtattvake pIche pAgala rahanevAlI laganake sAtha, audArya bhI hai| Apa saMskRta sAhityake gahare abhyAsI haiM / vaidika saMskRtike parama upAsaka hote hue bhI jaina-purAtattva aura sAhityapara ApakA Aja bhI itanA sneha hai ki jahA~ kahIM bhI koI cIja milanekI saMbhAvanA ho, Apa daur3a par3ate haiM / ve mujhe batA rahe the ki Aja bhI buMdelakhaMDase do baigana bharakara jaina mUrtiyA~ mila sakatI haiN| mujhe Apane jisa AtmIyatAse tatrastha jaina mUrtiyoMke adhyayanameM suvidhAe~ dIM; unako maiM kina zabdoMmeM vyakta karU~ ? isa saMbaMdhameM prakAzita kucha citra bhI unhIMke dvArA mujhe prApta hue haiN| zrI saMgamalAlajI agravAlake putrane apanA samaya nikAlakara avazeSoMkI phoTo AdimeM sahAyatA dI thI, etadartha maiM unakA bhI AbhArI huuN| 25 agasta 1946 ] bAdameM 1950 meM maiMne svayaM unake batAye hue sthAnoMpara bhramaNa kara khaMDaharoMkA sAkSAtkAra kiyA jisakA vivaraNa Age diyA jA rahA hai| Aho! Shrutgyanam Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho! Shrutgyanam Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 ; khe vindhyabhUmi &Secess Sceness Aho! Shrutgyanam Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho ! Shrutgyanam Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vindhya pradezakA bhUbhAga prAcIna kAlase hI bhAratIya zilpa-sthApatya kalAse ' sampanna rahA hai| bhArata evaM videzI saMgrahAlayoMmeM, bahusaMkhyaka pratIka isI bhUbhAgase gaye haiM, to bhI Aja vahA~kI bhUmi saundaryavihIna nahIM hai / bharahUta stUpa jaisI vizvavikhyAta kalAkRtikA sambandha isIse hai, jo Aja kalakattA aura prayAga-saMgrahAlayakI zobhA hai| saMsAraprasiddha khajurAho isI ratnagarbhAkA eka jyoti-khaMDa hai, zilpa-saundaryakA anyatama pratIka hai| eka samaya thA, jaba yahA~ utkRSTa kalAkAroMkA-sthapatiyoMkA-samAdara hotA thA, zAsaka evaM zAsita donoM kalAke parama upAsaka the / yahA~kI janatA evaM kalAkAroMne apanI utkRSTa saundaryasampanna kalAkRtiyoMse, na kevala isa bhUbhAgako hI maMDita kiyA, apitu bhAratIya-zilpakalAke kramika vikAsako maulika sAmagrI prastuta kara, bhAratakA sAMskRtika gaurava dviguNita bar3hA diyA / Aja bhI bhArata isapara garva kara sakatA hai| pArthiva saundaryake tattvoMkI paramparAko yahA~kI janatAne sundara rUpase sa~bhAla rakhA / zuMga, vAkATaka, gupta evaM taduttaravartI zAsakoMke samaya yahA~kA sAMskRtika dharAtala pratispardhAkI vastu thaa| grAma-grAma aura pahAr3iyoMpara itastataH phailI huI prAcIna mUrtiyA~, maMdira evaM tathAkathita zilpAvazeSa, Aja bhI apanI gaurava garimAkA mauna paricaya de rahe haiM / vindhyabhUmike avazeSa kalAkAroMkI udAtta bhAvadhArA, vyApaka cintana evaM gambhIratAke paricAyaka haiN| yahA~ke kalAkAra kore bhAvuka na the, evaM na AdhyAtmika kRtiyoMke sRjana taka hI sImita the, apitu unane tAtkAlika lokajIvanake viziSTa aMgoMko pattharapara kuzala karoM dvArA utkhanana kara, samAjakI vikAsAtmaka paramparAko akSuNNa rakhA / kalpanAke balapara unhoMne eka prakArase janatAkA naitika itihAsa, chainIse, mauna rekhAoMdvArA khacita kiyA / zatAbdiyoM taka sAMskRtika vicAradhArAko apanI dIrgha sAdhanAse surakSita rakhA / unakI kalpanA zakti, zilpavaividhya, Aho! Shrutgyanam Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 khaNDaharoMkA vaibhava sulalita aMkana, zArIrika gaThana evaM utpreraka tattva Aja bhI TUTI-phUTI kalAkRtiyoMmeM parilakSita hote haiM / ataH niHsaMkoca bhAvase kahA jA sakatA hai ki bhAratIya zilpa-kalAkA adhyayana taba hI pUrNa ho sakegA, jaba yahA~ke avazeSoMpara, jo Aja bhI apekSAkRta paryAta upekSita haiM, gaMbhora dRSTi DAlI jAya / vindhya-bhUmike kalAvazeSa maunavANIse kaha rahe haiM ki kalA kalAke lie hI nahIM apitu jIvana ke lie bhI hai| yahA~ prAkRtika sthAnoMkI bahulatA honese saMskRti-prakRti aura kalA, triveNIkI kalpanA sAkAra ho uThatI hai| jaina purAtattva . vivakSita bhUbhAgakA prAcIna kalAvaibhava bharahuta stUpameM parilakSita hotA hai / yahI stUpa prAntakA sarvaprAcIna kalAdIpa hai| ghaTanAsUcaka lekha honese isakA mahatva kalAke sAtha itihAsakI dRSTi se bhI hai / bhAratIya lokakalAkA yaha uccatama pratIka hai| zuMgavaMzake bAda bhAraziva, jo parama zaiva the, zAsaka hue / bhUmarA jAnekA saubhAgya mujhe prApta huA hai / vahA~ ke avazeSa aura nAgauda rAjyase pAye gaye pratIka upayukta paMktiko sArthakatA siddha karate haiN| isa prasaMgameM nacanA aura lakhurabAga bhI upekSaNIya nahIM, jahA~ zaiva saMskRtike Dhera avazeSa Aja bhI prApta kiye jA sakate hai| ye sthAna bhayaMkara jaMgala aura pahAr3iyoMpara haiM / dinako bhI vanacaroMkA bhaya banA rahatA hai / guptoMke samayameM zivapUjAkA pracAra kAfI rahA / bAdameM jaina purAtattvakA sthAna AtA hai| pramANoMke abhAvameM nizcita nahIM kahA jA sakatA ki amuka saMvatmeM jaina saMskRtikA isa ora pracAra prArambha huA, parantu prApta jainamUrtiyoM aura devagar3hake maMdiroMparase itanI kalpanA to kI hI jA sakatI hai ki guptoMke samayameM jainoMkA Agamana isa ora ho gayA thaa| jainAcArya harigupta, jo toramANake guru the, isI prAntake nivAsI the / prAkRta sAhityakI kucheka kathAe~ bhI isakA samarthana karatI haiN| Aho ! Shrutgyanam Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vindhyabhUmiko jaina- mUrtiyA~ 267 Aja vindhyapradeza meM jahA~ kahIM para bhI khaMDaharoMmeM jAkara dekheM to, vahA~ jaina avazeSa avazya hI dRSTigocara hoMge, bhale hI vahA~ jainI na basate hoM / gata varSa maiMne svayaM bhramaNa kara, anubhava kiyA hai / nadI tIra, jalAzaya, kUpa evaM vApikAoM taka meM jainamUrtiyA~ upekSita-sI par3I haiN| makAnoMkI dIvAloM meM to mUrtiyoM kA rahanA AMzika rUpase kSamya ho bhI sakatA hai, para maiMne darjanoM mUrtiyA~ sIr3hiyoM aura pAkhAnoMmeM se nikalavAI haiM / yaha sAmpradAyika dUSita manobhAvoM kA pradarzana mAtra hai / pacAsoM sthAnapara jaina mUrtiyA~ "kheramAI" ke rUpa meM pUjI jAtI haiM / jaso, maihara, ucaharA aura rIvAMmeM maiMne svayaM isa prakAra unheM arcita dekhA hai / Aja prayAga-saMgrahAlaya meM jitanI bhI jaina pratimAe~ haiM, unameM se bahuta bar3A bhAga vindhyaprAnta se prApta kiyA gayA hai / jasomeM tAlAba ke kinAre eka hAthI mara gayA, jahA~ use gAr3A gayA, vahA~ kucha gar3hA rikta raha gayA, taba jaina mUrtiyoMse usakI pUrti kI gaI / jaso jaina mUrtiyoMkA nagara hai / jahA~ khodeM vahIM mUrti / yaha hAla sAre prAntakA | / kaI sundara jaina mandira bhI avazya hI rahe hoMge, kAraNa ki toraNadvAra ke jaina avazeSa aura mAnastaMbha to milate hI haiM / mandira na milanekA kevala yahI kAraNa paryApta nahIM haiM ki ve gira par3e, parantu mujhe to aisA lagatA hai, jahA~ jaina the vahA~ to mandira surakSita rahe, jahA~ na the vahA~ mUrti bAhara pheMka eka darjana sthAna maiMne svayaM aise dI aura ye ajainoMke adhikRta ho gaye / dekhe haiM / vahA~kI janatA bhI svayaM svIkAra karatI hai / yahA~para maiM eka bAtakA spaSTIkaraNa kara dU~ ki maiM sampUrNa vindhyaprAnta meM nahIM ghUmA hU~, ataH jina avazeSoMko maiMne svayaM dekhA, samajhA, unhIMke AdhArapara vicAra upasthita kara rahA hU~ / hA~, itanI sAmagrI se merA vizvAsa avazya maz2abUta ho gayA hai ki yadi kevala kalAtmaka avazeSoMkI gaveSaNAke lie hI vindhyaprAntakA bhramaNa kiyA jAya to niHssandeha jaina zilpasthApatya kalA ke aneka azrutapUrvaM bhavya pratIka prApta kiye jA sakate haiM / bahuta sthAnoMse mujhe sUcanAe~ milI thIM ki vahA~ bahuta kucha jaina sAmagrI hai / para Aho ! Shrutgyanam Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 khaNDaharoMkA vaibhava paidala calanevAlA Akhira meM itane vistRta bhUbhAgapara kahA~taka cakkara kATa sakatA hai, vaha bhI sImita samaya meM / maiMne to kevala satanA aura rIvAM jileke sthAna hI dekhe haiM, jo mere mArga meM the / devatalAba, maU, pyohArI, gurgI, nAgauda, jaso, lakhurabAga, nacanA, ucaharA, maihara Adi pradhAna sthAna evaM tatsannikaTavartI sthAnoMke avazeSa isa bAtakI sAkSI de rahe haiM, ki eka samaya uparyukta bhUbhAga jainoMke bar3e kendra rahe hoMge / 12-12 hAthakI darjanoM bar3I mUrtiyoMkA milanA, saikar3oM jaina mandiroMke toraNadvAra evaM mUrtiyoM kI prApti, uparyukta bAtakI ora gambhIra saMketa karatI haiN| mujhe to aisA lagatA hai ki madhyakAlIna jainasaMskRti aura kalAke kendrakI ghora upekSA ho rahI hai / Azcarya to isa bAtakA hai ki isa ora jainoMkI saMkhyA bhI sApekSataH kama nahIM hai| saca bAta to yaha hai ki unakI isa ora ruci nahIM hai / durbhAgya se bhAvuka mAnasameM eka bAta ghara kara gaI hai ki TUTI mUrti dekhanA apazakuna hai / - merA viSaya yahA~ para atyanta sImita hai, yAnI rIvA~, rAmavana, jaso, ucaharA, maihara Adi sthAnoMke jaina avazeSoMkA paricaya karAnA / parantu itaH pUrva yaha jAna lenA Avazyaka hai ki vindhyaprAntIya jaina purAtattvakI apanI maulika vizeSatAe~ kyA-kyA haiM? kisa kalAse kitanA jaina kalAkAroM ne liyA ? evaM calatI AI paramparAko nirvAha karate hu sAmayika parivartana kauna-kaunase aura kaise kiye ? maiM mAnatA hU~ ki jaina mUrtiyoMkI mudrA nirdhArita hai, usameM sAmayika parivartana kaisA ? parantu yaha dekhA gayA hai ki kalAkAra hamezA pragatikA sAthI hotA hai, yugakI zaktiko dekhakara use mor3atA hai, tabhI usakI kRtiyA~ prAcIna hote hue, Aja bhI hameM nUtana lagatI haiM / sAmayika ucita parivartana sarvatra apekSita hai / kucha vizeSatAe~ Upara sUcita bhUbhAgakI jitanI bhI jaina mUrtiyA~ svatantra yA toraNadvAra meM pAI jAtI haiM, prAyaH sabhI aSTaprAtihArya yukta hI hotI haiM, bhale hI Aho ! Shrutgyanam Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vindhyabhUmiko jaina-mUrtiyA~ ve kitanI hI laghutama kyoM na hoN| pratyeka pratimAmeM dAI-bAI kramazaH yakSa-yakSiNI evaM zrAvaka-zrAvikAkA aMkana avazya hI hogA, jaba ki anya prAntako bahuta-sI aisI pratimAe~ milego, jinameM yakSa-yakSIkA abhAva pAyA jAyagA / vindhyake kalAkAra isa bAtameM bahuta sajaga the| 300 se adhika mUrtiyA~ maiMne dekhIM, sabhImeM ukta niyama spaSTa parilakSita hotA AyA hai / dUsarI dena svatantra AsanakI hai, anya prAntakI mUrtiyoMkA Asana prAyaH kamalakI AkRtise khacita yA plaina rahatA hai| para vindhyakA Asana una sabameM alaga hI nikhara uThatA hai| vindhyamUrtikA nimna bhAga aisA hotA hai-donoM ora maMgalamukha-sazarIra hote haiM / inake mastakapara eka caukInumA bhAga hotA hai| do stambha evaM kinAra, tadupari agra bhAgameM bArIka khudAIko liye hue laTakatA huA vastra-chora, Upara gaddI jaisA caur3A U~cA Asana, isapara mUrti dRSTigocara hoMgI, aisA Asana mahAkosala aura vindhyapradezako chor3akara anyatra na milegaa| tIsarI vizeSatA yaha bhI dRSTigocara huI, jisakA ullekha zilpa yA vAstu graMthoMmeM nahIM hai, para kalAkAroMne prabhAvameM Akara aMkana kara diyA pratIta hotA hai jo svAbhAvika bhI jAna par3atA hai / yadyapi vaha vizeSatA utanI vyApaka nahIM hai| nAgauda aura jasoMmeM maiMne 12 pratimAe~ aisI dekhIM jinakA parikara unake jIvanake viziSTa prasaMgoMse bharA par3A hai| bhagavAn RSabhadevake putroMkA rAjyavibhAjana, dIkSAprasaMga, bharata-bAhubalIyuddha Adi / mahAvIra svAmIkI pratimAmeM kucheka pUrvabhava aura dIkSA-prasaMga aMkita hai / ye donoM apane DhaMgakA anyatama evaM azrutapUrva haiN| dazAvatArI viSNu aura zivajIkI aisI pratimAe~ milatI haiM / kalAkArane inakA anusaraNa kiyA jJAta hotA hai| anyatra AbU Adi jaina mandiroMmeM to tIrthaMkaroMke pUrvajIvanake vairAgyotpreraka bhAvoMkA aMkana pAyA jAtA hai, para parikara meM kahIM sunA nahIM gyaa| isa orakI adhikatara pratimAe~ aisI mileMgI, jinapara sampUrNa zikharakI AkRti banI rahatI hai / jagatIse lagAkara kalazataka sakala alaMkRta rahatA hai| toraNadvAroMvAlI Aho ! Shrutgyanam Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 khaNDaharoMkA vaibhava AkRtiyA~ bhI inase mela khAtI haiM / zikhara nAgara zailIke milate haiM, yaha zailI bhArazivoM dvArA AviSkRta huI hai| yakSiNokA vyApaka rUpa zAsanadeviyoMmeM padmAvatI, ambikA aura cakrezvarIkI mAnyatA sarvatra pradhAna rUpase prasRta hai / para isa ora to sabhI tIrthakarakI yakSiNIkA svatantra aMkana sAdhAraNa bAta thI / ambikA aura cakrezvarIke, yahA~kI mUrtikalAmeM, kaI rUpa milate haiN| cakrezvarIkI baiTho aura khar3I kaI prakArakI svataMtra mUrtiyA~ milatI haiN| svataMtra maMdira to isI orakI dena haiN| ambikAkA vyApaka vyaktitva jitanA yahA~ke kalAkAra citrita kara sake haiM, zAyada anyatra na mile / eka hI ambikAke 3-4 rUpa milate haiM / prathama to sAmAnya rUpa jaisA parikarameM utkIrNita rahatA hai| dUsarA prakAra zuMgakAlIna kalAkA smaraNa dilAtA hai| mathurAke avazeSoM meM isakI abhivyaktikA patA lagAyA jA sakatA hai| AmravRkSakI chAyA meM gomedhayakSa aura yakSiNI ambikA bAlakoMko liye kramazaH dAyIM bAyIM ora avasthita haiN| vRkSapara bhagavAn neminAtha padmAsanameM haiN| nimna bhAgameM rAjula bhI prabhuke prazasta pathakA anukaraNa karatI huI batAI hai| jasose prApta pratimA meM bhI eka nagna strI vRkSapara car3hanekA prayAsa karatI huI batAI hai, unakA mukha UparavAlI mUrtikI ora hai, satRSNa netroMse dekha rahI hai, mAno prabhuke caraNoMmeM jAneko utsuka ho / isa prakArakI mUrtiyA~ vindhyabhUmike atirikta tannikaTavartI mahAkosalake tripurI, gar3hA, panAgara, bilaharI aura kArItarAI Adi sthAnoMmeM bhI milatI haiN| isa zailIkA prAdurbhAva kuSANakAlameM ho cukA thA, jaisA ki mathurA aura kauzAmbIke jaina avazeSoMse siddha hotA hai / vindhya-kalAkAroMne isameM sAmayika parivartana kiye| ambikAkA tRtIya rUpa prastuta nibandhameM hI varNita hai| uccakalpa-ucaharAke khaMDaharoMmeM eka rUpa aura dekhA jo vicitratAko liye hue hai| 40426 iMcakI zilApara Aho ! Shrutgyanam Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vindhyabhUmikI jaina- mUrtiyA~ 271 eka saghana phala sahita AmravRkSa utkIrNita hai / devI ambikA isakI DAlapara baiThI hai / nimna sthAna meM pU~cha phaTakAratA huA siMha, tanakara khar3A . hai / sarvocca bhAga meM bhagavAn neminAtha padmAsana meM haiN| donoM ora eka-eka khaDgAsana bhI hai / kevala ambikA, padmAvatI yA cakrezvarIke mastakapara kramazaH neminAtha, pArzvanAtha aura yugAdideva to prAyaH sarvatra hI milate haiM / pAThaka dekheMge kalAkAra jaina vAstuzAstrakI rakSA karate hue, sAmayika parivartana karate gaye haiM / zaiva prabhAva yakSa aura yakSiNiyoMkI pratimAoMpara zaiva kalAkRtiyoMkA AMzika prabhAva dRSTigocara hotA hai / yahA~ zuMga kAlase hI unakA pracAra thA, bAda meM uttarottara bar3hatA hI gayA / bhArazivoM ke samayameM to vaha madhyAhnameM thA, ataH kalAtmaka paramparAkA prabhAva kalAkAroMpara kaise nahI par3atA ? zivajIke jaTAjUTakA aMkana yahA~ ke yakSoMke mastakapara bhI par3A / jitanI yakSa mUrtiyA~ (parikarAntargata ) haiM unake mastakakI jaTA aura guMthA huA rUpa isakA dyotaka hai / bhagavAn RSabhadevakI jaTA yahA~kI pratimAoMmeM aura DhaMgakI milatI hai-- pUrA mastaka jaTAse AcchAdita rahatA hai, kucha bhAga uThA huA bhI milatA hai / mukuTa bhI isakA vistRta kalAtmaka saMskaraNa hai / yaha zaiva saMskRtiko dena hai / isa viSayapara maiM anyatra kAfI likha cukA hU~ / toraNadvAra mUrtiyoM ke atirikta isa ora toraNadvAra bhI kAfI parimANa meM milate I hai | khajurAho, nacanA, ajayagar3ha, gurgI, rIvA~, jaso aura uccakalpaucaharA meM anekoM kalApUrNa, vividha rekhAoMse aMkita jainatoraNa mile haiM / inameM tIna pratimAe~ 'jina' kI hotI haiM aura zeSa bhAga meM kIrtimukha Adi rekhAe~ / kisI-kisImeM jaina tIrthaMkaroM ke abhiSekake dRzya bhI dekhane meM Aye / Aho ! Shrutgyanam Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 khaNDaharoMkA vaibhava kuchekameM gomaTasvAmIkI pratimA bhii| mukhyataH isameM yakSiNiyA~ hI rahatI haiN| prayAga-saMgrahAlayameM bhI eka do toraNa haiM, jo vindhya-bhUmise hI gaye the / mAnastambha __anya jainakalAvazeSoMke sAtha mAnastambha bhI pracura parimANameM upalabdha haiN| rIvA~ meM mAnastambhakA uparimabhAga avasthita hai, jisakA zabda-citra isI nibandhameM Age diyA gayA hai / kucheka mAnastambha jasomeM musalamAnoMkI bastImeM par3e hue haiN| isa Uparake bhAgameM sazikhara caturmukha jina rahate haiM / lATake agra bhAgapara vividha rekhAe~ utkIrNita rahatI haiN| - ucaharAvAle staMbhapara to vistRta lekha bhI khudA hai / para dehAtiyoM dvArA zastra panAranese yaha ghisa gayA hai / parizramase kevala "sarasvatIgaccha" "kundakundAnvaye" aura "Azadhara" yahI zabda par3he gaye / hA~, lipise anumAna hotA hai, isakI Ayu 700 varSakI hogii| yaha Azadhara yadi AzAdhara hoM to unakA Agamana isa ora bhI pramANita ho jAyagA / gurgI aura pyauhAroke nirjana sthAnoMmeM jaina staMbha pracura mAtrAmeM mila sakate haiM, jaisA ki zrI ayAjaalI sA0 ke kathanase jJAta hotA hai / ye rIvA~ purAtattva vibhAgake adhyakSa haiN| rovA~ ke jaina avazeSa rIvA~, vindhyabhUmiko bartamAna rAjadhAnI hai| purAtana zilpAvazeSoMkI bhI itanI pracuratA hai ki 20 lAriyA~ eka dinameM bharI jA sakatI haiM / para yahA~ unakA kucha bhI mUlya nahIM hai, tabhI to atyucca kalAtmaka pratIka yoMhI dainandina naSTa hue jA rahe haiN| rIvA~ ke bAz2Arase kilekI ora jAnevAle mArgapara bahuta kama aise gRha mileMge jinapara purAtattvake avazeSa na jar3e hoM, yA mArgameM na par3e hoN| rAjamahalameM bhI kucha avazeSa haiN| tAtkAlika zikSA-saciva zrIyuta tanakhA sAhabakA dhyAna maiMne isa ora AkRSTa kiyA thA, para adhika saphalatA na mila Aho ! Shrutgyanam Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vindhyabhUmiko jaina-mUrtiyA~ 273 sakI, kAraNa ki una dinoM rIvA~para rAjanaitika bAdala ma~DarA rahe the / vA~- rAjya meM itane purAtana avazeSa upalabdha hue haiM ki unase kaI ye mandira bana gaye / rIvA~kA lakSmaNabAgavAlA nUtana maMdira isakA pratyakSa udAharaNa hai / vahA~ ke mahanta ne gurgIse kalApUrNa avazeSoMko ma~gavAkara, AvazyakatAnusAra tur3avAkara, svataMtra mandira abhI hI banA liyA hai / inameM jaina avazeSoMkI sAmagrI bhI maiMne pratyakSa dekhI / prAcIna kalAkA itanA vyApaka dhvaMsa honeke bAvajUda bhI, bhArata sarakArakA purAtattva vibhAga mauna sevana kara rahA hai / rIvA- rAjyake bace-khuce avazeSa maulavI ayAz2aalI dvArA "vyaMkaTa vidyAsadana" meM pahu~ca gaye haiM aura sApekSAtaH surakSita bhI haiN| uparyukta sadana sAdhAraNataH purAtana avazeSoMkA kendra bana gayA hai / isameM kaI tAmrapatra, zilotkIrNita lekha, prAcIna mUrtiyA~, kucha hastalikhita grantha evaM zastrAstroMkA acchA saMgraha hai / jaina mUrtiyoM kI saMkhyA bhI paryApta hai / para apekSita jJAnakI apUrNatA ke kAraNa sabhIpara jo lebila lage haiM, ve inheM bauddha hI ghoSita karate haiM / svatantra bhAratake ajAyabaghara meM aise kyUreTara na hone cAhie jo svayaM vahA~ ke yogya na hoN| unhoMne mere kahanese parivartana to kara diyA para ajaina saikar3oM avazeSoMpara g2alata nAma lage haiM / udAharaNa svarUpa nRsiMhAvatArako " siMhezvara deva" phaNayukta pArzvanAthako - " sarpezvara deva" Adi / I rIvA~ saMgrahAlayake jaina avazeSa isa prakAra haiM - saMkhyA 4---- kI mUrti 27 iMca lambI 26 iMca caur3I prastarakI zilApara bhagavAn pArzvanAthakI pratimA arddhapadmAsanastha aMkita hai, mastakapara ghu~ghuravAle jaisI AkRti kalAkArane batalAI hai / lamba karNa, galekI rekhAe~ prekSakako AkRSTa kara letI haiM, chAtIpara choTI-moTI TaoNkIkI mAra dikhAI par3atI hai / mukha pUrNataH khaMDita to nahIM hai, para isa prakAra se jarjarija ho gayA hai ki kisI bhI prakArake bhAvoMkI kalpanA nahIM kI jA Aho ! Shrutgyanam Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 khaNDaharoMkA vaibhava sakatI hai| hAthoMkI kucha u~galiyA~ bhI khaMDita va dakSiNa caraNa bhI khaMDita hai / AkRtise anumAna yahI hotA hai ki khudAI karate samaya TUTa gaye hoNge| pratimAke mastaka para saptaphaNa yukta nAga hai / phaNeM sabhI TUTa gaI haiN| kalAkArane sarpAkRtiko baiThakake nIcese zurU kI hai, kyoMki lAMchanake sthAnapara pU~chakA bhAga bahuta hI spaSTa hai / jisa Asanapara pratimA virAjamAna hai, vaha caukIkA smaraNa karAtA hai, ubhaya bhAgameM pArzvada haiM, jinake mukha khaMDita haiM / ubhaya bhAga pArzvada kamala evaM lambe caimara liye khar3e haiN| tadupari donoM ora deva devI puSpamAlA liye evaM namaskArAtmaka mudrAmeM batalAye gaye haiM / tadupari donoM hastI isa prakArase roMr3a milAye khar3e haiM, mAno inhIMkI V DoMpara madhya bhAgakA chatra AdhRta ho / nimna bhAgameM ubhaya ora grAha aise batAye haiM ki unake mastakapara hI sArI pratimAkA bhAra ladA hai / donoM grAhoMke bIca padmAvatIkI choTI mUrti aMkita hai / pratimAkA nirmANa kAla 12vIM zatAbdIke pUrva tathA 13vIM zatAbdIke bAdakA nahIM ho sktaa| patthara sAdhAraNa hai / prastuta pratimApara paricayapatra hai, jisameM yaha buddha bhagavAnkI pratimA kahI gaI hai| saMkhyA 5-lambI 56 iMca caur3I 26 iMca hai| yaha pratimA jaina mUrtikalAkA sundara pratIka hai / anya mUrtiyoMkI apekSA bhinna bhI hai / kamase kama merI dRSTi meM aisI mUrti Ajataka nahIM aaii| kalAkI dRSTi se to anupama hai hI, sAtha-hI-sAtha pratimA-vidhAnakI dRSTi se bhI vilakSaNa hai / zabda-citra isa prakAra hai___ Upara sUcita vistRta pattharazilAke madhya bhAgameM jinapratimA utkorNita hai| mastakaparake bAla Adi cihna saMkhyA 4 vAlI mUrtike anurUpa hote hue bhI pAlisa hone ke kAraNa vaha sundara jAna par3atI hai| pArzvada kalAtmaka DhaMgase khar3e kiye gaye haiM, unakA mastakaparakA kezavinyAsa prekSaNIya hai / aura tIrthakaroMkI pratimAoMmeM pArzvada jisa prakAra khar3e kiye jAte haiM, unameM aura inameM thor3A antara hai / isa parivartanameM pArzvada bilakula tIrthakarake sAmane Aho! Shrutgyanam Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vindhyabhUmikA jaina - mUrtiyA~ isa prakAra mukhamudrA banAye hue khar3e haiM, mAno ve sevA ke lie tatpara hoM / bhAva bhaMgimA bhakti ke anurUpa hai / pArzvada ke pichale hisse meM baiThA huA hastI Aveza meM Akara, isa prakAra apanI sU~r3a U~cI kiye hue hai aura grAhake pU~chako dabAye hue hai, mAno sU~r3ake balapara hI vaha khar3A hai / khAsa karake zerakA zArIrika citra isa prakAra khIMcA hai, ki mAno vaha hAthI sU~r3a zithila hote hI gira par3egA / mUrti arddhapadmAsanastha hai / hAtha aura caraNakA kucha bhAga khaMDita hai / isa mUrtikA Asana bhI kucha anokhepanako liye hai aura jitanI bhI pratimAe~ maiMne dekhIM una sabhIkA Asana utanA caur3A hai jitane meM vaha palathI mArakara baiTha sake, parantu isakA zrAsana aisA banA hai. mAno vaha Tikane ke sthAnase, atirikta sthAna cAhatI hI na ho / arthAt donoM orake ghuTane Asana se kAfI Age nikale hue haiN| AsanakI nAvaTa bhI aura pratimAoM se adhika saundaryasampanna hai / isake nirmANa meM kalAkArane tIna bhAva vatAye haiM / prathama - eka caukI nimna bhAgake vizAla grAhake sarapara AdhRta batAI hai, sAtha-hI-sAtha grAhakI gardana ke pAsa do choTe. stambha bhI banA diye gaye haiM, jo Uparako caukIko thAme hue haiN| caukI agale bhAgapara sAdhAraNa rekhAe~ haiM / isake Upara eka vastra chipA huA hai, jisakA agra bhAga do stambhoMke bIca suzobhita hai / vastrakI uThI huI vibhinna rekhAe~ isa bAtakI kalpanA karAtI haiM ki z2arI yA kisIse bharA huA hai / madhyameM zaMkhakA cihna spaSTa hai / isI vastrake Upara do iMca moTI gaddI jaisA AkAra banA hai isIpara mUla pratimA virAjamAna hai / isa prakArake AsanakI kalpanA bahuta kama dRSTigocara hotI hai / aba pratimA ke donoM ora jo vicitra mUrtiyA~ utkIrNita haiM, unheM bhI dekheM / dAIM ora nimnabhAga meM eka mahilA hAtha jor3e vandanA kara rahI hai / mahilAkA mukha bahuta capaTA banAkara kalAkArane nyAya nahIM kiyA / bAjU-banda Adi AbhUSaNoM ke sAtha sundara nAgAvalI banI huI hai| keza vinyAsa 13vIM zatAbdI ke anyAvazeSoMse milatA-julatA hai / isa mUrti ke Upara eka khaMDita Aho! Shrutgyanam 275 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 khaNDaharoMkA vaibhava pratimA avasthita hai| isakA peTa AvazyakatAse adhika phUlA huA hai| galemeM AbhUSaNa, kaTipradezameM saMkala evaM bAe~ hAthameM sarpa dikhalAI par3ate haiN| mastakakA pUrNa bhAga tathA dAe~ hAtha aura pairakA bhAga khaMDita hai / yaha mUrti niHsandeha kuberako hI honI cAhie / kAraNa ki kuberakI isa prakArakI pratimAe~ anya jaina mUrtiyoMmeM dikhAI par3atI haiN| mUla neminAtha bhagavAnkI pratimAmeM donoM skandhapradezoMke nikaTavartI bhAgameM AkAzameM umar3ate hue gandharva puSpamAlA liye uThe hue batalAye gaye haiN| tadupari donoM ora anya mUrtiyoM ke anusAra hAthI khar3e hue haiM, jo madhyavartI chatrako thAme hue hoNge| chatrakA bhAga khaMDita hai, kevala daMDa dikhalAI par3atA hai| donoM hAthiyoM ke pIche karIba 6, 6 iMcakI khaDgAsanameM jinapratimA khudI huI hai / dAyIM ora to kisI tIrthakarakI mUrti lagatI hai, parantu isa prakArakI bAyIM ora jo mUrti hai, vaha AkRtimeM kucha adhika lambI hai| hAtha ghuTanetaka lage haiM / pratimAke zarIrake ubhaya bhAgameM do rekhAe~ evaM hAthoMmeM bhI kucha rekhAe~ dikhalAI par3atI haiM / jahA~taka merA anumAna hai, yaha mUrti bAhubalI' svAmIkI hI honI cAhie / kAraNa ki digambara jaina sampradAyameM isakA sthAna bahuta U~cA mAnA gayA hai| dUsarA yaha bhI kAraNa dikhalAI par3atA hai, ki uparyukta mUrti tIrthakarakI to ho hI nahIM sakatI, kAraNa 24 hI ke hisAbase bhI vaha alaga par3a jAtI hai| jaise ki neminAtha bhagavAnko chor3akara atirikta 23 jina-mUrtiyA~ aura khudI haiN| hAthI aura chatrake Uparake bhAgameM paMktiyoMmeM padmAsanastha jaina-mUrtiyA~ haiN| chatrake ubhaya ora 3, 3 aura UparakI do paMktiyA~ 8, 8 mUla pratimAke mastakake pazcAt mahAkosalameM bhI darjanoM aisI mUrtiyA~ milI haiM, jinameM gommaTa svAmIkA aMkana pAyA jAtA hai / una dinoM yAtrAkI kaThinAiyoM ke kAraNa bhaktagaNa apanI bhakti ke nimitta kisI bhI tIrthakarakI pratimAke parikara meM bAhubalI svAmIkA pratIka khudavA lete hoNge| Aho! Shrutgyanam Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vindhyabhUmikI jaina-mUrtiyA~ 277 bhAgameM prabhAvalIke sthAnapara sundara khudAIkA kAma pAyA jAtA hai| aba hama bAhya bhAgako pArzvastha mUrtiko bhI dekha leN| nimna bhAgase mUla pratimAke ghuTanetaka 16|| iMcakI eka strImUrti khudI hai| yaha mUrti, mUrtividhAnakI dRSTi se bahuta hI suDaula aura AkarSaka banI hai| mastakapara eka vRkSa batAkara kalAkArane yaha sAbita karanekI koziza kI hai ki pratimA kisI vRkSakI chAyA meM khar3I hai| vRkSakA bAyA~ bhAga evaM mUrtikA bAyA~ bhAga khaMDita hai| strI-mUrtikA kezavinyAsa mastakapara ba~dhA huA hai| galemeM mAlAe~ evaM kaTipradeza vibhinna alaMkaraNoMse alaMkRta hai| nAbhipradeza bahuta spaSTa hai / kalAkArane isa pratimAkA nirmANa aise manoyogase kiyA hai ki vaha sAkSAt strI hIkA AbhAsa karAtI hai| pratimAkA khar3e rahanekA DhaMga, U~cese kamara taka sIdhA, bAyA~ paira Age aura kaTipradeza bAI ora jhukaneke kAraNa stana evaM kaTipradezake madhya bhAgameM rekhAe~ par3a gaI haiN| mUrti ke dAhine hAthameM Amralumba hai, parantu bAyeM hAthameM kyA thA, yaha nahIM kahA jA sakatA / dAyeM caraNake nimnabhAgameM eka bAlaka hAthameM modaka liye baiThA hai| bAyeM caraNake pAsa bhI eka AkRti aisI dikhAI par3atI hai, jo bAlakakI pratimA jJAta hotI hai, kyoMki bAlakake kaTipradezakA pRSThabhAga bahuta spaSTa hai| mAlUma par3atA hai, vaha mA~se khela rahA ho, isa mUrtike nimna bhAgameM Avezayukta mudrAmeM zera pU~cha uThAkara baiThA hai, aura eka strI sAmane hAtha jor3e namaskAra kara rahI hai, yadyapi zerake sAmanevAlA bhAga bahuta choTA-sA aura kucha aspaSTa hai, parantu kezavinyAsa aura stanapradeza bahuta spaSTa hai| ina paMktiyoMse pAThaka samajha hI gaye hoMge ki uparyukta vRkSakI chAyAmeM khar3I huI mUrti ambikAkI hI hai / bRkSa AmrakA hai, Amralumba spaSTa hai| do bAlaka aura siMha, ye samasta upakaraNa ambikAko hI siddha karate haiN| ambikAkI mUrtiyA~ svatantra aura parikaroMmeM bahuta-sI dRSTigocara huI haiM, parantu isa prakArakI pratimA adyAvadhi mere avalokanameM nahIM aaii| sampUrNa pratimA Aho! Shrutgyanam Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 khaNDaharoMkA vaibhava gandharva Adi jo anya avazeSoM meM zilpakalA kI dRSTise to mahattvapUrNa hai hI, sAtha hI sAtha jainamUrti vidhAnakI dRSTi se bhI vividhatA ko liye hue hai / itane vivecana ke bAda prazna raha jAtA hai ki isa mUrtikA nirmANakAla kyA ho sakatA hai ? kyoMki nirmAtA aura nirmApaka ne isake nirmANakAla ke sambandha meM kucha bhI sUcita nahIM kiyA, tathApi anyAnya sAdhana aura upakaraNoMse isakA kAla 12 vIM sadIke pUrva aura 13 vIM sadIke bAdakA nahIM mAlUma par3atA, prathama kAraNa to yaha hai ki mUrtikA Asana evaM vibhinna deva AbhUSaNa pahane hue haiM, ve sabhI uparyukta sUcita samayake dikhalAI par3ate haiM / usake kezavinyAsa bhI lagabhaga isI samayake haiM, aura dUsarA kAraNa yaha ki isameM kuberakI mUrti dikhalAI gaI hai, yaha 13vIM zatAbdItakakI jaina mUrtiyoM meM hI pAI jAtI hai, vAdakI bahuta kama aisI mUrtiyA~ mileMgI, jinameM kuberakA astitva ho / ambikAkA jaisA rUpa isa mUrti meM vyakta huA hai, vaisA anyatra bhI jaise khajurAho, devagar3ha AdikI mUrtiyoM meM pAyA jAtA hai / una mUrtiyoM meM isa TAipakI ambikAvAlI mUrtiyoMkA kAla 12 se 13 vIM zatAbdIkA madhya bhAga par3atA hai / yaha ambikAkA rUpa digambara jaina zilpagranthoM ke anusAra hI hai / mUrti meM vyavahRta pASANa bhI 12, 13vIM sadIkI zilpakRtiyoMkA hai / mUrtike Asana ke nimna bhAga meM do stambha dikhAI par3ate haiM, ve bhI kAla nirNaya meM bahuta sahAyatA karate haiM / 12vIM se 14vIM sadI ke bundela aura baghelakhaMDa ke mandiroMke stambha jinhoMne dekhe hoMge, ve kaha sakate haiM ki isa pratimAmeM vyapahRta stambha bhI hamAre hI kAlake sUcaka haiM | pASANa bhI kucha lalAIko liye hue haiM, jaisA ki khajurAho, devagar3ha Adi ke zilpa meM pAyA jAtA hai / saMkhyA 6--kI jaina pratimAkI sampUrNa AkRti dekhanese jJAta hotA hai ki vaha kisI jaina mandira ke gavAkSameM rahI hogI kyoMki donoM ora khambhe, tatpazcAt pArzvada, madhya meM khar3I nagna jaina mUrti, dAIM ora puSpamAlA liye gandharva, bAyA~ bhAga kAfI khaMDita hai / samaya 15 vIM sadIkA jJAta Aho ! Shrutgyanam Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vindhyabhUmikI jaina-mAtayA~ 276 hotA hai / yaha mUrti mastakavihIna hai| lambAI 15 iMca caur3AI 11 // iMca hai| ___ saMkhyA 32-lambAI 13 // caur3AI 17, yaha kisI jaina mUrtikA parikara pratIta hotA hai| AjU bAjU pArzvada aura donoM ora 3, 4, mUrtiyA~ khaDgAsana padmAsana / dAyA~ UparakA kucha bhAga khaMDita hai / kalAkI dRSTi se ati sAdhAraNa hai| saMkhyA 88-prastuta avazeSa kisI jaina maMdirake toraNakA hai, madhya bhAgameM tIrthaMkarakI mUrti 4 // iMcakI hai, AjU bAjU paricArikAe~ cAmara lie avasthita haiN| saMkhyA 127-26416 // iMca / prastuta pratimA saMyukta hai / eka vRkSakI chAyAmeM dAIM ora yakSa aura bAI ora dAI godameM baccA liye eka yakSiNI avasthita haiM, donoMke caraNoMmeM strI-puruSa baiThe haiN| yakSa evaM yakSiNiyoMke AbhUSaNa aura vastra itane spaSTa haiM ki tAdRza vastusthiti utpanna kara dete haiN| yakSake mukhakA kucha bhAga aura mukuTa ajantAke citrakalAkA susmaraNa karAtA hai| donoMke dAyeM bAyeM skandhapradezake pAsa kamalAsanapara striyA~ hAtha jor3e baiThI haiN| vRkSake madhya bhAgameM jinamUrti avasthita hai, yaha gomedha yakSa ambikA aura neminAtha kramazaH haiN| mUrtikA nirmANakAla 12vIM sadIke bAdakA nahIM ho sakatA, kyoMki pAlakAlIna zilpakalA mUrti ke aMga-aMgapara vikasita ho rahI hai| uparyukta mUrti ke samAna hI kucha parivartanake sAtha 127 vAlI mUrtise mela khAtI hai| donoMkI eka hI saMkhyA hai| saMkhyA 66--kI pratimA eka devIkI hai, jo AmravRkSake nIce siMhapara savArI kiye hue, bAyIM godameM eka baccA liye baiThI haiN| dAyIM ora eka bAlaka khar3A hai| donoM Amra paMktiyoMke bIca tIrthaMkarakI mUrti hai| saMkhyA 42-kI pratimA 52 iMca lambI aura 22 iMca caur3I hai| bhagavAn pArzvanAthakI pratimA khaDagAsanastha hai| donoM hAtha evaM dAyA~ Aho! Shrutgyanam Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 khaNDaharoMkA vaibhava paira adhika aura kucha bAyA~ khaMDita hai / donoM ora caraNake pAsa zrAvaka zrAvikA, pArzvada tadupari donoM ora padmAsanastha do-do jaina mUrtiyA~ haiM / Upara ke bhAga meM saptaphaNake cihna bane hue haiM, nimna bhAgameM dAyIM bAyIM ora kramazaH yakSa, yakSiNI, dharaNendra padmAvatI vidyamAna haiM / saMkhyA 60- yaha bhI kisI jaina mandirake toraNakA aMza hai, mUrti prAyaH khaMDita hai | azoka vRkSakI chAyA meM avasthita hai / saMkhyA 65 - yaha bhI hai to kisI toraNakA aMza hI, para uparyukta avazeSoMse prAcIna hai / madhya bhAga meM tIrthaMkara kI mUrti, bAjUke UparI bhAga meM caturbhujAdevI manuSyapara savArI kiye hue avasthita hai / samaya anumAnataH 13vIM sadI hai / I saMkhyA 44 - kI pratimAkI lambAI 26 iMca, caur3AI 15 // iMca hai / zilApara strImUrti caturbhujI khudI huI hai / dAyA~ hAtha AzIrvAda svarUpa, UparakA gadA liye aura bAyeM nimna hAthameM zaMkha aura Upara ke hAthameM cakra isa prakAra cAroM hAtha spaSTa haiM / mUrtikA vAhana koI strIkA hai / kyoMki pichale bhAga meM kezavinyAsa spaSTa dikhAI detA hai| vAhanake donoM ora zrAvaka-zrAvikAe~ vandanA kara rahI haiN| mUla devIkI pratimA ha~salI, mAlA, janeU dhAraNa kiye hue haiM, parantu sabhI meM nAgAvalIne mUrtikA saudarya bahuta aMzoM meM bar3hA diyA hai / devIke mastakapara padmAsanastha tIrthaMkarapratimA dikhalAI par3atI hai | donoM ora gandharva puSpamAlA liye hue khar3e haiM / isa pratimA meM vyavahRta pASANa zaMkaragar3ha kI tarafakA hai| aisA supariNTeNDeNTa 1 yaha zaMkaragar3ha yahI honA cAhie, jo ucaharAse kucha mIlapara avasthita hai | aura yahA~para bhI jaina purAtattva ke atirikta aura bhI kalAtmaka sAdhana-sAmagrI pracura parimANa meM upalabdha hotI hai / eka zaMkaragar3ha prayAgase 28 mIlapara hai / yahA~para bhI purAtana mUrtiyA~ evaM eka maMdira hai | parantu yahA~ ullikhita zaMkaragar3ha yaha pratIta nahIM hotA / Aho ! Shrutgyanam Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vindhyabhUmikI jaina-mUrtiyA~ 281 oNpha myUz2iyamake kahanese jJAta huA hai / nirmANa kAla 12 vIM sadIkA jJAta hotA hai / kAlakI dRSTi se yaha mUrti anupama hai / saMkhyA 47-kI mUrti sarvathA 42 ke anurUpa hI hai, bahuta saMbhava hai ki kisI mandike tIrthaMkarake pArzvavartI rahI ho / isake Urdhva bhAgameM ubhaya ora hAthIke citra spaSTa rUpase aMkita haiM / ___ saMkhyA 46-lambAI 52 iMca caur3AI 26 iMcakI prastara zilAkara aSTaprAtihArya yukta jinapratimA khudo huI hai / isake dAyeM bAyeM ghuTane evaM hAthoMkI u~galiyoMkA kucha bhAga khaMDita hai / mastakapara saptaphaNa dRSTigocara hote haiM / kalAkArane bAyIM ora sarpapuccha, dAyIM ora eka cakkara lagavAkara isa prakAra mastakake Upara car3hA dI hai, mAno sarpake Upara hI golAkAra aAsanapara mUrti avasthita ho| ubhaya orake pArzvada lambe bAlavAle camara liye khar3e haiN| pArzvada burI tarahase khaMDita ho gaye haiN| nahIM kahA jA sakatA ki unake anya hAthoMme kyA thaa| pArzvadake dAyeM aura bAyeM hAthoMke pAsa kramazaH strIkI AkRtiyA~ aMkita haiM, ve itanI aspaSTa haiM ki nizcita kalpanA nahIM kI jA sakatI ki ve kisase sambandhita haiN| tadupari dakSiNa bhAgapara eka kamalapatrAsanopari do bAlaka eka hI sthAnapara eka hI AkRtike haiN| ina donoM ke bAyeM hAtha abhaya-mudrA sUcaka aura dAyeM hAthameM kucha phala liye hue haiM, ThIka aisI hI AkRti bA~yIM ora bhI pAyI jAtI hai / nahIM kahA jA sakatA ki donoM ora ina cAra mUrtiyoMkA kyA artha hai / uparyukta pratimAoMke UparakI ora phaNake donoM ora yugala gandharva puSpamAlA liye evaM kinnariyA~ hAtha jor3e ur3atI huI najara AtI haiM / donoMke mastaka khaMDita haiM / inake Upara choTI-sI caukiyA~ dikhAI par3atI haiM, jinapara Amane-sAmane do hAtha paraspara zuNDa milAye khar3e haiM / anya pratimAoMke anusAra isameM bhI chatrako apanI zuNDoMke balapara thAme hue haiM / anya mUrtiyoM meM jo hastI pAye jAte haiM, ve prAyaH nirjana hote haiM / parantu prastuta pratimA meM jo hAthI haiM, unapara eka-eka manuSya ArUr3ha haiM / yadyapi 16 Aho ! Shrutgyanam Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 khaNDaharoMkA vaibhava una donoMke dhar3a khaMDita kara diye gaye haiM, tathApi caraNa bhAga spaSTa haiM / donoM hAthiyoMke pRSThabhAgameM 1, 1 strIkA mastaka dikhalAI par3atA hai| aba pratimAke nimna sthAnako bhI dekha leN| Upara hI sUcita kiyA jA cukA hai ki kalAkArane sarpAsana banA diyA hai, parantu vaha sarpa bhI golAkRti eka caukI jaise sthAnapara banA huA hai, jisako donoM grAha thAme hue haiM / dAyeM bhAgake grAhake nimna bhAgameM eka bhakta karabaddha aMjali kiye hue avasthita hai / bAyIM ora bhI strI yA puruSako jaisI hI AkRti rahI hogI, jaisA ki anya pratimAoMmeM dekhA jAtA hai, parantu yahA~ to vaha sthAna ho khaMDita kara diyA gayA hai, madhya pratimAke nimna bhAgameM caturbhuja devI utkIrNita haiM / inake dAhine hAthameM cakra yA kamala dikhAI par3atA hai, sthAna bahuta ghisa jAne ke kAraNa nizcita nahIM kahA jA sakatA ki kyA hai / dAhinA dUsarA hAtha varada mudrAko sUcita karatA hai / bAyA~ hAtha sarvathA khaMDita honese nahIM kahA jA sakatA hai ki usameM kyA thA / strIkI isa pratimAko padmAvatI hI mAna lenA cAhie / kAraNa ki vahI pArzvanAthakI adhiSThAtR devI hai / isake bAyIM ora hAtha jor3e eka bhakta dikhalAI par3atA hai, isake Upara bhI tIna nAgaphaNa dRSTigocara hote haiM / bAyIM ora adhikatara bhAga khaMDita ho gayA hai / parantu ghuTanekA jitanA hissA dikhatA hai, usa parase kalpanA kI jA sakatI hai ki dAyIM ora-jaisI hI bAyIM ora bhI rahI hogii| isa pratimAkA kalAkI dRSTi se vizeSa mahattva na hote hue bhI vidhAna vaividhyakI dRSTise kucha mahatva to hai hii| nirmANakAla 14 vIM zatAbdIke bAdakA hI pratIta hotA hai| ___ajAyabagharameM praveza karate hI bA~yI ora 4 avazeSa rakhe hue haiM jinameM do kisI maMdirake toraNase sambandha rakhanevAle evaM eka caturbhujI devIke haiN| hasta khaMDita honeke kAraNa nahIM kahA jA sakatA ki vaha kisakI hai / para ajAyabagharavAloMne lakSmI banA rakhA hai| saMkhyA 52-isake bA~yoM ora RSabhadeva svAmIkI pratimA avasthita Aho ! Shrutgyanam Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vindhyabhUmikI jaina-mUrtiyA~ 283 hai, kAraNa ki skandha pradezapara kezAvalI evaM vRSabhakA cihna spaSTa hai / racanA zailIse jJAta hotA hai ki kalAkArane prAcIna jaina pratimAoMke AdhArapara isakA sRjana kiyA hai| anya mUrtiyoMkI bhA~ti isakI bA~yI ora dA~yo ora kramazaH kubera evaM aMbikA avasthita haiM / parikarake anya sabhI upakaraNa jaina pratimAoMse sAmya rakhate haiN| saMkhyA 104-laMbAI 48 caur3AI 21 iMca / Azcarya gRhameM praveza karate hI choTI bar3I zilAoMpara evaM satI stambhoMpara kucha lekha dikhalAI par3ate haiM / ina lekhoMke pazcimakI ora aMtima bhAgameM eka aisA jaina avazeSa par3A huA hai, jisake cAroM ora tIrthaMkaroMkI mUrtiyA~ khudI haiM / Uparake bhAgameM karIba 18 iMcakA zikhara Amalaka yukta banA huA hai| ise dekhanese jJAta hotA hai ki eka maMdira rahA hogaa| cAroM dizAmeM isa prakAra mUrtiyA~ khudI huI haiM, ki pUrvameM ajitanAthakI mUrti jisake Asanake nimna bhAgameM hasticihna spaSTa hai / dakSiNakI ora bhagavAn pArzvanAthakI saptaphaNa yukta pratimA hai / isake nimna bhAgameM dAyIM ora bhakta strI evaM bAyIM ora caturbhujI devI, jisake mastakapara nAga phana kiye hue haiN| asaMbhava nahIM ki vaha padmAvatI hI ho / pazcimakI ora bhI tIrthakarakI mUrti hai, isake dAyIM ora eka strI AmravRkSako chAyA meM bAyIM orameM bacceko liye, dAhine hAthameM Amra lumba thAme siMhapara savArI kiye hue avasthita hai| niHsaMdeha yaha pratimA aMbikAkI hI honI cAhie / ataH uparyukta tIrthaMkara pratimA bhI neminAthakI hI honI cAhie, kyoMki vahI isake adhiSThAtR haiM / dAyIM ora bAlikA karabaddha aMjali kiye hue hai| yoM to bAlakake hI samAna dikhalAI par3atI hai, para kezavinyAsa evaM striyocita AbhUSaNa pahanane ke kAraNa bAlikA hI pratIta hotI hai / untarakI ora jo mukhya tIrthakarakI pratimA khudI huI hai, una pratimAoMkI apekSA zArIrika gaThana aura kalAkI dRSTise adhika prabhAvotpAdaka hai| vRSabhakA cihna spaSTa na hote hue bhI skandha pradezapara phailI huI kezAvalI, isa bAtakI sUcanA detI hai ki vaha pratimA yugAdidevakI Aho! Shrutgyanam Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 khaNDaharoMkA vaibhava hai / bAyIM ora cakrezvarI devIkI pratimA bhI khudI hai jo caturmukhI hai| cakrezvarIke dAyeM UparavAle hAthameM cakra evaM nIcevAlA hAtha varada mudrAmeM hai, bA~yA hAtha khaMDita hone ke kAraNa yaha nahIM kahA jA sakatA ki usameM kyA thA ? cakrezvarIkA vAhana strImukhI hI hai / isameM bhI bAyIM ora bhakta virAjamAna hai| usake atirikta cAroM mUrtiyA~ aSTaprAtihArya yukta haiN| cAroMke bhI bhAmaMDala bahuta sundara bane hue haiN| kisI kisImeM prabhA bhI sAfa hai / evaM bindu paMktiyA~ dikhalAI par3atI haiM / isa prakArake prabhAmaMDala aMtima guptoMke samayameM banA karate the / yadyapi prastuta caturbhujA mUrti prAcIna to nahIM jAna par3atI, parantu lagatA aisA hai ki kalAkArane kisI prAcIna jaina mUrtikA anukaraNa kiyA hai| mUrti ke cAroM orake nimna bhAgameM grAha bane hue haiN| madhyameM arddha cakrAkAra dharmacakrake samAna kucha rekhAoMko liye hue hai| pArzvadoMke khar3e rahaneke kamalapuSpa sabhI ora ekase haiM / cAroM ora cAra stambha bhI bane haiM, jinake sahAre pArzvada Tike hue haiM / caumukhoMkA UparI bhAga zikharakA hai, jisako pA~ca bhAgoMmeM vibhAjita kiyA jA sakatA hai| prathama bhAgako gherakara cAroM ora paMktiyoMke madhya bhAgameM 4, 4, isa prakAra 20 padmAsanastha pratimAe~ dikhalAI par3atI haiM, tadupari Amalaka hai / yadyapi prastuta avazeSa pUrNataH akhaMDita nahIM, kyoMki kucha eka sthAna to svAbhAvika rUpase pRthvIke garbha meM rahane ke kAraNa naSTa ho gaye haiM / evaM kucha eka chainIke zikAra bhI bana gaye haiN| prazna yaha upasthita hotA hai ki yaha caumukhI pratimA kisI svatantra mandirameMkI hai yA bAhya bhAga kI ? mere vinamra matAnusAra to uparyukta avazeSa kisI mAnastambhake UparakA hissA lagatA hai, kAraNa ki digambara jaina saMpradAyameM jaina mandirake agrabhAgameM evaM vizeSataH tIrtha sthAnoMmeM mAnastambha nirmANa karavAneko prathA, madhya kAlameM vizeSa rUpase rahI hai| yadi vaha mAnastambhakA Uparake bhAgakA na hotA to, zikharoM evaM Amalaka banAnekI AvazyakatA na par3atI / Uparake bhAgameM mUrtiyA~ isalie banAI jAtI thI ki zUdra dUrase darzana kara skeN| yaha kalpanA Aho ! Shrutgyanam Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vindhyabhUmikI jaina-mUrtiyA~ 285 kliSTa-sI jAna par3atI hai| isakA nirmANakAla spaSTa nirdezita nahIM hai, evaM na pArzvada Adi gandharvake AbhUSaNa hI baca pAye haiM, jinase samayakA nirNaya kiyA jA ske| anumAna to yahI lagAyA jA sakatA hai ki yaha 14 vIM yA 15 vIM zatAbdIkI kRti hogii| saMkhyA 3-laMbAI 106 iMca, caur3AI 46 iNc| vistRta maTamailI zilApara parikara yukta khaDgAsana jina-pratimA utkIrNita hai / kalAkArane pArzvada evaM anya kinnara kinnariyoM ke prati kalAkI dRSTi se jitanA nyAya kiyA hai, utanA mukhya pratimAmeM nhiiN| pratimAkA mukha burI tarahase ghisa DAlA gayA hai / tathApi kucha saundarya to hai hI, donoM hAtha mUlataH khaMDita haiM, mUrtike paira vicitra bane haiM, jaise do khambhe khar3e kara diye gaye hoM / zArIrika vinyAsa bilakula bhaddA hai| mUrtiko chAtImeM karIba 6 iMca laMbA 5 iMca caur3A cikanA gaDDhA par3a gayA hai, aisA hI choTA-sA gaDDhA dAyIM jA~ghameM bhI pAyA jAtA hai| jJAta hotA hai ki una dinoM loga isapara zastra panArate rahe hoMge, kyoMki yaha patthara bhI usake upayukta hai| pratimAke donoM ora pArzvada evaM 33 kinnariyA~ dhvasta dazAmeM vidyamAna haiM / bilakula nimna bhAgameM dAyIM aura bAyIM ora kramazaH strI puruSa dAyA~ ghuTanA khar3e kiye, bA~yA ghuTanA navAye hue, namaskAra kara rahe haiM / pArzvadake mastakapara donoM ora khar3I aura baiThI isa prakAra do do pratimAe~ haiM / Upara donoM ora 5, 5 mUrtiyA~ haiM 3, 3 padmAsanastha aura do do khaDgAsanastha, isake bAjUpara hAthI do paira TikAye eka eka azva donoM ora khar3e hue haiM, jisapara eka eka manuSya ArUr3ha haiM / azva bhI sarvathA svAbhAvika mudrAmeM sthita haiN| pratimAke skandha pradezakI donoM makarAkRtiyA~ mukhameM kamala daMDa dabAye hue haiM / bAjUmeM donoM ora padmAsanastha mUrti haiM, inakI bAyIM ora do khaDgAsana evaM bAyIM ora do khaDgAsanake bIca padmAsanastha jinamUrti hai / bhAmaMDala ke nikaTavartI kA bhAga khaMDita ho gayA hai| isake Upara ekAdhika kinnara kinnariyA~ puSpamAlA liye khar3e haiN| sabhIke mastaka khaMDita haiM, anya mUrtiyoMmeM jisa prakAra chatra Aho ! Shrutgyanam Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 khaNDaharoMkA vaibhava thAmeM hastI batAye gaye haiM, usa prakAra isameM bhI rahe hoMge / nimna bhAgameM donoM grAhake bIca makarAkRti pAyI jAtI hai, dAyIM ora caturbhujo devI evaM bAyIM ora yakSa khaDga liye avasthita haiM / yaha pratimA kisI maMdirakI mukhya rahI hogii| kAraNa ki nirmANa vidhAnakI dRSTi se paryApta vaividhya hai| yaha pratimA mahU tahasIla pyohArIse lAI gaI hai| pArzvadoMke hAthake cAmara prAyaH laMbe haiM / ___saMkhyA 103-lalAI liye hue pASANapara bhagavAnkI mUrti utthitAsanameM utkIrNita hai, donoM ora pArzvada evaM nikaTavartI khaDgAsanastha mUrtiyA~ nimna bhAgameM yakSa-yakSiNI aSTaprAtihArya haiN| saMkhyA 57-kI pratimA pArzvanAtha bhagavAnkI hai| ___ vyaMkaTa sadanake atirikta gA~vameM kaI makAnoMmeM jina-mUrtiyA~ lagI huI haiM / ghoghara nadIke kinAre dharmazAlAke samIpa pIpala vRkSake nIce do sundara jina-mUrti par3I haiM / logoMne ise khairamAI mAna rakhA hai / 'bar3I daiyA' ke jalasrotapara bhI bhagavAn neminAthajIkI varayAtrAkA sundara pratIka par3A hai / loga isapara vastra dhote haiM / kileke gurgI toraNa dvAravAle mArgapara bhI jaina maMdira ke atyanta kalApUrNa stambha, zaucAlaya bane haiN| kuMbha kalazake sAtha spaSTataH pratimAkA bhI aMkana hai|| isa ora jainoMke prati janatAkA svAbhAvika roSa bhI hai| rIvA~ ke mukhya jaina mandira meM bhI vizAlakAya jina-pratimA hai / citrake lie koziza karaneke bAvajUda bhI saphala na ho sakA / rIvA~ ke samIpa yadi gaveSaNAkI jAya to aura bhI jaina avazeSa paryApta mila sakate haiN| (2) rAmavana bhArataprasiddha 'bharahUta' pahAr3akI tarAImeM uparyukta Azrama, prakRtike mukta vAyu-maMDalameM banA huA hai / satanAse rIvA~ jAnevAle mArga meM dasaveM mIlapara par3atA hai| purAtana zilpa-kalAke ananya premI bAbU zAradAprasAdajIne hI ise basAyA hai / eka prakArase yaha Azrama prAcIna paramparAkA pratIka Aho! Shrutgyanam Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vindhyabhUmikI jaina-mUrtiyA~ hai / yahA~ bhAratIya mUrtikalApara nUtana prakAza DAlanevAlI purAtattvakI maulika sAmagrI, paryApta parimANa meM vidyamAna hai / isameM adhikAMza bhAga vAkATaka tathA guptakAlIna hai / isa saMgrahameM kucha pratimAe~ jainadharma se saMbaddha bhI haiM, jo madhyakAlIna jAna par3atI haiM / saubhAgya se kucha mUrtiyA~ sarvathA akhaMDita haiM / ina kalAtmaka pratimAoMkA zabda-citra isa prakAra hai - 287 (1) 23 " x 23 " kI rakta prastarakI zilApara mastakapara phana dhAraNa kiye hue, laMbazarIrI bhagavAn pArzvanAthakI pratimA hai| mUrti nirmANa evaM vaividhya dRSTyA mUlyavAn na hote hue bhI isakA zArIrika vinyAsa sApekSataH AkarSaka hai| pArzvadako chor3akara parikara ADambara zUnya hai / isakA nirmANakAla itihAsa ke anusAra madhyayugakA aMtima caraNa honA cAhie, kyoMki mUrti nirmANa kalAkA hrAsa isase pUrva zurU ho gayA thA / (2) 24' x 15" maTamailI zilApara bhagavAn mallinAthakA pratibimba khudA huA hai / jaisA ki nimnokta kalaza ke cihna se spaSTa hai / mUrtikA mukha jitanA saumya evaM saundaryakI dRSTise utkRSTa hai, utanA hI zArIrika gar3hana nimnakoTikA hai / kalAkArane apanA kauzala na jAne mukhamaNDalataka hI kyoM sImita rakkhA | aSTaprAtihArya evaM parikarakA anya bhAga vindhyaprAnta meM pracalita racanAzailIke anusAra hai / (3) 21' x 12' zilApara kevala bAraha pratimAe~ khaDgAsanastha dRSTigocara hotI haiM / inameM RSabhadevakA mahAn vyaktitva alaga hI jhalaka uThatA hai / isa khaMDita avazeSase kalpanAkI jA sakatI hai ki Uparake bhAga meM bhI bAraha mUrtiyA~ rahI hoMgI / kAraNa ki RSabhadeva pradhAna caubIsI eka hI zilApaTTa para khudI huI anyatra bhI upalabdha hotI hai / mUrtike nimna bhAgameM gaumukha, yakSa evaM cakrezvarIkI pratimAe~ banI huI haiM / isakA prastara jaso meM pAI jAnevAlI kalAkRtiyoMse milatA-julatA hai| uparyukta pratimAoMke atirikta khaNDitaprAyaH jainAvazeSa vahA~para Aho! Shrutgyanam Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 khaNDaharoMkA vaibhava saMgRhIta haiM, parantu ve itane dhvasta ho cuke haiM ki unapara kucha bhI likhA jAnA saMbhava nhiiN| lakhurabAga aura nacanAkI bacI khucI sAmagrI yahA~para saMgRhIta hai| (3) jaso andhakArayugIna bhAratake itihAsapara prakAza DAlanevAlI AMzika sAmagrIko surakSita rakhanekA zreya isa bhUbhAgako bhI milanA cAhie / vAkATaka vaMzakA eka mahatvapUrNa lekha isIke a~calameM hai| kaniMghama sAhabane isa bhU-bhAgake sthAnako 'daredA' ke nAmase saMbodhita kiyA hai, para isakA vAstavika sthAna 'durehA' hai jo jasoke nikaTa hai| khoha, nacanA aura bhUbharA yahIMse naz2adIka par3ate haiN| vAkATaka, bhAraziva evam guptakAlameM vikasita utkRSTa zilpa sthApatya evaM mUrtikalAke ujjvala pratIka Aja bhI bhISaNa aTavImeM vidyamAna haiN| bhAratIya itihAsa purAtattva evaM zilpakalAkI dRSTise isa bhU-bhAgakA, bahuta prAcInakAlase hI, bar3A mahattva ____ jasoko yadi jaina mUrtiyoMkA nagara kahA jAya to anucita na hogaa| kAraNa ki Avazyaka kArya ke lie prastara prAptyartha jahA~ kahIM bhI janatA dvArA khanana hotA hai vahA~, jaina mUrtiyA~ avazya hI, bhUgarbhase nikala par3atI haiM / ina paMktiyoMkA AdhAra kevala dantakathA nahIM hai, parantu maiMne svayaM ho anubhava kiyA hai / gata janavarIkA tIsarA saptAha maiMne khojake lie jasoMmeM hI vyatIta kiyA thaa| una dinoM khetoMkI mer3apara loga miTTI jamA rahe the| ATha khetoMmeM maiMne svayaM dekhA ki do darjanase adhika mUrtiyA~ do dinameM hI z2amInase pAI gayIM / yahA~ na kevala jaina pratimA hI upalabdha hotI haiM, apitu jaina mandiroMke toraNa, nandyAvarta, svastika, aSTamAMgalika evaM jaina zAstroMmeM varNita svapnoMke atirikta aneka jaina kalAke vibhinna upakaraNa bhI prApta hote haiM / yadyapi Aja jasomeM eka bhI jainakA nivAsa nahIM hai / parantu ina Aho! Shrutgyanam Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vindhyabhUmikI jaina-mUrtiyA~ 286 upalabdha kalAkRtiyoMse siddha hai ki kisI samaya yaha jainasaMskRti evaM jainAzrita zilpasthApatyakalAkA pradhAna kendra thA / yahA~se saikar3oM jaina mUrtiyA~ yukta prAnta evaM bhAratake anyAnya saMgrahAlayoMmeM calI gayIM, aura calI jA bhI rahI haiN| tathApi eka saMgrahAlaya-jitanI sAmagrI Aja bhI vahA~para bikharI par3I hai / vahA~kI janatA mUrtiyA~ bAhara le jAne meM isalie kucha nahIM kahatI, ki unheM vizvAsa hai ki jaba cAheM, z2amInase mUrtiyA~ nikAla leNge| mUrti bAhulyake kAraNa, jitanA durupayoga vahA~kI janatA dvArA huA yA spaSTa zabdoMmeM kahA jAya to bhAratIya mUrtikalAkA jitanA nAza, ajJAnatAvaza yahA~kI janatAne kiyA, utanA dussAhasa anyatra saMbhavataH na huA ho / A~khoMse dekha evaM kAnoMse sunakara asahya paritApa hotA hai| kisAnoMke zaucAlayase eka darjanase adhika jaina mUrtiyA~ maiMne uThavAI hoMgI / nAloMpara kapar3e dhoneko zilAke rUpameM evaM sIr3hiyoMmeM, jaina mUrtiyoMkA prayoga Aja bhI ho rahA hai| jasoko galI-galImeM bhramaNakara maiMne anubhava kiyA ki prAyaH pratyeka gRhake nirmANameM kisI-na-kisI rUpameM prAcIna kalA-kRtiyoMkA aicchika upayoga huA hai| inameM adhikAMza jainAzrita kalAke hI pratIka haiM / darjanoM jaina mUrtiyA~ 'khairamAI ke rUpameM pUjI jAtI haiM / kaI gRhoMmeM 'praharI' kA kArya jaina mUrtiyoMko sauMpA gayA hai| sabase bar3A atyAcAra vahA~kI jaina kalAkRtiyoMpara taba huA thA, jaba jasoke kathita mahArAja jIvita the| jasose 'durehA' jAnevAle mArgapara samIpa hI vizAla svaccha jalAzaya hai / isake kinArepara Ajase qarIbana pandraha varSa pUrva eka hAthIkI mRtyu ho gayI thii| vahIMpara vizAla garta khodakara hAthIko gar3avAyA gayA, aura gar3hekI pUrtike rUpameM jasokI bikharI huI prAcIna kalAkRtiyA~, jinakA una dinoMke zAsakako dRSTimeM pattharoMse adhika mUlya na thA, DAla dI gii| inameM adhikAMzataH jaina mUrtiyA~ hI thIM, jaisA ki 'nAgauda' ke bhUtapUrva dIvAna tathA purAtattva premI zrI bhArgavendrasiMhajI "lAla sAhaba'ke kahanese jJAta hotA hai| lAla sAhaba nAgauda evaM jasokI eka-eka iMca bhUmise paricita haiM evaM Aho! Shrutgyanam Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 khaNDaharoMkA vaibhava purAtattvakI, kahA~para kaunasI sAmagrI hai ? Apako bhalIbhA~ ti mAlUma hai / merI bhI Apane bar3I madada kI thii| jasomeM yoM to anekoM jaina pratimAe~ honekA ullekha Upara A cukA hai, parantu una sabhIkA alaga-alaga ullekha na kara kevala unhIM pratimAoMkI carcA karanA upayukta hogA, jo sAmUhika rUpase eka hI sthAnapara ekatra haiM / kucha jaina mUrtiyA~ rAja-bhavanake nikaTa "jAlapAdevI" kA eka mandira hai| isake hAtemeM bahusaMkhyaka jaina pratimAoMke atirikta mAnastambha aura mandiroMke avazeSa par3e hue haiN| prAyaH sabhI katthaI raMgake pattharoMpara utkIrNita haiM / mandirakI dIvAlake pIche tathA vAz2ArakI ora bhI kucha mUrtiyA~ sajAkara rakha chor3I haiM / parantu sabhI mUrtiyA~ jisa rUpameM khaMDita dIkha par3atI haiM, usase to yahI jJAta hotA hai ki samajhapUrvaka inakA saundarya vikRta kara diyA gayA hai| kuchekapara sindUra bhI pota diyA gayA hai| ina mUrtiyoMmeM adhikatara bhagavAn AdinAtha aura pArzvanAthakI haiN| kucha padmAsana haiM, kucha khaDgAsana / bhagavAn AdinAtha aura zramaNabhagavAn mahAvIrakI do adbhuta evaM anyatra anupalabdha pratimAe~ isI samUhameM haiN| inakI vizeSatA nibandhakI bhUmikAmeM A cukI haiM / ataH piSTapeSaNa vyartha hI hai / maMdirase lagA huA choTA-sA makAna hai| isameM saMskRta pAThazAlAke chAtra rahate haiM / isakI dIvAlameM atyanta kalApUrNa 6 jaina mUrtiyA~ lagI huI haiM / kucheka mUrti-vidhAnakI dRSTise anupama evaM sarvathA navIna bhI haiM / prati varSa inapara cUnA potA jAtA hai, 3iMcase Upara cUnekI papar3iyA~ to maiMne svayaM utArI thiiN| vahA~ ke eka musalamAna kArIgarase jJAta huA ki aisI kaI mUrtiyA~ to hamane gRha-nirmANameM lagA dI haiN| aura inake mastakavAle bhAgakI pathariyA~ acchI banatI haiM, ataH hama logoMko aisI gar3hI gar3hAI sAmagrI kAphI mila jAtI hai| Aho! Shrutgyanam Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vindhyamUmikI jaina-mUrtiyA~ 261 1 jAlapAdevI mandira meM praveza karate hI, sAmanevAle cAra avazeSa dRSTi AkRSTa kara lete haiM / inameM tIna to jaina haiM, eka vaidika / mujhe aisA lagatA hai ki tInoM avazeSa bhinna na hokara eka hI bhAvake tIna pRthak aMza haiM | isameM jo bhAva batalAye haiM, ve anyatra milate to haiM, pASANapara nahIM parantu citrakalA meM | tIrthaMkara mahArAjakI yAtrAkA bhAva parilakSita hotA hai / sarvaprathama indradhvaja tadanantara deva devI ( inake mastakapara sundara mukuTa par3e hue haiM ataH devagaNakI kalpanA kI hai) bAdameM tIrthaMkara mahArAja, ( inake cAroM ora samUha batAyA gayA hai) pIche ke bhAgameM zrAvaka vRMda utkIrNita hai / isImeM Age bhagavAnkA samavasaraNa bhI nirdiSTa hai | saubhAgya se yaha saMpUrNa kalAkRti sarvathA akhaMDita baca gaI hai / lambI 4|| fuTa, caur3AI 2|| phuTa hai / jaina mandira ke stambhoM meM tIrthaMkara pratimAe~ khudavAne kI prathA rahI hai, isake udAharaNa svarUpa darjana staMbhAvazeSa yahA~para avasthita haiM / 1 eka vizeSa pratimA 1 isI samUhameM eka sayakSa aMbikAko pratimA bhI dRSTigocara huI / parantu isameM kucha vizeSatA hai / yaha vaha ki nimna bhAgameM yakSa dampati haiM / AmravRkSakA sthAna kAfI laMbA hai, isapara bhagavAn neminAthakI bhavya pratimA suzobhita hai / vRkSa-sthANu ke madhya bhAgameM eka nagna strI vRkSapara car3hatI huI batAI gaI hai / pAsameM eka gufA jaisA gaharA prakoSTha bhI alaga se utkIrNita hai / ina donoM bhAvoM meM rAjImatIkA jIvana hI parilakSita hotA hai| gufAkA saMbaMdha rAjamatIse hai, girinArakI gufA meM rahanekA ullekha jaina sAhitya meM AtA hai / vRkSapara car3hanekA artha, kalpanAmeM to yahI AtA hai ki bhagavAn neminAthake caraNoMmeM jAneko vaha udyukta hai / arthAt muktimArga ke pradarzakakI sevA meM jAneko tatpara hai / kalAkArane sakAraNa hI ina bhAvoMkA pradarzana kiyA hai / isa pratimAko maiMne vahA~ se uThavAkara surakSita sthAnameM pahu~cA dI hai| Aho! Shrutgyanam Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava maMdira ke nikaTa hI eka lakar3IkA kArakhAnA hai, lakar3I ke Dhera meM bhI kaI kalA-kRtiyA~ dabI par3I haiM / kucheka to khaMDita bhI ho gaI haiM, jitanA bhAga bacA hai, yadi sAvadhAnIse kAma na liyA gayA to vaha bhI naSTa ho jAyagA / durga dvArapara bhI jaina pratimAe~ lagI haiN| UparakI dIvAla bhI khAlI nahIM / saMskRta pAThazAlA purAne kile meM lagatI hai / 262 uSNa jalakuNDa yahA~ se 4 pharlAMga dUra eka zivamaMdira hai, vahA~ para bhUmise garama jala nikalatA hai / logoM kA vizvAsa hai ki yaha kaI rogoMko nAza karanevAlA jala hai / isa ora jaba hamaloga gaye to Azcaryacakita raha gaye / jalako rokane ke lie janatAne choTI-sI dIvAra khar3I kara dI hai| isameM jainapratimAoMkI bahulatA hai| nAloMpara bhI tIna choTI-sI mUrtiyA~, logoM ke ArAdhya devatA mAne jAte haiM / prati dina kAfI loga jala car3hAne ke lie Ate haiM / janatAkA vizvAsa hai ki binA inako prasanna rakhe koI kAmakI siddhi nahIM hotI / itanI g2anImata hai ki ye devatA sindUra se alaMkRta nahIM hue, para vastroMse to bhUSita kara hI diye gaye haiM / ye tInoM mUrtiyA~ kramazaH zAntinAtha, mallinAtha aura neminAthakI haiM / yahA~ se hamaloga tAlA kI ora jAnA cAhate the, itane meM kisI kAchIne sUcita kiyA ki mere bagIce meM bhI purAnI pratimAe~ haiM, cAheM to zrApa loga pUjA ke lie le jA sakate haiM / isa bag2Ice meM cAroM ora ghane vRkSoM meM kisI maMdira ke stambhoM kI kIcaka AkRtiyA~ haiM / ye 4 || phuTase kama laMbe-caur3e na hoMge, parantu na jAne kitanI zatAbdiyoM se yahA~para haiM, kAraNa ki 3 aMza to vRkSoM kI jar3oM meM isa prakAra gu~tha gaye haiM, ki unako sarakAnA taka asaMbhava hai / rAmamandira 1 jasameM praveza karate hI prathama rAmamaMdira AtA hai / isake praveza dvArapara hI sayakSa dampatI neminAtha bhagavAnkI mUrti adhiSThita hai / isake donoM ora Aho ! Shrutgyanam Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vindhyabhUmikI jaina- mUrtiyA~ 263 khaDgAsana bhI hai| raktaprastarapara utkIrNita hai / pratimA sarvathA akhaNDita hai / gata varSa kisI ThAkura ke makAna se yaha pratimA upalabdha huI thI aura bAbAjIne yahA~ lagavA dI / mandirake nikaTa eka nAlA par3atA hai / isapara bhI pArzvanAtha khaDgAsanameM haiM / kumAramaTha 1 gA~va se kucha dUra kuhAr3AmaTha nAmaka eka vizAla mandira hai, sambhavataH yaha kumAramaTha hI honA cAhie / yahA~para vistRta phailI amarAI hai / saghana jaMgalakA bodha hotA hai | yahA~ pIpalake nIce bahuta se avazeSa surakSita haiM, isameM jaina pratimAe~ bhI paryApta haiM / yaha mandira nAgara zailIkA hai / kahA jAtA hai ki isameM koI zilotkIrNita lekha bhI hai / para mujhe to dRSTigocara na huA / maThameM kucha TIle haiM / sambhava haiM khudAI karanepara kucha aura bhI purAtatvakI sAmagrI mile / maTha ke pAsa eka bRkSa ke nimna bhAgameM bhagavAn RSabhadevakI pratimA par3I huI hai| ise 'khairamAI' karake loga pUjate haiM / koI bhI vyakti ise sparza nahIM kara sakatA, dUrase hI puSpAdi car3hA dete haiM / pUrva to yahA~para balitaka car3hAI jAtI thI, para abhI banda hai / samasta gA~va ke yaha pradhAna devatA mAne jAte haiM / yahA~para tyauhAra ke dinoMmeM melA bhI lagatA hai| navarAtra meM to paMDe bhI pahu~ca jAte haiM / 1 rAjamandira ke pAsase eka mArga nAlepara jAtA hai, vahA~ sunArake gRhake agrabhAgameM jaina pratimAoM kA samUha vidyamAna hai / Age calanepara purAnI dIvAla ke cihna milate haiN| IMTa bhI guptakAlIna-sI ja~catI haiM / isIpara basa gaI hai / yahA~para eka masjida ke pAsa musalamAnoMkI bastI meM mAnastambhakA 6 phuTakA eka Tukar3A bhI z2amIna meM gar3A hai| cAroMora jaina pratimAe~ utkIrNita haiN| jasoM meM itanI vistRta jaina kalAtmaka sAmagrI bikharI par3I haiM; yadi Aho ! Shrutgyanam Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 khaNDaharoMkA vaimava yahA~para purAtattva vibhAga dvArA khudAI karAI jAya to aura bhI purAtanAvazeSa nikalanekI pUrNa saMbhAvanA hai / jaina purAtattvake pradhAna kendra ke rUpameM jaso kabataka vikhyAta rahA, yaha to nizcita rUpase nahIM kahA jA sakatA / parantu avazeSoMse itanA to kahA hI jA sakatA hai ki 15-16 zatItaka to rahA hI hogA / kAraNa ki 12 zatIse lagAkara 16 zatItakake jainAvazeSa upalabdha hote haiM / yahA~kI adhikatara sAmagrI "enzyanTa monyumenTa priz2arvezana ekTa" dvArA adhikRta nahIM kI gaI hai, yadi kalA premI inakI samucita vyavasthA kareM to Aja bhI avaziSTa sAmagrI cirakAlataka surakSita raha sakatI hai / varnA avaziSTa avazeSoMse bhI hAtha dhonA pdd'egaa| kAraNa ki jise AvazyakatA hotI hai, vaha unakA upayoga Aja bhI kara letA hai / jasose 15 mIlapara 'lakhurabAg2a' nAmaka sthAna pahAr3oMkI godameM hai / jahA~para guptakAlIna avazeSa paryApta saMkhyA meM maujUda haiM / durehAmeM bhI jaina maMdiroMke avazeSa haiM / nAgaudake lAla sAhabase mujhe jJAta huA thA ki lakhurabAg2a aura nacanAke jaMgaloM meM bar3I vizAla jaina pratimAe~ kAfI saMkhyAmeM par3I huI haiM / vahA~para jaina mandiroM ke avazeSa bhI milate haiM / (4) uccakalpa ( ucaharA) prAcIna aura madhyakAlIna bhAratIya itihAsameM isakA sthAna bahuta hI mahattvapUrNa rahA hai / eka samaya yaha rAjadhAnIke rUpameM bhI thA / vAkATaka aura guptakAlIna zilAlekhoMmeM isa nagarakA ullekha "uccakalpa" nAmase huA hai / saMnyAsI hI yahA~ ke zAsaka the| nagarameM paribhramaNa karanepara prAcInatAke pramANa svarUpa anekoM avazeSa dRSTigocara hote haiM / yahA~ ke kAfI avazeSa ( kalakattAke ) inDiyanamyUz2iyamameM haiN| zeSa avazeSoMko janatAne sthAna-sthAnapara ekatrakara, sindUrase potakara khairamAI yA khairadaiyAke sthAna banA rakhe haiN| aba yahA~se anAvazyaka yA Avazyaka eka kaMkar3a bhI haTAnA saMbhava nahIM / jahA~para jaina avazeSa bhI kAfI tAdAdameM milate haiM, ve madhyakAlake haiN| Aho! Shrutgyanam Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vindhyabhUmikI jaina- mUrtiyA~ 265 yahA~ ke eka zaiva mandira meM khaMDita caturviMzatikApaTTa tathA phuTakara jaina mUrtiyA~ haiN| nAlepara bhI eka dIvAla meM kaI devatAoMke sAtha jaina pratimAe~ haiN| nAleke Upara eka TIlA hai, usapara vizeSataH zaiva saMskRtike avazeSoM meM jaina mandiroMke toraNa dvAra stambha evaM kRtiyA~ surakSita haiN| kucheka jaina pratimAe~, anya sthAnoMke samAna, yahA~para khairamAIke rUpameM pUjI jAtI haiM / , yahA~para sabase adhika aura AkarSaka saMgraha hai satI- smArakoMkA / eka sthAna isalie svatantra hI banA huA hai / yahA~ saikar3oM satIke cautare haiM / kuchekapara lekha bhI haiN| bAra-bAra yahA~ se sAmagrI Dhoneke bAda aba aitihAsika evaM zilpakalAkI kucha bhI mUlya rakhanevAlI sAmagrI zeSa nahIM rahI / Ta (5) maihara zAradAmAIke kAraNa maihara vindhya pradeza meM kAfI khyAti prApta kara cukA hai / pratidina kaI yAtrI yAtrArtha Ate haiN| inake saMbaMdha meM yahA~para kaI prakArakI kiMvadantiyA~ bhI pracalita haiM / isapara vizeSa jAnaneke lie "vindhyabhUmike do kalAtIrtha" nAmaka merA nibandha dekhanA cAhie | sthAnIya rAjamahala ke pIche eka devIkA mandira hai / isameM tIna khaNDita jaina-mUrtiyA~ par3I huI haiM / vahA~para eka strIse pUchanepara jJAta huA ki yaha hamArI devIjIke rakSaka haiM, isalie inheM dvArapara hI rahane diyA gayA hai / parama vItarAga paramAtmAkI pratimAoM kA upayoga, ajJAnavaza kisa prakAra kiyA jAtA hai, isakA yaha eka udAharaNa hai / isa mandira ke do phalAMga pIche jAnepara atyanta sundara kalApUrNa aura sarvathA akhaNDita zaiva mandira AtA hai / isa mandira ke cabUtareke pAsa hI khaDgAsanastha jina-mUrtiyA~ haiM / isa maMdirase tIna pharlAMga aura calanepara eka nAlA AtA hai, usapara jainamandirakA caukhaTa aura kalaza, svastika aura nandyAvartta aMkita stambha dRSTigocara hote haiN| ina avazeSoMse jJAta hotA hai ki isake nikaTa kahIMpara jina Aho ! Shrutgyanam Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 khaNDaharoMkA vaibhava mandira rahA hogA / varnA stambha aura caukhaTakI prApti yahA~ kyoMkara hotI ? maihara se kaTanIkI ora jo mArga jAtA hai usapara 'pauMDI' grAma par3atA hai / isameM atIva sundara jaina- mUrtiyA~ prApta huI / isakI saMkhyA 14 se kama na hogI, aura sraNDita pratimAoMkA to Dhera lagA huA hai / prAyaH akhaNDita mUrtiyA~ kalAkI dRSTise sarvAMga sundara haiM / saubhAgyase ekapara 1157 kA lekha bhI upalabdha hotA hai, yaha mUrti saparikara hai / isa lekhakA bahuta-sA bhAga to zastra panAranevAloMne samApta hI kara DAlA hai, jo zeSa raha gayA hai, vaha mUrtiyoM ke samaya nirdhAraNa ke lie upayogI hai / eka hI isa lekhase isa zailI kI anekoM mUrtiyoMkA samaya nizcita ho jAyagA ! mUrtiyoMkI rakSA atyAvazyaka hai / janatAkA dhyAna bhI isa ora nahIM ke barAbara hai | upasaMhAra uparyukta paMktiyoM meM vindhyabhUbhAgake kevala unhIM jainAvazeSoMkA ullekha kiyA gayA hai, jinako maiMne svayaM dekhA hai| abhI andara ke bhAgameM aneka aise nagara haiM, jahA~ke khaMDaharoM meM jaina zilpakalAkI kAfI sAmagrI astavyasta par3I huI hai / mujhe sUcanA milI thI ki pannA, ajayagar3ha, khajurAho, devagar3ha, kAliMjara aura chatarapura ke pAsake khaMDahara bhI isa dRSTi se vizeSa rUpase prekSaNIya haiM / ina sthAnoMpara jaina dRSTise Ajataka samucita adhyayana nahIM huA, balki spaSTa kahA jAya to saMpUrNa purAtattvakI dRSTise abhI isa bhUbhAgako kama logoMne chuA hai| talasparzI adhyayanakI to bAta hI alaga hai| jaina evaM ajaina vidvAnoMke saduprayatnoMse kahIM-kahIM surakSAkI vyavasthA kI gaI hai, para sApekSataH nahIMke samAna hai / vindhya pradeza meM pAI jAnevAlI jaina purAtattvakI sAmagrImeM anya prAntoMkI apekSA vaividhya hai, yahA~para jaina pratimA evaM maMdiroM ke sAtha-sAtha jaina dharmake Aho! Shrutgyanam Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vindhyabhUmikI jaina-mUrtiyA~ kucha praviSTa prasaMgoMkA bhI saphala Alekhana huA hai / ina avazeSoMse jainoMkA vyApaka kalA-prema jhalakatA hai| madhyakAlIna kalAvazeSoMmeM jainAkRtiyoMko yadi alaga kara diyA jAya to yahA~kI kalAtmaka sAmagrI saundaryavihIna aNcegii| mahAn paritApakA viSaya hai ki jainoMkI acchI saMkhyA hote hue bhI isa ora unakI udAsInatA hai| bhAratIya purAtattva vibhAga isa pradezakI ora eka prakArase maunAvalambana kiye hue hai| mUrtiyoMkA, kalAkRtiyoMkA manamAnA upayoga janatA dvArA ho rahA hai| nUtana bhavanakI nIMveM ina avazeSoMse bharI jAtI haiN| navIna gRhoMmeM ye loga mUrtiyoMkA bedhar3aka upayoga karate haiM, para jaba koI kalAkAra vahA~ pahu~cakara sAdhanA karatA hai tava purAtattva vibhAga ise apanI saMpatti ghoSita karatA hai / prAntameM maiM tAtkAlika pradhAna mantrI zrIyuta zrInAthajI mehatA AI0 sI0 esa0 ko dhanyavAda denA apanA parama kartavya samajhatA hU~ / inhoMne merI yAtrAkA prabandha rAjyakI orase karavAyA thaa| 1 aprela 1651] Aho! Shrutgyanam Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho ! Shrutgyanam Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddha-purAtattva C/kakakakakakakakakakakakakakakaka Aho ! Shrutgyanam Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho ! Shrutgyanam Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya-pradezakA bauddha-purAtattva madhyapradezIya zilpa-sthApatya viSayaka kalAvazeSoMke parizIlanase jJAta " hotA hai ki bauddha-saMskRtikA prabhAva isa bhU-bhAgapara, bahuta prAcIna kAlase rahA hai| zilotkIrNita lekha, guphA evaM prastara tathA dhAtu-mUrtiyA~ Adi uparyukta paMktikI sArthakatA siddha karatI haiN| bauddhoMmeM kalAviSayaka naisargika prema zurUse rahA hai| jabalapura z2ileke rUpanAtha nAmaka sthAnapara samrATa azokakA eka lekha pAyA gayA hai / saMbhava hai una dinoM bauddha vahA~ rahe hoM yA usa sthAnakI prasiddhike kAraNa, azokane pracArArtha zikSAe~ vahA~ khudavA dI hoM / yaha lekha usane bauddha honeke 2 // varSa bAda khudavAyA thaa| isase itanA to nizcita hai ki samrATa azoka dvArA madhya pradeza meM bauddha dharmakI nIMva pdd'ii| madhyapradezIya zAsanakI grISmakAlIna rAjadhAnI pacamar3hImeM bhI kucha guphAe~ haiM, jinakA saMbaMdha bauddha dharmase batAyA jAtA hai| ___ maurya sAmrAjyake bAda madhyaprAntapara jina zaktisaMpanna rAjavaMzoMne zAsana kiyA, unameMse adhikatara parama vaidika the / ataH maurya zAsanake bAda bauddha dharmakA vyavasthita pracAra, jaisA honA cAhie thA, na ho pAyA / samasAmayika samIpastha prAdezika purAtana sthApatyoMke anveSaNase phalita hotA hai ki tatrastha zAsana vaidika hote hue bhI, bauddha-saMskRti anunnata nahIM thii| merA tAtparya sA~cI va paravartI bauddha avazeSoMse hai / nAgArjuna ___ kahA jAtA hai ki nAgArjuna barArake nivAsI the| ye bauddha dharmake vidvAn , poSaka evaM pracAraka AcArya to the hI sAtha hI mahAyAna saMpradAyakI mAdhyamika zAkhAke stambha bhI the / ye mahAkavi azvaghoSakI paramparAke "zrI prayAgadatta zukla, hozaMgAbAda-huMkAra, pR0 86 / Aho! Shrutgyanam Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 khaNDaharoMkA vaibhava camakIle nakSatra the / darzanazAstra evaM AyurvedameM inakI abAdhagati thii| bhAratIya Ayurveda-zAstrameM rasa dvArA cikitsA karanekI paddhatikA sUtrapAta, inhIMke gaMbhIra anveSaNakA pariNAma hai / paM0 jayacandra vidyAlaMkArane azvaghoSake 'harSacarita'ke AdhArapara likhA hai ki nAgArjuna dakSiNa-kosala (chattIsagar3ha) ke rAjA sAtavAhanake mitra the / cInI paryaTaka zyuAna cuAGne bhI AyurvedameM pAraMgata bodhisattva nAgArjunakA bahumAna pUrvaka smaraNa kiyA hai | bANa kavi bhI isakA samarthana karate haiM / isalie inakA kAla IsvIkI dUsarI zatAbdIse pIche nahIM jA sakatA / yahA~para prazna yaha upasthita hotA hai ki nAgArjuna aura siddhanAgArjuna eka hI the yA pRthak ? paM0 jayacandra vidyAlaMkArane donoMko eka hI mAnA hai / jaina sAhityameM siddha nAgArjunakA varNana vizada rUpameM AyA hai / mUlataH ve saurASTrAntargata DhaMkagirike nivAsI va AcArya pAdaliptasUrike ziSya the / inakI bhI Ayurveda evaM vanaspati zAstrameM adbhuta gati thii| rasasiddhike lie inhoMne bar3A parizrama kiyA thA / sAtavAhana inako sammAnakI dRSTise dekhatA thA; para yaha sAtavAhana chattIsagar3hakA na hokara, pratiSThAnapura-paiThana (nAzikake samIpa) kA thaa| donoM nAgArjunake jIvanakI viziSTa ghaTanAoMko gaMbhIratApUrvaka dekheM to AMzika sAmya parilakSita hotA hai| tantraviSayaka yogaratnamAlA aura sAdhanAmAlA vagairaha kucha granthoM meM paryApta bhAva-sAmya hai; para jahA~taka bhASAkA prazna hai, ina granthoMke racayitA nAgArjuna hI jAna par3ate haiM; kyoMki siddhanAgArjunake samaya jaina saMpradAyameM apane bhAvako saMskRta bhASAmeM vyakta karanekI praNAlI hI nahIM thii| mere jeSThaguru-bandhu muni zrI maMgalasAgarajI mahArAja sAhabake grantha saMgrahameM nAgArjuna kalpa nAmaka eka hasta likhita prati hai, usameM bhAratIya rasa-cikitsA evaM aneka prakArake mahattvapUrNa va Azcaryajanaka rAsAyanika prayogoMkA saMkalana hai| isakI bhASA prAkRta mizrita apabhraMza hai / yaha kRti bhAratIya vAGmayake amararatna / Aho! Shrutgyanam Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA bauddha- purAtatva 301 siddhanAgArjunakI honI cAhie, kyoMki prAkRta bhASA meM honese ho, maiM ise unakI racanA nahIM mAnatA, para kalpa meM kaI sthAnoMpara pAdaliptasUrikA nAma bar3e sammAna ke sAtha liyA gayA hai, jo inake saba prakAra se guru the | prazna rahA apabhraMza pratilipikA, isakA uttara bhI bahuta sarala hai / atyaMta lokapriya kRtiyoM meM bhASAviSayaka parivartana honA svAbhAvika bAta hai / nAgArjuna aura siddhanAgArjuna bhAratIya itihAsakI dRSTise vivecanakI apekSA rakhate haiM / ubhaya- sAmya, samasyAko aura bhI jaTila banA detA hai / siddhanAgArjuna ke jIvana paTapara ina granthoMse prakAza par3atA hai, prabhAvakacaritra, vividhatIrthakalpa, prabandhakoSa, prabandhacintAmaNi, purAtana prabandhasaMgraha aura piNDavizuddhikI TIkAe~ Adi / bauddha nAgArjuna, rAmaTeka meM rahA karate the| Aja bhI vahA~ eka aisI kandarA hai, jisakA saMbaMdha, nAgArjuna se batAyA jAtA hai / " cInI pravAsI kumArajIva nAmaka vidvAnne nAgArjuna ke saMskRta caritakA anuvAda, cInI bhASA meM san 405 I0 meM kiyA thA " ( ratnapura zrI viSNumahAyajJa smAraka grantha pR0 81) | madhyapradeza ke prasiddha anveSaka sva0 DAkTara hIrAlAlajI ne nAgArjunapara nimna paMktiyoM meM apane vicAra vyakta kiye haiM "strISTIya tIsarI zatAbdI meM anyatra yaha siddha kiyA gayA hai ki vidarbha dezake eka brAhmaNakA lar3akA rAmaTekakI pahAr3I para mautakI pratIkSA karaneko bheja diyA gayA thA, kyoMki jyotiSiyoMne usake pitAko nizcaya karA diyA thA ki vaha apanI Ayuke sAtaveM barasa mara jAyagA / yaha bAlaka rAmaTekake pahAr3akI eka khoha meM naukaroMke sAtha jA TikA / akasmAt vahA~ se khasarpaNa mahAbodhisattva nikale aura usa bAlakakI "sva0 DaoN0 hIrAlAla - madhyapradezIya bhaugolika nAmArtha- paricaya pRSTha 12-13 / Aho! Shrutgyanam Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 khaNDaharoMkA vaibhava kathA sunakara Adeza kiyA ki nAlendra vihArako calA jA, vahA~ jAnese mRtyuse baca jaavegaa| nAlendra athavA nAlindA magadha dezameM bauddhoMkA eka bar3A vihAra tathA mahAvidyAlaya thA / usameM bhartI hokara yaha barArI bAlaka atyaMta vidvAn aura bauddhazAstra-vettA ho gyaa| isake vyAkhyAna sunane ko aneka sthAnoMse nimantraNa aaye| unameMse eka nAga-nAginiyoMkA bhI thA / nAgoMke dezameM tIna mAsa rahakara usane eka dharma-pustaka nAgasahasrikA nAmakI racI aura vahIMpara usako nAgArjunakI upAdhi milI, jisa nAmase aba vaha prakhyAta hai| rAmaTeka pahAr3ameM abhItaka eka kandarA hai jisakA nAma nAgArjuna hI rakha liyA gayA hai|" uparyukta paMktimeM varNita samasta vicAroMse maiM sahamata nahIM huuN| isapara svatantra nibandhakI hI AvazyakatA hai; para hA~, itanA avazya kahanA par3egA ki nAgArjunane apanI pratibhAse vidvadjagatko camatkRta kiyA hai / 84 siddhoMkI 2 sUciyoMmeM bhI eka nAgArjunakA nAma hai, para ve kAlakI dRSTi se bahuta bAda par3ate haiN| alaberunI nAgArjunake lie isa prakAra likhatA hai "rasavidyAke nAgArjuna nAmaka eka khyAtiprApta AcArya the, jo somanAtha (saurASTra) ke nikaTa daihakameM rahate the, ve rasavidyAmeM pravINa the, eka grantha bhI unane isa viSayapara likhA hai / ve hamase 100 varSa pUrva ho gaye haiN|" alaberunIkA uparyukta ullekha kucha aMzoMmeM bhrAmaka hai| mujhe to zrI hajArIprasAda dvivedI-'nAtha sampradAya' pR0 26, alaberunIne inhIM nAgArjunako siddhanAgArjuna mAna liyA hai, jo spaSTataH unakA bhrama hai| durgAzaMkara ke0 zAstrI--aitihAsika saMzodhana, pR0 468 / Aho! Shrutgyanam Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA bauddha-purAtattva 303 aisA lagatA hai ki usane sunI huI paramparAko hI lipibaddha kara diyA aura vahI Aja hamAre lie aitihAsika pramANa ho gayA / jahA~taka rasavidyAke vidvAn va saurASTra ke daihika nivAsI honekA prazna hai, maiM sahamata hU~, jainasAhitya nAgArjunako DhaMkagirikA nivAsI, pramANita karatA hai, jo somanAthake nikaTa na hote hue bhI saurASTra-dezameM to hai hI / somanAthake nikaTa likhanekA tAtparya yaha honA cAhie ki una dinoM unakI khyAti kAfI bar3hI huI thI, yahA~taka ki somanAthake nAmase saurASTrakA bodha ho jAtA thA, isalie alaberunIne bhI vaisA hI likha diyA / rasazAstrake AcArya bhI DhaMkavAle nAgArjuna hI the / aba prazna raha jAtA hai daihika aura DhaMkake sAmyakA / daihika yA aise hI nAmakA koI grAma somanAthake nikaTa hai yA nahIM ? DhaMka somanAthase kitanA dUra par3atA hai, isake nirNayapara hI Age vicAra kiyA jA sakatA hai / ina paMktiyoMse itanA to siddha hI hai ki alaberUnI bhI rasazAstrI nAgArjunako saurASTrakA mAnatA hai / jisa granthakI carcA usane kI hai, merI rAyameM vaha nAgArjunakalpa hI honA caahie| ___ alaberunIne jo samaya diyA hai vaha navama zatIkA anta bhAga par3atA hai| yahI unakA bhrama hai / isa bhramakA bhI eka kAraNa merI samajhameM AtA hai vaha yaha ki 84 siddhoMmeM nAgArjunakA bhI nAma AtA hai, isakA samaya alaberunIke ullekhase milatA-julatA hai| nAgArjunake nAma-sAmyake kAraNa hI alaberunose yaha bhUla ho gaI jAna par3atI hai / siddhoMkI sUcIvAle nAgArjuna Ayurvedake jJAtA the, yaha ajJAta viSaya hai| uparyukta vivecanase siddha hai ki koI eka nAgArjuna rasataMtrake AcArya ho gaye haiM aura unakA Ayurveda-jagatmeM mahAn dAna bhI hai| suzrutake TIkAkAra DalhaNakA mata hai ki suzrutake prasiddhakartA nAgArjuna hI haiM / rasavRnda aura cakrapANi likhate haiM ki amuka pATha nAgArjunane kahe haiN| mAdhavake TIkAkAra vijayarakSitane nAgArjuna kRta ArogyamaMjarIke kaI uddharaNa Aho ! Shrutgyanam Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 khaNDaharoMkA vaibhava uddhRta kiye haiM' / rasaratnAkara aura kattapuTala nAgArjunakI racanA mAnI jAtI hai / alaberunIkI bhrAmaka paramparA ke AdhArapara gujarAtake zodhaka zrI durgAzaMkara bhAI zAstrIne tIsare - AyurvedajJa -- nAgArjunakI kalpanA kI hai, para uparyukta vivecanake bAda isa kalpanAkI guMjAyaza nahIM rahatI / vAkATaka vAkATakoMkA sAmrAjya buMdelakhaMDa se lagAkara khAnadezataka phailA huA thA / sva0 kAzIprasAda jAyasavAlane isakA mUla sthAna vAkATa sthira kiyA hai, jo vartamAna meM or3achA rAjyAntargata hai / nAgavaMzI rAjA bhavanAgakA dauhitra rAjA rudrasena thA / inako nAnAse rAjyAdhikAra prApta hue the / isa vaMza ke rAjAoMke tAmrapatra madhyapradeza ke sivanI, bAlAghATa, amarAvatI aura chindavAr3A jile se prApta hue haiM / inakI rAjadhAnI 'purikA"pravarapura meM thI / vartamAnakA paunAra hI prAcIna pravarapura jAna par3atA hai / yahA~para prAcIna avazeSa aura sikke bhI cAturmAsa meM mila jAte haiM / yahA~ jaina mUrtiyA~ evaM madhyakAlIna lekha bhI mile haiN| mujhe kuchekakI chApeM bAbU pArasamalajI sarApha ema0 e0, ela-ela0 bI0 dvArA prApta huI thIM / magadhake samrAT candragupta (dvitIya) ne svaputrI prabhAvatI gupta rudrasenako byAhI thI, durgAzaMkara ke0 zAstrI - aitihAsika saMzodhana, pR0 468 / janarala kaniMghama ke matAnusAra vardhA nadIkA pUrvI bhAga vAkATaka rAjya thA aura saMbhavataH unakI rAjadhAnI bhadrAvatI - bhAMdaka thI / prazastiyoM meM 8 vAkATaka narezoMke nAma milate haiM / ajaMTAmeM vAkATaka vaMzakI jo prazasti hai, usake anusAra vAkATakoMne apane nikaTavarttI nimna rAjAoM ko jItA thA -1 kuMtala ( mahArASTrakA dakSiNa bhAga ) 2 avantI, 3 kaliMga, 4 kosala, 5 trikUTa ( thAnA jilA ), 6 lATa ( dakSiNa gujarAta ), 7 Andhra ( vAraMgala ) / Aho! Shrutgyanam Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA bauddha - purAtattva 305 jisakA putra pratApI pravarasena (dvitIya) huA (san 440) ajaMTA ke eka guphA - lekhase siddha hai ki aMtima rAjA harisena (san 525 ) ke AdhIna gurjara, kaliMga, trikUTa, kosala aura Andhra the / kosalakA tAtparya chattIsagar3ha se hai / kozalA mekalA mAlavAdhipatibhirabhyarcitazAsanasya dakSiNa ke caulukyoMne vAkATaka sAmrAjyako samApta kiyA / rAjA pulakezI (san 110) bar3A pratApI vyakti thA / ajaNTA kI guphAe~ sadAkAlase barArake antargata rahI haiM / unake nirmANa meM madhyaprAntake rAjAoMke bhI sotsAha bhAga liyA thA / ajaMTA, vartamAna kAlameM varArakI sImAse sAtaveM mIlapara avasthita hai / kula milAkara 26 guphAe~ haiM / inameM kucha caitya evaM vihAra haiM / guphAoMkI paridhi pUrva se pazcimakI ora 600 gajameM hai / yadyapi inakA nirmANa eka hI samaya meM nahIM huA, pratyuta IsvI san pUrva 200 se san 700 taka hotA rahA / 8-12-13 guphAe~ sarvaprAcIna haiM / 6 aura 7 pA~cavIM zatAbdI kI haiN| saMkhyA 1-5-14-26 guphAoM kA nirmANakAla san 500-650 IsvI takakA hai / 1 saMkhyAvAlI sabase bAdakI hai / saMkhyA 16 meM vAkATaka rAjAkA lekha utkIrNita hai / adhikAMza citra aura mUrtiyA~ bhagavAn buddha ke caritra se saMbaMdha rakhatI haiM, jinakA varNana jAtakoM meM AyA hai / 16 vIM guphA meM buddha ke 7 citra haiM / prANacakra, vijayAvataraNa, kapilavastu pratyAgamana, rAjyAbhiSeka, apsarA, mahAhaMsa, gandharva, mAtRpoSA zivike dAtRtva ke bhI dRzya hai / naM0 1meM rAja1 naitika citra samrAT pulakezI vikramAdityakA hai| pulakezIkA sambandha IrAnake samrAT se thA / isa guphA meM jo citra hai, usameM IrAnake dUta dvArA pulakezIko naz2arAnA diyA gayA hai / yaha raMgIna citra isa prakAra hai : "pulakezI gaddI biche hue siMhAsanapara lambA golAkAra takiye ke sahAre Aho! Shrutgyanam Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 khaNDaharoMkA vaibhava baiThA hai | pIche striyA~ paMkhA aura caMvara lekara khar3I haiN| anya paricAraka strI aura puruSa kucha baiThe haiM aura kucha khar3e haiM / rAjAke sAmane bAyIM ora eka bAlaka (rAjakumAra) aura ve musAhiba baiThe haiM / rAjA hAtha uThAkara mAno IrAnI dUtase kucha kaha rahA ho / rAjAke sirapara mukuTa, galemeM bar3e-bar3e motiyoMkI mAlA ( sAthameM mANika bhI lage haiM ), usake nIce jar3AU kaMThA, hAthoMmeM bhujadaNDa aura kar3e haiM / yajJopavIta ke sAthapara pacalar3I motiyoMkI mAlA, pravara granthiyoM ke sthAnapara 5 bar3e motI, kamara meM ratnajar3ita karadhanI hai / ghuTane ke Uparataka kAchanI pahane hai, sArA zarIra khulA huA hai aura dupaTTA sameTakara takiye ke sahAre hai / zarIra pracaNDa gorA aura puSTa hai / puruSa jo vahA~para haiM, sabhI ekamAtra dhotI pahane hue haiM / dAr3hI aura mUcheM bhI nahIM haiM / striyoMke zarIrapara sAr3I aura stanoMpara paTTiyA~ ba~dhI haiM / rAjAke sAmane IrAnI dUta hAtha meM motiyoMkI mAlA lekara bheMTa kara rahA hai / usake pIche dUsarA IrAnI hAthameM botalake samAna vastu liye khar3A hai| tIsarA hAtha meM thAla liye khar3A hai, cauthA bAhara se kucha vastue~ lekara dvArameM praveza kara rahA hai | usake pAsa jo khar3A hai, usake kamara meM talavAra hai / dvArake bAhara kucha IrAniyoM ke sAtha anya darzaka bhI khar3e haiM, pAsa hI ghor3e bhI / IrAniyoMke sAre zarIrapara vastra haiM / sirapara IrAnI TopI, kamarataka aMgarakhA, cuzta paijAmA, pairoM meM moje bhI haiN| sabake dAr3hI aura mUcheM haiM / darabAra meM sundara bichAyata hai aura pharzapara sundara phUla bikhare haiM / siMhAsana ke Age pIkadAnI aura usake pAsa hI eka caukIpara pAnadAna aura anya pAtra rakhe haiM | dIvAleM sundara banI haiN| ( Plate No. 5 ) ajaNTAkI citrakArokA nirmANa itanA sucAru hai, zailI zuddha aura pariSkRta hai / namUne aura Adarza vividha haiM / raMga prayoga itanA AnandadAyaka hai ki ina citroMkI barAbarI saMsArake anya citra nahIM kara sakate / yahA~kI citrakArImeM jIvana hai / manuSyoMke cehare unakI mAnasika Aho ! Shrutgyanam Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA bauddha- purAtattva 307 avasthA prakaTa karate haiM / aMga ceSTAse bhare haiM / phUla praphullita aura vikasita haiM / pakSI ur3a rahe haiM, pazu apanI svAbhAvikatA se kUda rahe haiM, lar3a rahe haiM yA bhAra uThAye jA rahe haiM / DA0 Dubelane isa yuga ke viSaya meM likhA hai - The Vakatakas reigned over an Empire that occupied a very Central Position and it is through this dynasty that the high Civilization of the Gupta Empire and the Samskrit Culture in particular, spread throughout the Deccan. Between 400 and 500 the Vakatakas occupied a prominent position, and that we may say that "In the History of the 5th Centuary is Centuary of the Vakatakas. gupta-rAjavaMza ke samaya meM bauddhoMkI bar3I unnati huI thI / zilpa- sthApatya aura sAhityakA vikAsa usa samaya khUba huA thA / madhyaprAnta bhI usa samaya bauddha saMskRtise prabhAvita thaa| cInI yAtrI zyUAn - cuAG 636 I0 meM madhya- prAnta meM bhramaNa karate hue, bhadrAvatI bhI AyA thA / usa samaya bhadrAvatI meM use eka sau saMghArAma mile, jinameM 14 sau bhikSu rahate the / usa samaya vahA~kA somavaMzI rAjA bauddha dharmAnuyAyI thA / uparyukta cInI yAtrIne apane granthameM prAnta aura rAjadhAnIkA jo varNana kiyA hai, vaha aitihAsika dRSTise mahattvapUrNa hai / vaha likhatA hai ki 'kozala dezakI rAjadhAnI sAta mIlake ghere meM hai / 5 vizAla parvatoMpara kucha guphAe~, sAdhu aura unake sahayogiyoM ke nivAsArtha banAI gaI hai' / prAntameM bauddha dharmake jo avazeSa pAye gaye haiM, unake AdhArapara niHsaMdeha kahA jA sakatA hai ki 12vIM zatAbdItaka bauddha dharmakA pracAra, madhyaprAnta aura barAra meM thA / kaniMghama sA0 ne cA~dA jileke bhANDaka bhadrAvatIko hI pATanagara mAnA hai / cA~dA jilemeM yaha sthAna, barorAse uttara meM veM mIlapara avasthita 8 Aho ! Shrutgyanam Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 khaNDaharoMkA vaibhava hai| cInI yAtrI dvArA varNita bhadrAvatI yahI hai| yAtrIne jina guphAoMkA varNana kiyA hai, ve yahA~se eka mIlakI dUrIpara haiM aura isa samaya bIjAsana nAmaka guphAke nAmase vikhyAta haiM / eka hI pahAr3I kATakara ye guphAe~ banAI gaI haiN| eka sIdhI tathA bagalameM choTo galiye nikAlakara, isa prakAra eka hI guphAko tIna guphAoMkA rUpa de diyA gayA hai| tInoM guphAoMke mukhya garbhagRhameM bhagavAn buddhakI vizAla pratimAe~ utkIrNita haiN| sAmane ke bhAgameM jAte hue dAhinI ora eka choTI-sI koTharI hai, jisameM tIna cAra vyakti saralatApUrvaka raha sakate haiN| parantu vAyukA praveza yahA~ aba saMbhava nahIM jAna pdd'taa| guphAke Urdhva bhAgameM cAra bar3e chidra dikhalAI par3ate haiM / saMbhava hai vAyu pravezArtha nirmANa kiye hoMge, para aba to banda-se ho gaye haiM / guphA ke Upara jo pahAr3IkA bhAga hai, vaha jyAdA U~cA nahIM hai / ataH vAyu-pravezArtha chidra banAnA bhI svAbhAvika hai| buddha bhagavAnkI pratimAe~ kalAkI dRSTise to mUlyavAn haiM, para AvazyakatAse adhika sindUra laga jAnese kalAtmAkA sAkSAtkAra nahIM hotaa| yahA~ prazna uThatA hai ki ina guphAoMkA nirmAtA kauna thA ? tatrastha eka zilAlekhameM vahA~ ke bauddha rAjA sUryaghoSa dvArA bauddha mandira banavAye jAnekA varNana hai / isa rAjAkA putra mahalake zikharaparase gira gayA thaa| usIkI smRti ke lie yaha guphAmaMdira banavAyA gyaa| sUryaghoSake pazcAt udayana aura tadanantara bhavadevane sugatake mandirakA jIrNoddhAra kiyA' / eka samaya bhadrAvatI nagarI bauddhasaMskRtikA vizAla kendra thaa| cInI yAtroke varNanase jJAta hotA hai ki vahA~ 14 sau bhikSu nivAsa karate the| Aja bhI vahA~ bhUmimeM adhagar3e gRha paryApta parimANameM vidyamAna haiN| yadi vahA~ khanana kiyA jAya to niHsaMdeha bauddha saMskRti evaM zilpakalAke mukhako ujjvala karanevAle, atItake bhavya pratIka prApta honekI pUrNa saMbhAvanA hai / cAturmAsake bAda kaI sthAnoMpara 'rAya bahAdura sva0 DA0 hIrAlAla-madhya pradezakA itihAsa pR0 13 / Aho ! Shrutgyanam Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA bauddha-purAtatva 306 pAnI se jamIna dhula jAne se gar3he gar3hAye patthara nikala par3ate haiM / kRSijIvI apane khetoM meM kUpa yA bAr3a ke lie miTTI khodate haiM, to jaina aura bauddha mUrtiyA~ tathA tatsaMbaMdhI avazeSa mila jAte haiM, kAraNa ki bhadrAvatImeM cAroM ora choTebar3e bahusaMkhyaka avazeSa TIle haiN| kucha aise bhI haiM jinake Upara makAna ke cihna parilakSita hote haiM / yahA~para prAsaMgika rUpase eka bAta ke ullekhakA lobha saMvaraNa nahIM kiyA jA sakatA / vaha yaha ki vartamAna jina-mandira ke pazcAt bhAgameM sarovara tIrapara eka TIlemeM eka darjana se adhika bauddha mUrtiyA~, jinameM avalokitezvara evaM vajrayAnakI tArA bhI sammilita hai-- adhagar3hI, 1636 meM, maiMne dekhI thI / inameM se kuchekapara "ye dhammA hetu pabhavA" bauddha dharmakA mudrAlekha khudA huA thA / inakI lipi dasavIM zatI ke mahAkosalIya tAmrapatra evaM zilotkIrNita lekhoMse milatI-julatI hai / ina avazeSoM meM se mujhe 10 iMca laMbI sphaTika ratnakI tArAdevIkI eka tAntrika pratimA bhI prApta huI thii| isapara bhI lekha khudA huA hai jo vizuddha devanAgarIkA pratIka jAna par3atA thA / yahA~para saikar3oMkI saMkhyA meM bauddhAvazeSa to upalabdha hote hI haiM, parantu bhadrAvatIke cAroM ora 20 mIlataka avazeSa bikhare par3e haiM / barorAkI nagarapAlikA sabhA dvArA saMrakSita udyAnameM bhI bauddha mUrtikalA ke pratIka sajAkara rakhe gaye haiM / inakI samucita vyavasthAkA qataI prabandha nahIM hai / eka zilpa- jo bhagavAn buddhakI ghora vairAgya dazAkA sUcaka hai, bar3A hI sundara aura kalApUrNa hai / barorA aura bhadrAvatIke bIca eka grAmameM mujhe ThaharanekA avakAza milA thA / nAma to vismRta ho gayA hai / vahA~ ke grAmINoMne kaI bauddha mUrtiyoMse eka cabUtarA banA DAlA hai / 3 darjana se adhika mUrtiyA~ cabUtarepara bhI rakhI bhI haiM, jinako loga "khA~r3A deva" karake mAnate haiM, vastutaH ve bhUmisparza-mudrAstha buddhadeva hI haiN| merA vizvAsa hai ki uparisUcita bhU-bhAgakA anveSaNa karanepara bhadrAvatI meM itihAsa ke sAdhana mila sakate haiM / bAlApura tAluke meM pAturake samIpa pahAr3Ipara jo guphAe~ utkIrNita haiM, Aho! Shrutgyanam Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 khaNDaharoMkA vaibhava unakA bhI saMbaMdha bauddhoMse honA cAhie / yadyapi padmAsanastha pratimAoMke kAraNa kucha loga ise jaina guphA prasiddha karate haiN| somavaMzake paravartI zAsakoMke sAtha gupta nAma bhI jur3a gayA / jisase itihAsakAroMne inakI parigaNanA inake pichale guptoMmeM kara lii| barAra prAntameM bauddha dharmase saMbaMdhita avazeSa milate haiM, ve uparyukta vaMzake kAraNa hI / madhyapradezako sImApara avasthita 'ajaNTA'kI guphAe~ bhI avismaraNIya haiM / inakA vikAsa bhI kramika rUpase huA thaa| somavaMzI narezoMke samaya ajaNTAke bauddha zramaNoMkA AvAgamana barArameM nizcita rUpase hotA rahA hogA / janatA bhI unake upadezoMse anuprANita hotI rahI hogii| somavaMzI zaiva kaba hue ? somavaMzIya zAsaka zrIpura-sirapura (jilA rAyapura) meM Aye to bauddha the yA zaiva, yaha eka samasyA hai / sva0 DA0 hIrAlAlajIkA mata hai ki ve bhadrAvatImeM hI zaiva ho gaye the aura bAdameM unhoMne apanI rAjadhAnI mahAnadIke kinAre zrIpura meM sthAnAntarita kI / maiM DA0 sAhabake isa kathanase sahamata nahIM huuN| merA to yaha dRr3ha vizvAsa hai ki somavaMzI pAMDava zrIpura Aneke bAda bhI kucha kAlataka bauddha bane rahe, jaisA ki sirapura va tatsannikaTavartI jaina eNTIkverI, disambara 1650, pR0 36-40 / "madhyapradezakA itihAsa" pRSTha 23 / "duga bahuta prAcIna sthAna hai / yahA~para eka buddhakI mUrti tathA aise kaI cihna mile haiM, jinase jAna par3atA hai ki yahA~ bauddhamatakA bar3A pracAra thA / pAlI akSaroM meM (bhASAmeM ) yahA~para eka lekha bhI milA thA" druga-darpaNa pR0 73 / Aho! Shrutgyanam Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA bauddha- purAtatva 311 I pradeza sthita purAtana bauddhAvazeSa va eka zilotkIrNa' lekhase siddha hotA hai bauddhadharmakA mudrAlekha tatkAlIna vaidika va jaina pratimAoM meM bhI pAyA jAtA hai, jo bauddhoMke vyApaka pracAra ke udAharaNa haiM / isa kalpanAke pIche aitihAsika tathya hai, vaha yaha ki AThavIM zatAbdI bAdakI yahA~para aneka bauddha pratimAe~ pAI gaI haiN| unameMse jo gandhezvara maMdirastha prastara mUrtiyA~ haiM, unakI racanAzailI mahAkosalIya mUrtikalA ke pratIka-sama hotI huI bhI, parikarAntargata prabhAvalI para guptakAlIna lekhanoMkA spaSTa prabhAva hai / dhAtu- mUrtiyA~ bhI uparyukta prabhAva se achUtI nahIM haiM / ubhaya prakArakI katipaya pratimAoM para ye dhammA hetu bhavA aura deya dhammo'yam bauddha mudrAlekha utkIrNita haiM / inakI lipi aSTama zatIke bAdakI hai| aise hI lekhoMko dekhakara zAyada start format ne likhA hai ki azoka ke samaya ke lagabhaga eka sahasra varSa pIche kI mUrtiyA~ bher3AghATa aura tripurA meM pAI jAtI haiN| para DAkTara sAhabakA yaha kathana bhI sarvAMzataH satya nahIM ThaharatA, kAraNa ki tripurI meM avalokitezvara aura bhUmi- sparza mudrAsthita buddhadeva kI, jo mUrtiyA~ mujhe upalabdha huI haiM, ve kalacuri kAlIna madhyakAlakI sundaratama kRtiyA~ haiM / arthAt inakA racanAkAla 11 vIM zatI bAdakA nahIM ho sakatA / avalokitezvarakI agrapaTTikApara jo lekha utkIrNita hai, usakI lipi mahArAjA dhaMgake tAmrapatroM se paryApta sAmya rakhatI hai / niSkarSa ki bhale hI sAhityika pramANoMse pramANita na ho ki bauddha dharmakA astitva mahAkosala meM 11 vIM zatItaka thA, parantu purAtattva ke prakAzase to yaha mAnanA hI par3egA ki 11vIM zatIke madhya bhAgataka na kevala mahAkosala meM hI apitu, tatsamIpastha vindhyapradezameM bhI AMzika rUpa se bauddha saMskRti jIvita thI, jisake pramANasvarUpa candelakAlIna avalokitezvarakI pratimAko rakhA jA sakatA hai| I 'jarnala Apha di rAyala eziyATika sosAyaTI 1605 pR0 624-26| 2 madhyapradezakA itihAsa pR0 12 / Aho! Shrutgyanam Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 khaNDaharIkA vaibhava bauddhaparamparAke itihAsase spaSTa hai ki jahA~ kahIM bhI bauddha dharma phailA, vahA~ dezakAlakI paristhitike anusAra, usakI tAntrika paramparA bhI kramazaH phailI / aisI sthitimeM mahAkosala isakA apavAda nahIM ho sakatA / yadyapi adyAvadhi yaha nirNIta nahIM kiyA jA sakA hai ki mahAkosala meM bhI bauddhoMkI tAntrika paramparA sArvatrika prasiddhi prApta kara cukI thI, na adhika bauddha sAhityikoMne hI isapara prakAza DAlA hai, kintu samasAmayika sAhityake talasparzI adhyayana va anveSita kalAkRtiyoM ke AdhArapara, binA kisI saMkocake kahA jA sakatA hai ki mahAkosala meM bhI kisI samaya na kevala bauddha-mAnya tantra-paramparA hI pracalita thI, apitu unake bar3e-bar3e sAdhanA-sthAna bhI bana cuke the, vaha isa prakAra janajIvanameM ghula-mila gaI thI ki bar3e-bar3e kaviyoM aura dArzanikoM takako isa dhArApara pratibandha lagAnekI AvazyakatA pratIta huI thI / bhAratIya tAntrika paramparAkA anveSaNa mujhe yahA~ nahIM karanA hai, mujhe to kevala mahAkosalameM vikAseta tAntrika paramparAke pracArameM bauddhoMkA dAna kitanA hai ? yahI dekhanA hai| mahAkosalakA sAMskRtika anveSaNa tabataka apUrNa rahegA jabataka bhavabhUtike sAhityakA bhalIbhA~ti adhyayana nahIM ho jaataa| kabhI kamI eka sAdhAraNa ghaTanA bhI, ghaTanA vizeSake sAtha saMbaMdha nikala Anepara, itihAsakI ulajhI huI samasyA, saralatApUrvaka sulajhA detI hai| bhavabhUti, bauddhoMke tAntrika paramparAke vikAsakA pUrA itihAsa upasthita kara dete haiM / somavaMzI nareza bhANDakameM rahe tabataka bauddha the| sirapura Aneke kucha samaya pazcAt zaiva hue; jaba mahAkosalameM inhoMne apanI rAjadhAnI parivartita kI, usa samaya ve tAntrika paramparA bhI sAtha lAye / bhadrAvatImeM sause adhika saMghArAmoMkI carcA zyUAna-cuAGane apane bhramaNa-vRttAMtameM kI hai / sirapurake samIpa turaturiyAmeM bhI bauddha bhikSuNiyoMkA svatantra maTha sthApita kiyA gayA thaa| ye vihAra tantra-paramparAzUnya nahIM the / astu / Aho! Shrutgyanam Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA bauddha-purAtattva . abhinava gaveSiyoMne nizcita ghoSaNA kI hai ki AThavIM zatAbdIke mahAkabi bhavabhUti padmapura (jilA bhaMDArA, AmagA~va sTezanase 1 mIla) ke nivAsI the / jisa padmapurakA ullekha kavine vIracaritrake prathama aMkameM kiyA hai vaha uparyukta padmapura hI jAna par3atA hai / padmapurake nikaTa Aja bhI eka choTIsI pahAr3I hai, jisakI prasiddhi bhavabhUtikI ToriyAke nAmase hai / kucha avazeSoMko rakhakara unheM bhavabhUtike rUpameM pUjate haiN| mAlatImAdhavameM bhavabhUtine apane samayakI tAntrika paramparAkA jo citra khIMcA hai, vaha samasAmayika aitihAsika pRSTha-bhUmise phalita hotA hai| una dinoM mahAkosala meM bauddha va zaiva tAntrikoMkA bAhulya thA / ApasI prema bhI thaa| bhavabhUtine uparyukta nATakameM bauddhoMke tAntrika samAjakI Antarika dazAkA vivaraNa diyA hai / vizeSakara parivAjikA kAmandakIkA caritra bauddha bhikSuNIke sarvathA pratikUla hai, jo bauddhoMkI bhagna dazAkA sUcaka hai| vaha mAlatIko unakI saubhAgya vRddhi ke lie zivapUjArtha, caturdazIke dina puSpa cunanetakako bhejatI hai| inhIMkI eka ziSyA saudAminI bauddhadharmakA parityAga kara kisI adhorI aghoraghaNTakI celI bana jAtI hai / Azcarya to isa bAtakA hai ki kAmandakI kA samarthana saudAminIko prApta hai / aghoraghaNTa zaiva paramparAke krUra tAntrika the| ___ upayukta ghaTanAse jJAta hotA hai ki hrAsonmukhI bauddha tAntrika paramparA kramazaH zaiva paramparAmeM ghula-mila gaI, kAraNa ki sAdhakoMkI sAdhanApaddhati bhinna hotI huI bhI, kucha aMzoMmeM samAna thii| bhavabhUti tAntrika 1"vandyA tvameva jagataH spRhaNIyasiddhiH evaM vidhairvilasitairativodhisattvaH / yasyAH purAparicayapratibaddhabIjamudbhUtabhUriphalazAli vijRmbhitaM te||" Aho! Shrutgyanam Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 khaNDaharoMkA vaibhava samAjase ghRNA karate the| para usa samaya yaha paramparA itanI vikasita ho cukI thI ki usakA virodha karanA bahuta kaThina thaa| pAzupatoMko vedabAhaya ghoSita karane para zaMkarAcArya jaise vidvAnko pracchanna bauddha honekA apayaza bhoganA par3A thaa| zrIpura-sirapura___ rAyapurase sambalapura jAneyAle mArgapara kauvAjhara nAmaka grAma par3atA hai| yahA~ se terahaveM mIlapara sirapura avasthita hai| ghanaghora aTavIko pArakara jAnA par3atA hai / mahAnadIke tIrapara basA huA yaha sirapura itihAsa aura purAtattvakI dRSTi se kaI mUlyavAn sAmagrI prastuta karatA hai| mahAkosalake sAMskRtika itihAsakI kar3iyoMko surakSita rakhanevAle nagaroMmeM sirapurakA apanA svatantra sthAna hai / nirmANa, vikAsa aura rakSAkA saMgama sthAna sirapura Aja upekSita, arakSita dazAmeM dainandina vinAzakI ora Age bar3ha rahA hai| yahA~kI bhUmi mAno kalAkRtiyA~ hI ugalatI hai| jahA~ kahIM bhI khanana kiyA jAya mUrtiyA~, koraNIyukta patthara turanta nikala pdd'eNge| jitane vahA~ mandira haiM, utane Aja upAsaka bhI nahIM haiN| prAkRtika saundarya anupama haiM jisakA Ananda zAyada hI koI kalAkAra le sakate hoMge / tAtparya ki sirapura kisI samaya bhale hI zrIpura- 'lakSmIpura' rahA hoMgA, para Aja to yaha saMskRti prakRti aura kalAkA sundara saMgama sthala hai| ___ nagarameM praveza karate hI eka uccasthAna par3atA hai, jisameM khaMDaharake lakSaNa parilakSita hote haiM / isa khaNDaharameM praveza karate samaya mujhe thor3AsA rakta-dAna bhI karanA par3A-vaha isalie ki kA~ToMke vRkSa itane saghana the, ki vinA bhItara-praveza kiye koI bhI vastu spaSTa dRSTigocara nahIM hotI thii| khaNDaharake ThIka madhyabhAgameM bhagavAn buddhadevakI bhavya aura vizAla pratimA z2amInameM gar3I huI thii| kamarataka chaH phuTakI hotI Aho! Shrutgyanam Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA bauddha-purAtatva thI, isIse usakI vizAlatAkA anumAna kiyA jA sakatA hai / mudrAbhUmisparza-tArA aura avalokitezvarake do pratimAkhaNDa bhI--jo lekhayukta haiM-vidyamAna haiN| samIpa hI kivA~cakA jaMgala par3atA hai, isameM bhI aisI hI tIna mUrtiyauM par3I huhai haiM / eka to stambhapara hI utkIrNita hai| kalAkArane isa laghutama pratIkameM buddhadevake jIvanakI vaha ghaTanA batAI hai, jo sarvaprathama rAjagRha jAnepara ghaTI thii| vizeSakara hAthIkA buddhadevake caraNoM meM sarvasva samarpaNa to bahuta hI sundara bana par3A hai| mahAnadIke taTavara gandhezvaramahAdevakA eka mandira hai| isameM bhI buddha-pratimAoMkA jo saMgraha hai, vaha nissandeha kalAkI dRSTise atyanta mahattvapUrNa hai| Adhe darjanase adhika pratimAe~ to bhUmi-sparza mudrAkI hI haiM, jo kAfI vizAla aura ujjvala vyaktitvakI paricAyaka haiN| unameMse kuchekapara khude hue lekha va alaMkArapUrNa prabhAmaMDalame yahI jJAta hotA hai ki unakI Ayu teraha sau varSase kama nahIM hai| guptakAlIna prabhAva spaSTataH parilakSita hotA hai / sUcita pratimAoMmeM bodhivRkSakI pattiyA~ atyanta kuzalatApUrvaka vyakta kI gaI haiN| cIvara adhikAMzataH pAradarzI haiM--pratimAoMke nimna bhAgameM nArI-mUrti hai, jo pRthvIkA pratIka hai| eka zilApaTTakA ullekha bar3e khedake sAtha karanA par3a rahA hai ki yaha jitanA mahattvapUrNa evaM isa prAntameM anyatra anupalabdha hai, utanA hI arakSita aura upekSita bhI hai / bhagavAn buddhadevakI mAra-vijayavAlI ghaTanAe~ citrita to milatI haiM, kintu pattharoMpara khudI huI bahuta hI kama / yahA~ ke maMdirameM chaH phuTa lambI 3 // phITa caur3I (643 // ) prastara zilApara mAravijayakI ghaTanAko rUpadAna dekara, kalAkArane na kevala apane sukumAra va bhAvapUrNa hRdayakA hI paricaya diyA hai varan usase kalAkArakI cirakAlIna dIrva tapasyAkA bhI abhibodha hotA hai / zRMgAra evaM zAntarasakA eka hI sthAnapara aisA samanvaya anyatra kamase kama bauddha-kalA-kRtiyoMmeM kama dRSTigocara hogaa| kahA~ to uddIpita saundaryayukta nArImukha evaM kahA~ sAdhakako sampUrNa virAgatA aura prAkR Aho! Shrutgyanam Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 khaNDaharoMkA vaibhava tika zAnti / yaha paTTa jAne-AnevAle yAtriyoMke ArAmake lie kursIkA kAma detA hai / lakSmaNadevAlaya jAte hue mArga meM vizAla jalAzaya par3atA hai, usake tIrapara hindU deva - devatAoMke mandiroM meM - jhopar3iyoM meM avalokitezvara, tArA, vajrayAna Adi tAntrika nagna mUrtiyA~ avasthita haiM / sindUra se isa prakAra lIpa pota dI gaI haiM ki usakI kalA va bhAva chipa se gaye haiM / mUrtiyA~ lekhayukta haiM | lakSmaNa devAlaya ke samIpa hI bhAratIya purAtatva vibhAgakI orase sAdhAraNa vyavasthA kI gaI hai jahA~ sirapura se prApta katipaya avazeSa rakhe to gaye haiM surakSAkI dRSTise, para haiM pUrNataH arakSita / barAmadA TUTa-sA gayA hai / isakI marammata bahuta Avazyaka hai / 1 dhAtu- pratimAe~ sirapurakA sAttvika paricaya saMvidita hai / isakA mahattva sAMskRtika dRSTise to hai hI, para bahuta kama loga jAnate haiM ki yahA~para na kevala purAtana mandira, zilA va tAmralipiyA~ hI upalabdha hotI haiM, apitu prAntake sAMskRtika mukhako Alokita karanevAlI atyanta sundara sugaThita va kalApUrNa dhAtupratimAe~ bhI prApta hotI haiN| yoM to bhArata meM anya sthAnoM meM bhI tathAkathita mUrtiyA~ milatI haiM, para sirapurakA dhAtu-mUrti-saMgraha apane DhaGgakA anokhA hai / eka hI kAlakI sundaratama kalA-kRtiyoMkA itanA bar3A saMgraha maiMne to madhyaprAnta meM kyA bihArako chor3akara kahIM nahIM dekhA hai / prApta pratimAoMkA paricaya isa prakAra hai aura inakI saMkhyA lagabhaga 25 hai | eka pratimA 11 // 46 // iMca hai| madhya bhAga aMDAkRtisUcaka hai / isapara bhagavAn buddha, dakSiNa hasta pRthvIkI ora tathA vAmagodameM rakkhe hue, virAjamAna haiM / nimna bhAgameM maMgala mukha haiM / mastaka ke pAsa do bhikSutroMkI AkRti isa prakAra banI hai; jaisI nAlandA ke khaMDaharasthita Aho! Shrutgyanam Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA bauddha-purAtatva DhilavAbuddhakI mUrti banI haiN| ye AkRtiyA~ sArIputta aura moggalAyanakI honI caahie| pRSThabhAgameM jo stambhAkRti hai, vaha sA~cIke toraNadvArake anurUpa hai| toraNakI madhyavartI paTTikAke pIche do paMktiyoMmeM ye dharmA hetuprabhavA hetuM teSAM tathAgato'vadatta avada : ye nirodho evaM vAdI mahAzramaNa: deya dhammo'yam mudrAlekha utkIrNita hai| mUrtikA mukha-maNDala na kevala netrAnandakA hI viSaya hai, apitu usakI naisargika saundarya-AmA hRttantrIke tAroMko jhaMkRt kara, Atmastha saundarya udbuddha karatI hai| bhagavAnke daivika tathA AdhyAtmika bhAvoMko lekara kalAkArane isakA nirNaya kiyA hai / eka anya pratimA, jo kamalapara virAjamAna hai / yaha bhI UparavAlI mUrtike samAna hI bhAvasUcaka hai, para isameM vyakti pradhAna na hokara saundarya pradhAna hai| isake aMga-pratyaMgapara kalAkArakI saphala sAdhanA uddIpita ho uThI hai| eka pratimA tArAdevIkI bhI hai| isameM vastra-vinyAsa evaM AbhUSaNoMkA cayana, jisa saphalatAke sAtha vyakta kiyA gayA hai, vaisA kama-se-kama madhyapradeza meM to kahIM nahIM milegaa| vastrake eka-eka tantu gine jA sakate haiN| usakI sikur3ana kama vismayakAriNI nhiiN| sabase bar3hakara bAta to yaha hai ki vastra aura colIke sthAnapara uttarIya paTa hai, usameM bArIka kinAra hai| madhya bhAgameM jAmeTrikala bela-bUTe haiN| kahIM-kahIM cA~dIke gola phUla, mUMgake dAne ke barAbara, lagAye gaye haiN| kezavinyAsa va nAgAvali guptakAlIna hai / mastakapara jo mukuTa hai, usameM tathA kaTi-mekhalAke madhyavartI rikta sthAnameM kramazaH pukharAja aura mANika jar3e hue haiN| mUrti 6 // 45 // iMca hai| cauthI mUrti apane DhaMgakI eka hI hai / eka vyakti kamalAsanapara virAjita hai| nimna bhAgameM TahanIyukta kamalapatra apanI svAbhAvikatAkoM Aho ! Shrutgyanam Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 khaNDaharoMkA vaibhava liye hue hai / isapara vyaktikA dAyA~ caraNa sthApita hai / bAyA~ caraNa nAbhi pradezake nimna bhAgameM hai| hAtha pustikA se suzobhita hai| vyaktikI mukha-mudrAse aisA pratIta hotA hai ki vaha adhyayana evaM manana meM bahuta hI vyasta hai / A~khoMke UparakA bhAga uThakara bhAlasthalapara rekhAe~ khiMca gaI haiM- jaise koI bahuta bar3I samasyAoMne ulajhA rakkhA ho / kAnoM meM kuMDala haiN| jaTA bikharI huI haiM / pAradarzaka eka uttarIya vastra avyavasthita rUpase par3A hai| kalAkArane isa pratimA meM gahana cintana mudrAko aisA mUrta kiyA hai, ki dekhate hI banatA hai / ina mUrtiyoMke atirikta eka darjana se adhika pratimAe~ bhagavAn buddhadevake jIvana-kramapara prakAza DAlanevAlI ghaTanAe~ prastuta karatI haiM / maiM unameM se eka vizAla pratimAke paricaya denekA lobha saMvaraNa nahIM kara sakatA / mujhe isa pratimAne bahuta prabhAvita kiyA / 15 iMca caur3I aura 8 iMca lambI dhAtu paTTikApara jIvanakI tIna ghaTanAe~ sAmUhika rUpase aMkita haiM / prathama ghaTanA 'mAravijaya' kI hai / isameM sabase bar3I kuzalatA yaha dRSTigocara hotI hai ki mahAkosalake sakSama kalAkArane gatizIla bhAvoMko, apanI cirasAdhita chainIse tAdRza rUpase sthitizIla kalA dvArA vyakta karanekA saphala prayAsa kiyA hai| nAriyoMke nRtyakAlIna goMkI sukar3ana ke sAtha netroMpara par3anevAlA prabhAva va nArI-sulabha cAJcalya pratyeka ke mukhapara parilakSita hotA hai / mahAkosalIya nArI- mUrti kalA va nRtattva zAstrIya paramparAke prakAzameM jise yahA~ko nAriyoMkA adhyayana karanekA suavasara milA hai, ve hI isa paTTikAntargata utkIrNita nAriyoMkI prAdezika maulikatAkA va zArIrika gaThanakA anubhava kara sakate haiM / saMgItake vibhinna upakaraNoMmeM yahA~ eka bA~sa bhI hai / vaMzavAdana Aja bhI mahAkozalakI AdivAsI jAtiyoMke lie sAmAnya bAta hai / AbhUSaNa bhI vizuddha mahAkosalIya hI haiM, kAraNa ki tAtkAlika va tatparavartI do zatAbdiyoM taka vaise AbhUSaNa prastarAdi mUrtiyoM meM vyavahRta hue haiN| Aho ! Shrutgyanam Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA bauddha-purAtattva dUsarI ghaTanA buddhadevake nirvANase sambaddha hai| eka lambI caukIpara, sundara gola takiyeke sahAre buddhadeva leTe hue haiN| eka ziSya sirahAne va tIna caraNake pAsa sazoka mudrAmeM baiThe haiN| ___ tIsarI ghaTanA buddhadevakI tapazcaryAkA paricaya detI hai / nikaTa hI baMdaroMkA yUtha bhI batAyA gayA hai| anya dhAtu-mUrtiyA~ itanI nagna aura azlIla haiM ki unakA zabdacitra merI lekhanIkA viSaya nahIM ho sktaa| jinhoMne nepAlI va tibbatIya tantra-paramparAmAnya vajrayAnakI tAntrika mUrtiyA~ dekhI haiM, ve ina mUrtiyoMkI kalpanA bhalIbhA~ti kara sakate haiM / tIna aisI mUrtiyA~ haiM, jinakI kamala paMkhuriyoMpara svarNAditya aura maitreya ye nAma par3he jAte haiN| mUrtiyoMkI prApti va nirmANakAla itane vivecanake bAda prazna yaha upasthita hotA hai ki ye mUrtiyA~ kahA~se AI aura inakA nirmANakAla kyA ho sakatA hai ? __ vartamAnameM yaha saba dhAtu-mUrtiyA~ vahA~ ke bhUtapUrva mAlaguz2Ara zyAmasundaradAsajI (khaMDUdAU) ke adhikAra meM haiM / ve batA rahe the ki sirapurameM sarovara ke tIrapara eka mandira hai, usameM khudAIkA kAma cala rahA thA, jaba jamInameM sabbala lagate hI khanakhanAhaTa bharI dhvani huI, taba vahA~ ke pujArI bhIkhaNadAsane kArya rukavAkara naukaroMko bidA kiyA aura svayaM khodane lgaa| kAfI khudAI ke bAda, kahA jAtA hai ki eka boremeM ye mUrtiyA~ nikalI aura usane uparyukta mAlagujArako sauMpa dii| vizuddha dhArmika va jAnapadIya mAnasa honese, pahile to ve svIkAra karanemeM hicake, para svarNase camacamAtI huI mUrtiyoMne unheM apane ghara livA le jAneko bAdhya kiyA, jaisA ki kahIM-kahIM mUrtiyoMke upAMgoMpara par3e hue chainIke cihnoM 1. 'rAyapura jile meM sthAnIya agravAloMkI prasiddhi 'dAU' zabdase hai| Aho ! Shrutgyanam Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 khaNDaharoMkA vaibhava meM se pratIta hotA hai / ve apane nivAsagrAma, gidhapurI ( jo sirapura se 2 // kosa dUra hai ) le gaye / daivasaMyogase vahA~ usI rAtako bhayaMkara agniprakopa huA / parivAra ke sadasyoMkA svAsthya bhI vikRta ho gayA / bhayabhIta hokara dUsare dina ye mUrtiyA~ punaH sirapura lAI gaI / dAU sAhaba ne apane mAlaguz2ArI bAr3e rakhavA diiN| kabhI-kabhI bhayake kAraNa inapara pAnI bhI DhAla diyA jAtA thA aura kabhI dhUpa bhI batA diyA jAtA thA / dAU sAhaba, yoM to isa sampattike darzana hara ekako nahIM karAte haiM, zAyada isIlie vijJajanoM kI dRSTise abhItaka yaha vaMcita rahIM, mujhe to unhoMne udAratApUrvaka na kevala darzana hI karAye apitu Avazyaka noTsa lene ke lie bhI tIsa minaTa kA samaya diyA thA / yaha ghaTanA 16 sitambara 1945 kI hai / mujhe batAyA gayA ki mUrtiyA~ boremeMse miliiN| isameM satyAMza kama kyoMki kucha mUrtiyoMpara miTTIkA jamAva va kaTAva aisA laga gayA haiM ki zatAbdiyoM taka bhU-garbha meM rahanekA AbhAsa milatA hai, jaba ki borA itane dinoMtaka bhUmimeM raha hI nahIM sakatA / saMbhava hai kisI bar3e bartanoM meM ye mUrtiyA~ nikalI hoM, kyoMki kabhI-kabhI bartana va sikke, varSAkAlake bAda sAdhAraNa khudAI karanepara nikala par3ate haiM / I mahAkosalakI aitihAsika pRSThabhUmiko dekhate hue ina mUrtiyoMkA nirmANakAla saralatAse sthira kiyA jA sakatA hai / inapara khudI huI lipiyoMse bhI mArgadarzana mila sakatA hai / sAtavIM zatAbdIke bAda bhadrAvatI ke somavaMziyoMne apanA pATanagara sirapura sthApita kiyA / nissandeha ve usa samaya bauddha the, jaisA ki uparyukta prAsaMgika vivecana va ina mUrtiyoMse spaSTa ho cukA hai| mUrtiyoM para khudI huI lipiyA~ somavaMza-kAlIna lekhoMse sAmya rakhatI haiM / mUrtikalA bahuta kucha aMzoM meM guptakalAkA anudhAvana karatI hai, balki spaSTa zabdoMmeM kahA jAya, to guptakAlIna mUrtikalA meM vyavahRta kalAtmaka upakaraNa va rekhAMkanoMko sthAnIya kalAkaroMne pUrNataH apanA Aho! Shrutgyanam Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA bauddha-purAtatva 321 liyA hai| ye mUrtiyA~ sambhavataH mahAkosalameM hI DhAlI gaI hoNgii| inakA nirmANakAla IsAkI AThavIM zatI pUrva evaM navama zatI bAdakA nahIM ho sakatA / ina pratimAoMko dekhakara nAlandA va kurkihArakI dhAtu-mUrtiyoMkA smaraNa ho AtA hai| mahAkosala ke sAMskRtika itihAsameM ina pratimAoMkA sarvocca sthAna hai / tAtkAlika mUrtikalAkA sarvocca vikAsa eka-eka aMgapara lakSita hotA hai| tArAdevI sirapurase prApta samasta dhAtu-pratimAoMmeM tArAdevIkI mUrti sabase adhika sundara aura kalAkI sAkSAt mUrti sama hai / mahAkosalakI yaha kalAkRti isa bhAgameM vikasita mUrtikalAkA pratinidhitva kara sakatI hai / bhAratameM isa prakArakI pratimAe~ kama hI prApta huI haiN| mujhe gandhezvara mandirake mahanta zrI maMgalagiri dvArA sa0 1645 disambara meM prApta huI thiiN| iMglaiMDake antarrASTrIya kalA pradarzanImeM bhI rakhI gaI thIM / dillImeM bhI kucha dinoMtaka rhiiN| ___kalAke isa bhavya pratIkakI U~cAI anumAnataH 1 // phuTase kama nahIM, caur3AI 12" iMcakI rahI hogI / yoM to yaha saptadhAtumaya hai, para svarNakA aMza adhika jAna par3atA hai / itane varSa bhUmimeM rahane ke bAvajUda bhI sAfa karanepara, usakI camakameM kahIM antara nahIM pdd'aa| kisI dhanalolupane svarNamaya pratimA samajhakara parikarakI eka mUrti ke bAyeM hAthapara chainI lagAkara, jA~ca bhI kara DAlI hai, cihna spaSTa hai / yaha parama saubhAgyakI bAta hai ki vaha chainIse hI santuSTa ho gayA, varnA aura koI vaijJAnika prayogakA sahArA letA to kalAkAroMko isake darzana bhI na hote ! parikarake madhyabhAgameM sundara Asanapara tArA virAjamAna hai / dakSiNa karameM sItAphalako AkRtivAlA phala dRSTigocara hotA hai, sambhavataH yaha bIjapUraka honA cAhie / vAma hasta AzIrvAdakA sUcaka hai-Upara uThA huA hai / padma bhI Aho ! Shrutgyanam Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 khaNDaharoMkA vaibhava spaSTa hai / aMguSTha aura kaniSThAmeM a~gUThI hai / dakSiNa aMguSThameM to a~gUThI dikhalAI par3atI hai, para kaniSThA phalase daba-sI gaI hai| donoM hAthoM meM do-do kaMkaNa aura bAjUbanda haiM, galemeM ha~sulI aura mAlA hai, inakI gA~The itanI spaSTa aura svAbhAvika haiM ki eka-eka tantu pRthak gine jA sakate haiM / kaTipradezameM karadhanI bahuta hI sundara va bArIka hai, isakI racanA "ha~salIkA pracAra bhAratavarSake vibhinna prAntoMme sAmAnya herapherake sAtha dRSTigocara hotA hai / guptakAlIna prastara evaM dhAtu-mUrtiyoMmeM evaM pahAr3apura (baMgAlake bArahavIM zatIke) avazeSoMmeM isakA pratyakSIkaraNa hotA hai, evaM harSacarita, kAdambarI Adi tatkAlIna sAhityase phalita hotA hai ki usa samaya ratnajaTita haMsaliyoMkA prAcurya thaa| usakI puSTi ke lie purAtAtvika pramANa bhI vidyamAna haiN| chattIsagar3ha prAntameM to hasulI hI AbhUSaNoMmeM ziromaNi hai / yahA~ ke prAcIna loka-gItoM meM ha~sulIkA ullekha bar3e gauravake sAtha kiyA gayA hai| kaTimekhalA bhI striyoMkA khAsa karake prAcIna samayakA pradhAna AbharaNa thA / yadi bhinna-bhinna prakArase nirmita kaTimekhalAoMpara prakAza DAlA jAya to nissandeha eka grantha saralatAse taiyAra ho sakatA hai| bhAratIya itivRtta aura purAtatvake anusandhAnakI upekSita dizAoM meM AbhUSaNoMkA anveSaNa bhI eka mahattvapUrNa kArya hai / bhAratake vibhinna prAntoMse upalabdha honevAle AbhUSaNa, unameM kalAtmaka dRSTi se kramika vikAsa kaise-kaise kauna-kaunasI zImeM hotA gayA, tAtkAlika sAhityameM jina AbhUSaNoMke ullekha milate haiM unakA vyavahAra citroM aura sthApatya kalAmeM kabase kabataka banA rahA ? aura ve AbhUSaNa prAntIya kalAbhedase kina-kina prakArase kalAvidoM dvArA apanAye gaye, Adi viSayoMke anveSaNapara bhAratIya vidvAnoMkA dhyAna bahuta hI kama AkRSTa huA hai / ye AbhUSaNa yoM to bhAratIya Arthika vikAsa evaM sAmAjika prathA va loka-surucike Aho! Shrutgyanam Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA bauddha - purAtattva 1 323 bhI sAdhAraNa nahIM haiM / sabase adhika mahattvapUrNa aura AkarSaka bhAga haiinakA keza vinyAsa / yaha kezavinyAsa guptakAlIna kalAkA susmaraNa dilAtA hai / kezarAzi ekatra hokara tIna AvalI meM mastakapara lapeTa dI gayo hai / pratyeka AvalI meM bhI AbhUSaNa spaSTa parilakSita hote haiM / vividha prakArake phUloMse gu~thA hai / bhAlasthalake Upara ke bhAga meM sa~vAre hue kezoMpara eka paTTI ba~dhI huI hai, jisase kezarAzi bikharane na pAve | madhya bhAga meM caNaka pramANa sthAna rikta hai| isameM koI bahumUlya ratna rahA hogA, kAraNa ki sirapurakI aura mUrtiyoM meM bhI ratna pAye gaye haiM / avaziSTa kezoMkI veNI donoM ora laTaka rahI hai / karNa meM kuMDalake atirikta I paricAyaka haiM parantu hamArA anubhava hai ki purAtana zilpakalAtmaka avazeSa devadevIkI prAcIna pratimAe~, jinapara lekha utkIrNita nahIM haiM, aise kalAhamaka upakaraNoMkA samaya nirdhAraNa karanemeM uparyukta AbhUSaNa anveSaNa aura mana meM sahAyaka ho sakate haiM / kabhI-kabhI ye avazeSa purAtatvakI mUlyavAn kar3iyA~ jor3a dete haiM, ataH bhAratIya purAtana zilpasthApatya kalA meM evaM sAhityika granthoM meM prApta honevAle AbhUSaNaviSayaka lekhoMkA adhyayana purAtattva aura sAMskRtika dRSTise Avazyaka hI nahIM, anivArya hai / madhyakAlIna bhArata meM karNa meM vividha AbhUSaNa paridhAna karanekA ullekha pAyA jAtA hai / kucha prAcIna mUrtiyA~ aisI milI haiM jinake karNasacchidra haiM / AThavIM zatIke zilpAvazeSoM meM isakA pracAra pracuratAse thA / yoM to vAlmIki rAmAyaNa Adi prAcIna granthoMmeM isakA ullekha AtA hI hai / prastuta pratimA keyUra AvazyakatAse adhika bar3e hote hue bhI saundaryako rakSA karate haiN| sirapurake bhagnAvazeSoM meM keyUroMkA bAhulya hai 1 itanA avazya hai ki uttarabhAratIya aura pazcimabhAratIya avazeSoM meM utkIrNita keyUro meM paryApta vibhinnatva hai / uttarabhAratIya kucha pratimAoM meM hamane keyUra ratnajaTita bhI dekhe haiM / Aho! Shrutgyanam Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava 1 1 puSpoMkA bAhulya hai / bAyA~ bhAga vizeSa rUpase sajA huA hai, sadaMDa kamalase gu~thA hai / dAyeM kAna meM AbhUSaNa bAyeM se bilkula bhinna prakArake haiM, jo svAbhAvika haiN| guptakAlIna anya mUrtiyoM meM isa zailIkA jamAva milatA hai / galekI trivalI bahuta sAfa hai / bhauMheM sIdhI haiM; jo guptakAlakI vizeSatA hai | bhAlasthalakI choTIsI bindI, donoM bhauMhoMke bIca zobhita hai| A~khoMkA nirmANa sacamuca ArkaSaka hai / A~kheM cA~dIkI banAkara Uparase jar3a do gaI haiN| madhyavartI puttalikA-bhAga kaTA huA hai / nAgAvalI aura yajJopavIta zobhA meM abhivRddhi kara rahe haiM / tArA ke vakSasthalapara colI hai, isameM cA~dI ke phUla jar3e haiN| sAr3IkA pahanAva bhI hai| sampUrNa sAr3I meM svAbhAvika bela-bUTe ukere hue haiM / dhAtupara itanA sundara kAma madhyapradeza meM anyatra nahIM milA / mukhamudrA, zarIrakI sughar3atA, kalAkArakI dIrghakAlIna sAdhanAkA pariNAma haiM / isa prakAra tArAkI bhavya pratimA prekSakoMko sahaja hI apanI ora AkRSTa kara letI hai / mUla pratimAke donoM ora strIparicArikAe~ khar3I haiM / donoMkI mudrA bhinna hai / dAI ora vAlI strI apanA dAyA~ hAtha, nimna kiye hue hai aura bA~yeM hAthameM sadaMDa kamala-puSpa liye hai / kamalakI pa~khur3iyA~ bilkula khilI huI haiM / inakI a~guliyoM meM svAbhAvikatA hai / bAIM ora vAlI strI donoM hAthameM puSpa liye samarpita kara rahI ho, isa prakAra khar3I hai| bAyeM hAthameM kamala daMDa pha~sA rakhA hai / uparyukta donoM paricArikAoM ke AbhUSaNa, vastra aura kezavinyAsa samAna haiM / antara kevala itanA hI hai ki dAIM oravAlI paricArikA, uttarIyastra dhAraNa kiye hai jaba bAyIM ora kevaka colI hI hai| tInoM pratimAoMkI racanA isa prakAra hai ki cAhe jaba parikarase alaga kI jA sakatI haiM / tannimna bhAga meM DhalI huI tAmrakIla hai / parikara meM inake lie svatantra sthAnapara chidra hai / 324 mUrtikA saundarya vyApaka hote hue bhI, binA parikara ke khulatA nahIM. hai / isake parikarase to mUrtikA kalAtmaka mUlya dUnA ho jAtA hai / pari 1 | Aho ! Shrutgyanam Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA bauddha- purAtattva 325 --- 1 karakI racanAzailI vizuddha guptakAlIna hai / isake kalAkArakI vyApaka cintana aura nirmANa zaktikA gaMbhIra paricaya, usake eka-eka aMgase bhalIbhA~ti milatA hai | parikara ke nimna bhAgameM kamalakI zAkhAe~, puSpa aura patra bikhare par3e haiM - aisA lagatA hai ki ina kamalakI zAkhAoM para hI mUrti AdhRta hai / kamalapatra para dAIM ora jA~ghiyA pahane eka bhakta hAtha jor3akara namaskAra kara rahA hai / usake pIche aura sAmanevAle bhAgameM jA~ghiyA pahane eka vyakti hai, hAthoMmeM pUjopakaraNa hai / inake mastakoMpara sarpakI tIna-tIna phaneM haiM / jahA~ bhakta adhiSThita hai, vahA~ eka caukI sadRza bhAgapara jalayukta kalaza, dhUpadAna aura paMcadIpavAlI AratI par3I huI haiN| mujhe to aisA lagatA hai mAno parikarameM pUre maMdirakI kalpanAko rUpa de diyA gayA hai / isa DhaMgakI parikarazailI anyatra kama hI vikasita huI hogii| pUjopakaraNa ke Upara eka ucca sthAnapara do siMha haiM, tadupari eka rUmAlakA chora laTaka rahA hai / isake Upara ghaMTAkRti samAna kamalAsana hai / kamalake isa AkArakA I I aMkana bar3A saphala huA hai / kamalake amuka samaya bAda phala bhI lagate haiM, jo kamalagaTTe ke rUpameM bAjAra meM bikate haiM / tArA devIkA Asana bhI kamalake phala laganevAle bhAgapara hai / kAraNa ki usake Asana ke nIce gola-gola bindU kAfI tAdAda meM haiN| kora bhI isase baca nahIM pAI, jaisA ki citrase spaSTa hai | mukhya Asanake donoM ora baiThe hue hAthI, unake gaMDasthalapara paMje jamAye hue, siMha khar3e haiM / inakI kezAvalI bhI kama AkarSaka nahIM / mukhya mUrti ke pIche jo koraNIyukta do stambha haiM ve guptakAlIna haiM / madhyavartI paTTI -- jo donoMko jor3atI hai, vividha jAtikI kalApUrNa rekhAoMse vibhUSita hai / paTTikAke nimna bhAgameM muktAkI mAlAe~, baMdaravAra ke 1 "ina bindubhavAlA Asana guptakAlIna hai| prayAga saMgrahAlaya meM caMdraprabha svAmIkI mUrtike Asana meM aisA hI rUpa pradarzita hai / -- mahAvIra - stuti grantha, pR0 162 / Aho! Shrutgyanam Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 khaNDaharoMkA vaibhava samAna haiN| donoM stambhoMke bIca bodhivRkSakI pattiyA~ haiN| yaha toraNa sA~cIke toraNadvArakI avikala pratikRti hai| toraNake Upara madhya bhAgameM bhagavAn buddhadeva dhyAnamudrAmeM haiN| pIcheke bhAgameM gola takiyA dikhalAI par3atA hai| bhAmaMDala vizuddhaguptakAlIna hai| Upara maMgalamukha hai / AjUbAjU vajrayAnakI mUrtiyA~ haiN| / isa pratimAko dekhakara bhAratake kalAmarmajJa zrI ardvandukumAra gAMgulI, zivarAmamUrti, muni jinavijayajI, Adi kalApremiyoMne isakA nirmANa kAla antima guptayuga sthira kiyA hai| isa yugakI mUrtikalAkI jo-jo vizeSatAe~ haiM, ve prAsaMgika varNanake sAtha Upara A cukI haiN| ___ DA0 hajArIprasAdajIke matase yaha vajrayAnakI tArA hai| tArAdevIke atirikta jo dhAtumUrtiyA~ sirapura meM vidyamAna haiM, unakA astitva samaya bhI antima guptakAla hI mAnA jAnA caahie| chIMTake vastrakA sarvaprathama patA hameM ajaMTAke citroMse lagatA hai| mUrtikalAmeM bhI usI samaya isakA vyavahAra hone lagA thaa| dhAtumUrtiyoMpara ajaMTAkI rekhAoMkA bhI kAfI prabhAva hai / aMga-vinyAsa, zarIrakA gaThana, A~khoMkI mAdakatA, vastroM aura AbhUSaNoMkA surucipUrNa cayana, uparyukta pratimAoMkI vizeSatA hai / svarNAzake sAtha ratnoMkA bhI bAhulya hai / ataH zAsakadvArA nirmita honA adhika yuktisaMgata jAna par3atA hai| asaMbhava nahIM yaha pUrA seTa somavaMzI rAjAoMne hI apane lie banavAyA ho| turaturiyA__ UparameM likha hI cukA hU~ ki sirapura bhayaMkara aTavImeM avasthita hai| Ajake sirapurakI sImA to bahuta hI saMkucita hai| janasaMkhyA bhI nagaNya-sI / yahA~ eka pAnIkA jharanA hai, jisameM pAnI 'sura sura' yA 'tura tura' karatA hai / isalie isa sthAnakA nAma turaturiyA par3a gyaa| zrI gokulaprasAda, rAyapura-razmi, pR067 / Aho! Shrutgyanam Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA bauddha-purAtattva hai / para jina dinoMkI carcA Upara kI gaI hai, tabakA sirapura sApekSataH adhika bar3A thA / Aja bhI idhara-udhara ke khaMDahara isa bAtakI sAkSI de rahe haiM / turaturiyA, yadyapi Aja sira purase 15 mIla dUra avasthita hai / bhayaMkara jaMgala hai| eka samaya yaha sirapurake antargata samajhA jAtA thA / vahA~para bhI purAtana khaMDahara aura avazeSoMkA prAcurya hai| bauddha-saMskRtise sambandhita kalAkRtiyA~ bhI haiN| kisI samaya yahA~ bauddha bhikSuNiyoMkA nivAsa thA / bhagavAn buddhadevakI vizAla aura bhavya pratimA Aja bhI surakSita haiN| loga ise vAlmIki RSi mAnakara pUjate haiN| pUrvakAla bhikSuNiyoMkA nivAsa hone ke kAraNa, paccIsa varSa pUrva yahA~ko pujArina bhI nArI hI thiiN| turaturiyA, khamatarAI, gidhapurI aura khAlasA taka sirapurakI sImA thii| yadi saMbhAvita sthAnoMpara khudAI karavAI jAya, aura sImA-sthAnoMmeM phailI huI kalAkRtiyoMko ekatra kiyA jAya, to zrIpura-sirapurameM vikasita takSaNa kalAke itihAsapara abhUta-pUrva prakAza par3a sakatA hai| merA to mata hai ki khudAI meM aura bhI bauddha kalA-kRtiyA~ nikala sakatI haiM, aura ina zilpakalAke avazeSoM ke gambhIra adhyayanase hI patA lagAyA jA sakatA hai ki somavaMzIya pATanagara parivartanake bAda kitane varSataka bauddha bane rahe / itane lambe vivecanake bAda itanA to kahA hI jA sakatA hai ki bhadrAvatIse zrIpura Ate hI, unhoMne zaiva-dharma aMgIkAra nahIM kiyA thaa| yA bhadrAvatImeM hI zaiva nahIM hue the, jaisA ki DA0 hIrAlAla sA0 mAnate haiM / isakI puSTi ye avazeSa to karate hI haiM, sAtha hI sAtha 1200 sau varSakA prAcIna bhavadeva raNakezarIkA lekha bhI isake samarthana meM rakhA jA sakatA hai| 'brahmacArI namobuddho jIrNametat tadAzrayAt / ... punarnavatvamanayad bodhistvsmaakRtiH||35|| ja0 rA0 e0 so01605, magadhake bauddha rAjAoMke sAtha yahA~kA na kevala maitrIpUrNa sambandha hI thA, apitu rASTrakUToMkI kanyAe~ bhI bihAra gaI thiiN| pRthvIsiMha mhetA-"bihAra, eka aitihAsika digdarzana / " Aho ! Shrutgyanam Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 khaNDaharoMkA vaibhava tripurIkI bauddha-mUrtiyA~ tripurIkA aitihAsika mahattva sarvavidita hai / kalicuri-zilpakA tripurI bahuta bar3A kendra rahA hai| IsavI navIM zatAbdImeM kokallane tripurImeM svabhujAbalase apanA zAsana sthApita kiyaa| madhyapradeza ke itihAsameM kalacuri rAjya-vaMza mahattvapUrNa sthAna rakhatA hai / saMskRti aura sabhyatAkA vikAsa isake samayameM paryApta huA thaa| uccakoTike kavi va vibhinna prAntIya bahuzruta-vijJa-puruSa vahA~kI rAjya sabhAmeM samAhata hote the| zAsaka svayaM vidyA va zilpake parama unnAyaka the / ve dharmase zaiva hote hue bhI, guptoMke samAna, paramata sahiSNu the| kalacuri zAsana-kAlameM, mahAkosalameM bauddha dharmakA rUpa kaisA thA, ise jAnane ke akATya sAdhana anupalabdha haiM, na samasAmayika sAhitya va zilA-lipiyoMse hI AMzika saMketa milatA hai, parantu tAtkAlika bihAra prAntakA itihAsa kucha mArga darzana karAtA hai| bihAra ke pAlavaMzI rAjAoMkA kalacuriyoMke sAtha maitrIpUrNa sambandha thA, ve bauddha the / ataH kalacuri inake prabhAvase sarvathA vaMcita rahe hoM, yaha to asaMbhava hI hai / prasaMgataH maiM uparyukta paMktiyoMmeM sUcita kara cukA hU~ ki sirapurake somavaMzake kAraNa mahAkosalameM bauddhadharmakI paryApta unnati rahI; para adhika samaya vaha bauddha na raha sakA / zaiva ho gyaa| aisI sthitimeM samajhanA kaThina nahIM hai ki bhale hI rAjya-vaMzase bauddha dharmakA, kisI bhI kAraNa vizeSase, niSkAsana ho gayA, para janatAmeM pUrva dharmakI paramparAkA lopa, ekAeka saMbhava nahIM, kAraNa ki mahAkosalameM prApta bauddha-mUrtiyA~ uparyukta paMktiyoMkI sArthakatA siddha karatI haiM, evaM bauddhamudrA lekha jaina va vaidika avazeSoMpara bhI pAyA jAtA hai, yaha bauddha saMskRtikA avazeSAtmaka prabhAva hai| tripurImeM yoM to samayapara kaI bauddha mUrtiyA~ khudAI meM prApta hotI hI rahI haiM; parantu sAtha hI tripurIkA yaha durbhAgya bhI rahA hai ki vahA~ nikalI huI saMpattiko samucita saMrakSaNa na mila sakane ke kAraNa, manacale logoMne va Aho ! Shrutgyanam Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA bauddha- purAtattva 326 kucha vyavasAyI logoMne uThA-uThAkara, vahA~ke saundaryako naSTa kara diyA / yadi kisI paryaTaka noTake AdhArapara, kisI kalAkRtikI gaveSaNA kI jAya, to nirAza hI honA par3egA / maiM svayaM isakA bhukta bhogI hU~ / itane vizAla sAMskRtika kSetrapara na jAne rAjya zAsanakA dhyAna kyoM AkRSTa na huA ? tripurIkI bahuta-sI sAmagrI to iMDiyana myujiyamameM kalakattA calI gaI, jisameM bhagavAn buddhakI pravacana- mudrAkI eka mahattvapUrNa pratimA bhI sammilita hai / buddhadevakI yaha mUrti kalAkI dRSTise atyaMta mahattvapUrNa hai / 24 pharavarI 1651 meM, maiM jaba tripurI gayA thA, taba mujhe anya purAtattva viSayaka mahattvapUrNa sAmagrI ke sAtha, avalokitezvara evaM buddhadevakI bhUmisparza mudrAsthita mUrtiyA~ milI thiiN| donoM mUrtiyA~ kramazaH eka camAra va lar3hiyA se prApta huI thIM / prathama to dIvAlameM lagI huI thI, dUsarI eka vRddhAke gharameM rakhI huI thI / yAcanA karane para mujhe una donoMne pradAna kara dI thI / unakA paricaya isa prakAra hai avalokitezvara yoM to avalokitezvarakI pratimAe~ vibhinna prAntoMmeM apane-apane DhaMgI aneka pAI jAtI haiM / unameM avalokitezvara ke maulika svarUpakI rakSA karate hue, evaM bauddha-mUrti-vijJAna ke niyamoM ke anukUla bahuta se prAntIya kalAtattva samAviSTa kara diye haiM / prastuta pratimA una sabase anUThI aura viziSTa hai / avalokitezvarakA prAcIna svarUpa ajantAkI citrakArI meM hai, jo ki khar3A huA svarUpa hai / baiThI huI jitanI mudrAe~ upalabdha haiM unameM dAhinA paira rassIse kasA huA zAyada nahIM hai / prastuta pratimA meM bAyeM kandhe se tantu sUtra prArambha hote haiM, vahA~ se ve karNakI nAI ( Diagonally ) dAyIM ora nAbhIke Uparase dAyeM nitambaparase dAyIM jaMghAke nIce lapeTA mAra, dAyeM ghuTane ke nimna bhAgako kasate hue samApta hote haiM / prastuta avalokitezvarake mukuTako dekha bhagavAn zaMkarake kirITa mukuTakA smaraNa ho AtA hai / 1 22 Aho ! Shrutgyanam Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava mastakapara sthita mukuTakI AkRti bhI ziva mukuTakI hI nAI hai / mukuTakI AkRti bhale hI bhagavAn zaMkarakI nAI ho, aparicitako yaha bhrama to sahaja hI hotA hai- parantu lalATapara jo spaSTa rekhAoMse mudrA sUcita hotI hai vaha bhagavAn buddhakI apanI viziSTa pravacana mudrA hai| bAyeM hAthapara jo kamalakA phUla, sadaNDa dRSTigocara hotA hai, vaha bhI isake avalokitezvarakA samarthaka hai| avalokitezvarakI vibhinna AbharaNoMse bhUSita isa mUrtimeM hAthoMmeM kaMkaNa aura bAjUbanda, kaMThameM hAra, caraNoMmeM paijana aura karNaphUla, keyUra sabhI spaSTataH aMkita haiN| aba hama avalokitezvara-Asana racanAko dekheN| aise AsanakI racanA guptakAla evaM antima guptoMke yugameM hotI thii| ise "ghaMTAkRti" kamalakA Asana kahate haiM / yahI eka aisA Asana rahA hai, jise binA kisI dhArmika bheda-bhAvake sabhI kalAkAroMne svIkAra kiyA thaa| pratimAkI mukhamudrAmeM gambhIra cintana spaSTataH parilakSita hai| sabase AzcaryakI bAta hai ki yaha pratimA jisa pattharase gar3hI gaI hai, vaha atyanta nimna koTikA hai / arthAt Apa sAdA-sA kar3A patthara lekara use agara ghisane lageM to dhUla-kaNa bar3I saralatAse khirane lagate haiM / yahA~taka ki yaha patthara hAthase chUnepara bhI reta kaNa hAthameM lagA detA hai| yaha kahe binA nahIM rahA jAtA ki jitanA hI raddI yaha patthara hai, avalokitezvarakI pratimA utanI hI sundara evaM bhAvapUrNa hai| isake nirmANayugameM isase na jAne kitane bhaktoMne zAnti aura bhaktikA rasAsvAdana kiyA hogaa| parantu AjakA upahAsa mizrita satya yaha hai ki yaha eka upekSita pratimA rahI, jise maiMne paayaa| pratimAke adhobhAgameM tInoM ora eka paMktimeM lekha khudA huA hai| kSaraNazIla patthara honeke kAraNa evaM varSoMtaka astavyasta sthitimeM par3e rahaneke kAraNa, vaha spaSTa par3hA nahIM jA skaa| bAyIM oravAlI pAdapIThakA bhAga ghisa-sA gayA hai| sAmane bhAgapara jo paTTikA dRSTigocara hotI Aho! Shrutgyanam Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA bauddha-purAtattva hai vaha bhI aspaSTa hai / parizramapUrvaka jo bhAga par3hA jA sakA hai-vaha isa prakAra hai- "devadharmo'yaM esAtha padaka' yA 'levAda, jayavAdi. prabha.." paThita aMza kisI bhI nirNaya para nahIM phuNcaataa| lipike AdhArapara kevala mUrtikA nirmANa kAla hI sthira kiyA jA sakatA hai / prastuta lipike 'ra' 'la' 'ya' 'ja' Adi kula varNa aMtima guptoMke tAmrapatroMmeM vyavahRta lipise milate haiM, parantu dhaMgake lekhoM meM vyavahAra kI gaI lipi isa lekhase adhika nikaTa hai, bhaugolika dRSTi se vicAra karanese bhI yahI bAta phalita hotI hai| ___dhaMgake samayameM mahAkosala kalacuriyoMke adhikArameM thaa| una dinoM mUrti-kalA unnatike zikharapara thii| niSkarSa yaha ki prastuta mUrti, kalA evaM lipikI dRSTi se 11 vIM zatIke bAdakI nahIM ho sktii| buddha-deva-bhUmi-sparza mudrA-(20" x 16") / __isa mudrAkI svatantra aura vizAla aneka pratimAe~ isa bhU-khaMDameM upalabdha ho cukI haiM, jaisA ki sirapurake avazeSoMse jAnA jAtA hai; parantu isa pratimAkA vizeSa mahattva hone ke kAraNa hI isakA vistRta paricaya denA Avazyaka jAna par3atA hai| bhUmi-sparza mudrAke atirikta isake parikara meM bhagavAn buddhake jIvanakI viziSTa nau ghaTanAoMkA aMkana kiyA gayA hai / yaha tripurIke eka lar3hiyAke adhikArameM thii| mujhe usIke dvArA prApta huI hai| buddhadevakI mukhya pratimAkA vistAra 13 / 46" hai| pA~va aura hAthoMkI aMguliyA~ sughar3a svAbhAvika haiN| dAhine hAthakI aMguliyoMkI dazA bhUmikI ora hai / isakA gAMbhIrya usa kathAkA poSaka hai, jo bhagavAn buddhake buddhatva-prAptikI ghaTanAse saMbaMdhita hai / vakSasthala aura adhobhAgakA gaThana bar3A kalAtmaka evaM mAnava sulabha svAsthyakA paricAyaka hai / sabase AkarSaka vastu hai vakSasthalapara par3A huA cIvara-jisakI kinArakA Diz2Aina naisargika phUlapattiyoMkA banA hai / pASANapara vastrakI sukumAratA evaM svAbhAvika rekhAoM Aho! Shrutgyanam Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 khaNDaharoMkA dra kA vyaktIkaraNa pASANakI bahuta kama pratimAoM meM pAyA gayA hai / yadyapi mahAkosalake kalAkAra, I 0 0 san kI sAtavIM zatAbdI meM isa prakArakI zailIko saphalatApUrvaka apanA cuke the, parantu pattharapara nahIM / patthara kI isa pratimAkA nirmANa kAla 12 vIM zatIke bAdakA nahIM ho sakatA / tAtparya yaha hai ki 7 vIM zatAbdI ke zilpiyoMkI vaicArika evaM kalA paramparAko 12vIM zatIke kalAkAra kisI sImAtaka surakSita rakha sake the| isake samarthanameM aura bhI udAharaNa diye jA sakate haiM / mUrtikI mukhamudrA saumya aura antarmukhI pravRttikA AbhAsa detI hai / oThoMkI sukumAra rekhAe~, Thor3Ike bIcakA choTA-sA gaDDA, tIkSNa nAsikA, aura kamala - patravat cakSuoMne siddhArthake zArIrika vaibhava aura vyaktitvakA samanvaya prastuta kiyA hai / kAnoMkI laMbAI bhale hI mUrti-vidhAna ke anurUpa ho, parantu saundaryakI apekSA upayukta nahIM jAna pdd'tii| mUrtike parikarapara bhI vicAra karanA Avazyaka hai kyoMki yahI unakI vizeSatA hai / parikarAntargata jIvanakI pradhAna va apradhAna jo bhI ghaTanAe~ batalAI gaI haiM, unakA krama isa kRti meM nahIM raha pAyA hai, jaise prathama ghaTanA strastrayuM svarga se lauTane se saMbaMdha rakhatI hai / jaba isameM use dUsare naMbara para rakkhA gayA hai| prathama ghaTanA jo isameM dikhalAI gaI hai, usameM buddhadevakA lAlana-pAlana ho rahA hai / buddhadevakA bAla svarUpa bar3A mohaka hai / dUsarI racanA svargacyavana se saMbaddha hai / isameM sundarI vilAsa-mayI mudrAmeM khar3I huI hai / dAhine hAtha ke nIce kaTipradezake pAsa laghu bAlaka isa prakAra batAyA gayA hai, mAno vaha kaTipradeza se udara meM praveza karanA cAhatA ho / logoMko ise par3hakara tanika bhI Azcarya na honA cAhie, kAraNa ki isa prakArakI saikar3oM mUrtiyA~ bihAra meM pAI gaI haiN| tIsarI pratimAmeM savastra siddhArtha bAyeM hAtha meM dAyeM hAthakI u~galI TikAye baiThe haiM, pratIta hotA hai mAnasika graMthiyA~ kholakara unnatike pathapara agrasara honekI cintA meM hoM / donoM ora ziSya - maMDalI aMjali baddha haiM / caturthaM mUrti khar3I huI aura vara mudrAmeM hai / buddha-dAna ke bhAva meM parilakSita Aho ! Shrutgyanam Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA bauddha- purAtattva 333 ho rahe haiM, dAhinA hAtha nIce kI ora karatala sammukha batAyA hai / bAyeM hAthameM saMghATI haiM / dAyIM ora do ziSya hAtha jor3e hue haiN| bAyIM ora eka vyakti khar3A hai, para usakA mastaka nahIM hai / usakA bAyA~ hAtha udarako sparza kara rahA hai-- caMvarako dhAraNa kiye hue haiM / bAyIM ora bhI cAra upavibhAga haiM / prathama mUrti meM gautamake caraNoM meM hAthI nata mastaka hai / spaSTa hai, rAjagRhameM buddhadevake dveSI devadattane nAlAgiri nAmaka hastIko buddhadevapara chor3A thA / kintu buddhakI tejapUrNa mukhAkRti evaM adbhuta saumya mudrA prabhAva se parAsta hokara, hAthI krUra pariNAmako chor3akara unake caraNoM meM natamastaka ho gayA / bAjUmeM dAyIM ora Ananda khar3e haiM / sacamuca meM kalA - kArane isa ghaTanAko upasthita karane meM gaz2aba kiyA hai / uThate hue hAthIkA pRSThAMka phUla sA gayA hai / buddhadevakI mudrAmeM tanika bhI parivartanake bhAva nahIM Aye-Ate bhI kaise / dUsarI ghaTanA dharmacakra pravartana se saMbaMdha rakhatI hai' / buddhadeva palathI mArakara Asanapara virAjamAna haiM / karoMkI bhAvabhaMgimA se to aisA pratIta hotA hai, mAno vaktA gahana aura dArzanika yuktiyoMko samajha rahA ho, parantu bAta vaisI nahIM hai / donoM hAtha vakSasthalake sammukha avasthita haiM / dAyeM karakA aMgUThA aura kaniSThikA bAyeM hAtha kI madhyamikAko sparza karatI huI batAI hai| isI bhAvase buddhadevane sAranAtha ke kauNDinya Adi paMcabhadra-vargIyako bauddha dharma meM dIkSita kiyA thA / Asanake donoM ora maitreya aura avalokitezvarakI mUrtiyA~ haiN| tIsarI ghaTanA bAnarendrake madhudAnase guMthI huI hai| kauzAmbIke nikaTa pAriliyaka vanameM vAnarendra dvArA buddhako madhudAna diye jAneke ullekha bauddha sAhitya meM milate haiM / isI bhAvako yahA~ pradarzita kiyA gayA hai, buddhadeva hAtha pasAre baiThe haiM / vAnarendra pAtra liye khar3A hai, cauthI pratimA padmAsana dhyAna meM hai / anajAnako jaina pratimA hone kA I 1 kucha varSa pUrva tripura meM dharmacakra pravartana-mudrAkI svataMtra aura vizAla pratimA prApta huI thI, jo kalAkI dRSTise bahuta hI mahattvapUrNa thI / Aho! Shrutgyanam Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 khaNDaharoMkA vaibhava bhrama ho sakatA hai| prasaMgataH likhanA anucita na hogA ki padmAsanastha mudrAmeM dhyAnI-viSNuko mUrtiyA~ bhI milatI haiN| buddhadevakI bhI mukuTayukta mUrtiyA~ aisI hI mudrAmeM bihAra evaM uttarapradeza meM pAI jAtI haiN| saca kahA jAya to yaha mudrA jaina-mUrti kalAkI bauddhoMko khAsa dena hai| mukhya pratimAke nimna bhAgameM mUrti hai / donoM ora upAsaka va upAsikA aMkita haiM; madhyameM tattvacintana karate hue do bauddha bhikSu haiN| ina pradhAna ghaTanAoMke atirikta buddhadevake nirmANako bhI bhalI prakAra vyakta kiyA gayA hai| nirmANa mudrAke donoM ora 4, 4 vyakti khar3e haiN| bauddha sAhityameM ullekha hai ki bhagavAn buddha ke nirmANoparAnta unakI asthiyA~ ATha bhAgoMmeM bA~TI gii| unheM lene ke lie nimna pradezoMke nareza Aye themagadha, vaizAlI, kapilavastu, allakapya, rAmadAma, vedopa, pAvA aura kuzInagara / ye AThoM aspaSTa mUrtiyA~ unhIM ATha pratinidhiyoMkI honI caahie| isa prakAra saMpUrNa parikara aura pradhAna pratimAkA nirIkSaNa kara leneke bAda hamArA dhyAna prabhAvalI evaM gavAkSoMkI ora jAtA hai| ___ jahA~taka gavAkSoMkA prazna hai, unameM nizcita rUpase bihArako zilpakalA, vizeSakara nAlandAkI meharAboMkA anukaraNa hai| sAtha hI sAtha hAthIke Upara jo ghaMTAkAra zikharAkRti banI hai, vaha bhAga bhI mAgadhIya kalAkAroMkI dena hai| havIM zatIke bAdake mahAkosalIya zilpapara jo mAgadha prabhAva par3A usakA eka kAraNa yaha bhI jAna par3atA hai ki mahAkosalIya zivaguptakI mAtA magadhake rAjA sUryavarmAkI putrI thii| ataH saMbhava hai unake sAtha kucha kalAkAra bhI Aye hoM aura unhoMne svabhAvavaza apanA prabhAva chor3A ho to Azcarya nhiiN| nAlandA evaM rAjagRhameM saikar3oM miTTIkI mohareM upalabdha huI haiM, jinameM yahI ghaMTI aMkita hai, jinakA samaya 7vIM zatIse 12 vIM zatItaka mAnA jAtA hai| bihArakI zilpa-sthApatya evaM gupta kAlameM prabhAvalIkA aMkana karane meM tIna sImAe~ citrita kI jAtI thiiN| sabase bAharakI paridhimeM AgakI lapaTeM banatI thiiN| lapaToMmeM kSINa rekhAe~ spaSTa Aho ! Shrutgyanam Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA bauddha- purAtatva banAI jAtI thIM / bIcako sImAoM meM golAkAra laghu- bindu khode jAte the / tosarI arthAt sabase bhItarI paridhi meM kabhI sAdA khudAva rahatA thA, aura kabhI belabUTedAra | pratimAke ThIka sirake Upara eka vyAla ( maMgalamukha ) kI mUrti rahatI thI / antima guptakAlameM prabhAvalIkI tIna sImAe~ to rahatI thIM kintu unameM kucha sAmayika parivartana ho gaye the / sabase bAhirI paridhi meM Aga kI lapaTeM itanI saphAI se nahIM banatI thIM / ina lapaToMkI jo kSINa rekhAe~ bArIkI se spaSTa banAI jAtI thIM, ve aba nahIM- arthAt lapaTeM ana sIdhI Upara kI ora uThatI huI hI raha gaI thIM / bIcakI sImAoM meM golAkAra laghubindu jyoM-ke-tyoM rahe, kintu asala parivartana huA tIsarI paridhi ke khudA meM | isameM aba tatkAlIna yugameM sAmayika alaMkaraNa khode jAte the / zirobhAgake ThIka Upara maMgalamukha bhI z2arA bhaddA-sA banAyA jAtA thA / spaSTataH yaha parivartana hrAsonmukhI thA / I guptottara kAla meM 3 sImAe~ rahIM / dhyAna denekI bAta hai ki jo hrAsa aMtima guptakAla meM dikha par3A, usakI gati aba aura bhI tIvra ho uThI thI / lapaTeM moTI aura bhaddI rekhAe~ mAtra raha gaI thIM / binduoM meM gulAI mAtra raha gayI thIM / bela-bUToM evaM alaMkaraNoMke sthAnapara kamalakI paMkhur3iyA~ paryApta samajhI jAne lagIM / isa kAlataka guptakAlIna zilpa-paramparA ke kucha takSaka baca gaye the, jaisA ki sirapurakI bauddha mUrtiyoMse jJAta hotA hai / 1 335 uparyukta vivecanase siddha hai ki prastuta pratimAkA nirmANa gupta sattAko samApti ke kAphI bAda huA / kalacuri vaMzake prAraMbhika kAlameM isakI racanA honA svAbhAvika jAna par3atA hai, kAraNa ki ina dinoM sirapurake takSaka bauddha-mUrti vidhAnakI paramparAse pUrNataH paricita hI na the, svayaM mUrtiyA~ banAte bhI the / ataH nirmANa-kAla 10 vIM zatI ke bAdakA to ho hI nahIM sakatA / mUrti ke parikara meM khude hue stambha isakI sAkSI svarUpa vidyamAna haiM / uparyukta paMktiyoMse to yaha siddha ho hI gayA hai ki mahArAja azoka ke bAda teraha sau varSoMtaka madhyapradezake kisI na kisI bhAga meM, kisI somAtaka Aho! Shrutgyanam Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava bauddha dharma avazya hI rahA / DA0 hIrAlAlajIne jo samaya bauddha dharmake astitvakA sUcita kiyA hai, usase 300 varSa Age mAnA jAnA cAhie / sambhava hai DA0 sA0 ke samaya, ye avazeSa, jinake AdhArapara 300 varSoM kA kAla bar3hAyA jA sakA hai, bhUmimeM dabe par3e hoN| prAsaMgika rUpase eka bAtakA spaSTIkaraNa karanA samucita pratIta hotA hai / maiMne bauddha dharmakI jitanI pratimAe~-kyA dhAtukI aura kyA pASANakI-dekhIM, unameM kamala-patrakA-nIcekI ora jhukI huI paMkhur3iyoMke rUpameM kamala siMhAsana-bAhulya pAyA / prAcIna granthoMmeM bhI bauddha dharmameM alaukika jJAnako kamala-puSpase dikhAyA gayA hai / unake anusAra kamalakI jar3akA bhAga brahma hai / kamalanAla mAyA hai / puSpa saMpUrNa vizva aura phala nirvANakA pratIka hai| isa prakAra azokake stambhakA zilAdaNDa (kamala-nAla ) mAyA athavA sAMsArika jIvanakA dyotaka hai| ghaMTAkAra zirA saMsAra hai-AkAza-rUpI puSpa daloMse veSTita haiM-aura kamalakA phala mokSa hai / isa viSayapara suprasiddha kalAmarmajJa haibelakI yukti bahuta ho sAragarbhita aura tathyapUrNa hai-"yaha pratIka khAsataurapara bhAratIya hai / isakA prArambhika bauddha-kalAmeM behada pracAra thaa| yaha ittifAkakI bAta hai ki isakI zakla IrAnIke pITaloMse milatI hai, kintu koI vajaha nahIM ki isIse hama ise IrAnI cIz2a mAna leM / zAyada IrAniyoMne hI yaha vicAra bhAratase liyA ho / bhArata to kamalake phUloMkA deza hai|" niHsandeha kamala bhAratakA atyanta prasiddha aura manohara puSpa hai / jina dinoM yakSa pUjAkA bhAratameM bolabAlA thA, una dinoM kamalakA bhI kama mahattva nahIM thA / bhAratIya zilpakalAmeM jitanA mahattvapUrNa sthAna kamala pA sakA hai, utanA dUsare puSpa nahIM / yogamArgameM bhI yaugika udAharaNoMmeM kamalako yAda rakhA gayA hai| jabalapura, ma. pra. 15 agasta 1950 Aho! Shrutgyanam Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU-purAtattva Aho! Shrutgyanam Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho! Shrutgyanam Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya pradezakA hinda-purAtattva bhAratIya purAtana zilpa-sthApatyake itihAsameM madhyaprAnta evaM barArakA sthAna kaI dRSTiyoMse, itara prAntoMkI apekSA, adhika mahattvapUrNa hai, kalAkAroMne ina jar3a pASANoMpara apane anupama kalA-kauzala dvArA, mAnavamastiSkakI unnata vicAradhArAkI adbhuta sajIvatA citrita kI hai / mujhe to inameM madhya-prAntakA prAcIna sAmAjika jIvana, rASTronnati evaM mAnavasamudAyakA vAstavika itihAsa dikhAI detA hai / yaha vaibhava mAno mUka bhASAmeM sahRdaya kalAkAroMse pUcha rahA hai ki kyA Ajake parivartanazIla yugameM bhI hamArI yahI hAlata rhegii| saMsArakI avizrAnta pragatimeM hama bhI bahuta-kucha sAMskRtika sahayoga de sakate haiM / yadyapi madhya-prAntameM viziSTa avazeSa apekSAkRta kama hI haiM, phira bhI unameM bhAratakA mukha ujjvala karane kI evaM purAtana gauravagAthAko surakSita rakhanekI pUrNa kSamatA hai / inase, mAnavamastiSkako, uccasthAna evaM AdhyAtmika vikAsameM mahAn sahayoga mila sakatA hai / tadgata lokottara jIvanako AtmAkA prakAza kisa dArzanikako AkRSTa na kara sakegA ? kintu bhAratIya purAtatvake itihAsameM isa atulanIya saMpattike bhANDArasama, madhya-prAntako carcA nahIM ke barAbara hI hai| ___ yaha sarvamAnya niyama hai ki pratyeka rASTrakI sarvatomukhI unnatikA mUlatama svarUpa, tAtkAlika prastaropari utkIrNita kalAtmaka avazeSoMse hI jAnA jA sakatA hai / sAtha hI dUsare deza yA dharmavAle bhI yadi koI AkarSaNa rakhate haiM, to kevala kalAke balapara hii| madhya-prAntakA kucha bhAga aisA hai, jisakA sthAna saMsArameM U~cA hai / AdimAnava-sabhyatA-saMskRtikA pAlana yahIMpara huA thA / zuddha sAMskRtika jIvanagata tattvoMkA AbhAsa Ajataka, tatrastha grAmINa janatAke jIvana meM hI dRSTigocara hotA hai| gRhyasUtra evaM vedameM pratipAdita nRtyoMkA pracAra Aja bhI kiMcit parivartita rUpameM chattIsagar3hameM hai| prAraMbhase hI isa prAntameM vaidika saMskRtikA pracAra rahA hai Aho! Shrutgyanam Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 khaNDaharoMkA vaibhava sarvaprathama agastya RSi vindhyAcala ullaMghakara yahA~ Aye aura tapazcaryA karane lge| rAmAyaNameM ullekha hai ki inhoMne dravir3a bhASAmeM Ayurvedake grantha racakara pracArita kiye, evaM anArya dasyu jAtiyoMmeM Arya-sabhyatAkA pracAra kiyA / zRMgI Adi sapta RSiyoMkI tapobhUmi rAyapura jilekA sihAvA' yahI mahAnadIkA udgama sthAna hai / dhamatarIse Agneya koNameM 44 mIla para hai / prAkRtika sauMdaryakA yaha eka avismaraNIya kendra hai / yahA~ ke dhvaMsAvazerSo meM chaha mandira avasthita haiM / 1162 I0 kA eka lekha bhI pAyA gayA thA, jisameM ullekha hai ki candravaMzI rAjA karNane pA~ca maMdira banavAye / jaisA ki tIrthe devade tena kRtaM prAsAdapaJcakam / svIyaM tatra dvayaM jAtaM yatra zaMkara kezavau // 8 // pitRbhyAM pradadau cAnyat kArayitvA dvayaM nRpaH / sadanaM devadevasya manohAri trizUlinaH // 10 // raNakesariNe prAdAnapayakaM surAlayam / tadvaMzakSINatAM jJAtvA bhrAtRsnehena karNarAT // 11 // caturdazottare seyamekAdazazate zake / / varddhatAM sarvato nityaM nRsiMhakavitAkRtiH // 13 // epigrAphikA iMDikA bhA0 6, pR0 182 / varNakI vaMzAvalI kAMkerake zilAlekhameM bhI milatI hai / kahate haiM ki yahA~ zRMgIRSine tapazcaryA kI thI, unakI smRti svarUpa Aja bhI eka TaparA banA huA hai / 5 mIlapara "ratavA" meM aMgirasa aura 20 mIla 'mecakA meM mucakundakA Azrama batAyA jAtA hai / yahA~se ATha mIlapara devakUTa nAmaka sthAna,saghana jaMgalameM par3atA hai / isa ora jo purAtana avazeSa pAye jAte haiM, ve 11vIM zatIke bAdake hI haiM / yaha ilAkA jaMgalameM par3anese, purAtattva zAstriyoMkI nigAhase Ajataka bacA huA hai / kaba taka bacA rahegA ? . Aho! Shrutgyanam Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA hindU purAtattva 336 ilAkA batAyA jAtA hai / Aja bhI aTavI meM pahAr3oMke sabase U~ce zikharoM para ina maharSiyoMkI guphAe~ utkIrNita haiM, jahA~ prakRti-saundarya aura apAra zAntikA sAgara sadaiva umar3A karatA hai / ina guphAokA racanA-kAla ajJAta hai, phira bhI itanA to binA kisI atizayokti ke kahA jA sakatA hai ki ye, ajantA aura jogImArA guphAoMse to bahuta hI prAcIna haiN| ye bar3I vizAla haiM / prAcIna bhAratakI takSaNa kalA ke itihAsa meM inakA sthAna upekSaNIya nahIM / rAma aura kRSNakA saMbaMdha bhI isa prAntase rahA hai, kyoMki daMDakAraNyakI sthiti chattIsagar3ha meM hI batAI jAtI hai / rAmane yahA~ Akara lokopayogI Sarafast thI / kahA jAtA hai ki unhoMne yahA~ Akara kucha logoM ko brAhmaNa jAtimeM dIkSita kiyA, jo 'raghunAthayA brAhmaNa' nAmase Aja bhI vikhyAta haiM aura madhya - prAnta aura ur3IsA kI sImAke bhISaNa jaMgaloM meM vartamAna haiN| bhAratIya itihAsa kI dRSTise prAntapara maurya vaMzI rAjAoMkA adhikAra thA / ye kramazaH jaina aura bauddha dharmake anuyAyI hote hue bhI, sahiSNu the / isa samaya vaidika saMskRtikA pracAra apekSAkRta kama thA / zuMga aura Andhra vaMzake samaya meM vaidika saMskRti yahA~ camaka utthii| ye vaidika dharmake uddhAraka, pracAraka aura saMrakSaka the| gupta yuga meM bhArata pUrNonnati ke zikhara para thA / saMsArakI zAyada hI koI kalA yA vidyA aisI thI, jisakA vikAsa usa samaya yahA~ na huA ho / vaidika saMskRtikA unnata rUpa tatkAlIna sAhityika grantha, zilotkIrNa lekha, mudrAe~ evaM tAmrapatroMse vidita hotA hai / yahA~para vAkATakoM kA sAmrAjya bhI thA, jinakI rAjadhAnI pravarapura- paunAra thI / samudraguptane apanI digvijaya meM vAkATaka sAmrAjya jItane ke bAda, usake cedikA dakSiNa bhAga tathA mahArASTra-prAnta tatkAlIna vAkATaka - samrAT rudrasena ke pAsa hI rahane diye the / isa prakAra choTA ho jAnepara bhI vaha sAmrAjya kAfI samRddha thA / gupta nareza zilpa kalA ke ananya unnAyaka the / java Aho ! Shrutgyanam Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 khaNDaharoMkA vaibhava samudragupta dakSiNa-kosalameM digvijayArtha Aye, taba unheM eraNakA sthAna bahuta hI pasanda aayaa| unhoMne vahA~ vizAla nagara evaM viSNu-maMdira banavAye / zilAlekhameM ise svabhoganagara kahA gayA hai| isa samayase kucha pUrvakA eka kASTha-stambha-lekha bilAsapura jileke kirAr3I nAmaka gA~vase prApta huA hai, jo tatkAlIna madhya-prAntIya zAsana-praNAlIpara mArmika prakAza DAlatA hai| isameM pulaputraka gRhanirmANika (gRha banAnevAlA)-kA ullekha hai, jisase spaSTa hai ki usa samaya prAnta takSaNa-kalAmeM kitanA unnata thA, isake lie ki eka svatantra padAdhikArI rakhanA par3atA thaa| gupta kAlameM zilpa-kalA apanA saMpUrNa rUpa lekara na kevala pASANapara hI avatarita huI, balki etadviSayaka sAhityika granthoMke rUpa meM bhI dikhAI dii| mAnasAra jo samasta zilpazAstroMmeM anupama hai, isI kAlako racanA mAnI jAtI hai / tigavA~ jilA jabalapura grAmameM eka guptakAlIna mandira adyAvadhi vidyamAna hai, jisake viSayameM prAntake bahuta bar3e anveSaka DA0 hIrAlAlane likhA hai-"yaha prAyaH Der3ha hajAra varSakA hai| yaha capaTI chatavAlA patthara kA mandira hai / isake garbhagRhameM nRsiMhakI mUrti rakhI huI hai| daravAz2emeM caukhaTake Upara gaMgA aura yamunAkI mUrtiyA~ khudI haiN| pahale ye Upara banAI jAtI thIM, kintu pIchese deharIke nikaTa banavAI jAne lgiiN| mandira ke maNDapakI dIvArameM dazabhujI caNDIkI mUrti khudI hai| usake nIce zeSazAyI bhagavAn viSNukA citra khudA hai, jinakI nAbhise nikale hue kamalapara brahmAjI virAjamAna haiN|" tigavA~ke mandira meM gaMgAko mUrti bahuta hI sundara aura kalApUrNa hai / unakA zArIrika gaThana, aMga-vinyAsa, utphulla vadana evaM tAtkAlika kezavinyAsa kisa kalApremIko AkRSTa nahIM kareMge ? yahA~se kucha dUra bhopAla riyAsatameM bhI kucha guptakAlIna mandira haiM, jahA~kA kRSNa-janma-pradarzanakA sva0 hIrAlAla, jabalapura-jyoti, pR0 140 / Aho ! Shrutgyanam Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA hindU-purAtattva zilpa abhItaka merI smRtiko tAz2A banAye hue hai / mAtA devakI leTI huI haiM aura sadyaH utpanna kRSNa unake pAsa par3e haiN| AsapAsa kucha manuSya unakI rakSArtha khar3e haiM / gupta-vaMzake bAda madhya-prAntakA zAsana chinna-bhinna hokara rAjarSitulya-kula, somavaMza, trikaliMgAdhipati, rASTrakUTa Adi rAjavaMzoMmeM vibhAjita ho gyaa| tadanantara navIM zatImeM kalacuriyoMkA udaya huA / tripurI, ratnapura khalvATikA (khalArI) Adi kalacuriyoMkI zAkhAe~ thiiN| samasta cedi-prAntameM kalacuriyoMke avazeSa bikhare par3e haiM, jinameM se kucha ekakA paricaya sara kaniMghamane purAtattva vibhAgakI apanI sAtavIM riporTa meM evaM sva0 rAkhAladAsa vandyopAdhyAyane apane eka granthameM diyA hai| inase prakaTa hai ki kalacuri-narezoMne zilpa-sthApatya kalAko AzAtIta protsAhana dekara, samasta prAntameM vyApta kara diyA / inakI sUkSmatA citrakArIko bhI mAta karatI hai| ina avazeSoMkA saMbaMdha kevala bhautika dRSTise hI nahIM, apitu AdhyAtmika dRSTi se bhI gaharA hai| bAdameM gauMDa vaMzakA Adhipatya prAntake kucha bhAgapara thA / ye gauMDa kauna the ? inakA Akasmika udaya kahA~se ho gayA ? kadA avazya jAtA hai ki ye AdivAsiyoMmeMse haiM aura rAvaNake vaMzaja haiN| inake kAla meM koI khAsa unnati huI ho, hameM jJAta nahIM / ina logoMkA koI kramabaddha itihAsa bhI prApta nahIM hai| kahate haiM ki inake kAlameM yadi koI par3hA-likhA yA paNDita bhI milatA, to dazahareke dina dantezvarI ke caraNoMmeM sadAke lie sulA diyA jAtA thaa| aisI sthitimeM inakA itihAsa kauna likhatA ? madanamahala ( jabalapura ) ke pAsa kucha avazeSa aura siMgoragar3hAdi kucha durga hI aise haiM, jo gauMDa-purAtattvakI zreNImeM A sakate haiN| ____ madhya-prAntameM mug2ala-kalAse saMbaMdha rakhanevAle prAcIna makAnAta ke cihna bhI milate haiM / barArake elicapura va bAlApurameM mug2aloMke kucha avazeSa avazya milate haiM, jinameM mug2ala-kalAke pallavita lakSaNoMkA byaktIkaraNa huA hai / bhoMsaloMke banavAyehue mahala, mandira, durga Adi bhI milate haiM, Aho! Shrutgyanam Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 khaNDaharoMkA vaibhava 0 jinakI kalA meM koI aise tattva nahIM, jo inako svatantra sthAna dilA sakeM / madhya-prAntakI riyAsatoMmeM bhI kucha purAtattva vizeSa upalabdha haiM, yahA~para I pU0 pA~cavIM zatIse lagAkara AjatakakA jo vizAla purAtattva phailA par3A hai, usameM se jitane kA sAkSAtkAra maiM kara sakA, usakA saMkSipta paricaya, merI yAtrA meM Aye nagarAnusAra yahA~ diyA jA rahA hai / rohaNakher3a - isa nagarakA astitva rASTrakUToMke samaya meM thA / sthAnIya purAtana avazeSoM meM ziva mandira sarvaprAcIna hai / capaTIchata, catuSkoNaSaTkoNa stambha, vizAla garbhadvAra, toraNastha vibhinna bela-bUToMke sAtha hindUdharmamAnya tAntrika deva-deviyoMkA bAhulya, mandirakI zobhAko aura bhI bar3hA dete haiM / mandirake nikaTavartI caTTAnapara 5 paMktiyoMkA eka zilAlekha hai, jisake pratyeka zlokAnta bhAgameM 'OM namaH zivAya' AtA hai / zilAlekha meM rAjavaMza, saMvat Adi vilupta ho gaye haiN| kevala 'tadanvaye bhUpatiH 'kUTa' isa paMktise prakaTa hotA hai ki yaha mandira saMbhavataH kisI rASTrakUTanarezakA banavAyA huA hai| dUsarA kAraNa yaha bhI hai ki rASTrakUToM dvArA ilo parvatapara nirmita kailAza mandira ke zikharakA kucha bhAga aura usakI koraNI isa mandirase mela rakhatI haiM / mandirake pASANoMko paraspara adhika dRr3hatAse jor3aneke lie bIca meM tAmrazalAkAe~ dI gaI haiM / zikharakA bhAga khaMDita haiM / barAmade meM zeSazAyI viSNukI pratimA, bahuta hI sUkSma evaM prabhAvotpAdaka kalApUrNa DhaMgase, utkIrNita hai| durgA, aMbikA Adi deviyoM kI mUrtiyA~ arakSitAvasthA meM vidyamAna haiN| isa mandirake pIche jamIMdArI bhI hai / marAThI bhASA ke Adya gadyakAra zrIpati, 'ziva mahimnastotra' nirmAtA puSpadaMta yahA~ ke nivAsI the / bAlApura - akolA se 14 mIlapara, mana aura mhaisa nAmaka nadI ke taTapara avasthita hai / isake taTapara jayapura nareza savAI jayasiMhajI kI chatrI banI huI hai | ( inakA dehAnta to burahAnapura meM huA thA, phira chatrI yahA~ kaise banI, yaha eka prazna hai / ) yahA~ke qilemeM bAlAdevIkA Aho! Shrutgyanam Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA hindU-purAtattva prAcIna mandira hai| jainadRSTise bAlApurakA' vizeSa mahattva hai| 17vIM zatIke jainasAhityameM bAlApurakA ullekha milatA hai / yahA~para mug2ala kAlameM kAg2az2a banate the| kauNDinyapura-yaha AravIse cAra mIlapara, vardhA nadIke taTa para hai / kRSNakA jisa bhISmaka rAjAkI putrI rukmiNIse vivAha honevAlA thA, ve yahIMke rAjA the| yaha sthAna Aja bhI tIrthasthAnake rUpameM pUjita hai| yaha tIrtha 500 varSase bhI prAcIna hai, kyoMki Aja bhI nagarake bAhara kileke dhvasta avazeSoMmeM prAcIna mandiroMke cihna vidyamAna haiM / nagarase uttarameM eka vizAla khaNDaharameM kucha acche, para khaNDita avazeSa par3e haiM, jinameM kRSNapradhAna dazAvatArakI vizAla pratimApara vi0 saM0 1466kA eka lekha aMkita hai| isase vidita hai ki yaha pratimA pahatejora-nivAsI kisI vyavahArIne vidhApura (? bIjApura) meM nirmANa karavAkara, pratiSThita kii| mUrtipara mug2ala-kalAkA prabhAva spaSTa hai| bar3e-bar3e mInAra, jAlIdAra gavAkSa, mastakapara vizAla laMba-gola gumbaja Adi pratimAke upalakSaNa haiN| kRSNalIlA aura govarddhanadhArI kRSNAdike bhAvoMko vyakta karanevAle zilpa bhI haiN| pahanAvese spaSTatayA mahArASTrIya mAlUma par3ate haiN| ina sabhIke cehare kucha laMbe aura gola haiM / ye mahArASTrIya zilpa-kalAke acche udAharaNa haiN| ___ kelajhara-ise prAcIna sAhityameM cakranagara bhI kahA gayA hai| yahA~ ke TUTe hue kile meM eka choTA daravAjA dikhAI detA hai, jisapara vibhinna devadeviyoMke sundara AkAra khude haiM / yahA~se 4 mIlapara eka choTI-sI pahAr3Ipara kisI camArake pAsa prastara lekha haiM, jo kisIko dikhAnA pasanda nahIM karatA kyoMki usakA vizvAsa hai ki yaha gar3e hue dhanakI tAlikA hai| maiMne usase kahA ki hama to sAdhu loga haiM, taba usane hameM eka lekha batAyA / usIse muni kAntisAgara, "jainadRSTi se bAlApura" zrI jaina-satya-prakAza va06 aM0, 1-2-3-4, Aho ! Shrutgyanam Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 khaNDaharoMkA vaibhava mAlUma huA ki saM0 1703 vaizAkha zu0 6ko dAjIbhAU nAmaka vyaktine gajAnana mahArAjakI pratimA kelabhara meM sthApita kI / yaha mandira abhI bhI tIrtha ke rUpa meM pUjita hai / yahA~ sItAphala khUba hote haiN| bhadrAvatI -- jaiminIke mahAbhAratameM ise yuvanAzvakI rAjadhAnI kahA gayA hai / yahA~para bikhare hue saikar3oM kalApUrNa avazeSoMse prakaTa hai ki kisI samaya yahA~ hindU-saMskRtikA bhI prabhAva thA / mUrti - vijJAna aura takSaNakalAko dRSTise pratyeka kalA-premIko ekabAra yahA~kI yAtrA avazya karanI cAhie / yahA~kA bhadranAgakA mandira purAtana kalAkI dRSTise adhyayanakI vastu hai / yaha nAgadevatAkA mandira hai, jo sArI bhadrAvatIke pradhAna adhiThAtA the / isake garbhagRhameM nAgakI bahu phanavAlI bar3I pratimA tathA bAharakI dIvAroM para jaisA zilpakalAtmaka kAma kiyA gayA hai, usakI sUkSmatA, gambhIratA aura prAsAdikatA dekhate hI banatI hai / zeSazAyI viSNu kI pratimA atIva sundara aura kalAkArakI anupama kuzalatAkA paricaya detI hai / mUrtikI nAbhikI zrAvaliyA~ tadupari roma-rAji, kamalakI paMkhur3iyA~, nAlakI vilakSaNatA, brahmA ke mukha se bhinna-bhinna bhAva Adi bar3e hI utkRSTa haiM / pAsa hI lakSmI caraNa- sevana kara rahI haiM / dazAvatArI paTTaka yahA~para bhI hai| dIvAroMpara aMkita zilpa kahIMse lAkara lagavAye gaye jJAta hote haiM / bAhara ke barAmade meM varAhakI pratimA avasthita hai / pAsa hImeM 18 vIM zatIke eka lekhakA Tukar3A par3A hai| isa mandirase kucha dUra eka naI guphA nikalI hai, jisameM kucha prAcIna avazeSa haiN| jaina mandirake pazcAt bhAgameM caNDikAdevI kA bhagna mandira hai | yaha mandira lagatA to jainiyoMkA hai, para abhI hinduoM dvArA bhI mAnA jAtA hai / barAmade meM kucha mUrtiyA~ virAjamAna haiM / mandirake nirmANakA lekha to koI nahIM hai, para anumAnataH yaha 14vIM zatIkA hogA / mandira se cAra pharlAMga dUra DolArA nAmaka vizAla jalAzaya ke taTapara eka TIlA hai, jo dhvasta mandirakA dyotaka hai| tannikaTavartI zilpoM meM yoginI Aho ! Shrutgyanam Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jamA dIgara hai| usake nimna hai jalAzayake setakara kArtikeya, hai / bIcameM bhAgameM pASAko nirmANakA madhyapradezakA hindU-purAtattva 345 zilpa tathA pArvatIkI mUrtiyA~ haiM jalAzayake setukI nirmANa-kalA avazya vicAraNIya hai| usake nimna bhAgameM pASANa ropakara, Upara zilAe~ jamA dI gaI haiM / bIcameM kisIke sahAre binA hI setu TikA huA hai / kArtikeya, gaNeza, ziva-pArvatI, sUrya, kRSNa aura sarasvatI Adiko pratimAe~ bar3I hI mahattvapUrNa haiM / ye jalAzaya-taTapara par3I huI haiM / saMpUrNa bhadrAvatIko purAtana avazeSoMkI mahAnagarI kahA jAya, to atizayokti nahIM hogI / yadi yahA~ zodha evaM khanana kArya kiyA jAya to nissaMdeha aneka ratna nikalanekI saMbhAvanA hai| tripurI : jabalapurase 7veM mIla pazcimakA tevara hI prAcIna tripurI hai / yahI mahAkosalakI rAjadhAnI thI / isakI parigaNanA DAhala rAjyAntargata hotI thI / isakA itihAsa bahuta prAcIna hai, IsvI pUrva 3rIzatIkI mudrAoMmeM tathA parivrAjaka mahArAjA saMkSobhake san 518vAle tAmrapatrameM tripurIkA ullekha dRSTigocara hotA hai / liMga evaM padmapurANameM bhI isa sthAnakI carcA hai / kalacuriyoMne navIM zatImeM ise rAjadhAnI banAkara tripurIke mahattvako dviguNita kara diyA / inake samayameM tripurIkA bahumukhI vaibhava bhAratavyApI ho cukA thaa| zAsakoMkA bauddhika stara nissandeha ucca koTikA thaa| zilpakalAke to ve paramonnAyaka the ho, parantu ucca koTike sAhityika kalAkAroMkA sammAna karaneke lie bhI sotsAha prastuta rahate the| mahAkavi rAjazekhara bhI kucha dinoMtaka tripurImeM rahe the| tAtparya ki yahA~kI sAhityika paramparA bar3I hI vilakSaNa thii| yahA~taka ki rAjanaitika itihAsakI sAmagrI svarUpa jo tAmrapatra upalabdha hue haiM, evaM pattharoMpara jo lekha khude haiM, unakA sAhityika mahattva bhI kama nhiiN| ___ mujhe do bAra tripurI jAnekA saubhAgya prApta huA hai / 1642 meM tripurIko mujhe do ghaMTe hI dene par3e the| kintu pharavarI 1950kA caturtha Aho! Shrutgyanam Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava saptAha mujhe yahIM vyatIta karanA pdd'aa| isa samaya mujhe kalacuriyoM dvArA vikasita takSaNa-kalAke avazeSoMko va mUrtiyoMko bhalIbhA~ti dekhanekA avasara milA / itanA pazcAttApa mujhe avazya huA ki jina kalAtmaka avazeSoMkA bhAvagrAhI varNana maiMne anyatra par3hA thA, ve vahA~ na mile / jaba kabhI grAmINoM dvArA Akasmika khudAI meM avazeSa yA mUrtiyA~ nikalatI haiM, taba be lAkara kahIM vyavasthita rUpase rakha dete haiM, aura buddhijIvI yA vyavasAyI prANI maukA dekhakara uThA lAte haiN| abhI bhI yaha krama jArI hai| jahA~taka sthApatyakA prazna hai, vaha kalacuri kAlase sambandha jor3a sake, aisA eka bhI nahIM hai / avazeSa avazya itastataH bikhare par3e haiN| sabase adhika lalita kalAkI sAmagrI milatI haiM-vibhinna mUrtiyA~ / bAlasAgarake kinArepara, tripurImeM praveza karaneke mArgapara jo mandira hai, usameM tathA sarovarake madhyavartI devAlayakI dIvAloMmeM, kalacuri kAlakI atyanta sundara kRtiyA~ bhadde tarIkese cipakA dI gaI haiN| khairamAI (bar3I) ke sthAnapara dhyAnI viSNu, salekha kArtikeya Adi devoMkI mUrtiyoMke atirikta pazcAt bhAgameM saikar3o mUrtiyoMke sara evaM basTa par3e haiM / grAmameM hari lar3hiyeke gharake sAmane virATa vRkSake nimna bhAgameM bhI mUrtiyA~ par3I haiN| ina para lekha bhI haiM / isI jhAr3ake jar3oMkI darAroM meM dekhanepara mUrtiyA~ pha~sI dikhalAI par3atI haiN| choTI khairamAI evaM grAmameM kaI sthAnoMpara kucheka gharoMmeM mUrtiyA~ pAI jAtI haiM / inameMse kucheka kalAko dRSTi se bhI mUlyavAn haiM / nagarIke madhya bhAgameM tripurezvara mahAdevakI mUrti ke atirikta anya pratimAe~ bhI vidyamAna haiN| logoMkA aisA khyAla hai ki yahA~ kisI samaya maMdira thA, jaisA rukha vartamAnameM hai, usase to kalpanA nahIM hotI, kAraNa ki mUrtiyA~ gahare sthAnapara rakhI gaI haiN| inakI racanAzailIse kalacuri kAlakI pratIta hotI haiN| unake samayameM yadi svataMtra mandirakA astitva hotA, to kisI na kisI tAmra yA zilA-lekhameM isakA ullekha avazya hI rahatA, kyoMki kalacuri svayaM zaiva the, ataH tripurezvara mahAdevake mandirakA spaSTa ullekha Aho! Shrutgyanam Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA hindU-purAtattva 347 na kareM, yaha asambhava hai / bAlasAgarake taTapara kucha mUrti-vihIna zaivamandira Aja bhI vidyamAna haiN| yahA~ ke kacaremeMse gajalakSmIkI eka pratimA prApta huI hai| tripurIke samIpa hI karNavelake avazeSa haiN| abhI vahA~ acchA jaMgala paidA ho gayA hai| kevala stambha mAtra raha gaye haiM, eka staMmbhakA citra diyA jA rahA hai / kalacuriyoMkI yaha sAmAnya kRti bhI, unakI pariSkRta rucikI paricAyaka hai / karNavelameM durgako dIvAloMke cihna do mIlataka spaSTa dikhalAI par3ate haiN| sthAna-sthAnapara gaDDhe bhI mileNge| inameM se gar3he-gar3hAye patthara nikAlakara mAlaguz2Arane becakara sAMskRtika aparAdha kiyA, taba hama parAdhIna the| parantu svAdhIna hote hue bhI isa ora jo udAsInatA bar3hatI jA rahI hai, vaha khalatI hai| hindU saMskRtikI gauravagarimAko vyakta karanevAlI pracura deva-deviyoMkI pratimAoMko yahA~ ke samAna zAyada hI kahIM sAmUhika upekSA ho rahI hogii| yahA~kI kRtiyoMmeM AbhUSaNoMkA bAhulya hai| mujhe bhI sau-lagabhaga upekSita mUrtiyA~ va zilpAvazeSa yahA~kI janatA dvArA, prApta hue the, jinakI carcA anyatra kI gaI hai| aura ve saba jabalapurake zahIda smArakameM rakhe jaaveNge| gar3hA jabalapurase pazcima 4 mIlapara par3atA hai, para aba to vaha isakA eka bhAga hI samajhA jAne lagA hai| yaha goMDa rAjAoMkA pATanagara thA; jaisA ki madanamahalase (jo yahA~ se eka mIla dUra pahAr3Ipara banA hai) jJAta hotA hai| rAjA saMgrAmazAha isameM rahate the| mahalake pAsa hI zAradAkA mandira hai| saMgrAmazAhakI mudrAoMse jJAta hotA hai ki usa samaya vahA~ TakasAla bhI rahI hogii| gar3hAmeM jalAzayoMkI saMkhyA kAphI hai| purAtana avazeSa bhI pracura parimANameM upalabdha hote haiM, jo jalAzayake kinAre para, rakhe hue haiN| yahA~ para eka darajIke ghara kI dIvAlameM dhyAnI-viSNuko sundara pratimA lagI huI hai| thAnAke sammukha hI eka tAntrika mandira banA hai| Aho! Shrutgyanam Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 khaNDaharoMkA vaibhava kahA jAtA hai ki isakA nirmANa viziSTazailIse huA hai / puSyanakSatra Anepara hI kArya kiyA jAtA thA / Aja bhI gar3hA meM tAntrikoM kA acchA jamAva va prabhAva hai / eka purAtana vApikA bhI hai / yahA~ khudAI atyAvazyakatA hai / 1 bAjanAmaTha jabalapura se prAyaH 6 mIla dUra, saMgrAmasAgara ke kinArepara bane hue bhairavamandirako hI bAjanAmaTha kahate haiM / kahA jAtA hai ki yaha bhI siddha sthAna hai / isakA nirmANa goMDa rAjA saMgrAmazAhane karavAyA thA, ve bhairavake anyatama upAsaka the / eka bAra kisI tAntrikane SaDyantra kara, rAjAkA balidAna denA cAhA thA, para rAjA ThIka samayapara ceta gayA, ataH unakA prayatna viphala rhaa| bhairavakA mandira goMDa sthApatyakA pratIka hai / isakA gola gumbaja prekSaNIya hai | navarAtra meM yahA~para dUra-dUra ke tAntrika Ate haiM / yaha sthAna ekAnta meM honeke kAraNa kabhI-kabhI bhayajanaka lagatA hai / pAsameM murde bhI jalAye jAte haiM / isa sthAnakI surakSApara samucita dhyAna denA vAMchanIya hai / 1 I isI saMgrAmasAgarake ThIka madhya bhAgameM AmaqhAsa nAmaka eka sthAna par3atA hai / yaha eka prakAra se choTA-sA dvIpa hI hai / mahala banA huA hai / eka AmakA vRkSa lagA hai / isIse isakA nAma AmaqhAsa par3a gayA hai, para mUlata: vaha dIvAneqhAsa hI rahA hogA / jabalapura ke sva0 bAbU RSabhadAsa bhUrA to, jabalapura ke samasta khaMDahara sthAnoMke dainika paryaTaka hI the, mujhe batA rahe the ki AmakhAsavAlA mahala nIce tIna taloMtaka gaharA hai / baiThaneko bar3e-bar3e haoNla haiM / kabhI-kabhI viSadhara bhujaMga bhI nikalatA hai / isa prakArakI imArateM kalacuriyoMke samaya bhI banA karatI thIM, sarvasAdhAraNa ko ina bAtoM kA patA kama rahatA thA / bilaharI meM aisI vApikA maiM svayaM dekha cukA hU~, jo tIna khaMDoM meM vibhAjita hai / Aho! Shrutgyanam Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA hindU-purAtatva jabalapurake nikaTavartI sthAnoMmeM purAtattvakI pracura sAmagrI bikharI par3I hai, unameMse kucha ye haiM-gopAlapura, lameTAghATa, gvArIghATa, bher3AghATa, karNavela Adi Adi / bher3AghATa : yahA~kA-sA prAkRtika saundarya prAntameM anyatra durlabha hai / nIce narmadA avizrAnta gatise pravAhita ho rahI hai, aura eka mIlakI dUrIpara jalaprapAta prekSaNIya hai| yahA~kA causaTha yoginIkA mandira bhAratameM vikhyAta hai, jise gaurIzaMkara-mandira bhI kahate haiN| ise san 1155-56 I0 ( kalacuri saM0 607meM ) alhaNadevIne nirmANa karavAyA thaa| yaha gola AkArakA honese golakI-maTha bhI kahalAtA hai| isakI dIvAra lagabhaga 7 phITa U~cI hai / mandirakI racanA-zailI aura pASANoMke dekhanese pratIta hotA hai ki mandira do bAra meM banA hogA, athavA kisI mandirase pASANa lAkara yahA~ lagavA diye gaye hoMge / mandirakA adhobhAga prAcIna hai, kintu irda-girdakA bhAga Adhunika-sA pratIta hotA hai| mandira aura maNDapake madhya bhAgameM choTe antarAlake dAhinI ora eka lekha khudA hai, jisameM likhA hai-'mahArAja vijayasiMha devakI mAtA mahArANI gosaladevI svapautra ajayadevake sAtha nityaprati bhagavAn va dyanAthake darzanArtha AtI thiiN|' mukhya gabhaMdvAra meM gaurIzaMkarako pradhAna mUrti hai, jisameM zivadurgA nandIpara savAra haiN| ziva hAthameM trizUla aura pArvatI darpaNa dhAraNa kiye haiN| ubhaya pakSasthita stambhoMpara brahmA aura viSNukI mUrtiyA~ isa maThake pradhAna AcArya sadbhAvazaMbhu the, jo dAkSiNAtya the / yuvarAjadevane isa maThako 3 lAkha gA~va dAna svarUpa bheMTa diye the| tasmai nispRhacetase kalacuri camApAlacUr3AmaNiH grAmANAM yuvarAjadevanRpatiH bhikSAM trilakSaM dadau / Aho! Shrutgyanam Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 khaNDaharoMkA vaibhava 1 hai / dAhinI ora sUrya tathA bAIM tarafa viSNukI sundara pratimA, jo lakSmIko godameM liye hue - garuDArUr3ha haiM / bA~I ora dIvAra meM aSTabhujI gaNezakI pratimA hai / isa pratimAkI vizeSatA yaha hai ki yaha nAcatI huI batAI gaI hai / kalAkI dRSTise yaha mUrti sarvottama hai / dUsare bhAga meM kalacuri samrAT gAMgeyadeva, karNadeva tathA yazaH karNadevakI samakAlIna mUrtiyA~ haiM, jo sAmUhika zilpakaraNIkA eka namUnA hai / yahA~para eka bistarapara leTe mAnavakI 3||| x 2 phITakI pratimA hai / eka strI jhukakara usake kAnameM kucha kaha rahI hai aura vaha bhI kAnapara hAtha lagAkara zravaNa karanekA prayAsa kara rahA hai / aura bhI tIna-cAra striyA~ pAsameM leTI huI haiM / mandirake cAroM ora golAkAra dIvAra meM causaTha yoginiyoM kI pratimAe~ virAjamAna haiN| jinakI banAvaTa sthUla aura kar3akIle pASANakI hai| adhikatara pratimAe~ kalacuri mUrti-kalAkI utkRSTatama tArikAe~ haiM / ina mUrtiyoMko dekhanese mAlUma hotA hai ki inake bhAvoMko vicArane meM, aura mastiSka - sthita UrmiyoMko ina pASANoMpara utkIrNita karane meM aneka varSoMkA vyaya karanA par3A hogA / inameM mukhamudrAkA saundarya yukta vikAsa, zArIrika gaThana, aMga-pratyaMgapara kalAkA AbhAsa, sUkSmatA, AbhUSaNoMkA bAhulya Adi viziSTatAe~ atyanta mahattvapUrNa aura vicArottejaka haiM / kalacuri - kalAkA jvalanta udAharaNa isase bar3hakara prAntameM nahIM milegA / ye pratimAe~ tantrazAstroM se sambandhita haiM / jisa yoginIkA jaisA rUpavarNana uparyukta granthomeM AyA hai, ThIka usIke anurUpa unakI racanA kara, kalAkArane apane kauzalakA suparicaya dekhakara, kalacuri - rAjavaMzako sAke lie amara banA diyA hai / inake binA prAntIya mUrti - vijJAnakA itihAsa sarvathA apUrNa rahegA / ina mUrtiyoM meM gaNezakI eka mUrti mahattvapUrNa hai / usameM gaNeza strI rUpameM haiM / ina mUrtiyoM ke atirikta zaiva dharmase sambandhita vizAla zilpa - sthApatya bhI prApta hai, jo kalacuri - rAjavaMzakA zaiva-prema sUcita karatA hai / kucha vAtsyAyana ke kAmasUtrake viSayako Aho ! Shrutgyanam Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA hindU - purAtattva 351 spaSTa karanevAlI pratimAe~ bhI haiM, para unameM azlIlatAkA abhAva nahIM hai| pratyeka yoginIkA mUrtipara nAmollekha isa prakAra hai- (1) chatrasaMvarA, (2) ajIta (3) caMDikA ( 4 ) Avanya ( 5 ) aiMginI ( 6 ) brahmANI ( 7 ) mAhezvarI (8) rakArI ( 6 ) jayaMtI (10) padmahastA (11) haMsinI 12, 13, 14 jJAta nahIM / ( 15 ) IzvarI (16) indrajAlI (17) rAhanI 18, 19, 20 par3hA nahIM jAtA / (21) eNMganI (22) uttAlA (23) nAlinI (24) lampaTA (25) dadurI (26) jhayAmAlA (27) gAMdhArI (28) jAhnavI (26) DAkinI (30) bAMdhinI (31) darpahArI (32) nAma spaSTa nahIM hai / ( 33 ) laMkinI (34) jahA (35) ghaMTAlI ( 36 ) zAkinI (37) ThaDDarI (38) ajJAta ( 36 ) vaiSNavI (40) bhISaNI (41) zavarA (42) chatradhAriNI (43) khaMDitA (44) phaNendrI (45) vIrendrI (46) DakinI (47) siMhasiMhA (48) jhASinI (46) kAmadA (50) raNajirA (51) antakArI (52) ajJAta (53) ekadA (54) naMdinI (55) bIbhatsA (56) vArAhI (57) mandodarI (58) sarvatomukhI (56) thiracittA (60) khemukhI (61) jAMbavatI (62) aspaSTa (63) A~tArA (64) aspaSTa (65) yamunA (66-67) aspaSTa (68) pAMDavI (66) nIlAMbarA ( 70 ) ajJAta (71) teramavA ( 72 ) paMDinI (73) piMgalA (74) aharavalA (75-76) aspaSTa (77) jaTharavA (78) ajJAta (76) ridhavAdevI | kAlikApurANa aura durgApUjA paddhatimeM jo cauMsaTha yoginiyoM ke nAma likhe haiM, ve pA~ca-chaH nAmoMko chor3a inase milAna nahIM khAte, parantu kA0 aura du0 pU0 ke nAma bhI milAna nahIM khAte, kevala 24 milate haiM' / pu0 na rAyabahAdura hIrAlAla - jabalapura jyoti, pR0 163-4 / Aho ! Shrutgyanam Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 khaNDaharoMkA vaibhava uparyukta paMktiyoM meM jo yoginiyoMkI saMkhyA dI gaI hai, vaha adhika hai| 64 yoginiyoM ke atirikta deviyA~ bhI isameM sammilita kara dI gaI haiM / jJAta hotA hai ki bar3hate hue taMtravAdane inakI saMkhyA meM vRddhi to kara DAlI para jo zAstrIya ekarUpatA kAyama rahanI cAhie thI, vaha na raha skii| merA to anumAna hai ki sAdhakako jisakA iSTa thA, usakI mUrti banavAtA gayA aura yahA~ pratiSThita karavAtA gyaa| yadi aisA na hotA to zAstra paramparApara panapanevAle tAMtrika kendrameM itanA andhera na macatA / kAlake pramAvase jainadharma bhI taMtraparamparAse na baca sakA / yoginiyoMkI mAnyatAne na kevala jaina dharma meM praveza hI kiyA apitu bAdameM isa paramparA para prakAza DAlanevAle taMtrAtmaka granthoMkA bhI sujana hone lgaa| parantu zrAzcaryakI bAta to yaha hai ki hinduoMke anusAra jainoMko yoginiyoMke nAmoMmeM ekarUpatA kAyama na raha skii| mere sammukha abhI vidhiprapA aura bhairava padmAvatIkalpa avasthita haiM, donoMmeM vibhinna rUpase yoginiyoM ke nAma pAye jAte haiN| itanI bar3I zakti paramparAmeM jaba nAmaikya na raha sakA to sAdhanA paddhatimeM ekatAkI kalpanA hI vyartha hai / panAgara jabalapurase uttara meM 6 mIlapara yaha basA huA hai| purAtattva-abhyAsiyoMne ise Ajataka pUrNatayA upekSita rakhA hai| phakIre kAchIke gharake pIche amarUdake per3akI sudRr3ha jar3oMmeM, sAta phITase adhika U~cI, saparikara sUrya-mUrti burI tarahase pha~sI par3I hai / vaha kucha khaMDita bhI ho gaI hai / mUrti zyAma zilApara utkIrNita hai| pAnI adhika giranese Upara khUba kAI jama gaI hai| mUrti kA vizAla parikara va anya upamUrtiyA~ kalAkA bhavya pratIka haiN| bhagnAvasthAmeM bhI vaha apane svAbhAvika saundaryako liye hue hai / kalacuri kAlIna aneka AbhUSaNase vibhUSita hai / pUrNAlaMkAra to bahuta hI sundara hai| mukhya pratimAke nimna bhAgameM donoM ora Aho! Shrutgyanam Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA hindU-purAtatva 353 I strI paricArikAe~ mastaka vihIna haiN| kaTipradeza, hAthoMkI bhAvabhaMgimA bar3I AkarSaka hai / inake Age eka-eka paricAraka hai / mUrtikA parikara sA~cI ke toraNakI yAda dilA detA hai / prabhAvalIpara antima guptakAlIna prabhAva parilakSita hotA hai / yadyapi mUrtipara samaya-sUcaka koI lekha nahIM hai; para isakI racanAzailI se jJAta hotA hai ki vaha 10vIM zatIke pUrva aura 12vIM zatIke bAdakI nahIM ho sakatI / kalacuri kAlakI kRti mAna leM to anucita nahIM / isa zailI kI sUrya-mUrtiyA~ tripurI, bilaharI va zrIpurameM bhI pAI gaI haiM / basaMtA kAchIkA kheta isase lagA huA hai / isameM purAtana staMbhoM ke upari bhAga - - AkRtisUcaka tIna avazeSa par3e haiM | 3 ||| fITase adhika lambAI caur3AI hai| isameM mukhyataH to kIcakAkRti hai, para tInoM ora anya sundaratama mUrtiyA~ bhI utkIrNita haiM / yadyapi staMbha bahuta surakSita to nahIM hai, para mUrtiyoMvAlA bhAga miTTImeM dabA rahanese pratimAe~ akhaMDita haiM / Upara tAmrazalAkA khoMsane kI rekhAe~ banI haiM / | kanjI kAchIkA kheta basaMtAke kheta ke ThIka sAmane hI sar3akake usa pAra par3atA hai / isameM kucha laghutama mandira par3e hue haiM, jo sarvathA akhaMDita va sundara khudAvavAle haiM / ina mandiroMkI U~cAI, sazikhara 5 phITase kama na hogI / ye calate-phirate mandira haiM / aise mandira eka hI zilAkhaMDa ko vyavasthita rUpa se ukerakara madhyakAla meM banAye jAte the / aise kucha mandira I prayAga nagarapAlikA-saMgrahAlaya meM, ThIka sAmane hI rakhe hue haiN| varAha mandirake bhagna cautareke Upara bAjUmeM, ( yaha purAtattva vibhAga dvArA surakSita smArakoM meM sammilita haiM ) jalAzayake taTapara tathA khairadayyA ke sthAnoMpara anya avazeSa rakhe hue haiM / arakSita upekSita 25 avazeSa maiMne saMgrahIta kiye the, jinameM haragaurI, pArvatI, jinezvara, gaNeza, sUrya, viSNu, ahikAliyadamana Adi mukhya haiM / yahA~ khanana kiyA jAya to aura bhI bahumUlya sAmagrI pracura - parimANa meM prApta kI jA sakatI hai| Aho! Shrutgyanam Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 kaTanI khaNDaharoMkA vaibhava } jabalapurase uttara 70 mIla hai / madhyapradezIya itihAsa aura purAtattva prasiddha anveSaka sva0 DA0 hIrAlAlajI yahIM para rahate the / unakA baccAkhucA saMgraha yahA~para vidyamAna hai / gRha praveza dvArake Upara hI atyanta sundara pratimA rakhI gaI hai| bhItara bhI purAtana rekhAoMvAle pattharoMkA eka dvAra banA hai | bagIce meM jainamUrti rakhI huI hai, jo bilaharIkI vApikAse lAI gaI thI / tAmapatra, mudrAe~ va katipaya aitihAsika granthoMkA sAmAnya saMgraha hai / kaTanIke nikaTa DA0 sAhabake dAhasaMskAravAle sthAnapara eka sAdhAraNa cautarA banA huA hai / afasosakI bAta hai ki unakA parivAra; sabhI tarahase sampanna hote hue bhI, unakI prazasti taka nahIM lagavA sakA hai, jaba ki cautaremeM isalie sthAna bhI chor3A gayA hai / masurahA ghATapara mujhe yahA~ dazAvatArI viSNukI bhavya pratimA prApta huI thI, isakA paricaya pRSTha 376 para hai / karItalAI kaTanIse 30 mIla IzAnakoNameM avasthita hai / kArItalAI prAcInatama kalAkRtiyoMkA mahAn kendra hai / sahasrAdhika avazeSa apahRta honeke bAda bhI Aja aneka zreSThatama kalA-sampanna mUrtiyA~ sugar3hita, patthara, stambha, Adi avazeSa pracura parimANameM upalabdha hote haiM / durbhAgya se itane mahatvapUrNa aura aitihAsika kendrakA adhyayana, samucita rUpase janarala kaniMghamake' bAda kisIne nahIM kiyA / upalabdha mUrtiyoM meM dazAvatAra, sUrya, mahAvIra 'janarala kaniMghamane san 1876 IsvI meM eka zveta pattharakI bRhadAkAra narasiMhAvavArakI mUrti dekhI thI" isapara sva0 DA0 hIrAlAla likhate haiM--" usakA aba patA nahIM hai / " -jabalapura- jyoti, pR0 121, Aho ! Shrutgyanam Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA hindU purAtatva 355 va gaNeza kI mUrti ke atirikta jainamUrtiyA~ bhI ullekhanIya hai / adhikataH lekhayukta haiM / jabalapura kotavAlIvAlI vistRta zilA-lipi yahIMse prApta huI thI / jisa prakAra kalacuri - zilpakI dRSTise bilaharI aura tripurIkA mahattva hai, yahA~kA mahattva bhI unase kama nahIM | bilaharI kaTanI se naiRtya koNa meM naveM mIlapara avasthita hai / 4 mIlake bAda mArga kaccA hai / 2 nAle bIca meM par3ane se, moTara saralatA pUrvaka nahIM jA sakatI / 1650 pharavarI ke prathama saptAha meM mujhe bilaharI jAnekA suavasara prApta huA thA / maiM cAhatA to yaha thA ki adhika dinoMtaka rahakara kucha anuzIlana kiyA jAya, kintu paristhitivaza samaya na nikAla sakA / bilahI ekAnta meM par3a jAnese evaM mArgakI durgamatA ke kAraNa koI bhI vidvAn jAnekI himmata kama hI karatA hai / hama jaise pAdavihAriyoMke lie mArga - kAThinya jaisI samasyA nahIM uThatI / bilaharokA prAcIna nAma puSpAvatI kahA jAtA hai / isa nAma meM kahA~taka prAcInatva hai, nahIM kahA jA sakatA / yahA~ jo bhI prAcIna lekha, zilpakRtiyA~ evaM anya aitihAsika upakaraNa upalabdha hue haiM, haiM, unakI Ayu kalacuri kAla se Upara nahIM jA sakatI, na paurANika sAhitya meM puSpAvatIkI carcA hI hai / tAlarya dazama ekAdaza zatIkI zilpa racanAe~ upalabdha hotI haiM, ataH kalacuriyugIna sthApatya evaM mUrtikalA ke abhyAsiyoMke lie bilaharI uttama adhyayanakendra hai / yadyapi prAcIna vastu-vikretAoM--jo nikaTameM hI rahate haiM--ne sundara kalAtmaka pratIka vaiyaktika svArthoMkI kSudrapUrti ke lie, bilaharIke bhU-bhAgako saundaryavihina karanekI kisI sImA taka ceSTA kI hai tathApi avaziSTa sAmagrI bhI etaddezIya kalAkA pratinidhitva kara rahI hai / yahA~ke sthApatyoM meM akhaNDita kRti bahuta hI kama hai / Aho! Shrutgyanam Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 khaNDaharoMkA vaibhava lakSmaNasAgara bilaharI meM praveza karate hI vizAla jalAzaya evaM usake taTapara banI huI gar3hI dhyAna AkRSTa kara letI hai / gA~vako dekhate hue tAlAba kAfI sundara, svaccha evaM svAsthyavardhaka hai / kahA jAtA hai kaI bIsiyoMse isakA pAnI sUkhA nahIM hai / sarovarako dekhate hI bilaharIkI virAT kalpanA sajIva ho uThatI hai / lokoktike anusAra isakA nirmAtA koI candela lakSmaNasiMha thA, parantu itihAsase siddha hai ki candela vaMza meM isa nAmakA koI rAjA nahIM huA / hA~, candela rAjAoM dvArA nirmita gar3hIke kAraNa logoMne kalpanA kara lI ho ki lakSmaNasAgarakA nirmAtA aura gar3hIkA karttA eka hI ho to Azcarya nahIM / gar3hI candeloMne banavAI hogI, kAraNa ki kalacuri jaba durbala ho gaye the taba bilaharIpara candeloMne adhikAra kara liyA thA / lakSmaNasAgara to nohalA devIke putra lakSmaNarAjane hI banavAyA thA, kyoMki yahA~para vistRta lekha ' upalabdha huA hai, jisase jAnA jAtA hai ki nohalAdevIne eka zivamaMdira banavAyA thA / aisI sthiti meM putra dvArA tAlAba banavAyA jA sakatA hai / kinAre para banI huI gar3hI prAyaH naSTa ho gaI hai / san 57 ke bidrohI sainikoMne isameM AsarA liyA thA, jisake phalasvarUpa gar3hIse hAtha dhonA par3A / eka burz2apara Aja bhI saikar3oM goliyoMke cihna bane hue haiM parantu burz2a meM se 1 kaMkar3I bhI nahIM khirI / isa gar3hIke pattharoMkA upayoga sar3akoM ke puloMmeM huA hai| gar3hIkA pichalA sthAna ekAnta meM par3atA hai | vahA~para purAtana mUrtiyA~ bhI par3I haiM / khaMDita gar3hI bhI dekhane yogya hai / I viSNuvahAra mandira bilaharI meM praveza karate hI viSNuvarAhake mandirapara dRSTi stambhita yaha lekha nAgapura myUjiyama meM surakSita hai / Aho ! Shrutgyanam Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA hindU-purAtattva 357 ho jAtI hai / yahI mandira apane ApameM pUrNa hai| isameM eka lekha bhI pAyA gayA hai, jo kaniMghama sA0kI riporTa meM prakAzita hai| jitanA prAcIna lekha hai utanA prAcIna mandira nahIM jAna par3atA, maiMne vAstukalAkI dRSTi se ise dekhA, parantu mujhe eka bhI aisA cihna nahIM dikhalAI par3A jo ise 12vIM zatAbdI taka le jA ske| mere matase to mandirakA jo DhA~cA dRSTigocara hotA hai, vaha nizcita rUpase musalamAnoMke pahalekA nahIM hai / balki zikharapara mug2alazailIkA spaSTa prabhAva bhI hai| mug2ala zAsakoMke kAnoMtaka bilaharI kI gauravagarimA pahu~ca cukI thii| Aine akabarImeM bilaharIke pAnakA ullekha hai| sUcita sarovarake taTapara Aja bhI pAnakI bar3I-bar3I bAr3iyA~ lagI haiM / yahA~kA pAna sApekSataH bar3A aura susvAdu hotA hai / __ mandirakI caukhaTa avazya hI kalacuri mUrti evaM toraNakA pratIka hai| pASANa evaM zilpazailI bhI prAcInatAkI ora saMketa karatI hai| mandira meM vyavahRtazailIse isakA koI sAmya nhiiN| aisA lagatA hai ki jisa prakAra gargIke toraNako rIvA~ ke rAjamahalake mukhya dvArameM jar3avA diyA hai, ThIka usI prakAra yaha bhI, kahIMse lAkara isa mandirameM sthApita kara diyA hai| Uparase baiThAye jAneke cihna spaSTa haiM / toraNameM utkIrNita mUrtiyA~ bhAvazilpa kA svastha Adarza upasthita karatI haiN| mandirakA garbha-gRha bhI Adhunikatama pratIta hotA hai| bAharake bhAgameM TUTI-phUTI mUrtiyA~ evaM sthApatyAvazeSoMke khaMDa rakkhe gaye haiN| tAroMse hAtA ghirA huA hai| purAtatva vibhAgane ise apane adhikArameM rakhA hai| maTha rAjA lakSmaNarAjane bilaharImeM eka maTha banavAyA thA, Aja bhI gA~vake bhItara eka maTha dikhalAI par3atA hai / maiMne bhI ise sarasarI taurase dekhA hai| maThakA UparI bhAga dUrase aisA lagatA hai, mAno koI rAjamahala ho / kramazaH Aho ! Shrutgyanam Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 ausaint vaibhava vikasita choTI-choTI gumaTiyA~ evaM gavAkSa bar3e hI sundara lagate haiM, parantu UparakA bhAga itanA jIrNaprAya ho gayA hai ki nahIM kahA jA sakatA kaba kaunasA bhAga khira jAya / nimna bhAgako dekhanese to aisA lagatA hai, ki yaha maTha na hokara koI svatantra mandira hI rahA hogA kAraNa ki bar3A garbhagRha banA huA hai / cAroM ora pradakSiNAkA sthAna hI zeSa hai / chatameM DAeNTa evaM belabUToM kI jo rekhAe~ haiM ve vizuddha mug2alakAlIna haiM / inameM gerue raMgake prayogakI pradhAnatA parilakSita hotI hai / isase lage hue aMdhakAragrasta kucha kamaroM meM bhI liMga-vihIna jilahariyA~ par3I haiM aura camagodar3oMkA ekacchatra sAmrAjya hai / binA prakAzake praveza sambhava nahIM / prazna raha jAtA hai ki isakA nirmAtA kauna hai ? lakSmaNarAja dvArA vinirmita to yaha maTha ho hI nahIM sakatA kAraNa ki prAcInatAkI jhalaka kahIM para bhI dRSTigocara nahIM hotI, balki vizuddha mug2alakAlIna kRti jAna par3atI hai kAraNa ki mug2ala kalamakA prabhAva chatoMkI rekhAoMse spaSTa jAna par3atA hai / grAma vRddhoMse vidita huA ki Der3ha sau varSa pUrva, saMnyAsiyoM kA yaha maTha bahuta bar3e kendra ke rUpameM prasiddha thA, janatA unheM sammAnakI dRSTi se dekhatI thI / anAcAra sevanase yaha kendra svataH naSTa ho gayA / Aja hAlata yaha hai ki cAroM ora itane paudhe utpanna ho gaye haiM ki praveza karanA taka kaThina ho gayA hai / lakSmaNarAja dvArA nirmita kathita maThake lie anveSaNakI apekSA hai / maThake sambandha meM eka aura bAta dhyAna dene yogya hai ki yaha kabhI jainamaMdira yA sAdhanAkA sthAna na rahA ho ? kAraNa ki jainakalA ke pratIka sama svastika aura kalazakA aMkana isameM hai / samIpastha vApikAkI jainamUrtiyA~ bhI isakA samarthana karatI haiM / Aja bhI maThake nikaTa darjanoM jainakalA kRtiyA~ vidyamAna haiM / mAdhavAnala, kAmakandalA mahala aura puSpAvatI ? bilaharIse 1 || mIla dUra kAmakandalA maThake avazeSa choTese TIlepara Aho ! Shrutgyanam Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA hindU purAtatva 356 bikhare par3e haiN| kiMvadantI hai ki mAdhavAnala uccakoTikA gAyaka thA / kAmakandalA nAmaka vArAMganAse vivAha kara puSpAvatI meM rahane lagA thA / usane apane lie jo mahala banavAyA thA, usakA nAma kAmakandalAse jor3a diyA / sthAnabheda evaM kucha parivartana ke sAtha yaha loka kathA pazcima bhArata meM 17 zatItaka kAphI prasiddha rahI / jainakaviyoMne bhI isa zRMgArika loka-kathAko apane DhaMga se lipibaddha kiyA / mAdhavAnala kAmakandalA eka bhAratIya lokakathA hai / isakA pracAra prAyaH sarvatra -- kucha parivartana ke sAtha pAyA jAtA hai / isa praNaya kahAnIpara prAyaH pratyeka prAntavAloMne kucha na kucha likhA hai / upalabdha AkhyAnakoMmeM kucha ekakA ullekha yahA~ apekSita hai / vAcaka kuzalalAbhakI mAdhavAnala kathA ( racanAkAla vi0 saM0 1677 phA0 kR0 13 ravivAra, jaisalamera,) aura eka ajJAta kavikI manohara mAdhavavilAsa-mAdhavAnala ( lekhanakAla saM0 1686 kA0 pUrNimA) ke atirikta hindI bhASA meM bhI AkhyAnaka upalabdha hue haiM / 9 ina sabhI meM mAdhavAnalakA nivAsasthAna puhapAvatI-puSpAvatI batAyA hai / parantu vAcaka kuzalalAbhako chor3akara kisIne usakI bhaugolika sthitikA spaSTa nirdeza nahIM kiyA / vAcakavaryya sUcita karate haiM deza pUrava deza pUrava gaMganai kaMThi tihA~ nagarI puhapAvatI rAja karai harivaMsa maMDaNa tasu ghari prohita tAsa suta, mAdhavAnala nAma baMbhaNa kAmakandalA tasu gharaNi sIlavaMta supavitta vibudhabhoga jima vilasiyA, te varNavisuM caritra 'Ananda - kAvya-mahodadhi, gucchaka saptama meM prakAzita, jaina gurjara kavio bhA0 3, khaM0 1, pR0 1038, "hindustAnI, bhA0 16, aM0 4, pR0 271-280, Aho ! Shrutgyanam Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 khaNDaharoMkA vaibhava ___bilaharImeM kiMvadantI pracalita hai ki puhapAvatI isakA prAcIna nAma hai, aura kisI samaya isakA vistAra 12 kosataka thA / sva. DA0 hIrAlAla' Adi kucha vidvAn bilaharI aura puSpAvatIko eka hI nagarI mAnanekI ceSTA karate naz2ara Ate haiN| parantu isa kiMvadantIkA AdhAra kyA hai ? ajJAta hai / Ajataka koI bhI lekha va granthastha ullekha mere avalokanameM nahIM AyA jo donoMko eka mAnanekA saMketa karatA ho / bilaharIkA aura bhI kucha nAma rahA hogA yaha bhI ajJAta hai / aisI sthitimeM binA kisI akATya pramANake bilaharIkA prAcIna nAma paSpAvatI sthApita kara denA yA mAna lenA, kisI bhI dRSTi se ucita nhiiN| ___ jisa puSpAvatIkA mAdhavAnala nivAsI thA, vaha to pUrvadezameM gaMgAke kinAre kahIM rahI hogI, jaisA ki vAcaka kuzalalAbhake ullekhase siddha hai| isa caupAImeM Age bhI bIsoM ullekha puSpAvatIke Aye haiM / vahA~para govindacaMda rAjA thA, aura vaha harivaMzI thaa| bilaharIko thor3I derake lie puSpAvatI-kiMvadantIke AdhAra para mAna bhI liyA jAya to bhI eka Apatti yaha AtI hai ki yahA~para govindacanda nAmaka harivaMzIya koI bhI rAjA huA hI nhiiN| na bilaharIke nikaTakI nadIkA hI koI aisA nAma hai, jo gaMgAke nAmase samAnatA rakhatI ho| maiMne ina AkhyAnakoMko isI dRSTise par3hA hai aura bilaharI tathA tatsannikaTavartI sthAnoMkA anveSaNa bhI kiyA hai, vahA~para pracalita rIti-rivAjoMko bhI samajhanekI ceSTA kI hai, parantu mujhe aisA saMketa taka nahIM milA ki ina AkhyAnaka-varNita rivAjoMke sAtha unakI tulanA 'jabalapura-jyoti, pR0 157, "te hija gaMga vahai sAsatI, tiNa taTi nagarI puhapAvatI govindacanda karai tihA~ raaj.....| Ananda-kAvya mahodadhi, pR0 10, Aho ! Shrutgyanam Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 361 madhyapradezakA hindU-purAtattva kara sakU~ / vizuddha purAtattva aura itihAsakI dRSTi se dekhA jAya to bilaharIkA astitva kalacuri kAlase hI jJAta hai| itaH pUrva isakI sthiti kaisI rahI hogI, Avazyaka sAdhanoMke abhAvameM kucha bhI nahIM kahA jA sktaa| purAtana jo avazeSa bilaharIke khaMDaharoMmeM bikhare par3e haiM, unase bhI yahI jJAta hotA hai ki 1000 varSa ke Upara bilaharIkA itihAsa nahIM jA sktaa| mAna lIjie yadi itaH pUrva isakA sAMskRtika yA rAjanaitika vikAsa huA bhI hotA to tAtkAlika lekhoMmeM yA granthastha ullekhoMmeM isakA nAma, kisI na kisI rUpameM avazya rahatA / jaba tripurIkA ullekha pAyA jAtA hai to itanI vistRta va unnata nagarI kadApi anullikhita na rhtii| ___ itane vivecanake bAda prazna yaha upasthita hotA hai ki puSpAvatI, bilaharIkA nAma kaise par3A aura kyoM par3A; yadi puSpAvatI nAma na par3atA to mAdhavAnala-kAmakandalAkA sambandha bhI isa nagarIse na judd'taa| yaha prazna jitanA sarala hai utanA uttara sugama nhiiN| isapara adhika UhApoha kiyA jA sake vaisI sAdhana-sAmagrI bhI upalabdha nahIM hai| parantu hA~, dhuMdhalA prakAza milatA hai, isase kucha kalpanA Age bar3hatI hai / uparyukta paMktiyoMmeM maiMne tathAkathita AkhyAnaka hindImeM bhI milanekA sUcanAtmaka ullekha kiyA hai, usameM mAdhavAnanda-mAdhavAnalake calate calate bAMdhavagar3ha (rovA~ ) AnekI sUcanA hai, narmadA nadIke taTapara basI kAmAvatIkA va horApura kA ullekha hai| rIvA~ bilaharIse saMbhavataH 75 mIla hogA / aura hIrApura sAgara z2ilemeM 50 mIla uttarameM avasthita hai| isake nikaTa 'bundelakhaMDakI sImApara hai ratnAkara sAgara jilA pannA hIrAkhAMna hIrA racita sarojahU, hIrApUre sirAna, sAgara-saroja, pR0 155, Aho! Shrutgyanam Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 khaNDaharoMkA vaibhava nadI bhI honI caahie| eka bAta aura dhyAna denekI hai, vaha yaha ki taranatAraNa svAmIkA janma bhI puSpAvatImeM huA thA, aisA kahA jAtA hai, unakA vihAra pradeza, adhika sAgara damoha va bundelakhaMDakA bhU-bhAga rahA hai| bilaharI isIke antargata hai / tAraNasvAmIke anuyAyiyoM kA mAnanA hai ki yaha vahI puSpAvatI hai jise loga bilaharI kahate haiN| vahA~ jainoMkA una dinoM--14 zatI meM va isase kucha pUrva - bahuta bar3A kendra thA / mAdhavAnalakA baghelakhaMDa se guz2aranA ye saba bAteM milajulakara eka bhrAmaka paramparA bana gaIM, kintu tAraNasvAmI ke sAhitya meM aisI bAta nahIM pAI jAtI / uttaravartI anuyAyI - bhaktoMse isa kiMvadantIkA sUtrapAta huA / yaha viSaya kAfI vicArakI apekSA rakhatA hai / hA~, itanA maiM kaha denA cAhU~gA ki isa ora tAraNa- paramparAke upAsakoMkI saMkhyA haz2AroM meM hai / vAcaka kuzalalAbhane mAdhavAnalakA jo mArga batAyA hai, usameM na to narmadAkA ullekha hai aura na madhyapradezake kisI bhI gA~va, parvata aura aise hI kisI sthAnakI carcA hai, jisase unakA isa ora AnA pramANita ho sake / mAdhavAnala ke hindI AkhyAnakA kucha mela kuzalalAbha kathAse baiThatA hai / rAjA govindacandra, puSpAvatI, kAmAvatI aura kAmasena, Adi nAma donoM kathAoM meM samAna haiN| para mArga meM bar3A antara hai / hindI - AkhyAna rIvA~ ke kAmadaparvata -- kAmatAnAtha - citrakUTa - kA ullekha karate haiM to kuzalalAbha kevala kAmAvatIkA hI / mujhe to aisA lagatA hai ki yaha lokakathA honese pratyeka prAntake "yaha sthAna rIvA~se 86 mIla gahare banoMmeM hai, ise AmrakUTa- amarakUTa bhI kahate haiM, kAlidAsakA AmrakUTa zAyada yahI ho, jilA chiMdavAr3A meM amarakUTa nAmaka eka sthAna hai / para merI sammatimeM rIvA~ vAlA sthAna adhika yukti-saMgata jAna par3atA hai / Aho! Shrutgyanam Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA hindU-purAtattva 363 kaviyoMne apane apane prAntoMke grAma, nagara, parvata aura nadiyoMke nAma jor3a diye hoMge, kAraNa ki aisI kathAoMkA aitihAsika mahattva pradhAna nahIM hotA, mukhya to jana-raMjana rahatA hai| __chattIsagar3hameM DoMgaragar3ha ke kucha avazeSa bhI isa AkhyAnake sAtha jur3ase gaye haiM / astu ! __aba punaH bilaharI ke kathita mAdhavAnala kAmakandalAke mahalakI ora lauTa cleN| ___ina truTita avazeSoMko samyakrItyA dekhanese to aisA lagatA hai ki, yaha kathita mahala Dhaha gayA hai, kAraNa ki avazeSoMkA jamAva aisA hI hai, kucha khambhe evaM Upara kI DA~TeM Aja bhI surakSita haiM / inake Uparase kosoM takakA saundarya dekhA jA sakatA hai / gire hue avazeSa evaM TIlekI paridhi eka pharlAgase Upara nahIM hai, ataH yaha mahala to ho hI nahIM sakatA / gire hue pattharoMko haTAkara jahA~taka hamArA praveza ho sakatA thA, hamane dekhA, vaha mahala na hokara eka devAlaya thaa| garbhagRhake toraNako-jo pattharoMmeM dabA huA-sA hai, dekhanese to yahI jJAta hotA hai ki yaha zaiva mandira hai| nAgakanyAe~ evaM gaNezajIkI mUrti ke atirikta zivajIkI nRtya mudrAe~ toraNakI caukhaTameM khacita haiM / ise zivamandira mAnanekA dUsarA aura spaSTa kAraNa yaha hai ki ThIka toraNase 5 hAtha para vistRta jilaharI par3I huI hai| jJAta huA ki isameM se eka lekha bhI prApta huA thA, jo nAgapurake saMgrahAlayameM calA gyaa| mere vinamra matAnusAra yaha avazeSa usI zaivamandirake hone cAhie, jise keyUravarSakI rAnI nohalAdevIne banavAyA thaa| mandirake sabhA maMDapake stambha va kucha bhAga baca gayA hai, usase isakA prAcInatva siddha hai / mandirameM vyavahRta patthara bilaharIkA rakta prastara hai| samajhameM nahIM 'yahA~ ke kisI sajanane bhI isa AkhyAnako bilaharIke mahatvako . prakaTa karaneke lie likhA hai, prakAzita bhI ho gayA hai / Aho ! Shrutgyanam Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 khaNDaharoMkA vaibhava AtA ki yaha spaSTataH zaivamandira hote hue bhI, kAmakandalA nAmake sAtha kaise sambaddha ho gayA / hAthIkhAnA / uparyukta mandira ke samAna yaha bhI mandirakA hI dhvaMsAvazeSa hai / logoMne ise karNakA hAthIkhAnA mAna rakhA hai / yaha sthAna gA~vase eka mIla, uparyukta mandirake mArga meM hI par3atA hai / cAroM ora acchA hAtA-sA gharA hai / sambhava hai dIvAla ke truTita avazeSa hoM / ina avazeSoM ko dekhanese yahI jJAta huA hai ki isakA sambandha tAntrika sAdhakoMse honA cAhie, jaisA ki stambhoMpara ukerI huI maithunAkRti sUcaka mUrtiyoM se jJAta hotA hai / zikharake tInoM ora bAhya gavAkSoMmeM sthApita durgA, sarasvatI aura nRsiMhakI mUrtiyA~ vidyamAna haiN| zivagaNakA saphala aGkana ina avazeSoM ke stambhoM meM pari-lakSita hotA hai / patthara lAla haiM / kAmazAstra ke Asana yahA~kI tIna zilApara utkIrNita haiM / caNDI mAIkA sthAna -bhI gA~vake bAhara saghana vRkSoMse pariveSTita hai / yadyapi devI mUrtiyoM kI bAhulyake kAraNa logoMne ise caNDImAIkA sthAna mAna rakhA hai, kintu jo mandira bilakula akhaNDita-sA hai, usase to yahI jJAta hotA hai ki yaha viSNu mandira rahA hogA, kAraNa ki mandirakI caukhaTake ThIka Uparake bhAgameM garuDAsIna viSNu virAjamAna haiN| donoM chorapara jo do nArImUrtiyA~ haiM, ve mahAkozalakI nArI saundaryakI zRMgArika tArikA haiM, donoM nAriyA~ darpaNa meM apane saundaryako dekha rahI haiM / mukhamudrApara santoSakI rekhA va nArI cAJcalya hRdayako spaMdita kara detA hai / sarvathA akhaMDita mandira na jAne Aja kyoM upekSita hai / isake Age viSNu, zaiva evaM tAntrika mUrtiyoMkA Dhera lagA hai / tatsamIpavarttI eka vRkSake nIce bhI mUrtikhaMDa par3e haiM / uparyukta maMdiroMke atirikta darjanoM mug2alakAlIna mandira sAre gA~va meM Aho! Shrutgyanam Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA hindU-purAtattva 365 -galI-galImeM phaile hue haiM / kuchekameM ghara taka basa gaye hai / kaI mandiroMke prastaroMse gRhoMkA nirmANa taka ho gayA ho rahA hai, saMbhava hai bhaviSyameM bhI yaha paramparA jArI rahe / ina mandiroMkI saMkhyAse to aisA lagatA hai ki mug2ala kAla meM bhI bilaharI unnatike zikharapara thii| mUrtiyA~ __ ise mUrtiyoMkI nagarI kahA jAya to lezamAtra bhI atyukti na hogI, kyoMki saikar3oM saMkhyAmeM yahA~para prAcIna pratimAe~ pAI jAtI haiN| bilaharI, kalacurizailIkI mUrtikalAkA calatA-phiratA saMgrahAlaya hai| maiM lagAtAra pA~ca dinoMtaka sabhI galiyoM meM kaI bAra khUba ghUmA, para koI sthAna aisA na milA, jahA~para eka yA adhika mUrtiyoMkA saMgraha par3A ho| bahuta kama ghara aise mile jinakI dovAla yA A~ganameM mUrtiyA~ na lagI hoN| yahA~taka ki kucha sunAroMkI sIr3hiyoMtakameM mUrtiyA~ lagI huI haiN| sarovarake kinAre khairadaiyAke mandira ke pAsa to eka darjanase adhika akhaMDita mUrtiyA~ ulaTI gar3I haiM / cabUtaroMmeM, vRkSoMke nimna bhAgameM darjanoM mUrtiyA~ par3I haiM / inakI sudhi navarAtrameM hI lI jAtI hai| ina mUrtiyoMmeM jaina, bauddha, zaiva aura vaiSNava-sabhI sampradAya parilakSita hote haiN| kucha-eka kalAkI sAkSAt pratimA hI haiN| nagara meM bahuta sthAnoMpara jo hAte banAye gaye haiM-unameM bhI sthApatyake acche-acche pratIka lage hue haiN| yahA~ ke loga kahate haiM ki bilaharIkA koI patthara aisA nahIM, jo khudA na ho| isa kathanameM bhale hI atizayokti ho, para asatyAMza to avazya hI nahIM hai| gaNezajIkI atIva sundara kaI mUrtiyA~ bAjArakI khairamAIke sthAnapara haiN| merA to pA~ca dinakA hI anubhava hai, para yadi svatantra rUpase yahA~para adhyayana evaM khudAI karavAI jAya to, aura bhI mahattvakI kalAtmaka sAmagrI mila sakatI hai| Azcarya to mujhe purAtattva vibhAgake una ucca vetanabhogI karmacAriyoMpara hotA hai jo janatAse mahAvetana Aho ! Shrutgyanam Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 khaNDaharoMkA vaibhava pAte haiM- jinhoMne itanI mahattvasampanna kalAkRtiyoM kI ghoratama upekSA kI aura Aja bhI kara rahe haiM / yadi ve z2arA parizrama karate aura kamase kama cunI huI vibhinna mUrtiyA~, viSNuvarAha mandirake hAtemeM hI rakhavA dete to, unakI surakSA bhale hI na ho, para saudAgaroM dvArA bAhara jAnese to baca hI jAtIM ! jo mUrtiyA~ mandirake cautarepara rakhI haiM, unase kaI gunI adhika sundara pUrNa mUrtiyA~ aura avazeSa arakSita dazA meM par3e haiM / yahA~kA mArga durgama honese kucha mahattvakI va pUrNa vastue~ baca bhI gaI haiM, cUMki saudAgaroM meM itanA naitika sAhasa nahIM ki bar3I cIjeM janatAkI A~khoM meM dhUla jhoMkakara le jA sakeM / bilaharI meM do-tIna aura bhI aisI cIjeM haiM jinake ullekhakA lobha saMvaraNa nahIM kiyA jA sakatA / vApikAe~ prAcIna kAla meM vApikAe~ nirmANakI prathA bahuta pracalita thIM / bhArata meM sarvatra hajAroM purAnI bAvaliyA~ milatI haiM / sukRtoM meM isakI bhI parigaNanA kI gaI hai / rAhIko inase bar3I zAnti milatI hai / jahA~ jala-kaSTa adhika rahatA hai, vahA~ko janatA isakA anubhava kara sakatI hai / yadyapi mahAkosalameM vApikA-nirmANaviSayaka prAcIna lekha nahIM mile haiM, para vApikAe~ saikar3oM milatI haiM / ina sabhI meM kinakI Ayu kitane varSakI hai, isakA nirNaya to dRSTisampanna anveSaka hI kara sakatA hai / merA to bhramaNa hI sImita bhU-bhAgameM huA hai, ataH isa viSaya meM adhika prakAza nahIM DAla sakatA / hA~, kucheka vApikAe~ maiMne madhyapradeza meM avazya dekhI haiM / inameM gosalapura, bhadrAvatI, AmagA~va, panAgara, tevara, sihorA, corabAvar3I Adi mukhya haiN| maiM prathama hI kaha cukA hU~ ki mahAkozala ke kalAkAra bar3e sajaga aura agrasocI the, unakI kalA " kalA ke lie kalA" hI na thI jIvanake lie bhI thI / unhoMne jala Aho! Shrutgyanam Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA hindU purAtatva 367 1 dvArA tRSA zAntike arthataka vApikAkI upayogitA sImita na rakhI, pratyuta zAntike bAda kucha pramAda AnA svAbhAvika hai, ataH vizrAma saMyojanA bhI sAtha rakhI / tAtparya mahAkosalakI vApikAoM meM vizrAnti sthAna bhI banAye jAte the / vindhya prAntameM bhI yaha zailI rahI thI / maiharakI vApikA isakA udAharaNa hai / bilaharImeM mujhe do sundara vApikAe~ dekhaneko milIM, donoM grAmameM hI haiM / tAlAba aura nadIke kAraNa Aja unakI kucha bhI upayogitA nahIM raha gaI hai / para jaba uSNatA bar3hatI hai, taba inakI upayogitAkA anubhava hotA hai / jalakI garaja se nahIM para tajanita zIta ke lie | dopahara kI dhUpase bacane ke lie loga inameM vizrAma karate haiN| kyoMki eka to dumaMjilI haiM / vizrAnti evaM jalagrahaNake sthAnakA mArga hI pRthak hai, isameM saikar3oM vyakti ArAma kara sakeM, aisI vyavasthA hai / bAhara se to vApikA sAmAnya-sI jacatI hai para bhItarase mahala hI samajhie / aisI vApikAe~ khAsa rAjA-mahArAjAoM ke lie banA karatI thIM / aisI vApikAoM meM andhakAra itanA rahatA hai ki dinako ekAkI jAnA kama sambhava hai | maiMne isa vApikAkA dvAra bhI kAfI choTA pAyA, banda bhI kiyA jA sakatA hai / AdhyAtmika cintana aura lekhanake lie isase sundara dUsarA sthAna bilaharImeM to na milegA / jala harA ho gayA hai / yaha vApikA bhI uttama kalAkRti hai / eka vApikA maThase saTI huI hai / sAdhAraNa hai / para isakI nirmANazailI dekhane yogya hai / isake jalase khetakI siMcAI hotI hai / T kuMDa - yahA~para jalake do kuMDa bhI haiM / inake sAtha bhI kaI kiMvadantiyA~ jur3I huI haiM / inakI vizeSatA yaha hai ki isakA jala kabhI bhI samApta nahIM hotA - kitane hI manuSya kyoM na A jAya~ / kuNDakA taliyA sAfa dikhatA hai / zAyada napI-tulI koI bhIra AtI hogI / yahA~ piMDadAna bhI hotA hai / merA tAtparyaM bhaiMsAkuNDa se hai / kisI samaya yaha bilaharIke madhya meM thA / madhuchatra - yahA~kI vizeSa kalAkRti hai, madhuchatra, jo caNDImAIke 1 Aho! Shrutgyanam Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 khaNDaharoMkA vaibhava sthAnase thor3I dUrapara avasthita hai| kucha aura bhI gar3he-gar3hAye patthara par3e hue haiM / madhuchatra ekavRkSake sahAre khar3A kiyA huA hai / isakI lambAIcaur3AI-muTAI dekhakara Azcarya hotA hai / pUrA paTTa64+64 iMca hai / isameM 50+50 bhAga alaMkRta hai / 7+7 karNikA hai| madhya bhAgameM atyanta sundara kamalAkRti banI huI hai| isa AkRtiko samajhane ke lie ise cAra bhAgoMmeM vibhakta karanA hogA / prathama kamala 13+ 13 dUsarA 20+20 tIsarA 26 + 26 aura cauthA 38+ 38 hai / sampUrNa paTTakake madhya bhAgameM isa prakAra zobhAyamAna hai / cAroM ora nakkAzIkA acchA kAma hai| ha iMca to isakI muTAI hI hai| anumAna kiyA jA sakatA hai ki isakA vaz2ana kitanA hogaa| vahA~ ke logoMkA kahanA hai ki pahale to yoM hI par3A huA thA / bAdameM jaba khar3A kiyA taba 200 manuSyoMkA bala lagA thaa| nissaMdeha mahAkosalakI yaha mahAn kalAkRti hai| prAntameM jitane bhI avazeSa aura sthApatya maiMne dekhe, unameM madhuchatra nahIM thaa| ataH yaha prathama kRti tabataka samajhI jAnI cAhie, jaba taka aura prApta na ho jAya / yaha bilaharIke hI kisI prAcIna mandirakI chatameM lagA hogaa| isakI koranI, patthara va racanAzailIse merA to yaha mata sthira huA ki ho na ho yaha kAmakandalA ke nAmase sambaddha zaiva-maMdirakI chaTAkA hI bhAga hogA, kyoMki vartamAna stambhAkRti-racanA va jo garbhagRha vahA~para hai vaha 60-60 iJcase kucha kama hI lambA caur3A hai| sarakArako cAhie ki isa sarvathA akhaMDita kalAkRtikA samucita upayoga kre| kamase kama surakSAkI to vyavasthA kare hii| kyoMki lAla cikanA prastara honeke kAraNa grAmINa isa para zastra panArate rahate haiN| ___ maiMne madhyaprAntIya sarakArake bhUtapUrva gRhamantrIkA dhyAna isa ora AkRSTa karate hue sujhAyA thA ki jabalapurake zahIda smArakameM jo Azcaryagraha banane jA rahA hai. isImeM merA saMgraha bhI rahegA---usakI chatameM ise lagA diyA jAya / para, maMtriyoMko sAMskRtika sujhAoMkI kyA paravAha rahatI hai ! Aho ! Shrutgyanam Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA hindU purAtattva 366 itanI vistRta zilpa sAmagrIse spaSTa hotA hai ki AjakA yaha grAma, kalacuriyoM ke samaya meM zilpasAdhanAkA acchA kendra thA, yA kalacuri zilpa paramparA ke takSaka yahA~ paryApta saMkhyA meM rahakara, apanI sAdhanA karate rahe hoMge / kAraNa yahA~ se pahAr3a samIpa hI hai aura yahA~kI kRtiyoM meM bilaharIkA lAla patthara hI adhikatara vyavahRta huA hai / bilaharIkI ora zodhakoM ko dhyAna denA cAhie | kAmaThA gauMdiyAse bAlAghATa jAnevAle mArgapara caMgerIke TIlese isakA mArga phUTatA hai / yuddhakAlameM vAyuyAnoMkA yaha vizrAma sthAna thA / para bahuta kama loga jAnate haiM ki itihAsa aura zilpakalAkI dRSTise bhI kAmaThAkA mahattva hai / yadyapi yahA~para vAstukalAkI upalabdha sAmagrI adhika to nahIM hai, aura na bahuta prAcIna hI hai, para jo bhI hai, unakA apanA mahattva hai / purAtana zilpakalA kI kar3iyoMko samajhane ke lie inakI upayogitA kama nahIM / kAmaThAke vidyAlayake uttarakI ora 1 || pharlAMgapara uttarAbhimukha eka zaitra-mandira hai / dUrase to vaha sAdhAraNa-sA pratIta hotA hai / nikaTa jAne para hI usake mahattvakA patA calatA hai / yadyapi vaha tIna sau varSoM se UparakA nahIM jAna par3atA, jaisA ki usakI racanA zailIke sUkSmAvalokanase parijJAta hotA hai, para isameM purAtana zailIkA anukaraNa avazya kiyA gayA jAna par3atA hai / mandirakI nIMva Upara hose spaSTa dikhalAI par3atI hai / aisA lagatA hai, jaise majabUta cautareke Upara hI isakA astitva ho / mandira sabhAmaNDapa sahita 23x20 fITa ( lambA caur3A ) hai / sabhAmaNDapa 20x16 phITa hai / madhya bhAgakI lambAI-caur3AI 118 phITa hai / nIMva aura sabhAmaNDapake bAhya bhAgameM jo patthara lage haiM, ve meg2anIja haiM / maNDapake ThIka madhyabhAgameM nAMdiyA hai / sabhAmaNDapa daza stambhoMpara AdhRta hai mandirakA bAhya bhAga bhItarakI apekSA adhika mahattvapUrNa va saundarya 1 Aho ! Shrutgyanam Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 khaNDaharoMkA vaibhava sampanna hai| agrabhAgakI UparavAlI donoM paTTiyoMpara dazAvatAra va zaivacaritrase sambandhita ghaTanAoMkA saphalAMkana hai| tInoM ora jo AkRtiyA~ khacita haiM ve bhAratIya lokajIvana aura zivajIkI vibhinna nRtya mudrAoMpara prakAza DAlatI haiN| zivagaNa bhI apane-apane maulika svarUpoMmeM tathAkathita paTTiyoMpara dRggocara hote haiM / sAtha hI kAmasUtrake 20 se adhika Asana khude hue haiN| kucha khaNDita bhAgoMse patA calatA hai ki vahA~ bhI vaise hI Asana the, jaisA ki bacI-khucI rekhAoMse vidita hotA hai| para dhArmika rucisampanna vyakti dvArA ve naSTa kara diye gaye haiN| bAhya bhAgakI sabase bar3I vizeSatA mujhe yaha lagI ki pratyeka koNoM para eka nAndIkA isa prakAra aMkana kiyA gayA hai ki donoM dIvAloMmeM unakA dhar3a hai aura mastaka milanevAle koNoMpara eka hI banA hai| kalAkArakI kalpanA ina kRtiyoMmeM jhalakatI hai, usake hAtha kAma karate the, para hRdayameM vaha zakti nahIM thI jo rUpa-zilpameM prANa saMcAra kara sake / mandirake nikaTa hI purAtana vApikAke khaNDahara haiM / aisA hI eka aura zaiva mandira pAyA jAtA hai| yahA~ ke bhUtapUrva z2amIMdAra lodhIvaMzake the| kisI samaya kAmaThA, apanI vistRta z2amIdArIkA mukhya kendra thaa| bhaNDArA gaiz2iTiyarase jJAta hotA hai ki yahA~para bhI san 57 ke vidrohakI cinagAriyA~ A gaI thiiN| kAmaThAkA durga yadyapi do sau varSoM se adhika purAnA hai, para aisA lagatA hai ki usakA nirmANa prAcIna khaNDaharoMke Upara huA hai| jamIMdArIke vartamAna 'do dhar3oMke bIca eka pazukI AkRti banAnekI prathA kalacuriyoMke bAdakI jAna par3atI hai, kAraNa ki isa prakArakI do-eka AkRtiyA~ dhansaura (ma0 pra0) meM pAI gaI haiM aura eka sivanI (ma0pra0) ke dalasAgarake ghATameM lagI huI hai / ye avazeSa 14vIM zatAbdIke bAdake jAna par3ate haiM, kyoMki inameM na to goMDa prabhAva hai aura na kalacuriyoMke zilpa vaibhavake lakSaNa hii| Aho! Shrutgyanam Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA hindU-purAtattva 371 vyavasthApaka bAbU tArAsiMhajI batA rahe the ki eka samaya kisI kAryavaza durgake eka bhAgako tur3avAnA par3A thaa| usa samaya isakI nIMvameM mandirake avazeSa nikale / jaba ina avazeSoMko haTAnekI ceSTA kI gaI, to jJAta huA ki inake nIce eka aura dhvastagRha avasthita hai| isameM kucha mudrAe~ bhI thiiN| kucheka mUrtiyA~ bhI nikalI thiiN| unameMse namUneke bataura kucha apane kile ke bar3e phATakake dAhinI ora dIvAlase saTAkara rakhI huI haiN| eka pratimA dazAvatArI viSNukI hai| kalAkI dRSTi se yaha mUrti bahuta hI sundara hai| kaTanIkI viSNumUrtise isakI tulanA kI jA sakatI hai / ___bhaMDArA jile meM nAgarA pamapura aura laMjilA-( laoNz2I) Adi sthAnoMpara hindUdharma mAnya kalAvazeSoMkI upalabdhi hotI hai| kucheka sthAna purAtattva vibhAga dvArA surakSita bhI haiM / chattIsagar3ha __isa bhU-bhAgameM rAyapura, bilAsapura, rAyagar3ha, jagadalapura aura dvega Adi jile sammilita haiN| svataMtra jo rAjya the, unakA ina jiloMmeM antarbhAva kara diyA gayA hai / AjakA yaha upekSita chattIsagar3ha, kisI samaya saMskRti aura sabhyatAkA punIta kendra thA / spaSTa kahA jAya to Adi-kAlIna mAnava sabhyatA isa vanya bhU-bhAgameM panapI thii| araNyameM nivAsa karanevAlI 45se adhika jAtiyoMko Ajataka isa pradezane surakSita rakhA hai| unake sAmAjika AcAra va vyavahArameM bhAratIya saMskRtike ve tatva parilakSita hote haiM jinakA ullekha gRhasUtroMmeM AyA hai| inake saMgIta-viSayaka upakaraNa, AbhUSaNa va nRtya paramparAmeM Arya saMskRtikI AtmA camakatI hai / yahA~para susaMskRta kalAkA vikAsa bhale hI bAdameM huA ho, para Adi mAnava sabhyatA va loka zilpa evaM grAmINa rucike prAkRtika-pratIka bahutase milate haiM / inameM purAtatvakA itihAsa aura mUrtikAlake bIja khoje jA sakate haiN| inake rahana-sahana aura tyohAroM meM jo sAMskRtika tattva pAye Aho! Shrutgyanam Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 khaNDaharoMkA dra 1 jAte haiM unakA vaijJAnika adhyayana apekSita hai / phAdhara elvina va sva0 DA0 indrajItasiMha ne isa dizA meM kucha prayatna kiyA hai / nRtatva zAstrIya dRSTi se bhI inakI upayogitA kama nahIM / chattIsagar3ha nAma sApekSataH arvAcIna jAna par3atA hai / zilAlekha yA granthastha vAGmaya meM isakA nAmollekha nahIM hai / kucha loga cedIzagar3hakA rUpAntara chattIsagar3ha mAnane lage the, para isa mAnyatA ke pIche samucita va puSTa pramANa nahIM haiM / chattIsagar3hoM ke AdhArapara bhI isa nAma meM sArthakatA khojeM, to bhI nirAza hoMge / gar3ha-saMkhyA jyAdA kama milatI hai| isa bhU-bhAgakA prAcIna nAma kosala thA / isakA itihAsa IsvI pUrva 700 taka jAtA hai / mahAvaiyAkaraNa pANinine apane vyAkaraNa meM kosalakA nirdeza kiyA hai / bhASyakAroMne yaha ullekha dakSiNa kosala ke lie mAnA hai / Age calakara * kosala do bhAgoM meM vibhakta ho gayA / uttarakosalakI rAjadhAnI ayodhyA aura dakSiNa kosala, jise Aja mahAkosala saMjJA dI jAtI hai, vaha madhyapradezakA eka bhAga thA / rAmAyaNa kAla meM dakSiNa kosalakA vyavahAra chattIsagar3ha ke bhU-bhAgako lakSita kara kiyA gayA jAna par3atA hai / gupta-kAlameM dakSiNa kosala, jo pUrva sUcita bhAga hI ginA jAtA thA, para uttarakosala sApekSita rUpase tripurIkA nikaTavartI pradeza mAnA jAne lagA thA / samudragupta kI prayAgasthita prazasti meM kosalakamahendrarAja mahAkAntAraka vyAghrarAja ye zabda aMkita haiM / inase jJAta hotA hai ki una dinoM dakSiNa kosala mahAkAntAra nAma se vikhyAta thA aura vahA~ vyAghrarAja zAsana karatA thA / yaha kauna thA ? eka samasyA hai | guptalekha se jJAta hotA hai ki yaha vAkATaka pRthvISeNa prathamakA pAdAnudhyAta vyAghradeva' thA / DAkTara bhANDArakara isake viparIta uccakalpake rAjA jayanta ( IsvI san 5 vAkATakAnAM mahArAja zrIpRthvISeNa pAdAnudhyAto vyAghradevamAtA pitroH puNyArtham -- gu0 le0 naM0 54, Aho ! Shrutgyanam Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA hindU-purAtatva 423) kA pitA thA aura vaha vAkATakoMkI adhInatAmeM madhyapradeza meM zAsana' karatA thaa| . gupta-lekha varNita aSTAdaza aTavIvAlA pradeza bhI madhyapradezake hI nikaTa par3atA thaa| musalamAna-tavArIkhoMmeM, isa ora gor3oMkI saMkhyA adhika hone ke kAraNa, ise gor3avAnA nAmase sambodhita kiyA gayA hai| lakSmIvallabhane apane dezAntarIchandameM chattIsagar3hake sAmAjika va dhArmika vanya prathAoMkI carcA kI hai, para usameM bhI chattIsagar3hakA ullekha na hokara gor3avAnA ullikhita hai| ye kavi 18 vIM zatAbdIke jainamuni haiN| kucha loga chattIsagar3hako aMgrejo zAsanakI dena mAnate haiM, para maiM nahIM mAnatA, kAraNa ki eka jaina vijJapti patra saMvat 1816 kA upalabdha huA hai jo rAyapurase likhA gayA hai, usameM chattIsagar3ha nAma pAyA jAtA hai / tAtkAlika jaina vyaktiyoMke patravyahAra meM bhI yahI nAma vyavahRta huA hai, jaba ki aMgrez2oMne prAntavAra vibhAjana to san 57kI g2adarake bAda kiyA hai| DoMgaragar3hakI bilAI DoMgaragar3ha goMdiyAse kalakatte jAnevAle relave mArgapara lagabhaga 40 mIla hai / sTezanake samIpa hI choTI-sI pahAr3I dRSTigocara hotI hai jisapara bamalAI-vimalAIkA sthAna banA huA hai| yadyapi zaktike 52 pIThoMmeM isakI parigaNanA nahIM kI gaI, para chattIsagar3hakI janatA ise apane prAntakA siddhapITha mAnatI hai| pahAr3oke Upara jo sthAna vidyamAna hai va mUrti virAjamAna hai, usaparase na to usakI prAcInatAkA bodha hotA hai, evaM na usakI mUlasthitikA yA devIke svarUpakA hI pUrNa patA calatA hai, kAraNa ki kisI bhakta dvArA devIkI mar3hiyA jIrNoddhata ho cukI hai| I. hi. kvA0 bhA0 1, pR0 255 / Aho! Shrutgyanam Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 khaNDaharoMkA vaibhava vastutaH yaha bamalAI, bilAIkA saMskRta rUpa jAna par3atA hai / yaha mainA jAtikI kuladevI hai'| isa para maiM anyatra vistAra se vicAra kara cukA hU~ / ataH yahA~ piSTapeSaNa vyartha hai / * tapasItAla uparyukta pahAr3Ike ThIka pIche ke bhAga meM tapasItAla nAmaka laghu, para sundara va svaccha sarovara hai / isIko loga tapasItAla kahate haiM / isIke taTapara eka pakkA vaiSNava mandira banA huA hai / ise tapasvI Azrama kahate haiN| purAtattva se isa sthAnakA sambandha na hote hue bhI sakAraNa hI, maiM isakA ullekha kara rahA hU~, vaiSNava paramparAkA kisI samaya yaha kendra thA / chattIsagar3ha prAntameM Ajase do sau varSa pUrva sApekSataH zAkta paramparA paryApta rUpa meM vikasita thI, use rokane ke lie vaiSNava paramparAne jo mahattvapUrNa kArya kiye haiM, ve chattIsagar3ha ke sAMskRtika itihAsa meM ullekhanIya samajhe jAveMge / yahA~ kisa vyakti dvArA uparyukta paramparAkA sUtrapAta huA, yaha to kahanA kaThina hai, para itanA nizcita hai ki dharmadAsa ke isa ora Aneke pUrva vaiSNavoM kI sthiti paryApta dRr3ha ho cukI thI, balki unake svatantra rAjya bhI isa ora qAyama ho cuke the / - 'tapasI Azrama' kI jo vaMzAvali mujhe prApta huI hai vaha isa prakAra haibAbA hanumAnadAsajI bAbA nirmaladAsajI I 'dhamatarI (ji0 rAyapura) meM bhI bilAI mAtAkA sthAna hai / samaya yahA~ narabali hotI thI, bakare to abhI bhI kaTate haiM / mAghameM melA lagatA hai / chattIsagar3ha meM bilAIgar3ha nAmaka eka durga bhI hai / "muni kAntisAgara --- "merI DoMgaragar3ha yAtrA" / Aho ! Shrutgyanam Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA hindU purAtattva bAbA lAladAsajI bAbA dvArikAdAsajI bAbA godAvarIdAsajI bAbA jayakRSNadAsajI mahanta zrI mathurAdAsajI (vartamAna) 375 'bAbA hanumAnadAsajI' ne AzramakI nIMva DAlI / bAbA lAladAsajIne samayakI gatiko dekhate hue, AzramakA vyaya calAne ke lie kucha bhUmi kharIdakara, Azramake nAmapara kara dI, isIse yahA~ AnevAle pratyeka atithikA binA bhedake ucita svAgata hotA hai / vartamAna mahanta zrI mathurAdAsajI bar3e yogya aura guNagrAhI santa haiM / AzramakA prAkRtika saundarya prekSaNIya hai / tInoM ora pahAr3I lagI huI hai / AdhyAtmika sAdhakoMke lie yaha sthAna anupama hai / tapasI tAlAba meM jala isalie svaccha raha sakA ki na to yahA~ sAdhuoM ko chor3akara koI snAna kara sakatA hai, na machaliyA~ hI pakar3I jAtI haiM / chattIsagar3ha meM yaha eka hI aisA jalAzaya dekhA, jahA~ machaliyoMko pUrNatayA abhayadAna milatA hai / kisI kavine tapasI AzramakI mahimA ina zabdoM meM gAI hai ----- zArdUlavikrIDita madhyaprAntavicitraramyabhavanaM, paTU triMzadurgAkhyayA DoMgaradurga prasiddha nAmanagare, sAnnidhya zubha mandiram / yAmye kUlavinirmitenaramyam, tapasIzrame mAzrAyaM prakhyAtaM bahubhirjanaizca hRdayaM rAmAya tasmai namaH // indravajrA tapasIzrame nirmite'raNyamadhye, caturdikaM zobhitapuSpavRkSaiH / nAnAmRgAkIrNalatAprasUnaiH purAtano mAnasarovaraH syAt ||1|| Aho ! Shrutgyanam Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 khaNDaharoMkA vaibhava, " prAcI dizA sundarazRGgazailaM tasyopari sthitya ca Adya zakte, himAlaya pUrvaguhA ca nirmitA, tapasvinA zreSTha vasanti tatra vai // 2 // sarveSu varNA'dhipacArazAlinaH prapUjyate rAmasazaktisAnujaiH, dharmavratI dhIra ca brahmacAriNaH, adhItya mastotra ca dhIvAgvaraiH // 3 // " anuSTup nivasanti sadAcAro yuktasya sac vaiSNavA | mahanta mathurAdAsasya zrImaMtaH zakti zAlinaH // rAyapura chattosagar3ha kA mukhya nagara hai / isake prAcIna itihAsapara prakAza DAla sakeM, vaisI sAmagrI andhakAra ke garbha meM hai / para aisA jJAta hotA hai ki ratana - purake kalacuriyoMkI eka zAkhA 'khalArI' meM sthApita thI / usI zAkhAkA nAyaka 'siMhA' ne khalArIse, apanI rAjadhAnI rAyapura parivartita kara dI / khalArImeM brahmadevakA eka zilotkIrNa lekha bhI prApta huA thA, jo abhI nAgapura myUjiyama meM surakSita hai / lekhakI tithi 1401 IsvI par3atI hai / brahmadeva siMhAkA pautra thA / ataH nissandeha rAyapurakI sthApanA caudahavIM satIke antima caraNameM huI hogI / yahA~ eka kilA bhI pAyA jAtA hai jisameM kaI mandira haiM / kile ke donoM ora bUr3hA aura mahArAjabandha nAmaka do sarovara haiM / 'mahAmAyA' kA mandira yahIM hai / kisI samaya kilemeM rahA hogA / yahA~ yoM to kaI hindU mandira haiM, para sabameM dUdhAdhArI mahArAjakA mandira va maTha ati vikhyAta va sApekSataH prAcIna hai| anajAnako to aisA lagegA ki yaha mandira rAyapura basane ke pUrvakA hai, para vaisI bAta nahIM hai, kAraNa ki purAtana jitane bhI avazeSa mandira meM lage haiM, ve zrIpura - sirapura se lAkara, yahA~ jamA diye haiM / kucha stambha jina dinoM pattharoMmeM saMskRti aura sabhyatA dekhanekI dRSTikA vikAsa nahIM huA thA, una dinoM Aho ! Shrutgyanam Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA hindU-purAtattva 377 inakA kucha bhI mUlya na thaa| zilpakalAkI dRSTi se anupama haiM, jinapara atyanta sUkSma kArIgarIke sAtha gaNeza, varAhAvatArAdikI vizAla mUrtiyA~ utkIrNita haiN| saubhAgyase yaha stambha akhaNDita aura kalAkA jvalanta udAharaNa hai / AvazyakatAse adhika sindUrakA lepa kara denese kalAkI eka prakArase hatyA ho gaI hai| zikharake nimna bhAgameM rAmAyaNase sambandhita zilpa utkIrNita haiM, jo prAcIna na hote hue bhI sundara haiN| pradakSiNAmeM nRsiMhAvatAra Adi tIna pratimAe~ gavAkSa meM pratiSThita haiM, jo kalAkI sAkSAt pratimA-sI vidita hotI haiN| ye sirapurase lAI gaI thiiN| yahA~ eka vastu sarvathA navIna aura sambhavataH anyatra durlabha hai| vaha hai rAmacandrajIke mandira ke eka stambhapara eka mahanta aura cimanAjI bhoMsalekA citra, jo itihAsa kI dRSTi se amUlya hai, parantu vartamAna mahantajIkI avyavasthAke kAraNa varSARtumeM yoM hI naSTabhraSTa ho rahA hai / surakSA vAJchanIya hai / ___ maThakI sthApanAkA itihAsa to ajJAta hai, para aisA samajhA jAtA hai ki bhoMsaloMke samayameM dUdhAdhArI mahArAjane, prAntameM vaiSNava paramparAke pracArArtha isakI sthApanA kI thI, rAjyAzraya bhI ise prApta thaa| 12 gA~va mAfI the / dUdhAdhArI Ayurvedake bhI vidvAn va sevAbhAvI santa the / tAtkAlika rAyapurakI sAMskRtika cetanAmeM inakA pramukha bhAga thaa| yahA~para purAtana granthoMkA acchA saMgraha hai| isa maThakA itihAsa bhI sphuTa hastalikhita patroMmeM hai, para mahantajIkI sustIse dabA huA hai| rAjImake nikaTa dhamanI grAma hai, jahA~para isa maThake purohita rahate the| inake parivAravAloMke pAsa purAnI sanadeM bahuta hI upayogI haiN| kintu na to ve kisIko batAte haiM na svayaM par3hanekI yogyatA hI rakhate haiN| dUdhAdhArI maThake vartamAna mahanta vaiSNavadAsajI sarala svabhAvake haiN| zrI nandakumAra dAnIke gharameM 18vIM zatIkA eka lekha dIbAra meM lagA huA hai| sunA jAtA hai ki prastuta lekha mahAmAyAse sambandhita hai / bUDhezvara mahAdeva mandirake vaTavRkSake nimna bhAga meM evaM eka mandira meM bahutase deva-deviyoMke AkAra-sUcaka zilpa haiM, jinameM 25 Aho ! Shrutgyanam Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 khaNDaharoMkA vaibhava katipaya kAmasUtrake viSayako spaSTa karanevAle bhI haiM / yahA~para purAnI bastI meM eka aura maTha hai jisake vyavasthApaka mahanta lakSmInArAyaNadAsajI ema0 ela0 e0 haiM | inakI paTutAse maThakI vyavasthA ThIka calatI hai / yahA~ ke adbhutAlaya meM sirapura va khalArIke kucha lekha va pratimAe~ haiM / do mUrtiyA~ zuddha gauMDa-rAjapuruSakI pratIta hotI haiM / hAthI-dA~tapara kRSNalIlA marAThA qalamase aGkita hai / ye citra bar3e sajIva mAlUma hote haiM / purAtana lekhoMkI chApeM va purAtatva viSayaka, anyatra duSprAya grantha bhI haiM / san 1955 meM jaba maiM rAyapura meM thA taba vahA~ ke utsAhI jilAdhIza rA. ba. zrIyuta gajAdharajI tivArIne isake vistArapara kucha qadama uThAye the, kucha navIna tAmrapatroMkA saMkalana bhI Apane karavAyA thA, mujhe bhI Apane apanI zodhameM khUba madada dI thI / rAyapura meM rAmaratnajI pANDeyake pAsa purAtana tAmrapatroMkA sAmAnya saMgraha hai / dhamatarI meM bhI 18vIM zatIkA eka rAmamandira hai, jisake stambha bar3e sundara aura kalApUrNa haiM / AraMga rAyapura se sambalapura jAnevAle mArgapara 22 veM mIlapara hai / AraMgakI vyutpatti mayUradhvajase mAnI jAtI hai| vastutaH AraMga nAmaka vRkSase hI isakA nAmakaraNa ucita jAna par3atA hai / kyoMki isa ora vRkSa-paraka grAmake nAma ucita parimANa meM pAye jAte haiM / yahA~ purAtana zilpakalAkA bhavya pratIkasama jaina mandira to hai hI / sAtha hI hindU dharma se sambandha rakhanevAle purAtana mandira va avazeSa yatra tatra sarvatra vikhare pAye jAte haiM aura AvazyakatA par3anepara, janatA dvArA gRhanirmANa meM bhI ina pattharoMkA khulakara upayoga ho jAtA hai-- huA hai / purAtana mandiroM meM mahAmAyAkA mandira ullekhanIya hai / yadyapi isakI sthiti bahuta acchI to nahIM 1 yaha AzcaryagRha rAjanAMdagA~va ke rAjA ghAsIdAsane banavAyA thA, Aho! Shrutgyanam Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA hindU purAtatva 376 hai, para prAcInatA ke kAraNa adhyayanakI vastu avazya hai / mandira sAmAnya jaGgalameM par3atA hai / sabhAmaNDapa pUrNataH khaNDita ho cukA hai / garbhagRha meM bahuta se avazeSa par3e hue haiM / mahAmAyAke nAmase pUjI jAnevAlI pratimA bahuta prAcIna nahIM jAna par3atI / mandira capaTI chatakA hai| isakI zilpakalA va nirmANapaddhatiko dekhanese jJAta hotA hai ki, gyArahavIM se bArahavIM zatI ke bIca isakA nirmANa huA hogA; kyoMki una dinoM zaiva tAntrikakA prabhAva, rAyapura jile meM atyadhika thA / zaMkarake vibhinna tantramAnya svarUpoMkA mUrtarUpa AraMgake avazeSoM meM vidyamAna haiN| Aja bhI navarAtra meM kucha sAdhaka sAdhanA karate haiM / mandirake sammukha hI saikar3oM varSa purAnA vRkSa hai; jisakI khohameM dhana gar3A huA hai, aiso kiMvadantI prasiddha hai / artha1 lolupane khanana bhI kiyA, para asaphala rahe / nArAyaNa tAlapara bahuta-sI mUrtiyA~ par3I huI haiM, jinameM do viSNu mUrtiyA~ ullekhanIya haiM / yahA~ do tAmrazAsana bhI prApta hue haiM, inameM eka rAjarSitulyakula kA hai jisakI tithi 601 IsvI par3atI hai / isa tAmrapatrako bAraha disambara 1645 ko maiM svayaM dekha cukA hU~ / saMbhava hai isa kulakI rAjadhAnI AraMgameM hI rahI hogI / zrIpura - sirapura : madhya-prAnta meM purAtattva ke lie yaha nagara paryApta prasiddha hai / 16 disambara, 1945 ko yahA~kA itihAsa - prasiddha vizAla lakSmaNadevAlaya dekhanekA saubhAgya mujhe prApta huA thA / yaha mandira prAntIya purAtatvakI anupama sampatti hai / apane DhaMgakA aisA anokhA aura prAcIna vAstukalAkA pratinidhitva karanevAlA mandira, prAntameM anyatra zAyada hI kahIM ho / mandirakA toraNa 646 phuTakA hai / toraNakA madhyapradezakA itihAsa, pR0 22 Aho! Shrutgyanam Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 khaNDaharoMkA vaibhava eka-eka bhAga tIna-tIna vibhAgoMmeM vibhAjita hai| bAI ora nRsiMha, vArAha, vAmana, rAma, lakSmaNa (dhanurdhArI) Adi avatAroM evaM tInoM lAineM sunra zilpoMse alaMkRta haiM, jinameM eka gRhastha-yugalakI mUrti sthUla udara, laghucaraNa, galemeM yajJopavIta aura AbhUSaNoMmeM bhakti-sUcaka mAlA dhAraNa kiye hue haiN| vidita hotA hai ki yaha koI bhakta brAhmaNako pratikRti hogii| mUrtike paribhAgameM bhAmaNDala-prabhAvalI spaSTa hai / tannimnabhAgameM laghubayaska bAlaka khar3A hai| eka vRkSake nIce strI-puruSa sundara bhAvoMko vyakta karate khar3e haiN| dAhinI ora gandharvo kI pratimAe~ vividha vAdyoM sahita utkIrNita haiN| kahIM-kahIM kAmasUtra viSayaka pratimAe~ khudI haiM / toraNapara vividha prakArake bela-bUTe haiM, jo guptakAlIna kalAgata prabhAvake sUcaka haiM / toraNake Upara atIva sundara aura cittAkarSaka bhagavAn viSNukI zeSazAyI pratimA dRSTigocara hotI hai| nAbhigata kamalapara brahmAjI aura caraNoMke nikaTa lakSmI avasthita haiN| pAsameM vAdya liye gandharva khar3e haiM / mUrti kalApUrNa hote hue bhI eka Azcarya avazya utpanna karatI hai ki lakSmaNake pradhAna mandirake garbhagRhopari aisI pratimA kyoM khudAI gaI ? toraNakA pASANa lAla hai, aura saMrakSaNAbhAvase naSTa ho rahA hai| pratimAoMke keza-vinyAsapara guptoMkA prabhAva spaSTa hai| kAmasUtrake Asana bhI toraNameM utkIryita haiN| mandirake mukhyagRhameM jo mUrti yirAjamAna hai, vaha pa~caphane sA~papara adhiSThita hai| kaTimeM mekhalA, gale meM yajJopavIta, karNoM meM kuNDala, bAjUbanda aura mastakapara lapeTI huI jaTA, utphulla vadanavAlI pratimA 26416 iMca AkArakI hai| yaha pratimA kisakI honI cAhie, yaha eka prazna hai| kahA to jAtA hai ki yaha lakSmaNa kI hai, parantu maiM isase sahamata nhiiN| vAstuzAstrAnusAra mandirake itane pizAla garbhagRha aura mUladvArako dekhate hue, sahajameM hI anumAna kiyA jA sakatA hai ki ukta pratimA kama-se-kama isa mandirakI to avazya ho nahIM hai| sambhava hai ki mUla pratimA gAyaba ho jAnese kisIne sthAnapUrtike Aho ! Shrutgyanam Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA hindU-purAtattva 381 lie yahI navIna pratimA lAkara rakha dI ho / garbhagRha 16 // aura mUladvAra 77 // x 31 iMcakA hai / isa prakAra pratimAkI dRSTi 43ve iMcapara AtI hai, jo azubha hai / mandirakA zikhara va sampUrNa bhAga iMToMkA banA huA hai, phira bhI kalA-kauzala itane sundara DhaMgase vyakta kiyA gayA hai ki sambhavataH pASANapara bhI itanA sundara nahIM ho pAtA / zikhara caukhuTA hai| eka-eka bhAga pA~ca-pA~ca vibhAgoMmeM vibhakta hai| sabapara laghu gumbaja haiM / agrabhAga bar3A hI AkarSaka aura kalAkA sAkSAt avatAra-sA pratIta hotA hai / zikharakA mUlabhAga pASANake Upara sthita hai| stambhoMpara jo kArIgarIkA kAma kiyA gayA hai, vaha kalA-premiyoMko AzcaryAnvita kiye binA nahIM rahatA / prAcIna kAlameM dIvArakI zobhAke lie gavAkSa banAnA Avazyaka thaa| yahA~para bhI kalApUrNa caukhaTa sahita trikoNa jAlIdAra gavAkSa vartamAna hai / guptakAlameM isakA vizeSa pracAra thaa| saMkSepameM kahA jAya to sampUrNa zikhara meM jaisA sUkSmAtisUkSma kalAtmaka kAma kiyA gayA hai, vaha bhAratIya takSaNa-kalAke mukhako ujjvala kiye binA nahIM rhtaa| iMToMpara bhI bArIka kAma kisa prakAra kiyA jA sakatA hai, isakA sAre bhAratameM sambhavataH yahI eka jvalanta udAharaNa hai| ITeM 1848 iMcakI haiN| isa tarahake kAmakA pracAra guptakAlameM vyApaka rUpase thaa| mandirake barAmade meM sUrya, zaMkara, pArvatI, sarasvatI evaM kAmasUtrase sambandhita kucha mUrtiyA~ avasthita haiM / isa devAlayake samIpa hI rAmadevAlaya bhI bahuta hI duravasthAmeM vidyamAna hai / yadyapi yaha bhI sampUrNa iMToMkA hI banA huA thA, para vartamAna kAlameM zikharake kucha bhAgako chor3akara kevala iMToMkA Dhera-bhara avaziSTa hai / prekSakoMkA dhyAna isa ora zAyada hI kabhI jAtA ho| sirapurase kauvA~jhara jAnevAlI sar3akapara kivA~cake bhISaNa araNyameM eka vizAla stambhapara eka bhavya puruSa-pratimA hAthameM khaDga liye hue avasthita hai / usakA ceharA bhavya, AkarSaka tathA vividha prakArake kalacuri-zilpasthApatyameM pAye jAnevAle AbhUSaNoMse isameM kucha bhinnatva hai| mAlUma hotA Aho ! Shrutgyanam Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 khaNDaharoMkA vaibhava hai ki kisI samaya yahA~ prAcIna mandira bhI avazya rahA hogA, kyoMki mRttikA meM dabe kucha avazeSa maiMne nikalavAye the / mahAnadI ke taTapara avasthita gandhezvara mahAdeva sirapurakA pradhAna mandira hai / abhyAntarika do stambhoMpara binA saMvat ke do vizAla lekha navIM zatIkI lipimeM utkIrNita haiM / mandirako avasthAko dekhate hue purAtanatAkA anubhava nahIM hotA / kahA jAtA hai ki cimanAjI bhoMsalene isakA jIrNoddhAra karavAyA thA, evaM isakI vyavasthA ke lie kucha grAma bhI diye the' / zikhara ke donoM ora bAhya bhAga meM gaNayukta zaMkara-pArvatIkI saMyukta pratimA tathA viSNukI mUrtiyA~ zyAma pASANapara khudavAI gaI haiN| vidita hotA hai ki ye avazeSa lakSmaNa devAlayase lAkara yahA~ lagavA diye gaye haiM / pAsa meM 15 paMktivAlA eka vizAla zilAlekha baiThaneke sthAna meM evaM eka lekha mandirakI pair3ImeM lagA diyA gayA hai / isIke sAmanevAle hanUmAnake mandira meM bhI kArttikeya AdikI pratimAe~ haiM / pazcAt bhAga meM mahiSAsura, gaMgA, gaNeza Adi devoMkI pratimAe~ snigdha zyAma pASANapara bahuta hI uttama DhaMgase utkIrNita haiM / inameM aSTabhujI devIkI pratimA kalA evaM bhAva- gAmbhIryakI dRSTi se atyanta mahattvapUrNa hI nahIM, varan sirapura se prApta sabhI avazeSoM meM sarvazreSTha hai| sUkSmatA ke lie hama itanA hI kahanA paryApta samajheMge ki pASANapara keza vinyAsakalAkA vikAsa, palakake kezoMkI spaSTatA, lalATa evaM udarakI AvaliyA~ bahuta hI spaSTa rUpa se vyakta huI haiM / isa mUrtikA mahattva tatkAlIna yuddha meM kAma AnevAle zastroMke itihAsakI apekSAse bhI sarvopari hai / isI prakAra ke zastravAle kucha jujhAra bhI hamane sirapura meM dekhe haiM, jinapara saMvat 1906 phAbhana aura saMvat 1403 ke lekha khude hue haiN| devI jisapara adhiSThita haiM, usakA mastaka varAha-tulya hai evaM zeSa zarIra mAnava-tulya hai / sirapura huA 1 bAta yaha hai ki purAne avazeSoMko lekara hI isa mandirakA nirmANa hai 1 Aho! Shrutgyanam Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA hindU-purAtattva 383 turaturiyA, khatarAI Adi tannikaTavartI laghu grAmomeM hindU-saMskRtise sambandhita vipula avazeSa vidyamAna haiN| yahA~para mAgha pUrNimAko var3A melA lagatA hai / mahanta maMgalagirijI bahuta sajana va vinamra puruSa haiN| lim - rAjimameM rAjimalocanakA mandira bhI prAcIna hai, jisameM 7 vIM aura 8vIM zatIke do lekha lage hue haiN| prathama lekhakA sambandha rAjA vasantarAjase hai| yahA~ ke stambhoMpara dazAvatAra bahuta hI uttama rItise utkIrNita hai / kahA jAtA hai ki rAjA jagatapAlane ise banavAyA thaa| mandira capaTI chatavAlA hote hue bhI utanI prAcInatAkA dyotaka nhiiN| vahA~ mahArAja tIvaradevakI mudrAse yukta vizAla tAmrapatra vidyamAna hai| mandirake eka stambhapara cAlukyakAlIna nRvarAhakI atyanta sundara kalApUrNa cAra hAthavAlI mUrti utkIrNita hai| usakI bAyeM hAthakI kohanopara bhUdevI dIkha par3atI hai| mUrti-nirmANa-zAstroMmeM varNita varAha-lakSaNoMse isa pratimAmeM kevala itanA hI pArthakya hai ki yahA~ AloDhAsanameM adhiSThita Adi-zeSa bhagavAn apane phanake sthAnameM donoM hAthoMse thAme hue haiN| nikaTavartI zilA para nAgakula dekha par3atA hai, jisameM nAga aMjalibaddha hokara nRvarAha kA sammAna kara rahe haiN| itanI prAcIna aura isa prakArakI varAhako pratimA prAntameM anyatra durlabha hai| ____ lacamaNa-devAlayase svargIya DAkTara hIrAlAlajIko eka lekha prApta huA thA jo abhI rAyapura mpUz2iyamameM surakSita hai| isase jJAta hotA hai ki uparyukta mandira zivagupta kI mAtA 'vAsaTA' dvArA nirmita huA jo magadhake sUryavarmAkI putrI thii| sUryavarmAkA samaya 8vIM zatI par3atA hai| ataH isa mandirakI racanAkA kAla bhI 8vI havIM zatImeM honA cAhie / isa mandirakI adhikAMzataH bRhattara mUrtiyA~, sirapurase lAI gaI haiN| rAjima, rAjIbakA apabhraMza rUpa jAna par3atA hai| isa sthAnako padmakSetra bhI kahA Aho! Shrutgyanam Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 khaNDaharoMkA vaibhava gayA hai| para yahA~ eka kiMvadantI pracalita hai jisakA sArAMza yaha hai ki isakA sambandha rAjiva nAmako telinase hai| rAjIvalocana mandira meM choTAsA mandira banA hai| usameM satIcaurA hai| isapara sUrya, candra aura kumbhavat dRzya utkIrNa haiN| nIce strI-puruSa va bagalameM dAsiyA~ tathA baila bhI khude haiN| yadi telinakI dantakathAkA samvandha rAjIvalocanase ho, to jAnanA cAhie ki vaha apane iSTadevake sammukha satI huI thii| yahA~ pujArI kSatriya haiN| isameM rAyapura-razmike lekhakako vicitratA mAlUma huI / mere khayAlase isameM koI AzcaryakI bAta nahIM hai| bihArake muMgera jilemeM, mahAdeva-simariyA grAmameM purAtana zivamandirake pujArI va paNDe kumhAra haiN| ___ rAjima mahAnadI aura pairIke ThIka saMgamapara kulezvara-mahAdevakA mandira hai| isakI racanA Azcaryajanaka hai / mahAnadIke pravAhake saikar3oM varSoMse thaper3e khAne ke bAda bhI mandirako sthiti jyoMkI tyoM hai / banajAroke cautare___ mahAkosalameM grAmase bAhara yA kahIM-kahIM ghanaghora vanameM eka prakArake cautare pAye jAte haiN| jo satI-cautaroMse sarvathA bhinna hote haiN| inheM kisIkA samAdhisthAna bhI nahIM mAna sakate, to phira ina cautaroMkA sambandha kinase honA cAhie ? yaha eka kaThina prazna hai, para upekSaNIya nhiiN| ina cautaroMkA nirmANa sAmAnya koTike anagar3ha pattharose huA karatA thaa| unapara sindUrase vilepita anagar3ha patthara yA koI deva-cihna dRSTigocara hote haiN| hIrApura nivAsI vayovRddha adhyApaka zrIyuta nanhelAlajI caudharI dvArA jJAta huA ki isa prakArake cautaroMkA sambandha, bhAratake bahuta purAne paryaTaka banajAroMse honA cAhie / yAMtrika sAdhanoMke abhAva-yugameM antAntIya vANijya adhikatara rAyapura razmi pRSTha 80-81 / Aho! Shrutgyanam Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA hindU-purAtattva 385 banajAroMke dvArA hI sampanna hotA thaa| ve kevala varSA kAla hI meM, jahA~ mukhyataH jala tathA cArekI suvidhA ho, (una dinoM mAla parivahanakA mAdhyama baila hI thA) cAhe vaha sthAna bhale hI ghanaghora aTavImeM hI kyoM na ho, AvAsa banA lete the| aba prazna rahA saMcita sampattikA, use ve apane asthira nivAsasthAnake samIpa hI cautarA banAkara, usake madhyameM raktazoSaka zramase arjita saMpattiko rakhakara, palastara kara, Upara aisA cihna banA dete the jaise koI devasthAna hI ho| aisA karanekA ekamAtra kAraNa yahI thA ki loga ise sammAnakI dRSTi se dekheM aura dhArmika mAnasake kAraNa kabhI khode nhiiN| banajAroMkI paramparAkA saMpatti-saMrakSaNakA yaha acchA DhaGga thaa| jaba be calate taba arthakI AvazyakayA huI to nikAlate, varnA smRti paTalapara hI unakA astitva banAye rahate the| isa dhana-rakSaNa paddhatike pIche na kevala kAlpanika va kiMvadantiyoMkA hI bala hai, apitu kucha aise bhI tathya haiM, jinase upayukta paMktiyoMkI satyatA siddha hotI hai| uparyukta caudharIjIne apane hI gA~vakI eka ghaTanA A~khoM dekhI, isa prakAra sunAI dhI___ 'hIrApura' (ji. sAgara) kI pazcima sImApara vanake nikaTa jalAzayake tIrapara lagabhaga 10 vargaphITa pattharoMkA eka cautarA thaa| janatAne ise dharmakA sthAna mAna rakhA thA / eka dina vanajAroMkA samUha sAyaMkAla Akara vahA~ Thahara gyaa| prAtaHkAla loga visphArita netroMse cautarekI sthiti dekhakara AzcaryAnvita hue, kyoMki vaha burI taraha kSata-vikSata ho cukA thaa| banajAre bhI prayANa kara cuke the, taba logoMko isa cautarekA rahasya jJAta huaa| __ lAlavarAMse sivanI (C. P.) AnevAle mArgameM sAtaveM mIlapara bhayaMkara vanameM eka aisA hI cautarA banA huA hai| cautaroMkA ullekha maiMne isalie karanA ucita samajhA ki avazeSoMke sAtha jina kiMvadantiyoMkA sambandha ho, unakI upekSA bhI, paryApta anveSaNake bAda kI jAnI caahie| kabIra sAhabake cautare bhI isa ora pAye jAte haiN| isakA kAraNa yaha hai Aho! Shrutgyanam Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 khaNDaharoMkA vaibhava ki chattIsagar3hameM inake anuyAyiyoMkI saMkhyA kAphI hai| kavardhA, kabIradhAma kA rUpAntara mAnA jAtA hai| isa ora kabIra sAhabakA sAhitya pracura parimANameM upalabdha hotA hai / gabeSakoMke abhAvameM itanI virATa sAmagrIkA abhItaka samucita prabandha nahIM ho sakA hai; na nikaTa bhaviSyameM saMbhAvanA hI dRSTigata hotI hai| satI va zakti cautare___ satI-cautaroMkI saMkhyA sApekSataH mahAkosalameM adhika pAI jAtI hai| nikaTavartI pradeza, vindhya prAnta to eka prakArase satI-cautaroMkA kendrasthAna hI hai / sAgara, damoha, jabalapura Adi jiloMmeM saikar3oM aise satI sthAna va unakI mUrtiyA~ upalabdha hotI haiM, jinameM kucha ekapara lekha bhI khude pAye jAte haiN| aise sAdhana bhale hI purAtana-kalAkI dRSTi se mahatva na rakhate hoM, para aitihAsika dRSTise inakI upayogitA hai| ___ mahAkosalameM sarva prAcIna jo satI-smAraka upalabdha huA hai vaha 'bAlauda' (jilA druga) meM vidyamAna hai| inapara lekha bhI haiN| eka lekha, jo sva0 DAkTara hIrAlAlajI dvArA par3hA gayA thA, vaha saMvat 1005 kA hai| dUsarA lekha jisakA vAcana prinsepa sAhaba dvArA saMpanna huA thA, usakA kAla Apane IsAko dUsaro zatAbdI sthira kiyA hai| yadi uparyukta vAcana ThIka hai, to kahanA par3egA ki bhAratameM purAtana satI-cautaroMmeM isakI gaNanA prathama paMktimeM kI jaaygii| purAtana sAhitya va zilA tathA tAmrapatrotkIrNita lipiyoMse siddha hai ki mahAkosala meM zaktipUjAkA pracAra bahuta prAcIna kAlase rahA hai| yahA~ke AdivAsI pratyeka kAryakI saphalatAke lie zaktike kisI bhI rUpakI manautI karate haiM / susaMskRta kAlameM bhI zakti-pUjArtha bar3e-bar3e mandira va 'zrI sva0 gokulaprasAda--duga-darpaNa, pRSTha 82 / Aho! Shrutgyanam Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyapradezakA hindU purAtattva 387 maThoMkI sthApanA kI gii| rAjAoM dvArA tAntrika paramparAkA samAdara rAjazekharakRta karpUramahAkosalIya tAntrika kiyA jAtA thA / bhavabhUtikRta mAlatI - mAdhava, maMjarI tathA kalacuri kAlIna tAmra va zilAlekhoM se samUhako samucita rItyA samajha sakate haiN| purAtana mUrtiyA~ bhI uparyukta vicAra paramparAkA samarthana karatI haiN| grAmINa janatA bhI apanI zakti va matike anusAra devI- pUjA kara kRta-kRtya hotI hai / mahAkosala meM bahuta se sthAna maiMne dekhe haiM, jahA~ janatAne, kisI bhI dharmamAnya mUrti, usakA khaNDita aMza, yA koI bhI gar3he gar3hAye patthara yA samUhako eka sthAnapara sthApita kara, sindUra se potakara use yA unheM 'khairamAI', 'khairadaiyA' Adi nAmoMse pukArA hai / avAntara rUpase isa prakArakI mAnyatA ke pRSThabhAga meM zakti-pUjA ke bIja hI pratIta hote haiM / aise sthAnoMkA adhyayana bhI, purAtattva zAstriyoM va vidyArthiyoM ke lie nitAnta vAMchanIya hai, kyoMki aise samUhameM kabhI-kabhI atyaMta mahatvapUrNa kalAkRti upalabdha ho jAtI hai / panAgara, tripurI, bilaharI, kauharagar3ha, lA~jI, kiranarapura, kArItalAI, AraMga, rAyapura, lakhanAdauna, iiaura, ratnapura aura nAgarA Adi aneka sthAnoMpara purAtana avazeSoM kA samUha zaktike vibhinna rUpAntara ke rUpameM pUjA jAtA hai / sthAnAbhAva se maiM jAnabUjhakara madhyapradeza ke durgoM kA ullekha nahIM kara rahA hU~, parantu ye bhI hindU - purAtatva ke khAsa aMga mAne jAte haiN| purAtana vApikAoM kI bhI ginatI isameM honI cAhie thI / bhaviSya meM durgapara svataMtra vicAra karanekI bhAvanA hai| kyoMki yahA~kI durga-nirmANa- paddhati svataMtra DhaMgakI rahI hai / isa prakAra hindU dharmAzrita, zilpasthApatya kalA ke ati utkRSTa va manohara pratIka purAtana khaMDahara meM prApta hote haiM / agaNita bhU-garbha meM DaTe par3e haiM / jo bAhira haiM ve bhI dainaMdina nAzakI ora agrasara ho rahe haiM / pUrva puruSoM dvArA inapara agaNita sampatti vyaya huI / kalAkAroMne Atmika sauMdaryako kuzalatApUrvaka mUrta rUpa diyA, para zrAja samaya aisA AyA hai ki Aho ! Shrutgyanam Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 khaNDaharoMkA vaibhava hama sabhI prakAra se apane Apako samunnata mAnate hue bhI, atItakI AtmIya vibhUtiyoMkI upekSA karate jA rahe haiN| unakI kIrtipara Thokara mArate jA rahe haiN| kyA svAdhIna bhArata ke sAMskRtika navanirmANa meM inakI kucha bhI upayogitA nahIM hai ! inakI mauna-vANIko sunanevAlA koI sahRdaya kalAkAra nahIM hai ? sivanI 20 maI 1352 } Aho! Shrutgyanam Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkosala - - -- - - - katipaya hindU-mUrtiyA~ Aho! Shrutgyanam Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho! Shrutgyanam Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "madhyaprAntakA hindU-purAtattva' zIrSaka nibandhameM mahAkosalake purA tattvakA nirdeza saMkSepase kiyA hai| usameM adhikatara bhAgakA sambandha mere prathama bhramaNase hai| 1950 pharavarImeM punaH mujhe mahAkosala ke tripurI, bilaharI, panAgara aura gar3hA Adi nagara sthita kalAvazeSoMkA, na kevala adhyayana karanekA hI saubhAgya prApta huA, apitu una upekSita arakSita kalAtmaka pratIkoMkA saMgraha bhI karanA par3A jinase eka sundara kalAtmaka saMgrahAlaya bana sakatA hai| ina avazeSoMmeM jaina evaM vaidika saMskRtise saMbandhita pratIka hI adhika haiN| do eka bauddhAvazeSa bhI sUcanAtmaka haiN| prastuta nibandhameM maiM apane saMgrahake katipaya mahattvapUrNa pratIkoMkA paricaya denA cAhatA huuN| zIrSakase bhrama ho sakatA hai ki maiM sampUrNa mahAkosalake zilpa-sthApatya kalAkI gambhIra AlocanA karate hue, zilpakalAke kramika vikAsakI ora saMketa karU~gA, parantu yahA~ maiMne apanA kSetra sImita rakhA hai| una mahattvapUrNa kalAvazeSoMkA isameM samAbeza na hogA jinako maiMne svayaM nahIM dekhA hai| ___ bhAratIya zilpa-sthApatya kalAke vikAsa aura saMrakSaNameM mahAkosalane kitanA yoga diyA hai, isakA anubhava vahI kara sakatA hai, jo ina bhU-bhAgake nirjana-araNya evaM khaNDaharoMmeM bikharI huI takSaNa kalAkI khaNDita kRtiyoMke paridarzanArtha svayaM ghUmA ho| jaina muni honeke nAte paidala calanekA anivArya niyama hone ke kAraNa mahAkosalake kalAtIrthoM meM bhramaNa karanekA avasara milatA hai| maiM dRr3hatA pUrvaka kaha sakatA hU~ ki itihAsa purAtattvajJoM kI isa ora ghora upekSita manovRttike kAraNa, yahA~ko bahumUlya kalA-kRtiyA~ sar3akoM aura puloMmeM laga gii| kucha lekha to Aja bhI jabalatura jilekI kabaroMmeM krAsake rUpameM lage hue haiN| abhI bhI jo sAmagrI zeSa hai, vaha na kevala takSaNakalAkI dRSTi se hI mahattvapUrNa hai, apitu mahAkosala sAMskRtika Aho! Shrutgyanam Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava evaM sAmAjika vikAsakI dRSTise bhI utanI hI upAdeya hai| yadi sarakAra aba bhI isa ora dhyAna na degI to bacI khucI kIrtise bhI hAtha dhonA par3egA / jo zAsana atItake samIcIna tattvoMkI rakSA nahIM kara sakatA vaha adhika samaya Tika bhI nahIM sakatA / mUrtikalA bhAratIya sAdhanAke itihAsapara dRSTipAta karanese vidita hotA hai ki prAcIna kAlase hI saguNa rUpako bahuta mahattva diyA gayA hai| yahI kAraNa hai ki mUrti kalAkA vikAsa bhAratameM kAphI huaa| mahAkosala bhI isakA apavAda nahIM ho sakatA thaa| hajAroM varSoM se nivAsa karanevAlI Ayabhinna jAtiyA~ bhI, pratIkAtmaka pUjana kiyA karatI thIM, jaisA ki prAntastha prAcIna guphAke bhitticitroM, va grAma-gRhoMpara khIMcI gaI rekhAoMse evaM mUrtikalAse vidita hotA hai| itihAsake prakAzameM yadi dekhA jAya to vartamAna meM kevala eka hI kRti isa prAntameM vidyamAna hai-vaha hai guptakAlIna tigavA~ ke avazeSa / vizeSa sAmagrIke abhAvameM bhI yaha bAta samajhameM A sakane yogya hai ki gupta kAlameM mahAkosala takSaNa evaM mUrti kalAmeM pazcAtpAda na thaa| eraNake avazeSa sAkSI svarUpa vidyamAna haiM / dUsarA kAraNa yaha bhI hai ki guptakAlameM vindhyapradezAntargata nacanAke mandiroMkI sRSTiM huI jo mahAkosala ke nikaTa haiN| guptakAlIna kucha prathAe~ evaM zilpa sthApatyakI kucha vizeSatAkI paramparA navIM zatAbdItaka mahAkosalake vicArazIla kalAkAroM dvArA murakSita raha skii| guptakAlIna mUrtikalAke pramukha tattvoMke prakAzameM yadi mahAkozalakI navIM zatItakako mUrtikalAko sUkSma dRSTyA dekheM to uparyukta paMktiyoMkA marma samajhameM A sakatA hai| sthAnIya kalAkAroMne mUrti-kalAkI prAcIna paramparAkA bhalIbhA~ti nirvAha karate hue, paristhitijanya tattvoMkI upekSA nahIM kii| Aho ! Shrutgyanam Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkosalakI katipaya hindU-mUrtiyA~ mUrti kalAkI dRSTise to nizcita vicAra taba hI pragaTa kiye jA sakate hai, jaba isa bhU-bhAgakI samasta prAcIna pratimAoMkA zAstrIya adhyayana kiyA jaay| ucita anveSaNake abhAvameM nikaTa bhaviSyameM to koI AzA nahIM kI jA sakatI, parantu prApta bahusaMkhyaka avazeSa kalAkArako isa bicArataka to pahu~cA hI dete haiM ki mUrtikalAke Antarika evaM bAhya upakaraNoMmeM yahA~ takSakoMne kAphI svatantratAse kAma liyA aura mUrti-nirmANameM tatkAlIna jana-jIvanako na bhUle / ve na kevala apane ArAdhya devakI pratimA taka hI chainIko sImita rakha sake, apitu paurANika evaM tAMtrika deviyoMkA bhI saphala aMkana kara sake the| katipaya mUrtiyA~ aisI bhI haiM, jinakI mukhAkRtiyA~ mahAkosalako janatAse Aja bhI milatI julatI haiN| mUrti rUpazilpakA eka aMga hai / mUrti sthita zIla kalAkA pratIka hai| 10 vIMse 12 vIM zatAbdItakake tAMtrika sAhityameM deva-deviyoMke rUpa bhinna-bhinna prakArase vyakta hue haiM, unameMse gaNeza, durgA, tArA aura yoginiyoMke rUpa mahAkosalameM prApta hue haiN| tAdRza citra mUrtikalAmeM kisa tarahase pratibimbita karanA, isa kAryameM yahA~ke zilpI bar3e paTu the| zarIrake aMgopAMga evaM vastra vinyAsa, nAsikA, catu evaM oThoMke aMkanameM jaisI yogyatA parilakSita hotI hai, vaisI samasAmayika anya prAnta sthita pradezoMmeM zAyada kama milegii| tAtparya ki mUrtikalA-vizAradoMkI dhAraNA hai ki 11 vI yA 12 vIM zatIke bAda mUrtikalA hrAsonmukhI ho calI thI, parantu yahA~kI kucha mUrtiyA~ isa paMktikA apavAda haiN| takSakoMke sammukha niHsaMdeha zilpaviSayaka sAhitya avazya hI rahA hogA, parantu isa viSayapara prakAza DAlanevAle na to sAhityika ullekha mile haiM evaM na koI svatantra grantha hI / hA~, tripurImeM Aja bhI 'lar3hiyA' jAti hai, jinakA vyavasAya mUtinirmANa thA aura Aja bhI hai| tripurImeM hI eka samaya saikar3oMkI saMkhyA meM unake ghara the| darjanoM Aja bhI haiM / eka vRddhAse maiMne mUtinirmANa-vidyA viSayaka jAnakArI prApta karanI cAhI taba usane apane Aho ! Shrutgyanam Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 khaNDaharoMkA vaibhava / gRhase bahuta se purAne z2Ara mere sammukha paTaka diye| inameM kaI prakArakI chainiyA~ evaM hathaur3e the / bArIkase bArIka chainI, sUcyagra bhAga pramANa evaM 6'" lambI thI | bar3Ise bar3I chainI 6" taka caur3I thI / pratyeka prakArakI choTI bar3I chainI ke anusAra hI hathaur3e prayukta kiye jAte the| aisA unase jJAta huA / vRddhAke pAsa kucha purAne kAgajAta bhI the, inameM mandira ke aMgaupAMga evaM vibhinna mUrtiyoMkI kaccI rekhAe~ khiMcI huI thIM / vRddhA ekAkI honeke bAvajUda bhI sAmagrI dene ko prastuta na huI / saMbhava hai anveSaNa karane para isa prakArake aura bhI sAdhana prApta hoM, jinase mahAkosalakI zilpakalApara prakAza par3e / aura yaha bhI jJAta ho ki yahA~ ke kalAkAroMne preraNA kahA~ se lI ? 1 hindU dharmakI mUrtiyA~ mahAkosala ke avazeSoM meM hindU dharmakI sabhI zAkhAoM kI mUrtiyA~ sammi lita hai| zaiva aura vaiSNavake atirikta anya paurANika deva deviyA~, gaMgA gajalakSmI, pArvatI, kalyANadevI, ardhanArIzvara, navagraha, garur3a, gaNeza, kubera - AdikA samAveza hotA hai / prApta samasta mUrtiyoM kA sAmUhika paricaya denA laghutama prabandhameM saMbhava nahIM ataH pratyeka zAkhAkI pradhAna eka eka mUrtiyoM kA paricaya hI paryApta hogA / itihAsa se spaSTa hai ki mahAkosala meM guptoMkA zAsana rahA hai / gupta parama bhAgavata the / usa samaya bhAgavata dharmakA pracAra vyApaka rUpase thA / eraNakA garur3a stambha vikhyAta hai, jo guptakAlIna kRti hai / isakI U~cAI 47phIkI hai| loga ise bhImakI gadA kahate haiM / isapara jo lekha utkIrNita haiM, usase jJAta hotA hai ki budhagupta ke samaya khar3A kiyA hai / nikaTa hI eka viSNu maMdira hai, usake samrATa samudragupta san 335-380 ] kA khaMDita lekha hai / viSNu ke dazAvatAroMmeM varAha bhI sammilita hai / isakI donoM prakArakI - Adi varAha aura bhU-varAha-ko bahusaMkhyaka mUrtiyA~ Aja bhI sAgara, jabalapura Aho ! Shrutgyanam Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkosalakI katipaya hindU-mUrtiyA~ evaM rAyapura z2iloMmeM upalabdha hotI haiM / AdivarAhakI mUrtiyA~ jitanI vizAla mahAkosala meM upalabdha hotI haiM vaisI anyatra kama / ina mUrtiyoMpara paurANika devatAoMkI sahasroM choTI-bar3I mUrtiyA~ utkIrNita milatI haiM / panAgarakA AdivarAha maiMne svayaM dekhA hai| bhU-varAhakI atyaMta sundara evaM kalApUrNa pratimA rAjIvalocanake maMdira meM surakSita hai| choTI mUrtiyA~ tevara aura bilaharImeM darjanoM pAI jAtI haiM, jinameM varAha pRthvIko uThAye hue mu~ha U~ce kiye batAye gaye haiN| isa AkRtikI 12vIM zatItakakI pratimAe~ choTe rUpameM kAfI milatI haiN| isI prakAra viSNuke anya avatAra bhI mahAkosalameM pAye jAte haiN| bilaharImeM ( kaTanIse 10 mIla pazcima) viSNuvarAhakA svatantra maMdira hI pAyA jAtA hai, jisakI caukhaTapara gaMgAkI khar3I mUrtiyA~ pAI gaI haiN| kalacuri yazaHkarNadevake samayakI tIna vaiSNava mUrtiyA~ mujhe panAgarameM dekhaneko milI thiiN| ye tInoM bejor3a haiN| yoM to do svataMtra zilAoMpara khudI haiN| inameM govarddhanadhArI viSNu haiM, pAsameM kucha gopa va gAyoMkA jhaMDa, visphArita netroMse khar3A hai / gopake vastra prekSaNIya haiN| paTTazilApara lekha khudA hai| tIsarI pratimA viSNujanmake bhAvoMko spaSTa karatI hai| ye tInoM avazeSa isa bAtake paricAyaka haiM ki kalacuri-kAlameM bhI vaiSNava paramparA yahA~ jIvita thii| dazAvatArayukta viSNukI eka atIva sundara aura kalApUrNa pratimA mere saMgrahameM hai / paricaya isa prakAra hai dazAvatArI viSNu kaTanI nadIke masurahA ghATapara pAI gaI vaha saMmpUrNa pratimA 5010x263" hai / bhagavAn viSNu bIcameM khar3e hue haiM, jinakA vistAra 36" x 20" hai / pratimAkI khUbI yaha hai ki yaha ekadama khudI khar3I hai| pIche koI AdhAra bhUmi nahIM rakhI gaI / sAmAnya rUpase parikarameM khude 'rAjima, jilA rAyapura / citrake lie dekheM 'bhAratIya anuzIlana' / 26 Aho ! Shrutgyanam Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 khaNDaharoMkA vaibhava hue DijAina sAMcI stUpake DijAinoM kA smaraNa dilAte haiM / sabase pahale hama khar3e hue viSNuko hI leM bhagavAn viSNu ke aMga-pratyaMgakI gaThanameM vizeSa sughar3atA to hai hI, para sAtha hI adhovastra evaM anya AbharaNoMkI racanA meM surucikA pradarzana spaSTa hai / ina AbharaNoM meM kaTipradeza se kiMcit upari bhAgameM AveSTita AbharaNa, vizeSa bundelakhaNDa athavA mahAkosalakI apanI vizeSa sAjasajA jAna par3atI hai | vahA~kI anyAnya pratimAoM meM bhI yaha dikha par3A hai / bhagavAn viSNu ke pAvoM meM paiMjana mUrtikI sukumAratAkA paricaya dete hai | donoM TA~goM meM sughar3atA hai / vastra ghuTanoM ke nIcetaka AyA hai aura vahIMtaka kaMThasthita mAlA laTaka rahI hai / isa mAlA ke phUloMkI racanA bahuta svAbhAvika hai, adhovastra kaTipradezase ba~dhA huA hai, parantu usakI zarteM aura, una zaloMkI bahumukhI dizAe~ abhItaka vahA~ kisI bhI pratimAmeM nahIM AI / kaTipradeza meM mekhalA spaSTa dikha rahI hai| mekhalAkA phUla gudIke bilkula nIce sarala rekhA meM citrita hai / kaTi, vakSa aura skandhoMkA anupAta tathA unake pIche kisI bhI AdhAra bhUmikA abhAva, pratimAke zArIrika sugaThana saundaryako dviguNita karatA hai / vizAla vakSasthalapara bundelakhaNDakA apanA AbhUSaNa arthAt ha~sulI aura mAlA badastUra par3e hue haiM / caturbhujI pratimAkI kohanI ke nIceke aMga khaMDita haiM / bAhu bhAgameM alabattA bAjUbandakA design abhI banA huA hai / galekI trivalI spaSTa hai / cehare meM are aura A~kheM aspaSTa haiM, kintu nIcekA oTha aura kAna bar3e hI sundara bana par3e haiM / itane mundara kAna abhI isa tarafa dekhane meM kama Ate haiM / pazcAt bhAgameM par3A huA keza kuMja bar3A svAbhAvika hai / karNaphUla usa keza kuMja ke Upara rakhe hue haiM sirakA kirITa mukuTa U~cA hai, -- piremiDa ke AkArakA hai / usameM kar3he hue, bela-bUTe "brAhmaNa dharmake anya belabUTI jaise ho haiM / | --- baijayantImAlA mUrti - saundaryameM aura bhI vRddhi karatI hai| mAlA meM Aho ! Shrutgyanam Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkosalakI katipaya hindU-mUrtiyA~ 365 phUloM ke atirikta usakI zaleM bhI dhyAna AkRSTa karatI haiM jo punaH kalAkAra ke sUkSma saMyojana zailIkI paricAyaka haiM / viSNukI pratimAke pIche jo prabhAvalI hai vaha bhI aneka bauddha prabhAvaliyoMkI nAI sundara aura safAIse kAr3hI huI hai / viSNu bhagavAn kamala ke puSpake Upara khar3e hue haiM / ye kamala bhI do bhaktoM ke hAthoMpara AdhRta haiN| jo UrdhvamukhI haiM / kamalakI paMkhur3iyA~ spaSTa to haiM, para unameM koI bArIkIkI racanA nahIM hai / parikara pradhAna pratimAke bAda hamArA dhyAna pahale pArzvada yugmoMkI ora jAtA hai, jo ki bahuta saumya aura surucipUrNa hai / caraNoMke lagabhaga dAyeM bAyeM sabase nIce do-do bhaktoMkI jaMghAoMke balapara baiThakara aMjalibaddha ho, ArAdhanA meM vyasta haiM, unakI mukhamudrAke bhAva tanmayatA, mukha va aMgoM kI paripakva racanAke bAvajUda bhI unakI agAdha bhaktikA paricAyaka hai| ye donoM jor3iyeM puruSoM kI hI jAna par3atI hai| donoM jor3iyoke hAthameM puSpa evaM nAriyalakI bheMTeM suzobhita haiM / isa yugmake bilakula Upara donoM ora do dampati pArzvada haiM / samasta pArzvadoM meM ina dampatiyoM kA AkAra bhI sApekSataH bar3A hai / zilpakI dRSTise to ina dampatiyoMmeM surucikI pUrNa AbhA hai, kintu tatkAlIna mahAkosalIya evaM bhAratIya samAja vyavasthA aura saMskRtikA bhI usameM paricaya hameM milatA hai / vaiSNava dharma sAmAnya rUpase gRhastha jIvanakA aMga bana gayA thA, jisameM sahadhArmika strIko udAra pada prApta thA / inameM ca~vara DulAne kA zreya patnIko hI diyA gayA hai / bhakti-samarpaNa meM patnI hI Age apane sampUrNa zRMgAra ke sAtha bhagavAnko sevAmeM rata hai / ina patniyoMkI kezarAzi sundara avazya hai, para bundelakhaNDa meM sAmAnyataH pAye jAnevAle kezavinyAsa se kiMcit bhinna hai / nArIkA Aho ! Shrutgyanam Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 khaNDaharoMkA vaibhava zrRMgAra sacamuca vaibhavapUrNa hai| patnIke pIche jo puruSa pArzvada haiM, unake bAyeM hAthoM meM phUla bhI rakhe hue haiN| puruSa bhI sAmAnya zRMgArase susajjita hokara apanI patnIke pIche khar3e hue haiN| strIkI tatkAlIna saMbhrAntikA paricaya ina pArzvadoMkI viziSTa pojIzanake z2ariye hameM milatA hI hai / usa yugameM strI avazya hI usa asammAnanIya sthitimeM nahIM thI, dharma kAryameM patnIkA prAdhAnya athavA samAna sthAna rAmAyaNa yugakI vizeSa dazA hai| jisakA hrAsa bAdameM nArI-parataMtratAkI ber3iyoMke ghRNita rUpameM hushraa| vaiSNava dharmameM striyoMkA sammAnanIya sthAna nahIM thaa| yaha prabhAva pramAdapUrNa jAna par3atA hai| ___ina dampati yugmoMke Upara arthAt viSNu vakSasthalake cAroM ora sA~cIke dvArake anurUpa Diz2AinadAra staMbha bane hue haiN| do staMbhoM ( Vertical Pillars ) ke Upara ( across ) tIsarA ( Horizontal ) staMbha sA~cIke stUpakI apanI vizeSatA hai| dhyAna denekI bAta yaha hai ki aise staMbha bauddhadharmakI sthApatya kalAmeM hI prathamataH vyavahRta hue haiM, kintu mahAkosala evaM bundelakhaNDameM jo uttarakAlIna jaina aura vaidika kalAkRtiyA~ prApta huI haiM, unameM sA~cIkA yaha Diz2Aina sAmAnya rUpase prayukta huA hai| sirapurameM jo dhAtukI mUrtiyA~ upalabdha huI hai, unameM bhI yaha stambha racanA kamase kama 12vIM zatItaka avazya vyavahRta hotI AI hai| hasake uparAnta sA~cImeM prayukta jo bArIka khudAI aura paccIkArI ina khambhoMmeM kI jAtI thI, vaha banda ho gaI hogI aura unake sthAnapara kevala tIna khambha mAtra zeSa rahe hoMge / donoM stambhoMke bAhara bhAgoMmeM hastizuNDA evaM tadupari siMhAkRti banI huI hai| Ageke donoM pA~va Upara havAmeM siMhAkRti uThAye hue haiM, aura usake Upara siMhake mukhameM lagAma thAme hue eka-eka ArohI-savAra hai| hAthIke gaNDasthala aura usake zuNDAkI sikur3aneM dekhanepara hAthIkI vizAlatA aura AbhijAtyakA AbhAsa milatA hai| Aho ! Shrutgyanam Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkosalakI katipaya hindU-mUrtiyA~ 397 Horizontal stambhake Upara arthAt prabhAvalIke ubhaya ora itanI pratimAe~ haiM 1-maMgalamukha 2--do caivaradhArI pArzvada 3--gaganavihArI dampati / gaganavihArI dampati hAthameM do puSpamAlA liye hue isa prakAra utkorNita haiM mAno gaganase hI ve bhagavAn viSNuko pahu~cAne jA rahe haiM / __ parikara ke paryavekSaNake uparAnta maiM hindU dharma mAnya viSNuke dazAvatAroM kA ullekha pradhAna pratimAkI prabhAvalIke dAyIM orase Arambha kruuNgaa| sarvaprathama matsyAvatAra hai, bAI ora usI kramameM kacchapAvatAra, mukhameM mAlA lie utkIrNita hai| tIsarI pratimA dAIM ora varAhAvatAra kI hai| cauthI bAI ora nRsiMhAvatAra / pA~cavIM dAI ora vAmana / chaThI bAI parazurAmakI sAtarvI pratimA viSNumUrti ke dAIM orake stambhake Upara rAmAvatArakI / hai| usI stambhapara AThavIM balarAmakI dAIM ora navIM pradhAna pArzvada dampatike nIce buddhAvatArakI honI cAhie, isalie ki isa mUrtikA mastaka khaMDita ho gayA hai| kevala adhobhAga evaM vastra hI zeSa haiM tathA dAyeM hAthakI abhayamudrAko sAmAnyataH bauddhadharmakA pratIka mAnakara hI bauddhAvatArakI kalpanA kI hai| jisa kramameM anya avatAroMkI racanA isa mUrtimeM kI gaI hai, usase yugakI anukUlatAko dhyAnameM rakhate hue bhI; isa khaMDita pratimAko 'buddha' mAnanA anucita nhiiN| astu, bAIM ora puruSa pArzvadake nIce kalki avatArakI pratimA hai, jo azvArohI hai| isa prakAra dazAvatAroMkA saphala aMkana kiyA gayA hai| isa taraha vaiSNava dharmakI isa pratimAmeM sA~cI-stUpake bauddhazilpake AdhArapara hI racanAkAla nirdhArita karanA hogaa| kahA jA cukA hai, isa prakArake stambhoMkA vyavahAra mahAkosalake 12 vIM zatItakake avazeSoMmeM huA hai / yaha antima sImA hai| pUrva sImA guptakAla taka jAtI hai aura pratyeka zatAbdIke avazeSoMmeM AMzika parivartanake sAtha parilakSita hotI hai / dazAvatArI viSNukI anya pratimAe~ bhI vibhinna mudrAoMmeM milatI Aho ! Shrutgyanam Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava haiN| koI garur3apara baiThI huI, koI akele viSNu maatrkii| mere saMgrahameM 3 vibhinna mudrAvAlI mUrtiyA~ surakSita haiN| isI AkAra-prakArakI eka viSNumUrti kAmar3hA-durgake dvArapara lagI hai| gar3hA aura tripurImeM dhyAnI viSNukI atIva sundara pratimAe~ upalabdha huI haiN| aisI mUrtiyoM ke sAtha mUrtikalAmeM anabhijJoM dvArA anyAya bhI huA hai| isakA udAharaNa maiM isI granthameM anyatra de cukA huuN| ___mahAkosalameM caturbhuja viSNukI eka aisI viziSTa zailIkI mUrti mere saMgrahameM surakSita hai, vaisI maiMne anyatra nahIM dekhii| khar3I aura baiThI viSNu mUrtiyA~ to sarvatra upalabdha hotI haiM-saparikara bhii| isameM viziSTatA yaha hai ki isameM zilAke donoM ora lalita prabhAvalI yukta gandharva dampatiyugala gaganavicaraNa kara rahe haiM hAthameM atIva sundara svAbhAvika daNDayukta kamala thAme hue haiN| daNDAkRti 8" se kama na hogii| Uparake bhAgameM vikasita kamalapara bhagavAn viSNu virAjamAna haiN| prabhAvalIke viziSTa aMkanase viSNu gauNa haiM aura gandharva pradhAna hai| ziva--mahAkosalameM zaivasaMskRtikI jar3a zatAbdiyoMse jamI huI hai / yahA~ke adhikatara zAsakoMkA kaulikadharma bhI zaiva hI rahA hai / vAkATaka zaiva the| jaise somavaMzI pAMDava prathama bauddha the para zrIpura-sirapura Akara ve bhI zaivamatAnuyAyI ho gye| kalacuri to parama zaiva the hii| tripurI inakI rAjadhAnI thii| padmapurANa (a0 7) meM kahA gayA hai ki mahAdevane yahA~para tripurAsurakA vadha kiyA thA / kIrtivIrya sahasrArjuna zaivopAsaka thaa| paurANika sAhityase bhI yahI jJAta hotA hai ki yahA~ bahuta kAlase zaivoMkA prAbalya rahA hai| prAntameM prAcIna sthApatyoMke jitane bhI khaMDahara haiM, unameM zaiva hI adhika haiM / mUrtikalAmeM zaiva saMskRtikA spaSTa prativimba hai / sundarase sundara aura vividha bhAvapUrNa pratimAe~ umA-mahAdevakI hI milatI haiM / unakI Ayu kalacuriyoMkI Ayuse Upara nahIM jaatii| zaiva mUrtiyoMke atirikta zivacaritrake paTTa bhI isa ora upalabdha hote haiN| Aho ! Shrutgyanam Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkosalakI katipaya hindU-mUrtiyA~ 366 zaivoMke pAzupata aura aghorI sampradAya bhI isa ora the| jaisA ki tAtkAlika va kucha pUrvavartI saMskRta sAhityase siddha hotA hai / zaktimAnyatA tannikaTavartI pradezoMmeM bhI bahuta vyApaka rUpase thI / guptakAlIna eka lekha bhI udayagiri kI guphAmeM pAyA gayA hai| bhagavAn zaMkarakI tIna prakArakI mUrtiyA~ isa ora milI haiN| 1-zivapArvatIkI saMyukta baiThI prtimaa| 2 donoMkI khar3I mUrti, jaisI vindhyabhUbhAga meM pAI jAtI haiM / 3 bailapara donoMko savArI sahita ( bher3AghATa) zivaliMga to sahasroMkI saMkhyA meM upalabdha haiM / tripurI jaMgala meM eka jalaharI 6 phITakI par3I hai| zaiva saMskRtikI eka zAkhA vAmAcArakI mUrtiyA~ bhI kAfI mila jAtI haiN| kalAkauzalakI dRSTise mahattvapUrNa pratimAe~ prathama koTikI hI adhika milatI haiM / maiM aisI saparikara eka pratimAkA paricaya denekA lobha saMvaraNa nahIM kara sakatA . saparikara umA-mahAdeva-(25' x 15" ) prastuta pratimA halke raMgako prastara-zilApara khudI huI hai| isameM umA aura mahAdevake cAra-cAra hAtha haiN| bhagavAn zaMkarake dAyeM donoM hAtha khaMDita haiN| bAyA~ hAtha pArvatIkI kamarase nikalakara dAhine stanako sparza kara rahA hai / pArvatIkA dAhinA eka hAtha bhagavAnke dAyeM skandhapara evaM eka Upara kI ora dhatUreke puSpako pakar3e hue hai| bhagavAnke mastakakA mukuTa khaMDita hai| kAnameM kuNDala, galemeM ha~sulI evaM mAlA, hAthoMmeM bAjUbanda, kaTibhAgameM kaTimekhalA evaM caraNameM paiMjana haiM / dAhinA paira TUTa gayA hai / kevala kamalapatrapara par3A huA kucha bhAga hI baca pAyA hai| pArvatIke AbhUSaNa mahAdevake samAna hI haiM / antara kevala itanA hI hai ki hAthoMkI cUr3iyA~ evaM mAlA vizeSa hai / donoM girizRMgapara adhiSThita batalAye 'gupta gupta lekha sa0 22 / Aho! Shrutgyanam Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 khaNDaharoMkA vaibhava haiN| nandI nimna bhAgameM apanA bAyA~ agalA paira z2amInapara TikAye evaM dUsarA mor3e hue baiThA hai| mukha zivakI ora kiye hai| thuthanIkA pradeza AvazyakatAse adhika phUlA huA hai| isameM unakA Aveza parilakSita hotA hai| tane hue kAna isakI puSTi karate haiN| pArvatIke mastakapara mukuTa hai| kezoMkA jUr3A UparakI ora ardha-golAkAra bacA hai| ___mUrtikA parikara kalAko dRSTise atyanta sundara evaM navIna kalAtmaka upakaraNoMse vibhUSita hai / saMgItakI Antarika bhAvanAoMkA prabhAva bhI spaSTa hai, kyoMki nimna bhAgameM pA~ca AkRtiyA~ khIMcI gaI haiN| mukhamudrA bhakti-sikta hRdayako bhAvanAko sAkAra kiye hue hai| madhyavartI AkRti viziSTa vyaktitvakA bodha karatI hai| inake mastakapara kirITa-mukuTa zobhAyamAna ho rahA hai| caraNa itastataH phailAye, hAthameM vINA liye hue haiN| dAhinA hAtha vINAke nimna bhAga evaM bAyeM hAthakI aMguliyA~ tantuoMpara phiratI huI cAJcalya pradarzana kara rahI haiN| bAdakake mukhapara tallInatA janita eka-rasatAkA bhAva vyakta ho rahA hai| mAlUma par3atA hai bhAvavibhora vyaktine apane Apako kSaNabhara ke lie kho diyA ho / atirikta AkRtiyA~ zaMkha aura jhA~jha bajA rahI haiN| parikarakI ye viziSTa AkRtiyA~ na kevala kalAkI evaM bhAvoMkI dRSTise hI mahattvapUrNa haiM, apitu tatkAlIna janajIvanameM vikasita saMgItakalAkA bhI pradarzana karAtI haiN| yoM to zivajIkI vibhinna nRtya-mudrAoMpara prakAza DAlanevAlI zilpa sAmagrI mahAkosalameM upalabdha huI haiN| parikarAntargata saMgIta upakaraNayukta AkRtiyA~ isa prathama hI pratimAmeM dRSTigocara huI haiM aura eka zilpa mujhe bilaharose prApta huA thA, jo isI nibaMdhameM Age diyA jA rahA hai / bhAratIya saMgItakI avicchinna dhArAmeM 13 vIM zatAbdI hI parivartana kAla mAnA jAtA hai / isa yugameM saMgItake upakaraNoMkA vikAsa to huA hI, sAtha hI sAtha upakaraNoMkI dhvaniko bhI lipibaddha karanekA prayAsa kiyA Aho! Shrutgyanam Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkosalako katipaya hindU-mUrtiyA~ 401 gayA' / parikarake bAyeM bhAgakI manuSyAkRtike eka hAthameM haDDIke sahAre kaMkAla evaM dUsaremeM khappara haiN| sambhava hai zivagaNakA sadasya ho / bAyA~ bhAga khaMDita hai / hA~, kaTipradeza taka jo AkRti dikhalAI par3atI hai usake dAhine hAthameM aMkuza hai / prabhAvalIkA aMkana evaM nAgakanyAe~ Adi AkRtiyA~ parikarake mahattvako dviguNita kara rahI haiN| isI AkRtise milatI-julatI darjanoM zivamUrtiyA~ upalabdha haiM / samAna bhAvanAoMkA pratIka hote hue bhI kalAkAroMne sAmayika upakaraNoMkA jo upayoga kiyA hai, isase ina eka bhAvavAlI mUrtiyoMmeM na kevala vaividhyakA hI vikAsa huA, apitu pArthiva saundaryakA paripoSaNa bhI huaa| 13vIM zatIke bAda bhI uparyukta zaivamUrtiyoMko anukaraNa karanekI ceSTA kI gaI hai, parantu kalAkAra saphala nahIM ho skaa| ardhanArIzvara evaM pArvatIkI svataMtra mUrtiyA~ bhI upalabdha huI haiN| mere saMgrahameM surakSita haiN| isa prakArakI eka zaiva mUrti mujhe bilaharIke camArakI nAlImeMse nikalavAnI par3I thii| kucha zaiva mastaka bhI prApta hue the / ekakA citra bhI diyA jA rahA hai| gaNezako pacAsoM kalApUrNa mUrtiyA~ bilaharI aura tripurImeM hI, atyanta dayanIya dazAmeM vidyamAna haiN| isa ora pAI jAnevAlI gaNezakI sabhI mUrtiyA~ parikarayukta hI haiN| isameM sandeha nahIM ki dhArmika mahattvase bhI inakA kalAtmaka mahattva adhika hai| bar3Ise bar3I 6 phuTatakakI mUrti milI hai / tripurImeM gaNezakI nRtyapradhAna mudrAkA vizeSa pracAra rahA hai| zakti sahita gaNezakI eka atyanta sundara aura kalApUrNa pratimA mere nijI yaha prayAsa jainamuniyoMne zurU kiyA thA, AcArya zrI jinakuzalasUri prathama vyakti haiM, jinhoMne dhvaniko bA~dhakara pArzvanAtha-stutikI racanA kii| Aho! Shrutgyanam Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 khaNDaharoMkA vaibhava saMgrahameM hai| aisI pratimA rIvAMke rAjamahalameM bhI hai| prasaMgataH eka bAtako spaSTa kara denA Avazyaka jAna par3atA hai ki pArzva yakSakA mukhya svarUpa gaNezase milatA-julatA hai| mUla rahasyako binA samajhe Alocaka pArzva yakSako bhI gaNezakI koTimeM baiThA detA hai| aisI bhaddI bhUleM huI haiN| kubera ___ bhAratavarSa meM kubera dhanakA adhiSThAtA mAnA jAtA hai aura unakI patnI hArItI prasavakI adhiSThAtrI / mahAkosalameM bhI kuberakI mAnyatA pracalita thii| adyAvadhi kuberakI 3 pratimAe~ mujhe prApta huI haiN| eka AsavapAyI kubera bhI haiM, jo madyapAnakI mastI sahita utkIrNita haiN| donoM ora nAriyA~ khar3I haiN| anya do pratimAe~ sAmAnya haiN| tInoM mUrtiyA~ zyAma varNake pASANapara khudI huI haiN| navagraha-navagrahake paTTaka panAgara evaM tripurImeM prApta hue haiN| paTTakameM navagrahakI khar3I mUrtiyA~ aMkita haiM / sabhIkA dAhinA hAtha abhayamudrAmeM evaM isakA zAstrIya rUpa isa prakAra hai / zyAmavarNa tathA zaktiM dhArayantaM digambaram / utsaGge vihitAM devI sarvAbharaNabhUSitAm // digambarAM suvadanAM bhujadvayasamanvitAm / vighnezvarItivikhyAtAM sarvAvayavasundarIm // pAzahastAM tathA guhyaM dakSiNena kareNa tu / spRzantI devamapyevaM cintayenmantranAyakam // (uttarakAmikAgame paJcacatvAriMzattama paTala) yaha avataraNa mujhe zrI hanumAnaprasAdajI poddAra, (yorakhapura)se prApta huA hai| dekhiye pR0 108-6 / Aho! Shrutgyanam Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkosalakI katipaya hindU - mUrtiyA~ 403 bAyeM hAthameM kalaza grahaNa kiye hue haiM / ucita AbhUSaNoMke sAtha tUrNAlaMkAra Avazyaka mAnA gayA hai / mUrtikalA evaM bhAvoMkI dRSTise ina grahoMkI mUrtiyA~ adhyayanakI naI dizAkA sUtrapAta karatI haiN| sUrya - sUryakI pratimA isa bhU-khaNDapara pracura parimANa meM upalabdha hotI haiM / kucha mUrtiyA~ 12 phuTase adhika U~cI pAI gaI haiM / inakI tulanA gar3havAkI vizAla sUrya pratimAse kI jA sakatI hai / ye mUrtiyA~ prAyaH saparikara hI haiM / inakI kalAko dekhanese jJAta hotA hai ki AThavIM zatAbdI pUrva bhI isa ora nizcita rUpase sUryapUjAkA pracAra rahA hogA, jisake phalasvarUpa vizAla mandiroMkA bhI nirmANa hotA rahA hogaa| maMdira kI paramparA 12 vIM zatItaka pracalita thI / yadyapi mahAkosala meM adyAvadhi svataMtra sUrya maMdira upalabdha nahIM huA, parantu 12 vIM zatAbdIkA eka caukhaTakA uparima khaMDa prApta huA hai, jisameM sUrya kI mUrti hI pradhAna hai / svataMtra bhI choTI-bar3I darjanoM meM sUrya- mUrtiyA~ pAI gaI haiN| inapara AbhUSaNoM kA itanA bAhulya hai, ki mUrtikA svataMtra vyaktitva daba jAtA hai / 1 nArImUrtiyA~ -- mahAkosalake kalAkAra sApekSataH nArImUrti sRjanameM adhika saphala hue haiN| nArImUrtiyoM kI saMkhyA bhI bahuta bar3I hai / sarasvatI, lakSmI, pArvatI, gaMgA, kalyANadevI, staMbhaparicArikAe~, nRtya pradhAna mudrAe~ Adi pramukha haiM / ina pratimAo ke nirmANa meM kalAkArane jisa sajagatA se kAma liyA hai, vaha dekhate hI banatA hai / jahA~taka strImUrtiyoM ke nirmANakA prazna hai, unameM mahAkosalakI apanI amiTa chApa parilakSita hotI hai / tAtparya ki kucha vizeSatAe~ aisI haiM, jinase dUra se hI mUrtiko pahacAnA jA sakatA hai / sabase bar3I vizeSatA hai nAriyoMke mukhamaNDalakI rekhAe~ / kalAkAroMne devImUrtiyoM meM bhI do bhedoMse kAma liyA hai| prathama paMkti meM mUrtiyA~ A sakatI haiM, jinakA nirmANa bhAvanA pradhAna hai arthAt prAcIna saMbhrAMta parivArocita bhAva lAne kI ceSTA kI hai| aisI mUrtiyA~ isa ora kama pAI jAtI haiN| dUsarI koTikI ve mUrtiyA~ haiM, jinake nirmANa ke lie Aho ! Shrutgyanam Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava kalAkAroMne kisI prAcIna kRtikA anukaraNa na karate hue, mahAkosalake vAyumaNDala meM palI huI nAriyoMko hI Adarza mAnakara apanI sAdhanA dvArA unake saundaryako mUrta rUpa diyA hai / ye mUrtiyA~ vizuddha mahAkosalIya kalAkI jyoti haiM / kalyANadevIkI pratimAmeM mahAkosalIya nArIkA rUpa bhalIbhA~ti pratibimbita huA hai / AbhUSaNa evaM kezavinyAsa bhI vizuddha mahAkosalIya hI vyavahRta haiM / kucha pradhAna nArImUrtiyoM kA paricaya denA anucita na hogA / 404 sarasvatI---sarasvatIkI svataMtra mUrtiyA~ isa ora kama milI haiM / mere saMgrahameM kevala eka hI pratimA hai, jo caturbhujI aura khar3I hai / mukhamudrApara Abhyantarika cintanakI rekhAe~ spaSTa haiM, phira bhI saundaryakA ekadama abhAva nahIM / mAlA, pustaka evaM kamaNDalu kramazaH dhAraNa kiye hue haiM / yaha pratimA mujhe vilaharI se prApta huI thii| isa orakI mUrtiyoM meM vINA nahIM pAI jaatii| svataMtra mUrti na milanekA eka yaha bhI kAraNa hai ki mahAkosalake maMdiroMke zikhara ke gavAkSa meM hI sarasvatIkA samAveza kara diyA 1 jAtA thA / gajalakSmI --- bhAratIya zilpakalA meM gajalakSmIkA pratIka bahuta vyApaka rahA / mathurA AdimeM lakSmIkI sundara pratinAe~ upalabdha huI haiM / mahAkosala ke aitihAsika upAdAnoMmeM gajalakSmIkA vyavahAra vizeSa rUpa se parilakSita hotA hai / chaThavIM evaM sAtavIM zatAbdI ke tAmrapatroMkI rAjamudrA meM gajalakSmIkI pradhAnatA rahatI thI / kalacuri zAsakoM ke samayataka rAjamudrA meM gajalakSmIkI hI pradhAnatA rhii| aisI sthiti meM isa bhU-bhAgameM 'mahAkosalake nikaTa hI maiharameM svataMtra zAradApITha hai / yadi kalacuri kAlameM khyAtiprApta tIrtha hotA to inakI bhI svataMtra mUrtiyA~ avazya banatIM / vizeSa ke lie dekheM, ina paMktiyoMke lekhakakA nibandha - "kalA tIrtha - maihara" / Aho! Shrutgyanam Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkosalako katipaya hindU - mUrtiyA~ gajalakSmIkI svatantra mUrtikI upalabdhi svAbhAvika hai / dhArmika Arthika evaM aitihAsika tInoM dRSTiyoMse isakA mahattva hai / jisa gajalakSmIkA zabdacitra prastuta kiyA jA rahA hai vaha halke rakta prastarapara utkIrNita hai / durbhAgya se khaMDita bhI hai / parantu vAma bhAga pUrNa honese, truTita dakSiNa bhAgakI kalpanA sahaja meM kI jA sakatI hai| donoM hAthiyoMke bIca caturbhujI lakSmI virAjamAna hai / Uparake bAyeM dAyeM hAthoMmeM nAlayukta kamala dRSTigocara hote haiM / nimna dakSiNa hAthakI vastu khaMDita hai / bAyeM hAthameM kumbhakalaza hai / lakSmI ke mastakapara sAdhAraNa mukuTa hai / karNakuNDala AvazyakatAse adhika bar3e haiM / kalAkI dRSTi se yahI kahanA par3egA ki yaha aparipakva zilpIkI kRti hai / parikara meM dIrghakAlIna anubhavakA AbhAsa na hote hue bhI sAdhAraNa AkarSaka avazya hai / lakSmI ke donoM ora hastI Alekhita haiM / donoMkI kalazayukta jhuMDi ThIka mahAlakSmI ke mastakapara haiM 1 kalazoMse mahAlakSmIkA abhiSeka ho rahA hai| dakSiNa hAthIkA ghar3a sarvathA khaNDita ho gayA hai / vAma bhAgake samAna isa ora bhI eka ca~varadhAriNI rahI hogI / vAma hAthI pUrNa hai / tadupari aMkuza liye mahAvata avasthita hai | kinArepara ca~varadhAriNI khar3I huI hai / UparakA bhAga do AkRtiyoMse vibhUSita hai / dakSiNa bhAga aisA hI rahA hogA / sUcita AkRtiyoMke madhya meM arthAt donoM hAthiyoM ke ThIka Upara do siMha utkIrNita haiM / pIThapara bAlaka bhI hai / siMhoM kA khudAva sAmAnyataH acchA hI hai / siMhoM ke mukhameM kalAkArane do aisI cIjeM dI haiM jo eka dUsare se lipaTa gaI haiM / 1 405 . gaMgA - prAcIna mandiroMke toraNadvAra meM gaMgAyamunAkI khar3I mUrtiyA~ gaMgAkI mUrtiyoM kA ullekha "skaMdapurANa" ke kAzIkhaMDa ke pUrvArddha bha0 182 ke 27 zlokameM AtA hai / Aho! Shrutgyanam Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 khaNDaharoMkA vaibhava tigavA~, sirapura aura bilaharI meM upalabdha hotI haiN| baiThI mUrti yaha eka hI mujhebilaharIse eka jaina sajjana dvArA prApta huI hai| yaha dazama zatI bAdakI kRti honI cAhie - itaH pUrva yaha rUpa nahIM milatA / isa mUrtikA khudAva bar3A aura kalApUrNa hai / kalAkArane mUrtike Asana ke nimna bhAgameM nadIkA bhAva saphalatA ke sAtha aMkita kiyA hai / Age eka kumbha hai / gaMgA aSTabhujI hai, sAr3I pahane hue hai / isakA parikara bhI sAmAnyataH acchA hI hai, parantu khaMDita hai / kezavinyAsa vizuddha mahAkosalIya hai / mathurA aura lakhanaUke saMgrahAdhyakSoMse jJAta huA ki aisI mUrti unake purAtattva saMgraha meM nahIM hai / I kalyANa- devI - jisa prakAra romana zilpa sthApatyakI apanI viziSTa mukhAkRti mAna lI gaI hai aura jisane aba nRtattva zAstra meM apanA sthAna pA liyA hai, usI prakAra isa mUrtikI mukhAkRti uparyukta zAstrakI dRSTi se vizuddha bhAratIya balki vizuddha mahAkosalIya dikha par3egI / kahanA cAhie isa mUrti meM mahAkosalIya nArIsaundarya kUTa-kUTakara bharA hai / kyA mukha-mudrA, kyA A~khoMkA tanAva aura aMga- upAMgoMkI sughar3atA / ina sabhI meM mAno jIvana phU~ka diyA hai| oThoM aura ThuDDIkI racanAyeM kalAkArane jIvana sAdhanAkA jo paricaya diyA hai vaha anyatra kama pratimAoM meM dekhaneko milegA / yaha bhI saparikara hai / parikara ke nimnabhAga meM siMha banA huA I devI cAra bhujAvAlI hai / hAthameM dhanuSakI pratyaJcA hai / nimna bhAgameM bArahavIM zatIkI lipimeM zrI kalyANadevI khudA hai / prAntIya nRtattva zAstra evaM utkRSTa mUrtividhAnakI dRSTise maiM ise prathama mAnatA hU~ / uparyukta devImUrtiyoMke atirikta yoginiyoMkI mUrtiyA~ bher3AghATake golakImaTha meM avasthita haiM / ye bhI utkRSTa mUrtikalAkI sAkSAt mUrti haiN| mahAkosalake kalAkAroMkA gambhIra cintana evaM sulalita aMkanakA paricaya eka-eka aMga meM parilakSita hotA hai| gar3hA meM bhI eka atyanta sundara sukumAra mUrtikalA kI tArikA sama nArI mUrti ( caturbhujI ) vidyamAna Aho ! Shrutgyanam Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkosalakI katipaya hindU-mUrtiyA~ 407 hai / ise bhI maiM mahAkosalakI nArImUrtiyoMmeM sarvotkRSTa mAnatA huuN| bar3e ho paritApapUrvaka sUcita karanA par3a rahA hai ki isa mUrtiko surakSAkA kucha bhI samucita prabandha nahIM hai| mUrti hai to tArAdevIkI parantu vistRta pUrNAlaMkAra ke kAraNa janatA ise mAlAdevI kahakara pukAratI hai| isa prakAra narasiMhapura, sAgara, vilaharI tathA panAgarameM atyanta utkRSTa nArImUrtiyA~, apanese bhinna svarUpameM mAnI jAtI haiM, inameM jainoMkI ambikA tathA cakrezvarI bhI sammilita haiN| paricArikAe~--yoM to paricArikAe~ vAstukalAse sambandhita haiN| paricAraka evaM paricArikAoMkI mUrtiyA~ pradhAnataH parikarameM hI pAI jAtI haiM, svataMtra bahuta kama, yadi svataMtra milatI bhI haiM to unakA sambandha mandirake mukhya dvArase hI rahatA hai| mujhe kucha paricArikAoMkI svataMtra mUrtiyA~ prApta huI haiM, isalie maiMne isakA samAveza mUrtikalAmeM kara liyA, sambhava hai ye maMdiroMke stambhoMse ho, pUrva kAlameM sambaddha rahI hoNgo| kAraNa ki eka dUsare pattharako jor3anevAle cihna evaM stambhAkRtiyA~ banI huI haiN| yoM to anveSaNa karanepara aisI darjanoM kRtiyA~ mila sakatI haiM / mukhyataH dvibhujI paricArikAoMke hAthoMmeM ca~vara yA puSpa-mAlAe~ rahatI haiN| kahIMkahIM aMjalibaddha mudrAe~ bhI dekhI gaI haiM kintu yaha apavAda hai| stambhoMpara khudI huI nArImUrtiyA~ kucha aisI bhI pAI gaI haiM jinameM bhAratIya nArIjIvanakI sAMsArika vRttiyA~ saphalatApUrvaka dRSTigocara hotI haiN| inameMse kucheka to itanI sundara evaM bhAvapUrNa haiM mAno vaha sthitizIla kavitA hI hoN| nArIjIvanameM bhAvoMkA kyA sthAna hai, isakA uttara isa prakArakI mUrtiyA~ hI de sakatI haiN| mere dvArA saMgrahIta sAmagrImeM adhikatara bhAga khaMDita pratimAoMkA hai| parantu ina khaMDita nArI-mUrtiyoMmeM mahAkosalake nArI-jIvanake bahutase nArI-sulabha vyApaka bhAvanAoMkA jvalanta citraNa pAyA jAtA hai| tatkAlIna sAmAjika jIvana evaM pArasparika lokasaMskRti, naitikatA Adi aneka Aho ! Shrutgyanam Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava sAMsArika viSayoMkA samyak parijJAna inhIM ke talasparzI anuzIlanapara nirbhara hai / mahAkosalakA sAmAjika itihAsa aise hI Tukar3oM meM bikharA huA hai / sAmAjika cetanAke parama pratIka sama ina avazeSoMmeM kucha pratimAe~ nartakIkI bhI haiM, jinameM A~khoMkA tirachApana evaM aMga- upAMgoM kA mor3a bar3A hI sajIva bana par3A hai / locana kaTAkSakA evaM Prospective Photographic Art ke namUne cittaraMjanake sAtha una zilpiyoMke bahumukhI jJAnakI ora mana AkRSTa kara lete haiM / bhAratIya kezavinyAsa ke vibhinna rUpoMkA anubhava mahAkosalakI kRtiyoMse hI ho sakatA hai| 408 lokajIvana-zilpasthApatya kalA ke pratIka tatkAlIna lokajIvana kI upekSA nahIM kara sake haiM - kara bhI nahIM sakate, yahA~ taka ki lokottara sAdhanA ke kendrasthAna devagRhoMtaka meM jo bhAva utkIrNita karavAye jAte the, unameM laukika jIvanakA bhI nirdeza apekSita thA / isI kAraNa mahAkosala ke pracIna sthApatyAvazeSoMke jo pratIka upalabdha hue haiM, unameM tatkAlIna janatAkA Amoda-pramoda bhI bhalIbhA~ti vyakta huA hai / mAnava jIvanameM tyauhArakA sthAna atyanta mahattvapUrNa mAnA gayA hai / purAtana kAla meM aise avasaroMpara naranArI ekatra hokara samAna bhAvase nAca-gAna dvArA tyauhAra manAte the / aise zilpa mere saMgrahameM haiM / jo mujhe bilaharIke jainamandira ke nikaTase prApta hue the / inameM mRdaMga, bA~surI, bherI aura jhA~jha Adi vAdyoMkA aMkana hai / kucha- eka meM bAla- subhala ceSTAe~ evaM kisImeM vivAhoparAnta ke dRzya ukere hue pAye jAte haiN| isa prakAra kI zilpa kRtiyoMko bhAva zilpa kaha sakate haiM / kAraNa ki inameM paristhiti janya sabhI rasoMkA bahAva dekhA jAtA hai | puruSa aura nArIke zRMgArakA utkRSTa rUpa mandirakI caukhaToM meM parilakSita hotA hai| nArIke samAna mahAkosala ke puruSa bhI keza racanA ke bar3e premI mAlUma par3ate haiM, kyoMki kucha aise avazeSa mile haiM, jinameM puruSoMkA keza vinyAsa Aho! Shrutgyanam Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkosalakI katipaya hindU-mUrtiyA~ bahuta hI sundara rUpase gu~thA huA pAyA gayA hai, sAthameM nArI sulabha AbhUSaNa bhI / yadi mU~cheM aura zmazruke cihna na hote to puruSa evaM nArIkA bheda karanA kaThina ho jAtA / yoM to zaMkarakA jaTAjUTa vikhyAta hai / parantu yahA~ kI kucha zaiva mUrtiyoM meM zaMkarajIkA keza vinyAsa bhI nArIke samAna dRSTigocara hotA hai / strI aura puruSoMkI sAmUhika nRtya-paddhati ke kAraNa hI mahAkozala ke katipaya puruSoMne isa prakArakA rUpa apanAyA ho to asaMbhava nahIM, kAraNa ki Adima chattisagar3hI evaM vihAra ke jaMgaloMmeM basanevAle kola, muNDA evaM santhAla jAtike puruSoMko maiMne svayaM nArIvat kezavinyAsa ke evaM AbhUSaNa pahane dekhA hai, ye nacaiye kahe jAte haiM / 406 mUrtikalA meM vyavahRta AbhUSaNa evaM vastra tathA parikara, sAmayika alaMkaraNa, sAmAjika itihAsakI acchI sAmagrI prastuta karate haiM / sama-sAmayika sAhityake prakAzameM yadi ina kalAtmaka avazeSoMko dekhA jAya to uparyukta paMktiyoMkI sArthakatAkA anubhava ho sakatA hai / upasaMhAra - uparyukta paMktiyoMse siddha hotA hai ki hindU dharmAzrita mUrtikalAke vikAsa meM mahAkosalakA ullekhanIya yoga rahA hai / varNita samasta avazeSa kalacuri kAlona hI haiM, kyoMki sabhIpara kalicuriyugIna mUrti-kalA evaM tadAzrita upakaraNoMkI spaSTa chApa parilakSita hotI hai / ve zaiva hone ke bAvajUda bhI paramata sahiSNu the / kalacurikAlIna pratibhAsaMpanna kalAkAroMkI ina vRttiyoMke adhyayanakI ora na jAne Ajataka vidvAnoMne kyoM dhyAna nahIM diyaa| bhAratIya zilpakalA evaM mUrtikalAse sneha rakhanevAle gaveSaka vidvAnoMse merA vinamra nivedana hai ki ve eka bAra isa prAnta meM Akara anubhava kareM / niHsaMdeha unako apane viSayakI pracura sAmagrI prApta hogI / ve prasanna hoMge / jo chAtra ema0 e0 karaneke bAda AcAryatva - DAkTareTa -- ke lie viSaya khojate phirate haiM unase bhI merA anurodha hai ki yadi ve khaMDaharoMpara apanA anveSaNa prArambha kareM to unheM kaI mahAnibandhakI sAmagrI prApta ho Aho ! Shrutgyanam Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava jAyagI, aura isa upAdhi-lobha ke bahAne dezakI sAMskRtika sampattikA bho saMrakSaNa ho jAyagA / durbhAgyakI bAta hai ki svatantra bhAratakI prAntIya sarakArakA dhyAna ina kalAtmaka pratIkoMkI ora bilakula AkarSita na ho sakA / 410 jabalapura, 26 sitambara 1951 Aho! Shrutgyanam Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahA ko sala kI T kalA-kRtiyA~ Aho! Shrutgyanam Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho! Shrutgyanam Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAra pagar3iyA~ mahAkosalakA pratibhAsaMpanna kalAkAra jitanI sajagatAse dharmamUlaka kRtiyoM kA sRjana karatA thA utanI hI dakSatAse tatkAlIna jana-jIvanako bhI apane kuzala karoM dvArA prastaroMpara utkIrNita karanekI kSamatA rakhatA thaa| aise saikar3oM avazeSa mahAkosala ke khaMDahara aura jaMgaloMmeM girI huI dazAmeM par3e haiN| unakI ora Aja dekhanevAlA koI nahIM hai| jisa samaya inakA nirmANa huA thA, usa kAlameM ye ho janajIvana-unnayanake pratIka rahe hoNge| bhAratIya samAja vyavasthA aura laukika jIvanake bhautika, kramika vikAsapara aise hI avazeSa paryApta prakAza DAla sakate haiM / vezabhUSA aura AbhUSaNoMse hamArI kAlamUlaka samasyAeM sulajha jAtI haiM / pArasparika kalAtmaka prabhAva kA parijJAna vezabhUSAke talasparzI adhyayanapara nirbhara hai| hama yahA~para isa viSayapara adhika vivecana na kara 'ina paMktiyoMkA prabhAva mahAkosalIya zilpameM pAyI gayI pagar3iyoMpara kahA~taka par3A hai, evaM inake kramika vikAsa kI rekhAe~ zilpa-kRtiyoMmeM kahA~ taka pAyI jAtI haiM, unapara saMskRti vizeSakA asara kahA~ taka hai' Adi kucha maulika praznoMpara hI vicAra karanA abhISTa hai / mUla viSayapara Aneke pUrva hama ina pagar3iyoMko samajha leM to adhika acchA hogaa| pahalI pagar3I hama sarvaprathama usa 'basTa' ko leMge jo sApekSataH vyaktike pUrNa vyaktitva kA AbhAsa de sakatA hai / yaha basTa anubhavameM pake hue vayovRddha yoddhAkA hI honA cAhie / gardana tathA mastakake pAsa murriyA~ evaM cakSukI mudrA yoddhAkI vRddhAvasthAkA paricAyaka haiM / vakSasthala tathA zirobhAgapara, zatrukI talavAra se apanI rakSA karaneke lie sudRr3ha dehatrANa evaM zirastrANa lagAye gaye haiN| Aho! Shrutgyanam Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 khaNDaharoMkA vaibhava lauha piMjarakI rekhAe~ spaSTa haiM / dAr3hIkA jamAva zuddha hindU zailIkA haijaisA bundele vIroMkI jujhAra-mUrtiyoMmeM milatA hai| machoMkI tarerameM bhI zauryakI jhA~kI milatI hai| saMpUrNa mukhamudrAmeM akar3a aura aTeMzanake bhAva parilakSita hai / prazna haiM ki yaha sAmAnya yoddhA hai yA senAkA koI adhikaarii| isakA nirNaya to ekAeka karanA kaThina hai| isameM tatkAlIna vicAradhArA hI hamArI sAkSI ho sakatI hai / una dinoM sAdhAraNa sainikakA smAraka yA pratimA banatI ho, aise matakI kalpanA nahIM kI jA sktii| ataH saMbhavataH koI ucca padAdhikArI honA cAhie / ise zAsaka bhI mAnaneko mana karatA hai, parantu usameM pramukha Apatti yaha AtI hai ki upayukta pada-sUcaka udAharaNoM kA abhAva hai| prAcIna kAlameM pramukha vIroMke smAraka kahIM-kahIM pAye jAte haiN| yaha 'basTa' bhI usIkA pariNAma hai| rahI hogI to koI mUrti hI, para khaNDita hote-hote 'basTa' ke rUpameM zeSa raha gayI hai| na jAne pUrvakAlameM isane kahA~kI samAdhiko suzobhita kiyA hogaa| isa bhU-bhAgapara bhI vIroMkI samAdhiyA~ kAfI prApta hotI haiN| sarva sAdhAraNa janatA nagara ke bAhara bhAgameM pAye jAnevAle vIroMke smArakoMkI arcanA Aja bar3e bhakti-bhAvase karatI hai / yaha bhI vistRta vIra pUjAkA eka pratIka hI hai| 'basTa' meM dhyAna AkarSita karanevAlI vastu 'pagar3I' hai| mAlUma par3atA hai ki vizuddha bundelakhaMDI pagar3I hai, parantu nAgakI sIdhameM brahmanAgake do samAna bhAgoMmeM vibhakta hotI hai / vibhAjanakI rekhApara 5 // saleM laMbe rUpameM par3I huI haiM / ina saloMke dakSiNa vAma pagar3IkI ora ATha ATha saleM haiM, jo aba AdhA-AdhA iMca moTI haiM / saleM gola haiN| saiMDa-sTona kA yaha basTa hai| prastarako ghisate dera nahIM lagatI, isapara kArya karanA bhI bar3A kaThina kArya hai / dIrghakAlIna sAdhanAke bAda hI saMbhava hai / ise dekhaneke bAda ye zabda mu~hase nikalate haiM--"aphasosa, yaha pUrNa nahIM hai| akelA 'basTa' mahAkosalIya zirastrANa aura dehatrANake paricayake sAtha yoddhAke vIratvakA jJAna karAtA hai.| Aho! Shrutgyanam Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkosalakI kalA kRtiyA~ 413 dUsarI pagar3I avaziSTa tIna pagar3iyA~ 'basTa' meM nahIM haiM kevala gardanamAtra hai / uparyukta 'basTa' se bhinna isa gardana meM zaurya kA prabhAva spaSTa parilakSita hotA hai, dAr3hI ThIka Upara jaisI hI rahI hogI, jaisA ki khaNDita bhAgoM se jJAta hotA hai julpheM vidyamAna haiM / mU~choMkI tarera avazya prabhAvotpAdaka hai, para unameM vIrocita guNoMkI chAyA nahIM hai, kevala aupacArika zRMgAra hai| vyakti abhijAta vargakA pratIta hotA hai / isakI pagar3I yadyapi baiThI huI hai, parantu pagar3iyoMke kramika vikAsakI dRSTise adhyayanakI vastu upasthita karatI hai| mukuTa aura pagar3Ike bIca kI zrRMkhalAkA uttama pratIka hai / yaha pagar3I mastaka se tIna iMca U~cI gayI hai| pagar3IkI lapeTanoMmeM kAnoMke Upara se prArambha hokara eka gorakhadhaMdhA - sA bana gayA hai jaisA ki citra saMkhyA 2 se spaSTa hai / isameM lapeTanoMkI Ter3hI-mer3hI rekhAe~ aisI haiM ki chorakA patA hI nahIM calatA / pagar3Ike nIce kussA bhI pahanA jAna par3atA hai, mastaka ke bIco-bIca pagar3I do khaMDoM meM vibhakta hai-- vibhAjana sthalapara striyoMke svarNa binde ke AbharaNa jaisI eka tIna phalavAlI zirA laTaka rahI hai - jo kamase kama rAjapUta to nahIM rakha sakatA, kyoMki usakI vizeSatA to kalaMgIko U~cI rakhane meM hI hai / pagar3I do bhAgoM meM vibhakta hai tathApi tIna lapeTeM bAyeM aura tIna dAyeM ghUmakara lupta ho gayI haiM / lapeToMkI muTAI 3/4 iMca hai / kAlaparicAyikA pagar3IkA vizeSa mahattva hai / tIsarI pagar3I tIsarI gardana meM bhI kevala pagar3I hI vidyamAna hai jo bundelakhaMDI DhaMgakI hai / yadyapi isakA vidhAna donoMse kucha bhinna hai tathApi maulika antara nahIM hai / dAr3hI isameM bhI hai| donoM oTha banda haiM jisase vyaktikA gAMbhIrya parilakSita hotA hai| Thor3I meM svAbhAvika komalatA hai / nAsikA mU~choMke UparavAle bhAgako sparza karatI hai jisase usakI cintanAvasthAkA bodha Aho! Shrutgyanam Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava hotA hai / sAtha hI sAtha adhikAra aura uttaradAyitva saphala - abhivyakta hotA hai / mukhamudrA zAlInatA kA AbhAsa karAtI hai / itane vyaktitva meM pagar3I to becArI gauNa ho jAtI hai / vizAla lalATapara kuNNa lagA hai / jisapara lagabhaga pA~ca iMca U~cI pagar3I hai / yaha uparyukta donoM pagar3iyoMse bhinna hai / mastaka ke madhya bhAgase kucha vibhinna hotI hai, jisake phalasvarUpa 2|| iMca mastakakA bhAga khAlI hI par3A rahatA hai / do bhAgoM meM do lapeTeM hI dRSTigocara hotI haiM aura isa taraha cAroM lapeToMpara se uparyukta 2|| iMca rikta mastakake UparI konese eka lapeTa sAre sirake cAroM ora jAtI hai / isa eka lapeTameM hI mug2ala prabhAva parilakSita hotA hai yadyapi mug2aloM meM tInase bhI adhika lapeTeM dRSTigocara hotI haiM / rUpAntara se yaha eka samarthaka pA sakatA hai / 414 cauthI pagar3I cauthI pagar3IkI gardana bhI durbhAgya se pUrNa prApta nahIM huI / isameM cakSu aura pagar3I hI AkarSaNakI vastu hai / A~kheM isa prakAra nikalI huI haiM mAno koI atIva vRddha puruSa ho / mastakapara tripuNDakA cihna bhI utkIrNita hai jo hindutvakA paricAyaka hai / mastakapara jo pagar3I hai, usake tIna khaMDa haiM / yaha tIna iMca U~cI hai / lapeTana meM sughar3AI caturAI aura 'phaizana' 1 hai / tInoM bhAgoMkI lapeTanoMkA jamAva kalAtmaka naz2ara AtA hai / madhyabhAga meM mastaka ke bilakula Upara cAra kaMgUrese haiM, ina saba bArIkiyoMko dekhakara aisA lagatA hai ki jisa yugameM isa prastarakA nirmANa huA hogA usa samaya pagar3I dhAraNa karanekI zailI paryApta vikasita aura kalAtmakatA ke kaI rUpa pA cukI hogI / pagar3IkA DhA~cA zuddha bundelakhaMDI hai para mahArASTrIya prabhAvase prabhAvita hai / isa taraha hama dekheMge ki ina pagar3iyoMke DhaMga meM aitihAsika evaM sAmAjika banAva siMgAra tathA sAMskRtika rahana-sahanakI sAmagrI vidyamAna hai| Aho! Shrutgyanam Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkosalakI kalA - kRtiyA~ prAsaMgika rUpase kaha denA ucita jAna par3atA hai ki ina pagar3iyoMkA nirmANakAla kramazaH solahavIM, satrahavIM aura aThArahavIM zatI hai / saMkhyA 1-2 solahavIM, 3 satrahavIM aura 4 aThArahavIM hai / ye sabhI pagar3iyA~ hameM tripurI (tevara ) ke una sthAnoMse prApta huI haiM jahA~ loga zauca jAyA karate haiN| } 415 aba hama pagar3iyoMkI zailI ke pUrva rUpoMpara bhI sAdhAraNa dRSTipAta kara leM / pagar3iyoM kA mUla srota bhAratIya deva-deviyoMke mastakapara mukuTa zrAvazyaka mAnA gayA hai / pratyuta vaha pUjanakA eka aMga bhI hai| rAjAke mastakapara rAjya cihnake rUpameM mukuTako prAdhAnya milA hai| yaha prathA prAcIna hai / kucha parivartana ke sAtha videza meM bhI isakA samAdara hai / parivartanapriyatA mAnavako eka rUpameM nahIM rahane detI | samayakA prabhAva sabhIpara par3atA hai aura vaha sAhitya evaM kalA ke vibhinna upakaraNoM dvArA jAnA jA sakatA hai / kalAvazeSa hI tatkAlIna samAja aura saMskRtike jvalanta pratIka haiM / unameM inakA pratibimba parilakSita hotA hai / uparyukta paMktiyoMkA prabhAva hamArI una pagar3iyoM 1 para kahA~ taka par3A hai ? unakA mUla rUpa kaisA thA yA kisa pUrva rUpakA vikAsa pagar3iyA~ haiM ? Adi bAtoMpara likhanA bhI anivArya hai / yadyapi bhAratavarSakI pagar3iyoMpara paryApta likhA jA cukA hai, ataH yahA~ para vizeSa vivecana apekSita nahIM hai, parantu vundelakhaMDa evaM mahAkosalake kalAvazeSoMmeM vyavahRta pagar3iyA~ yahIM ke purAtana zilpa- sthApatya evaM mUrtiyoM meM utkIrNita mukuToMkA vikasita parivartita rUpa jAna par3atI haiM aura usapara zaiva saMskRtyAzritaM zilpakalAkA prabhAva bhI spaSTa parilakSita hai / kyoMki janajIvana meM zaiva prabhAva thA, ataH kalAtmaka pratIkoMpara bhI vahI prabhAva hai, cAhe avazeSa jaina hoM yA bauddha | Aho! Shrutgyanam Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava zivajIke jaTAjUTakA aMkana donoM pradezoMke prAyaH sabhI kalIpakaraNoMmeM huA hai| hameM to kevala mukuTakA hI ullekha ucita jAna par3atA hai / jisakA saMbaMdha pagar3iyoMse hai / ___ isI granthameM anyatra avalokitezvarakA citra prakAzita hai, usake mukuTa kI racanA-zailIpara zivajIke jaTAjUTakA khUba prabhAva hai / donoM ora ardha golAkAra 3-3 rekhAoMvAlI 3-3 lar3eM haiM / isIko mukuTakA rUpa de diyA hai / mAlUma par3atA hai jaTApara gaMgAkI dhArA pravAhita ho rahI hai| isa zailIke ekamukhI yA caumukhI zivaliMga bhI bahutAyatase pAye gaye haiN| aisI kRtiyA~ 12 vIM zatItakakI milI haiM / isa prakArakI rekhAoMmeM 12 vIM zatIke bAda parivartana hone lagA, arthAt donoM orakI rekhAoMke Upara bhI eka golAkAra rekhA maeNr3ane lagI jo AjU-bAjUkI ardha-golAkAra rekhAoMko kar3Ike samAna pakar3e hue thA / aise tInase adhika mastaka hamAre saMgrahameM haiM / kucha aise bhI mukuTa haiM, jinakI rekhAoMmeMse jalabUMdeM TapakatI rahatI haiN| ye gaMgAvataraNakA AbhAsa detI haiN| isI samayakA eka mastaka aisA bhI hai, jisapara rekhAe~ bahuta hI Ter3hI-mer3hI haiN| chorakA patA nahIM / yaha saba zaiva prabhAva hai / isI prakAra kramazaH mukuToMkI sRjana zailImeM parivartana hone lgaa| vaha parivartana 14vIM zatIke avazeSoMmeM pagar3iyoMke rUpameM badala gayA, jaisA ki saMkhyA 2 vAle citrase spaSTa hai / yadyapi inameM sAmayika maulikatA hai, parantu prAcIna zilpa-kRtiyoMkA anusaraNa spaSTa hai / mukuTameM madhya bhAga sAdhAraNa rahatA thA aura donoM orakI rekhAe~ sundara rahA karatI thIM, para bAdameM jaba pagar3iyoMke rUpameM parivartana huA taba madhya bhAga kAphI U~cA uThA diyA gayA aura use kasane ke lie 2,2 rekhAe~ donoM ora ur3ane lagI jaisA ki 'basTa' saMkhyA 1meM dekha sakate haiM / ataH mukuToMke mUlameM hI pagar3iyoMkA Adi srota hai| mug2aloMke bAda pagar3iyoMmeM kAfI parivartana huaa| parantu bundelakhaNDa aura mahAkosalakI pagar3iyA~ hindU zailIkA rUpa haiM / balki vaha saMskRtijanya dhArmika paramparAkA vistRta pratIka hai| yadyapi yaha hamArI kalpanA hai, para Aho! Shrutgyanam Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkosalakI kalA-kRtiyA~ isake samarthana meM hamAre pAsa kAfI pramANa hai| mahAkosala aura bundelakhaMDa bhale hI AjakI vibhAjita sImAke kAraNa pRthak prAnta hoM para jina dinoM kalAtmaka AdAna-pradAna kiyA jA rahA thA una dinoM sImA - rekhAe~ kalAtmaka dRSTise utanI vibhakta na thIM / jabalapura 3 julAI 1951 Aho! Shrutgyanam 417 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho ! Shrutgyanam Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa-saMskRti - - - - - saundarya Aho! Shrutgyanam Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho! Shrutgyanam Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa-saMskRtikA sAdhya mokSa rahA hai, ataH usakI bAhya pravRttiyA~ bhI nivRttimUlaka hI hotI haiN| zramaNa saMskRtikI Ayu bar3I hai, itihAsa kI sImAse pare hai / mAnavatAkA itihAsa hI isakA itihAsa hai / yaha saMskRti varga vizeSakI na hokara prANimAtra ke prati samAna bhAva rakhatI hai / yahI usakA parama dharma hai / mAnavakI svArtha- prasUta bhAvanAoMko isameM sthAna nahIM hai, svayaM vyakti hI apane lie uttaradAyI hai / usake utthAna-patanameM koI sAdhaka-bAdhaka nahIM hai | zramaNa saMskRtikA kSetra mAnava jagat taka hI sImita nahIM hai, prANimAtrakI bhalAI isameM sannihita hai / satya aura sundara dvArA zivatvakI ora prerita karatI hai / tAtparya ki antarmukhI cittavRttikI ora hI isakA jhukAva hai / vaha cirasthAyI jagat kI ora hI AkRSTa ho sakatI hai / usakA dRSTibindu antara jagat hai, bAhya pravRttiyA~ bhI antarmukhI hI hotI haiN| zramaNa, vizuddha AdhyAtmika saMskRtike, protsAhaka hote hue bhI, samAjamUlaka pravRttiyoMkI upekSA nahIM karate the, hA~, vyaktitvake vikAsakA jahA~taka prazna hai vaha avazya kahatA hai - sarvathA ekAMgI jIvana hI zreyaskara ho sakatA hai / AtmAko zakti jaba pUrNa vikasita hogI, taba vaha svakalyANake sAthasAtha samAjakA bhI vyavasthita gaThanakara kartavya mArgakI ora utprerita karegA / 1 zramaNa-saMskRti apanI sthiti banAye rakhane ke lie zrAcArako mahattva detI huI sakriya samyak jJAnako uddezya siddhikA mukhya kAraNa mAnatI hai / vyaktikA antarmukhI evaM vyavasthita jIvana hI sAmAjika zAntikA kAraNa hai, kRtrima upAya cirazAnti sthApita nahIM kara sakate / hiMsA aura aparigraha hI vizvazAntike janaka haiM / isIke abhAva ke kAraNa vizvameM zAntikA khuleAma nagna nRtya ho rahA hai / azAntikI jvAlA meM ve rASTra jala rahe haiM, jo sabhyatAko apanI bapautI sampatti mAne hue haiM / aprAkRtika zAnti svarUpa rASTrasaMgha - jaisI saMsthAoMkA janma huA, jo lipsA aura svArtha Aho ! Shrutgyanam Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava parAyaNatA ke kAraNa bhautika zAnti sthApanameM bhI asaphala sAbita ho rahI haiN| rAjanIti asthAyI tattva hai / isake dvArA sthAyI zAntiko kalpanA karane meM tanika bhI buddhimAnI nahIM hai / bAhya sAdhana AMzika rUpameM paristhitivaza, bhale hI zAnti sthApita kara sakeM, para vaha TikAU na hogI / zramaNasaMskRti ke maulika tattva hI vizva azAntikI jvAlAko naSTakara mAnava-mAnava meM hI nahIM apitu prANimAtra ke prati samabhAvakI bhAvanA bar3hA sakate haiM / zramaNasaMskRti krAntikArI parivartanoM meM zurU se vizvAsa karatI AI hai--vazarte ki vaha ahiMsAmUlaka hoM / zramaNa-saMskRti AdhyAtmika saundaryameM niSThA rakhatI hai / tadunmukhI Antarika saundaryako bAhya upAdAnoM dvArA mUrttarUpa dene meM bhI saceSTa rahI hai / bhautika jIvanako hI antima sAdhya mAnanevAle ekAMgI kalAkAroMne isa Antarika saundaryake tattvako AtmasAt kiye binA hI ghoSita kara DAlA ki 'zramaNa saMskRtikA ekAnta pAralaukika cintana aihalaukika jIvanakA sambandha-viccheda kara detA hai, arthAt kalA dvArA saundarya bodhakI ora vaha udAsIna hai / vaha mAnatI hai -- sabhI dravya svataMtra haiM / eka dUsareko prabhAvita nahIM kara sakatA to phira pArthiva AvazyakatA meM janma lenevAlI kalA aura usake dvArA prApya saundarya-bodhakI paramparA isameM kaise panapa sakatI hai ?' isa prakArakI vicAradhArA bhinna-bhinna zabdoM meM prAyaH vyakta hotI rahatI hai; parantu maiM socatA hU~ to aisA lagatA hai ki uparyukta vicAroMkI pRSThabhUmi jJAnazUnya va acintanAtmaka hai / na mUlavastuke vividha svarUpoM ko samajhane kI ceSTA hI naz2ara AtI hai, na aise vicAravAloMke pAsa kalAkA mApadaNDa hI 1 hai / ye kevala dUSita aura sAmpradAyika prakAzameM hI zramaNa-saMskRti ke antaH evaM bAhya rUpako dekhate haiN| uparyukta vicAroMko lakSyameM rakhate hue zramaNasaMskRti ke bAhya rUpameM jo kalAtattva evaM saundarya bodha parilakSita hote haiM unapara vicAra karanA abhISTa hai evaM zramaNa-saMskRti dvArA gRhIta kalAtmaka upAdAnoMkI ora bhI saMketa karanA hai / yadyapi merA lakSya kevala bhautika Aho ! Shrutgyanam 420 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa-saMskRti aura saundarya 421 prakAza meM hI AdhyAtmikatAko dekhanekA nahIM hai, para jahA~taka saundarya evaM rasabodhakA prazna hai, ise upekSita bhI nahIM rakhA jA sakatA / zramaNa-saMskRti ke itihAsa aura sAhityAnuzIlanase jJAta hotA hai ki isake kalAkAra adRzya jagat kI sAdhanA meM anurakta rahaneke bAvajUda bhI dRzya jagat ke prati pUrNataH udAsIna nahIM haiM / unakA prakRtiprema vikhyAta hai ataH dravyAntargata prAkRtika saundaryakI ora audAsInya bhAva raha hI kaise sakate haiM / saphala kalAkAroMne kevala Antarika cetanAko udbuddha karanevAle vicAroMkI sRSTi kI, na kevala antaH saundaryako mUrttirUpa hI diyA apitu etadviSayaka tatkAlIna sauMdarya-paramparA ke siddhAMtoMkA gumphanakara mAnava samAjako aisI sulajhI huI dRSTi dI ki kisI bhI pArthiva vastumeM vaha sauMdarya bodha kara sake aura unhoMne sauMdarya ke bAhya upAdAnoMse preraNA lenekI apekSA antaHsauMdaryako uddIpita kara tadanukUla dRSTi vikAsapara adhika jora diyA / bAhya sauMdaryAzrita jIvana svAvalambI na hokara pUrNataH parAvalambI hotA hai, jaba antaHsauMdaryAzrita jIvana na kevala svAvalambI hI hotA hai balki bhAvI cintakoMke lie antarmukhI saundaryadarzana kI sudRr3ha paramparAkA sUtrapAta bhI karatA hai| sauMdarya zrAtmA meM hai, jo zAzvata hai / yahI sauMdarya zivatvakA udbodhaka hai / kahanA na hogA ki kalA hI AtmAkA prakAza hai / isakI jyotise cAJcalyabhAva svataH naSTa hokara zivatvakI prApti hotI hai / bhAratIya kalA ke itihAsase spaSTa hai ki kalAne dharmakI pratiSThA meM mahattvapUrNa yoga diyA hai / kalA mAnavonnAyikA hai, jisameM mAnavatA hai, apUrNatA mAnavako pUrNatA kI ora saMketa karatI hai| vargasA~ne ThIka hI kahA hai ki hamAre puruSakI karmacaMcala zaktiyoM ko sulA denA hI kalAkA lakSya hai (To put to sleep the active powers of our personality) yaha sthiti AtmAnandakI hai / yathA vizrAntiryasya sambhoge sA kalA na kalA matA / lIyate paramAnande yayAtmA sA parA kalA // Aho ! Shrutgyanam - Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 khaNDaharoMkA vaibhava kalA kyA hai ? I kalA zabdakA vyavahAra Ajakala itanA vyApaka ho gayA hai ki asundara vastu evaM akRtyoM ke sAtha bhI jur3a gayA hai / kavitAkI bhA~ti kalAko bhI vyAkhyA ke dvArA sImita nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki saundarya aura kalAkA kSetra asIma hai / aisI koI vastu nahIM jisameM kalA aura saundaryakA bodha na hotA ho| koI bhI vastu na sundara hai aura na asundara hI / donoM bhAvanirIkSakakI rasAnubhUtipara avalambita haiN| pratyeka vyaktikA dRSTikoNa apanA hotA hai / jo vastu ekako dRSTise sundara hai vahI dUsare kI dRSTimeM nindya ho sakatI hai | zramaNa saMskRtine kalA aura saundaryake dArzanika siddhAMtoMko anekAntavAda ke prakAza meM dekhA hai jo vastumAtrako vibhinna dRSTikoNoMse dekhanekI zakti aura zikSA detA hai| kalAke jitane bheda-prabheda haiM, una sabhIkA samanvaya anekAntavAda meM sannihita hai / upakaraNAzrita sauMdarya kSaNika hai, Atmastha sthAyI / aisI sthiti meM sahaja hI prazna uThatA hai ki Akhira meM kalA kahate kise haiM ? nizcita paribhASAke abhAva meM bhI itanA to kahA hI jA sakatA hai ki antara ke rasapUrNa amUrta bhAvoMko bAhya upAdAna dvArA mUrta rUpa denA hI kalA hai, mAnava hRdayakI sUkSma rasAnubhUtikI saMtAna hI kalA hai, satyakI abhivyakti hI kalA hai / isase bhI adhika vyApaka arthameM kahA jAya to jisake dvArA sauMdaryakA anubhava tathA prakAza kiyA jA sake, vahI kalA hai, jo hamAre hRdayakI komalatantriyoM ko jhaMkRta kara sake vahI kalA hai / ina zabdAvaliyoMse siddha hai ki pArthivaAvazyakatAoM ke bhItara hI kalAkA janma hotA hai arthAt pudgala dravyameM hI kalAkA bodha ho sakatA hai kyoMki vahI mUrtta hai / kalA saundaryakI apekSA karatI hai / auskara vAilDane kahA hai ki jisake sAtha hamAre prayojanagata koI saMbaMdha nahIM hai vahI sundara hai / kalA saundarya- rasakA kanda hai / sauMdarya aura kalA bhinna hote hue bhI donoM meM paraspara itanI nikaTatA Aho ! Shrutgyanam Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa-saMskRti aura saundarya 423 hai ki use bhinna nahIM kiyA jA sakatA, kalAmeM hI saundarya-bodha hotA hai aura saundarya kalAmeM vyApta rahatA hai| kisI bhI vastuko kalA aura saundaryase sa~jokara nayana-priya banAyA jA sakatA hai, parantu yahA~ yaha na bhUlanA cAhie ki Anandase sauMdaryakA saMbaMdha hai / sauMdaryabodha yadyapi indriyajanya hotA hai parantu iMdriya dvArA grAhya sauMdarya kSaNika hotA hai| sauMdarya vastutaH hRdayameM rahatA hai / rasAnubhUti dvArA hI vastuko dekhA jAtA hai / zramaNa saMskRti iMdriyasaMbhUta Anandako sauMdaryakA kAraNa nahIM mAnatI / indriyA~ nAzavAn haiM aura sauMdarya atIndriya / ataH zivatvakI prAptike lie sauMdarya hI paryApta nahIM, kAraNa ki sauMdaryase jJAna nahIM milatA, kevala saMtoSa hI milatA hai / sauMdaryakI yaha sthiti to iMdriyajanya hI rhii| 'satya' se hI jJAnaprApti hotI hai / 'sundara' se santoSa / zramaNa-saMskRtikA saMtoSa nivRttimUlaka hai / isakA yaha artha nahIM ki bAhya sauMdarya dvArA zivatvakI prApti saMbhava hai jaisA ki pahale likha cukA hU~ ki satyake dvArA hI zivatvakA mArga pakar3A jAtA hai| jahA~ taka tathyoMkA prazna hai sauMdarya bhI upekSaNIya nhiiN| jisa manuSyake hRdayameM jitanI bhI rasAnubhUtikI pUrNatA hogI, use utanA hI sauMdarya-bodha hogA, kyoMki abhinavaguptane kAvyazaktikI taraha rasajJatAko bhI eka daivI varadAna mAnA hai| isase spaSTa hai ki kalAmeM sabako samAna bhAvase sauMdarya bodha nahIM hotaa| jisameM anubhUti hogI vahI isakA marmajJAna kara skegaa| isIlie kalA sarvasAdhAraNakI vastu nahIM bana sakatI, kalAmeM svabhAvataH kalpanA-bAhulya hai| kalAkA sambandha manase na hokara hRdayase hai / vahI sauMdaryAnubhUtikA zAzvata sthAna hai / kalA hRdayakI vastu honeke bAvajUda bhI unake cintya aneka haiN| yahI ciMtya vastu tattvake satya aura mithyAke bhedoMkA rahasyodghATana karate haiN| kalA tathyataka pahuMcA sakatI hai; satya taka nhiiN| zramaNoMne kalAmeM satyakI pratiSThA kii| ve kalAmeM tathya nahIM khojate / satyakI gaveSaNA karate haiN| tathya vastumeM hotA hai, satya praannmeN| Aho! Shrutgyanam Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava Ananda vizvakavi ravIndranAtha ThAkurane ThIka hI kahA hai "jahA~ hameM satyakI upalabdhi hotI hai, vahIM hameM AnandakI prApti hotI hai| jahA~ hameM satyakI saMpUrNatayA prApti nahIM hotI vahA~ bhAnandakA anubhava nahIM hotaa|" ___. "sAhitya" pRSTha 53 / ___ satyAzrita Ananda hI svAbhAvika hotA hai| pArthiva Ananda kSaNika hotA hai| AtmAnanda amara hai| isI ora zramaNa-saMskRtikA saMketa hai| isakI prAptike lie dIrghakAlIna sAdhanA apekSita hai / zramaNa-jaina-mUrtiyoMkA jIvana isa sAdhanAkA pratIka hai| itihAsa aura paramparAse bhI yahI pratIta hotA hai| Atmastha sauMdarya aura AnandakI prApti sarva sAdhAraNa ke lie sugama nhiiN| niHsaMkocabhAvase mujhe svIkAra karanA cAhie ki satya aura sacce saundaryakI akhaMDa paramparA hI zramaNa saMskRtikI AdhArazilA hai| isIlie tadAzrita kalAmeM nirapekSa AnandakI anubhUti hotI hai / vaha Ananda na to kalpanAmUlaka hai aura na vaiyaktika hii| arastUne kahA hai "jisa Ananda se samAjako upakAra na pahu~ce vaha uccAdarzakA Ananda nhiiN|" kANTa, hegela Adi jarmana dArzanikoMne kalAsambhUta Anandako nirapekSa Ananda kahA hai / ina paMktiyoMse dhvanita hotA hai ki kalAtmaka upakaraNoMse uccakoTikA Ananda usI avasthAmeM prApta kiyA jA sakatA hai, jaba jIvana satyake siddhAMtoMse otaprota ho, vANI aura vartanameM sAmaMjasya ho| antarmukhI cittavRttike samucita vikAsapara hI atyucca AnandakI prApti avalaMbita hai| bhAratIya darzana bhI isIkA samarthana karate haiN| bhAratIya citra, zilpa aura kAvya bhI aise hI satyAzrita Anandase bhare par3e haiN| mAnava samAjake sammukha bhAratIya muniyoMne sAmayika paristhityanusAra upayukta vicAroMko rakhA hai| naitikatAkI paramparAkA aura sAmAjika parivartanoMkA itihAsa ina paMktiyoMkI sArthakatA siddha kara rahA hai| Aho! Shrutgyanam Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa 'saMskRti aura saundarya jahA~ AnandakA prazna hai vahA~ rasa bhI upekSaNIya nahIM / mAnava jAtike utthAna-patanameM rasakA sthAna bahuta hI mahattvapUrNa mAnA gayA hai / paristhiti kA sRjana bahuta kucha aMzoMmeM rasapara hI avalambita hai / isake dvArA anubhUti hotI hai / yaha sukhAtmikA hai yA duHkhAtmikA, yaha jaTila prazna hai / prAcIna aura sApekSataH arvAcIna samAlocakoM meM etadviSayaka matadvaidha hai / unakI carcA yahA~ prAsaMgika nahIM jAna par3atI / zramaNa-saMskRti mAnatI hai ki saMsArakI koI bhI vastu ekAnta nitya nahIM hai na anitya / isI prakAra yahA~ kahanA par3egA ki vizvakI koI bhI vastu na to surUpa hai aura na kurUpa hI pratyeka vastumeM rasa hai, saundarya hai aura Ananda denekI zakti hai / tAtparya, jagat ke pratyeka padArtha meM rasa utpanna karane kI kSamatA hai / bhinna padArthoM meM AnandadAyaka yogyatA bhI hai / parantu sarvasAdhAraNa janatA ke lie sambhava nahIM ki vaha lAbhAnvita ho sake / etadarthaM tadanukUla rasavRtti zrAvazyaka hai / prakRti aura saundarya ke mahattvapUrNa siddhAntoMse aparicita hRdayahIna sAmAnya vastumeM AnandAnubhava kaise kara sakatA hai ? vaha kisI sundara kRtiko yA vastuko dekhakara kSaNabhara prasanna ho sakatA hai, para mArmikatAse vaMcita raha jAtA hai, vastuke antastalataka pahu~cane ke lie eka vizeSa dRSTikI apekSA hai / bahutoMne apane jIvana meM anubhava kiyA hogA ki kabhI-kabhI kalAkAra kI dRSTi janatAkI dRSTi meM sundara ja~canevAlI cIz2apara bilakula nahIM ThaharatI aura tadddvArA upekSita kalAkRtipara AkRSTa ho jAtI hai - vaha tallIna ho jAtA hai apane Apako kho baiThatA hai / isase spaSTa hai, sundara asundara vyaktike dRSTikoNa-rasavRttipara nirbhara haiN| bahutase kalAkAroMmeM maiMne svayaM dekhA hai ki ve ghaMToMtaka AkAza meM bikharanevAle bAdaloMkI ora jhA~kate rahate haiN| sarovara aura samudra meM uThanevAlI laharoMke avalokana meM hI apane Apako vismRta kara dete haiM, vanameM prakRtikI goda meM apUrva AnandakA anubhava karate haiN| maiM svayaM kisI prAcIna khaMDahara meM jAtA hU~ to mujhe vahA~ke eka-eka karaNa meM AnandarasakI dhArA bahatI dIkhatI hai aura 28 Aho! Shrutgyanam 425 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 khaNDaharoMkA vaibhava usa samaya merI mAnasika vicAra-dhArAkA vega itanA bar3ha jAtA hai ki use lipi dvArA nahIM bA~dhA jA sakatA / khaMDita pratimAkA aMza ghaTotaka dRSTiko haTane hI nahIM detaa| uttara spaSTa hai| sauMdarya aura Anandako anubhUti vaiyaktika tATasthyapara avalaMbita hai / kisI saMgrahAlayameM jAnepara, sundara kRti dekhate hI netra usapara cipaka-se jAte haiM, taba svAbhAvika Ananda AtA hai| yadi draSTAke manameM usa samaya usapara adhikAra karanekI bhAvanA jaga uThe to vaha Ananda turanta viSAdake rUpameM badala jaaygaa| bhautika dRSTi se dekhA jAya to svabhinna vastumeM hI Ananda AtA hai| adhikArakI bhAvanA na kevala anadhikAra ceSTA hI hai, para usase rasa bhI bhaMga ho jAtA hai| zramaNa-saMskRtine pArthiva Anandako vizeSa mahattva nahIM diyaa| vaha to nimitta mAtra hai, vaha bhI Atmika vikAsakI amuka sImAtaka / saccA Ananda to AtmAmeM hai| usapara lage hue parade jyoM-jyoM haTate jAya~ge tyoM-tyoM apUrva AnandakA bodha hotA jaaygaa| yaha Ananda nirvikalpa hai| yogI loga isakA anubhava karate haiM / savikalpa dravyAzritaAnanda rasa-vRttikA nirmANa avazya karatA hai, parantu sAdhanako sAdhya mAnakara ulajha jAnA ucita nhiiN| vartamAna zramaNa-saMskRtike anuyAyo sAdhyakI ora pUrNataH udAsIna haiM, sAdhanoMkI prabhAmeM hI cauMdhiyA gaye haiN| avAstavikatAse bacanemeM sampUrNa zaktikA vyaya karanA to ucita hI hai, para isase vAstavikatAko bhUlanemeM aucitya nahIM hai| ___ vizvameM jitane prakArake Ananda dRSTigata hue, unako samAlocakoMne AtmAnanda, rasAnanda aura viSayAnandameM samAveza kara liyaa| sarvocca sthAna AtmAnanda-brahmAnandakA hai / isIke dvArA anya AnandoMkI anubhUti hotI hai etasyaiva Anandasya anya AnandA mAtrAmupajIvanti / viSayAnanda laukika aura rasAnanda alaukika hai| AtmAnanda varNanAtIta hai kyoMki isakA mAdhyama dUsarA hai / apArthiva sauMdaryakI anubhUti isIse hotI hai| isakA pUrNatayA paripAka isomeM sannihita hai / zramaNa-saMskRtikA AkarSaNa isI ora rahA hai| Aho! Shrutgyanam Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa-saMskRti aura saundarya 427 saMskRtake samAlocakoMne paryApta vivAdake bAda Anandako hI paramarasaAnandaH paramo rasaH mAna liyA hai| paMDitarAja jagannAthane apane prasiddha grantha 'rasagaMgAdhara' meM isakA sUkSma gaMbhIra evaM mArmika vivecana kiyA hai / yahA~ mujhe itanA spaSTa kara denA cAhie ki prAkRtika sauMdaryajanita Ananda kalAjanita Anandase bhinna koTikA hotA hai| yaha bhinnatva anubhavagamya hai, vizleSaNakA viSaya nhiiN| __ lalita kalA, zilpa, citra, nRtya, kAvya aura saMgItAdi kalAoMkA ekamAtra uddezya hai rasa-sRSTi / prAkRtika vastuke gaMbhIra nirIkSaNase kalAkArake manameM anubhUtikA udaya hotA hai aura bhAvotpatti bhii| bhAvanAke sAtha kalpanAkA sammizraNa kara kalAkAra sauMdarya sRSTi karaneko pravRtta hotA hai, usake kRtakArya honepara draSTAke hRdayameM Ananda utpanna hotA hai / yahI rasasRSTi hai| saMpUrNa bhAratavarSameM isa sRSTike bahusaMkhyaka pratIka upalabdha haiN| vizvakavine kahA hai "manuSya apane kAvyoM meM, citroMmeM, zilpameM saundarya prakAzita kara rahA hai|" isa paMktise spaSTa hai ki bhAva-jo AnandakA janaka hai-ke vyaktIkaraNake kaI mAdhyama haiM-bhASA, tUlikA aura chainii| upAdAnoMmeM bhI bAhulya hai| maulika ekatAmeM pArasparika paryApta sAmya hai / maiM zilpI, kavi aura citrakArakA bhinna-bhinna ullekha ucita nahIM samajhatA / kalAkAra zabda itanA vyApaka hai ki isameM sabhI bhAvapradhAna jIvana-yApana karanevAloMkA antarbhAva ho jAtA hai| bhAvajagatke prANiyoMkA mAnasika dharAtala kitanA ucca aura pariSkRta hotA hogA, yaha to vibhinna kRtiyoMke talasparzI nirIkSaNase hI jAna sakate haiN| kalAkArakA yugake prati mahAn dAyitva hai| para adyatana rAjanItike yugameM kalAkAroMkI jo upekSA ho rahI hai, vaha zreyaskara nahIM hai / rAjanItijJakA jIvana asthira hai jaba kalAkArakA jIvana avicala hai, sArvakAlika hai, satyAzrita hai / sAhitya, pRSTha 53 / Aho! Shrutgyanam Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava isa prasaMgapara eka bAtako spaSTa kara denA ucita jAna par3atA hai ki abhItaka hamane bhAratIya Adarza aura paramparAkI sImAkA dhyAna rakhate hue isakA vivecana kiyA hai, para Aja ke pragatizIla yuga meM sImollaMghana anivArya-sA ho gayA hai / kAraNa ki jina dinoM uparyukta matoM kI sRSTi huI una dinoMkA sAmAjika vAtAvaraNa aura rAjanaitika paristhitiyA~ tathA socanekA dRSTikoNa Ajase bhinna the, ataH Ajake yugAnusAra unakA vizleSaNa nitAMta vAMchanIya hai / Aja paristhitiyA~ badala cukI haiM / samAjakA DhA~cA parivartita ho gayA hai; aura janatA kI vaicArika sthiti meM, sApekSataH kAfI parivartana ho gayA hai; ataH sAmayika samasyAnusAra sthAyI vastukA mUlyAMkana apekSita hai| parivartanapriya rASTra hI Atma-sammAna kI rakSA kara sakatA hai / eka samaya thA jaba bhAratIya saMskRtikA AdhAra sAmrAjyavAda thA, para Aja janatAkA rAjya hai / prajAtantrakA sakriya samarthana karanevAlI saMskRti hI Ajako upayogitA ko samajhakara, navajIvanakA saMcAra kara sakatI hai / 428 prasaMgataH kahanA hogA ki kalA prayogAtmaka hai aura saundarya svAbhAvika / uparyukta paMktiyoMse spaSTa hai kalA meM kalpanAbAhulya hai / kalpanA mAnasika citroMkI paramparA hai / kalAkArako kalpanA meM mAnasika citroMko suvyavasthita karane kI svAbhAvika pravRtti rahatI hai, kalpanAkA uddezya kevala saundarya-sRjana hI hai / ataH vaha soddezya hai / isase koI yaha mata na banA le ki jo kalpanA- prasUta hai vahI sundara hai / kyoMki zilpIkI kalpanA meM yadi daurbalya hogA to vaha vipathagAmI bhI bana sakatA hai| aisA dekhA bhI gayA hai / bahusaMkhyaka aise kalAkAra bhI mila sakate haiM, jo samAja yA kisIke dvArA samAta nahIM hue / isameM kalAko doSa nahIM diyA jA sakatA / kalAkArakI kalpanA bhI sapramANa aura pUrNatvako liye hue honI cAhie / isIlie to kalAke samIkSakoMne suniyantrita kalpanAoM kI santAnako kalA kahA hai / jaisA ki Upara kahA jA cukA hai ki kalAkAra Atmastha bhAvoMko, Anandonmatta hokara pArthiva upAdAnoM dvArA vyakta karatA hai, yahA~para yaha bhI Aho ! Shrutgyanam Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa-saMskRti aura saundarya 426 na bhUlanA cAhie ki kalAkArakA Ananda sAmAnya Anandase sarvathA bhinna hotA hai ? yadyapi kalAkAra praphullita sauMdaryakI anubhUtiko vyakta karanekA prayAsa karatA hai, parantu kalAmeM pUrNatayA prakRtikA anukaraNa saMbhava nahIM, kAraNa ki donoMkI kAyAoMke upAdAnoM meM paryApta bhinnatva hai| kalAoMke rUpa rasoddIpana kara sakate haiM, para prakRtiko sAkAra nahIM / kalAkArakI prakRti vyApta-sauMdaryakI rUpadAnakI ceSTA hai| vaha bhAva-jagatkA prANI haijisakA kSetra asIma hai / ataeva vaha use sasIma kaise kara sakatA hai ? usake bUteke bAharakI bAta hai| phira bhI kalAkA rUpa rasoddIpana to karatA hI hai| hameM yahA~ itanA bhI abhISTa hai| zramaNa-saMskRtine isIlie isa rUpadAnako bhI mahattvakA sthAna diyA hai| rasake dvArA Atmastha sauMdaryako udbuddha karanekA isameM spaSTa prayAsa hai| para vaha rasa Atmaparaka hai / jaina zilpakalAkA uddezya yahA~ para spaSTa ho jAtA hai| parama vItarAga paramAtmAkI samucita AkRtiko to kalAkAra khar3I kara hI nahIM sakatA para phira bhI pratIkase usakI mahAnatAkA bodha to ho hI jAtA hai| unakI mukhamudrAse saumya bhAvoMkI kalpanA ho AtI hai| zarIra-vinyAsa aura bhAvabhaMgimApara kauna mugdha na hogA / zramaNa-saMskRtyAzrita kalAke sabhI vibhAgoMpara yaha siddhAnta pUrNatayA caritArtha ho jAtA hai| zramaNoMne isI siddhAMtake dvArA sauMdarya upAsanA dila kholakara kI, para isa upAdAnAzrita sauMdaryaparamparAko unhoMne sAdhana mAnA, na ki sAdhya / para samAja isa bAtako bhUla cukA, phalataH itanA saMkIrNa ho gayA ki vaha kalA takakI upekSA karane lgaa| sauMdarya pUrva paMktiyoMmeM kahA gayA hai ki kalA sauMdaryakI apekSA rakhatI hai| kalAke siddhAMtako AtmasAt karaneke pUrva sauMdaryako samajhanA nitAnta Avazyaka hai| kalAke samAna ise bhI varNamAlAke akSaroM meM sImita rakhanA kaThina hI nahIM balki asambhava hai| phira bhI logoMne ise bA~dhanekI jitanI Aho! Shrutgyanam Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 khaNDaharoMkA vaibhava bhI ceSTAe~ kI haiM unameM se kucheka yahA~ dI jAtI haiM- "adhyAtmako jhA~kI" "paramakI pArthivatAkA pArthiva saMsAra meM aparama dvArA vistAra" "martya - saMsArakI amara vibhUti", "nissImakA sasIma rUpa" " nAnA rUpAtmaka jagat meM antarAtmAkI jagamagAhaTa " Adi Adi / jinake socanekA tarIkA bilakula vaijJAnika hai ve Age bar3hakara kahate haiM - " bAharI padArthoMko jo chAyA AbhyaMtara ke darpaNa meM par3A karatI hai usIke sahAre kAlAntara meM sauMdarya bhagavAnko sRSTi hotI hai aura usakA mApadaNDa banatA hai; aura usIse unakI rakSA aura nirvAha hotA hai" / aura bhI vyAkhyAe~ ho sakatI haiM para vyAkhyAbAhulya hI to usakI yathArthatAmeM cAra cA~da nahIM lagAtI / sauMdarya zabdAzrita na hokara bhAvAzrita hai / nimna vAkyoMpara dhyAnAkRSTa karanekA lobha saMvaraNa nahIM kara sakatA: - "ukti vaicitrya athavA kAvyamaya udgAra ke balapara camatkAra utpanna kiyA jA sakatA hai aura bhAva- jagat asta-vyasta aura kSubdha bhI ho sakatA hai para tathyanirUpaNa, vaijJAnika samIkSA aura sahetuka vyAkhyA, vicAroMkA UhApoha aura siddhAMta nirUpaNa dvArA satya pratiSThA nahIM ho sakatI / " nissaMdeha asImita satyako koI sImita kaise kara sakatA hai| sauMdarya kI pratyakSa anubhUti Ananda rasa aura sukhake rUpameM hotI hai / saundarya jJAnendriyoMkI samaveta dena hai" kyoMki ve hI to anubhUtikA mAdhyama haiM / gIrvANagirAke pramukha kavi zrI mAghane sauMdaryakA ullekha yoM kiyA hai "pade pade yannavatAmupaiti tadeva rUpaM ramaNIyatAyAH " ramaNIyatAkA rUpasauMdarya vahI hai jo kSaNa pratikSaNa nUtana AkAra dhAraNa karatA ho / kavike uparyukta kathanakA samarthana AMgla kavi koTsa isa prakAra karatA hai hindIkI ina paMktiyoMko bhI sauMdarya samarthana ke lie rakha sakate haiM"A thing of beauty is a joy for ever. Its loveliness increases it will never pass into nothingness." 'himAlaya 12 pRSTha 16 / Aho! Shrutgyanam Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa-saMskRti aura sauMdarya 431 'jyoM-jyoM nihAriye nere kai nainani tyoM-tyoM kharI nikharai sI nikAI / janama avadhi rUpa nihAra / nayana na tiripata bhela / lAkha-lAkha jugahiye-hiye rAkha laM, tabahu~ jur3ana na gela // -vidyApati UparavAlI paMktimeM kitanI mArmikatA hai| asAdhAraNa kalAkRtiko dekhakara svabhAvataH hRdayameM bhAvodaya hotA hai, vahI saundarya hai| isakA jJAna zravaNa aura cakSu indriyoMse hotA hai / jo mAnasika ullAsa hai vahI saundarya hai / ravIndranAthane kahA hai___ 'ataeva kevala A~khoMke dvArA nahIM apitu yadi usake pIche manakI dRSTi milI huI na hoto saundaryako yathArtha rUpase nahIM dekhA jA sktaa|' ____ saundarya sArvajanika prIti hai| eka hI kRtike saundarya-darzaka hajAroM ho sakate haiM, para unakA nAza-kSaya nahIM hotA / sAmUhika darzanake kAraNa hI ise sArvajanika prIti kahA hai / saundaryopAsakoMkI saMkhyA Aja adhika hai para ve pArthiva saundarya ke premI haiM, saundaryakI gambhIratAse ve dUra haiN| viSayajanita upAsanAse patana hotA hai| sauMdarya prIti svArtha rahita hotI hai| kisI sundarIke saundaryapara mugdha hokara usake viSayameM punaH punaH cintana karate rahanA svArthamUlaka bhAvanAkA rUpa hai| vaha rAga zarIrajanya saundaryamUlaka hai| pAramArthika vRtti yA guNakA usameM abhAva hai| saundaryakA upAsaka saMyama aura niyamameM Abaddha hotA hai| ___ ''sAhitya'-pRSTha 42 / saundarya vahA~ dRSTigocara hotA hai jahA~ hamArI kisI AvazyakatAkI pUrti hotI hai / parantu ekamAtra AvazyakatAkI pUrti hI saundarya nahIM hotA, jaba AvazyakatAkI pUrti ke sAtha hamAre hRdayako parama prasannatA hotI hai to yaha prasannatA AvayazkatAse atirikta kisI anya vastukI dyotaka hotI hai / AvazyakatAkI samAptike bAda bhI jo vastu avaziSTa raha jAtI hai vahI saundarya hai| Aho ! Shrutgyanam Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDaharoMkA vaibhava mahAkavine apane 'sauMdaryabodha' nAmaka anubhavapUrNa nibandhameM bAra-bAra yaha siddha karanekI ceSTA kI hai ki "sauMdaryakA pUrNa mAtrAmeM bhoga karaneke lie saMyamakI AvazyakatA hai|" "antataH sauMdarya manuSyako saMyamako ora le jAtA hai / " "sukhArthI saMyato bhavet"-arthAt yadi icchAko caritArthatA cAhate ho to icchAko saMyamameM rakho / yadi tuma sauMdaryakA upabhoga karanA cAhate ho to bhoga lAlasAko damana karake zuddha aura zAnta ho jaao|" sauMdaryabodhake lie cittavRttikA sthairya apekSita hai / sAtha-hI-sAtha saMyama aura niyama bhI jIvanameM ota-prota hone cAhie / yoM bhI binA saMyama aura niyamakA mAnava pazu-tulya hai, jaba itane gahana viSayakI upAsanA karanA hai taba to jIvana vizeSataH vizuddha honA cAhie / sauMdaryasRSTi asaMyata kalpanA-dvArA saMbhava nhiiN| svArthaprerita bhAvanA mAnavako vAstavake mArgase girA detI hai| - zramaNa-saMskRtimeM saMyama-niyama atyanta Avazyaka hai| inhIMpara mAnava jAtikA vikAsa AdhRta hai / zramaNoMne apane jIvanakA rUpa hI vaisA rakhA hai isalie ki pada-padapara unheM sauMdarya bodha hotA hai / taddvArA prApta Anandako ve janatAmeM prasArita kara sacce saundaryake nikaTa pahu~cAte hai| zramaNa-saMskRti dvArA kiye pichale sabhI prayatna isake gavAha haiN| parama vItarAga paramAtmAne jIvanakI kaThoratama sAdhanA dvArA Atmastha sauMdaryakA darzana kiyA thaa| isa anubhUta paramparAke siddhAntoMpara calanevAlI zramaNa-saMskRtine Ajataka AMzika rUpase isa anubhUtiko saMbhAla rakhA hai| parantu durbhAgyakI bAta hai ki AjakA anuyAyIvarga isa paramparAko tejIke sAtha vismRta kara rahA hai| na to sauMdarya bhAvanAko jAgRta karanekI ceSTA raha gaI hai aura na vaisA koI prayatna hI dRSTigata hotA hai / kalAvihIna jIvana kisI bhI apekSA zreyaskara nahIM / vyApArapradhAna jIvana, mAnava mAnavake prati rahanevAlI svAbhAvika sahAnubhUtitakako bhulA detA hai| vaha vyakti, vyakti hokara jIvita rahatA hai| samAja nahIM bana sktaa| svArthako prabalatA use antataH pazu banAkara chor3atI hai| Aho ! Shrutgyanam Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 910 bilaharIko eka upekSita vApikA se prApta jina-pratimA pRSTha 203 Aho! Shrutgyanam Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GEA VNDE jinamaMdira ke toraNa- dvArakA bAyA~ aMza tripurI 101 bilaharI se prApta jaina maMdira ke praveza-dvArakA UparI bhAga Aho! Shrutgyanam pRSTha 205 pRSTha 207 Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 mUrti yadampati sameta bhagavAn neminAtha kI hai dAhinI mUrti apUrNa hai| pRSTha 211 Aho! Shrutgyanam Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yakSa-yakSiNI sahita bhagavAn neminAtha prayAga saMgrahAlaya pRSTha 253 Aho! Shrutgyanam Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avalokitezvara / pR0 326 bhagavAn buddha / pR0 331 Aho! Shrutgyanam dazAvatArI viSNu pRSTha 363 Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kalyANa devI pRSTa 406 Aho! Shrutgyanam Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navagrahayukta abhUtapUrva jinapratimA pRSTha 210 Aho! Shrutgyanam Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aho! Shrutgyanam prayAga saMgrahAlayameM jinamUrti samUha pR0 244 caturviMzatikApaTTaka prayAga saMgrahAlaya pR0 238