Book Title: Jain Hiteshi 1917 Ank 01 02 Author(s): Nathuram Premi Publisher: Jain Granthratna Karyalay Catalog link: https://jainqq.org/explore/522830/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvarddhamAnAya namaH / jainahitaiSI / janavarI, pharavarI 1917 / viSaya sUcI / pahalA aMka / 1 aisI mati ho jAya ( kavitA ) 2 saptabhaGgInaya-le, lAlA kannomala ema. e. 3 vicitravyAha ( khaNDakAvya ) - le0, paM0 rAmacarita upAdhyAya 4 hindI - jaina sAhityakA itihAsa 5 bhAgyacakra ( galpa ) - le0, paM0 vrajanandana prasAda paM. raghunandana prasAda mizra 6 kAma karanevAloM ke lie - le0, bAbU dayAcanda goyalIya bI. e. 7 navayuvakoMko upadeza - vyA0, pro0 bAlakRSNa ema. e. 8 hamArI bhakti ( kavitA ) - le0, paM0 sukharAma caube 6 patitoM kI pukAra / 7 pustaka paricaya | 8 vividha prasaMga | ... dUsarA aMka | ... ... 1 bhadrabAhu -saMhitA / ... 2 meraThakI jaina pAThazAlA aura pro. seThIkA vaktavya / 3 snAna / 4 anurodha ( kavitA ) le0 paM. rAmacarita upAdhyAya / 5 jaina bhAratakI gati / zi zrI. keTAsAgara zrI mahAvIra jaina ArAdhanA - saMpAdaka - nAthUrAma premI / muMbaIvaibhava presa. F For Personal & Private Use Only B 89 71 74 76 78 79 aMka 1-2 / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praarthnaayeN| bhAratavikhyAta ! hajAroM praMzasApatramApta ! 1. jainahitaiSI kisI svArthabuddhise prerita hokara nijI assI prakArake bAta rogoMkI ekamAtra auSadhi lAbhake lie nahIM nikAlA jAtA hai| isameM jo samaya aura zaktikA vyaya kiyA jAtA hai vaha kevala acche mahAnArAyaNa tail| vicAroMke pracArale lie| ata: isakI unnatimeM hamArA mahAnArAyaNa taila saba prakArakI yu hamAre pratyeka pAThakako sahAyatA denI caahie| kI pIr3A, pakSAghAta, (lakavA, phAlija ) gaThiyA 2. jina mahAzayoM ko isakA koI lekha acchA mAlUma sunnavAta, kaMpavAta, hAtha pAMva Adi ugoMkA ho unheM cAhie ki usa lekhako jitane mitroMko jakar3a jAnA, kamara aura pIThakI bhayAnaka pIr3A, ve par3hakara sunA sakeM avazya sunA diyA kreN| purAnIse purAnI sUjana, coTa, haDDI yA raskA 3. yadi koI lekha acchA na mAlUma ho athavA viruddha dubajAnA, picajAnA yA Ter3hI tirachI hojanA mAlUma ho to kevala usIke, kAraNa, lekhaka yA Ara saba prakArakI aMgoMkI durbalatA AhimeM sampAdakase dveSa bhAva na dhAraNa karane ke lie savi. bahuta bAra upayogI sAbita hocukA hai| naya nivedana hai| ___ mUlya 20 tolekI zIzIkA do rupayA / ... 4. lekha bhejaneke lie sabhI sampradAyake lekhakoMko DA0 ma0 // ) aanaa| . AmaMtraNa hai| -smpaadk| * vaidya* __ niymaavlii| .. sarvopayogI mAsika patra / 1. vArSika mUlya upahArasahita 3) tIna rupayA pezagI / hai| vI. pI. tIna rupayA eka AnekA bhejA jAtA hai| yaha patra pratimAsa pratyeka gharameM upasthita hokara eka vaidya yA DAkTarakA kAma karatA hai| isameM svAsthya2. upahArake binA bhI tIna rupayA mUlya hai| 3. prAhaka varSake AraMbhase kiye jAte haiM aura bIcase ra ra rakSAke sulabha upAya, Arogya zAstrake niyama, prAcIna aura arvAcIna vaidyakake siddhAnta, bhAratIya arthAt 7 veM aMkase / bIcase grAhaka honevAloMko vanauSadhiyoMkA anveSaNa, stra aura bAlakoMke kaThina upahAra nahIM diyA jaataa| Adhe vaSakA mUlya 11) rogoMkA ilAja Adi arache 2 lekha prakAzita hAta 4. pratyeka aMkakA mUlya pA~ca Ane hai|| haiN| isakI vArSika phIsa kevala 1) ru. mAtra hai| 5. saba tarahakA patravyavahAra isa patese karanA caahie| namUnA muphta maMgAkara dekhiye| mainejara-jainagrandhAkara kAryAlaya. patA-vaidya zaGkaralAla harizaGkara hIrAbAga pA. girgaaNv-bNbii| AyurvedoddhAraka-auSadhAlaya, muraadaabaad| zrIbhagavAn vardhamAna (mahAtIra ) svAmIjI mahArAja kA ____ eka bAra jarUra aajmaaie| jIvana britr| zirAjana vAma / lekhaka-upAdhyAya OMnarAmajI mahArAjake ziSya / ___ zararike hara tarahake darda, jaise siradarda, jolokA svargavAsI jaina muni paM. jJAnacandrajI mhaaraaj| darda, saMdhivAya. hAtha paira AdimeM moca AjAnA, pratyeka jainIko lAgata dAma para diyA jaavegaa| isa Adike lie yaha bahata hI Azcaryajanaka aura rAma-. jIvana caritrameM janmase antataka sUtroM ke pramANoM bANa upAya hai| koI bhI darda ho, usa para yaha apanA sahita sarva viSayoMkA vistAra sahita varNana kiyA asara karatA hai| kImata eka DabbIkA chaha AnA gayA hai| yaha pustaka bambaIke saprasiddha nirNayasAgara dAda, phunsI, phor3A, khujalI AdikI Azvaya. chApakhAnemeM bahuta uttama vilAyatI kAgajapara sundara janaka davAkA mUlya eka DibbIkA cAra aanaa|| moTe akSaroM meM chapa rahI hai| kAgajakI tejIke kAraNa saba jagaha ejeMToMkI jarUrata hai / hara koI cIja prati bahuta thor3I chapI haiM jo bhAI prathama grAhaka hoMge ma~gAnA cAho to likhounhIMko diyA jaavegaa| ce likhe patepara nAma darja . mesarsa jolI sInDrelA eNDa kaM0 karAnA caahiye| patA hai janarala kemisTa eNDa kamizana ejeMTa priMsesa sTrITa. bambaI naM02 lAlA meharacandra lakSmaNadAsa jaina ejeNTa-mesarsa TI. Ara candrAvAlA seda miTA bAjAra laahaur| eNDa kaM0 bambaI naM0 2 / For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hitaM manohAri ca durlabha vacaH / CHATAR HETAUNator terahavA~ bhaag| aMka 1 jainhitaipii| mAgha, 2443 janavarI, 1917. na ho pakSapAtI batAve sumArga, Dare nA kisIse kahe satyavANI / bane hai vizeSI bhale AzayoMse, sabhI jainiyoMkA hitaiSI hitaiSI // aisI mati ho jaay| ( sohanI / ) dayAmaya, aisI mati ho jaay| trijagatakI kalyANa-kAmanA, dina dina bar3hatI jAya // 1 // auroMke sukhako sukha samajhU, sukhakA karU~ upaay| apane dukha saba sahU~ kintu, paradukha nahiM dekhA jAya // 2 // adhama ajJa aspRzya adharmI, dukhI aura ashaay| . sabake avagAhanahita mama ura, surasari sama bana jAya // 3 // bhUlA maTakA ulaTI matikA, jo hai jnsmudaay| use sujhAU~ saccA satpatha, nija sarvasva lagAya // 4 // satya dharma ho, satya karma ho, satya dhyeya bana jaay| satyAnveSaNameM hI 'premI', jIvana yaha laga jAya // 5 // saptabhaMgI ny| le.-lAlA kannomala ema. e.,sezanajaja, dhaulapura yaha jainazAstroMkA bar3A prasiddha aura gau 'ravazAlI naya hai / jainazAstrajJa isIke dvArA samasta saMsArakI cetana aura acetana vastuoMkA nirNaya karate haiM / jainadharmake navatattvoMkA arthAt jIva-ajIva-pApa-puNya-Asrava-bandha-saMvaranirjarA aura mokSakA adhigama (jJAna). pramANa aura naya dvArA hotA hai| jisase tattvoMkA sampUrNa rUpase jJAna ho, vaha pramANAtmaka adhigama hai aura jisake dvArA inake kevala eka dezakA jJAna ho, vaha nayAtmaka adhigama hai| ye donoM bheda saptabhaGgInayameM vidhi aura niSedhakI pradhAnatAse hote haiM / isa lie yaha 'nayapramANasaptabhaGgI / aura 'nayasaptabhaGgI' donoM kahalAtA hai| saptabhaGgI nayakA artha aisA naya hai jisameM sAta bhaGga (vAkya) hoM, arthAt "saptAnAM bhaGgAnAM vAkyAnAM samAhAraH samUhaH sptbhnggii"| eka vastumeM aneka dharma rahate haiN| ve eka dUsareke viruddha nahIM hote haiN| ina aviruddha nAnA dharmoMkA nizcayajJAna For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI - saptabhaGgInayake sAta vAkyoM dvArA hI hotA hai| ataeva saptabhaGgI vaha naya hai jo sAta vAkyoM dvArA kisI vastuke paraspara aviruddha aneka dharmokA nizcaya jJAna utpanna kre| yadi koI kahe ki isa nayake sapta vAkya hI kyoM haiM, adhika vA nyUna kyoM nahIM, to uttara yaha hai ki jijJAsuko kisI vastuke nizcaya karane meM sAta saMzayoM se adhika nahIM ho sakate haiM / isa lie yaha naya una saba saMzayoMkA nivAraka hai / jainazAstroMke prasiddha anekAntavAdakA AdhAra isI naya para hai / isake samajhe binA anekAntavAdake mahattvakA pUrNa jJAna nahIM ho sakatA hai| isa nayake sAta bhaGga ( vAkya ) ye haiM: 1 - syAdasti ghaTaH - zAyada ghaTa hai / 2-syAnnAsti ghaTaH--zAyada ghaTa nahIM hai 3 - syAdasti nAsti ca ghaTaH- - zAyada ghaTa hai aura nahIM bhI hai / / ghaTaH - zAyada 4-syAdavaktavyo ghaTa avaktavya hai, arthAt aisA hai jisake viSayameM kucha kaha hI nahIM sakate haiM / 6 - syAnnAsti cAvaktavyazca ghaTaHzAyada ghaTa nahIM hai aura avaktavya bhI hai / 7- syAdasti nAsti cAvaktavyazca ghaTaHzAyada ghaTa hai, nahIM bhI hai aura avaktavya bhI hai / 1 kAla / ghaTameM jisa kAlameM ' astitvadharma ' hai usI C 5- syAdasti cAvaktavyazca ghaTaH - zAyada kAlameM usameM ' paTa-nAstitva' athavA avaktaghaTa hai aura avaktavya bhI hai / vyatvAdi ' bhI dharma haiM / isalie ghaTameM ina saba astiyoM kI eka samaya hI sthiti hai, arthAt kAladvArA abheda sthiti hai / dUsare zabdoM meM kAlika sambandha se saba dharma abhinna haiM, kyoMki samAnakAlameM hI saba dharma vidyamAna haiM / inameM se pratyeka bhaGgakA savistAra vivaraNa karane ke pahale yaha atyAvazyaka hai ki inake sama jhameM jina jina bAtoMkI AvazyakatA hai unakA bhI thor3A hAla de diyA jAya / ve bAteM ye haiM: 1 - ina bhaGgoM meM 'syAt' zabda jo AyA hai usakA artha | 2 -ina bhaGgoMmeM ' asti " zabda jo AyA hai aura jisase vastumeM dharmokI sthiti batAI haiM usakA [ bhAga 13 gUDhAzaya, arthAt yaha ki vastumeM dharmokI sthiti kisa prakAra hotI hai / 3-ina bhaGgoMmeM jo ghaTa vastu dI hai usake rUpa kyA haiM / usakA nijarUpa kyA hai aura pararUpa kyA hai / dravyarUpa kyA hai aura payyIyarUpa kyA hai / inakA khulAsA yaha hai: 1 - ' syAt ' zabda anekAntarUpa arthabodhaka hai| isake prayoga karanese yaha abhiprAya hai ki vAkyameM nizcayarUpI eka artha hI nahIM samajhA jAya, balki usameM jo dUsare aMza mile hue haiM unakI tarapha bhI dRSTi par3e / , 2 - ' asti ' zabdase vastumeM dharmoM kI sthiti sUcita hotI hai / yaha sthiti abhedarUpa ATha prakArase ho sakatI hai, arthAt 1 kAla, 2 AtmarUpa, 3 artha, 4 sambandha, upakAra, 6 guNideza, 7 saMsarge aura zabda / 1 inase kaise sthiti hotI hai isakA thor3AsA vivaraNa nIce likhate haiM: 2 AtmarUpa / jaise ghaTa astitvakA svarUpa hai vaise hI vaha aura dharmo kA bhI svarUpa hai, arthAt astitva hI eka guNa nahIM usameM aura guNa bhI haiM / dharma jisa svarUpase vastumeM rahate haiM vahI unakA nijakA rUpa athavA AtmarUpa hai / isa prakAra eka ghaTarUpa adhikaraNameM AtmasvarUpase saba dharma rahate haiM, isalie AtmasvarUpa ke kAraNa saba dharmokI abhedavRtti ( sthiti ) huI / For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samabhakI ny| pradhAnatAse yaha sthiti abhedopacArake rUpase rahatI je ghaTampa dravya padArthake astitvadharmakA hai| ina donoMke dvArA anekAntavAdakI sUcanA AdhAra hai vahIM ghaTa dravya anya dharmAkA bhI AdhAra hotI hai / yasa prakAra eka AdhArameM arthAta eka hI patrA- 3-jaise vastameM dhokI sthiti ATha prakArasa thameM saba dhamAkI sthiti arthase abhedavRti hai : rahatI hai, vaise hI kisI vastakA nijarUpa cAra ra sambandha / prakArase hotA hai / ve cAra prakAra ye haiM-nAmajA zAyada sambandha abhedarUpa astitvakA sthApanA-dravya aura bhaav| jaise, mRttikAse kitanI ghaTake sAtha hai vahI zAyada' sambandha rUpa hI vastuyeM banI haiM parantu ghaTa nAma ekakA hI hai| ghaTa Adi anya maba dharmAkA bhI ghaTake sAtha hai / rAha jisa sthAnameM rakkhA hai vaha usakA kSetra hai, jaise mambandhI abhedavRti hai ! cATa eka patthara para rakkhA hai, to patthara usakA 5 upakAra : kSetra hai / dUsarA patthara athavA takhtA jahA~ vaha nahIM jo apane svarUpamaya vastukA karanA upakAra, rakharakhA hai vaha usakA 'parakSetra hai| yaha sthApanA paramattikA dravya hai, suvarNa dravya nahIM hai / stitvakA caTake sAtha hai vahI apanA vaiziSTayaH / / yaha dravya hai / ghaTa jisakAlameM hai vaha usakA bhAva sampAdana upakAra anya dharmakA bhI hai / yaha upa hai / yaha vartamAnakAla hI ho sakatA hai, bhUta athavA kAra vRtti hai| bhaviSyat kAla nhiiN| guNideza . sArAMza yaha hai ki vastakA nijarUpa jAnaSTakaM jisa dezameM apana rUpa (apakSA) se nake lie use ina cAra bAtoMse dekhanA cAhie, astitva dharma hai. usI dezameM anyakI apakSAse ' arthAt usa vastukA nAma, usakI sthApanA nAstitva Adi sampUrNa dharma bhI haiM, isalie deza ( kSetra ), usakA dravya aura usakA bhAva dina nahIM hai| arthAt kAla / sNsrg| udAharaNa- ghaTakA nAma ghaTa hai, ka~DIjisaprakAra eka vastutva svarUpase astitvakA aura 12 nAMdI AdikA nahIM / ye usake pariNAma haiN| sTameM saMsarga hai. vaise hI eka vastutva rUpase anya caTakI sthApanA vahI kSetra hai jahA~ vaha dharA gava dhAkAnI saMsarga hai. isalie saMsargase abheda saMda hai, dUsarA kSetra nahIM / ghaTakA dravya mRttikA hai, vRtti huii| suvarNa nahIM / ghaTakA kAla vartamAna hai, bhUta bhavi8 shbd| Syat nahIM / SaTakI mRttikAdi usakA dravyarUpa jo ' asti' zabda astitvadharmasvarUpa ghaTa arthAt nijarUpa hai aura mRttikAse jo saikar3oM Adi vastakA bhI vAcaka hai usI vAcyatvarUpa cIjeM banatI haiM jaise phaeNTI-maTakanA-nA~dI Adi zabdase saba prakI ghaTa Adi padArthomeM abheda- ye usake paryAyarUpa haiM / pratyeka vAkyakA spaSTa vRtti haiM / isa prakAra saba dharmokI abhedarUpase vivaraNa isa prakAra hai:ghaTameM sthiti rahatI hai / isa rItise dravyArthika 1-zAyada ghaTa hai| isakA yaha artha hai ki nayakI pradhAnatAse bastumeM saba dharmoM kI abhedara- vaTa apane nijalamase hai, arthAt nAma, sthApanA pase sthiti rahatI hai aura paryAyArthika nayakI (kSetra) dravya aura bhAva (kAla ) se hai| TedI gardana For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [bhAga 13 rUpase ghaTakA nAma hai / isakI dravya mRttikA hai| hI samayameM ghaTake nijarUpakI sattA aura usake 'isakA kSetra vaha sthAna hai jahA~ vaha dharA hai aura para rUpakI asattA pradhAna karanese vaha avaktavya isakA kAla vaha samaya hai jisameM vaha vartamAna ho jAtA hai| aisI vastu jo eka hI samayameM hai| ina cIjoMke dekhate ghaTa hai| 'zAyada ' isa apane nijarUpa aura pararUpakI pradhAnatA rakhatI lie kahA ki koI yaha na samajhe ki ghaTameM kevala hai vaha sivA avaktavyake aura kyA ho sakatI hai ? ye hI cIjeM haiM jo pradhAnatAse batAI haiM aura kucha 5-zAyada ghaTa hai aura avaktavya bhI hai| nahIM hai / yaha anekAntArthavAcaka hai / isa dravyarUpase to ghaTa hai, lekina usakA dravya vAkyameM sattA pradhAna hai| aura paryAyarUpa eka kAlameM hI pradhAnabhUta ___ 2-zAyada ghaTa nahIM hai / isakA yaha artha hai nahIM hai / sattAsAhata aMvaktavyatAkI pradhAki ghaTa paranAma, pararUpa, paradravya, parakSetra (sthApanA) natA hai| ghaTake dravya arthAt mRttikA rUpako aura parakAla ( bhAva ) meM nahIM hai / apanA rUpa dekheM to ghaTa hai, parantu dravya (mRtikA ) aura to Ter3hI gardana thI, lekina isa rUpase alaga jo usake parivartanazIla rUpa donoMko eka samayameM rUpa haiM jaise capaTA laMbA Adi, vaha isameM nahIM hai! hI dekheM to vaha avaktavya hai| jaise paTa vRkSAdikA rUpa / apanI dravyatA 6-zAyada ghaTa nahIM hai aura avaktavya bhI mRttikA hai, lekina paradravya suvarNa lohA hai| ghaTa apane paryAyarUpakI apekSAse nahIM hai, patthara sUta, ye nahIM haiM / apanA kSetra to kyoMki ve rUpa kSaNakSaNameM badalate rahate haiM, lekina vaha sthAna thA jahA~ vaha rakkhA thA yAnI paTA yA pradhAnabhUta dravya paryAya ubhayakI apekSAse vaha patthara, dUsarA sthAna pRthivI chata Adi / apanA avaktavyatvakA AdhAra hai| isameM asattArahita kAla to vartamAna thA dUsarA kAla bhUta yA bhavi- avaktavyatvakI pradhAnatA hai| Syat kAla hai| isameM amattA pradhAna hai / parantu 7-zAyada ghaTa hai, nahIM bhI hai aura avaktavya koI yaha na samajhe ki isameM ghaTakA niSedha bhI hai / dravya paryAya alaga alagakI apekSAse hai / nahIM kahanase ghaTakA astitva bila- sattA asattA sahita milita tathA sAtha hI yojata kula calA nahIM gayA, bAlka gauNa ho gayA dravya paryAyakI apekSAseM avaktavyatvakA Azraya aura parasvarUpakI pradhAnatA ho gii| yaha vAkya ghaTa hai / mRttikAkI dRSTi se 'hai,' usake kSaNakSaNameM pahale vAkyakA niSedharUpase viruddha nahIM hai, rUpa badalate haiM isa paryAyadRSTi se 'nahIM' hai / ina balki asattA isameM pradhAna hai aura sattA gaunn| donoMko eka sAtha dekho to 'avaktavya' hai| 3-zAyada ghaTa hai aura nahIM bhI hai| pahale isa sabakA abhiprAya yaha hai ki jaba kisI ghaTake nijarUpakI sattA pradhAna honese usakA ho- vastukA nirNaya karanA hai to use kevala eka nA batAyA hai aura phira ghaTake parasvarUpakI dRSTise hI dekhakara vyavasthA nahIM denI cAhie / asattA pradhAna honese usakA nahIM honA batAyA pratyeka vastumeM aneka dharma hote haiM / ina sabhI hai| jaba ghaTake nijarUpakI tarapha dekho to vaha dharmoko dekhanA cAhie / jainazAstrakA mata hai ki hai aura usake pararUpakI tarapha dekho to pratyeka vastu sAta dRSTiyoMse dekhI jA sakatI hai| nahIM hai| ___inameM se haraeka dRSTi satya hai; parantu pUrA 4-zAyada ghaTa avaktavya hai / arthAt aisA hai jJAna tabhI ho sakatA hai jaba ye sAtoM dRSTiyA~ jisake viSayameM kucha kaha nahIM sakate haiM / eka milAI jAya~ / isa prakAra kisI vastuke viSayameM For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 1] saptabhaGgI naya / pUrNa aura vilakSaNa siddhAnta hai / jisa taraha pratyeka vastumeM 'asti' lagA kara vAkya banAte haiM, usI taraha nitya anitya eka aneka zabda bhI lagAte haiM / saptabhaMgIkA nirUpaNa nityatva anityatva ekatva aura anekatva Adi dharmoM se bhI karanA caahie| jaise zAyada ghaTa nitya hai ( dravyarUpa se ), zAyada anitya hai ( paryyAyarUpase), isI taraha ekatva aura anekatva rUpase zAyada ghaTa eka hai zAyada ghaTa aneka hai / dravyarUpase to eka hai kyoMki mRttikArUpa dravya eka haiM aura sAmAnya hai aura paryAya rUpase aneka hai, kyoMki rasa gaMdha Adi aneka pIyarUpa hai / vyavasthA denA jainazAstrakA adbhuta gaMbhIra gave ntakI apekSAse hai| dUsarA anekAntakI apekSAse, tIsarA donoMkI apekSAse - cauthA ekAnta aura anekAntakI eka kAlameM yojanAkI apekSAse, pA~cavA~ ekAnta aura ubhayavAdakI eka kAla meM yojanAkI apekSAse / chaThA anekAnta aura ubhayavAdakI eka kAlakI yojanAkI apekSAse aura sAtavA~ ekAnta aura anekAnta aura ubhayavAdakI eka kAlameM yojanAkI apekSA ha / ekAnta aura anekAnta / ekAnta do prakArakA hai arthAt samyaka aura mithyA / isI taraha anekAnta bhI do prakArakA hai| eka padArthameM aneka dharma hote haiN| inameM se kisI eka dharmako pradhAna kara kahA jAya aura dUsare dharmokA niSedha nahIM kiyA jAya to samyaka ekAnta hai| yadi kisI eka dharmakA nizcaya kara usa padArthake aura saba dharmokA niSedha kiyA jAya to vaha mithyA ekAnta hai / pratyakSa anumAna aura Agama pramANoMse aviruddha eka vastumeM aneka dharmokA nirUpaNa karanA samyak anekAnta hai / pratyakSAdi pramANoMse viruddha eka vastumeM aneka dharmokI kalpanA karanA mithyA anekAnta hai / samyak ekAnta to naya hai aura mithyA ekAnta nayAbhAsa hai / aise hI samyak anekAnta to pramANa hai aura mithyA anekAnta pramANAbhAsa hai / jainazAstra samyak ekAnta aura samyak anekAntako mAnatA hai aura mithyA ekAnta aura mithyA anekAntako nahIM / sapta bhaGginayameM samyak ekAnta aura samyak anekAsanta donoM mile haiM / isakA pahalA vAkya ekA 5 yaha na kevala anekAnta anekAnta hI nahIM hai, balki ekAnta bhI isameM milA hai / yadi ekAntakA abhAva ho to ekAnta ke samUhabhUta anekAntakA bhI abhAva ho jAya / jaise zAkhAoMkA abhAva ho jAya to zAkhAsamUhabhUta vRkSakA bhI abhAva ho jAyagA / isa nayameM mUlabhUta bhaGga pahale do vAkya ' asti ' aura ' nAsti ' haiM / Ageke 3 se 7 taka vAkya inahIkI yojanAse hote haiM / 1 jainamatake sivA aura matavAle kisI na kisI tattvako pradhAna mAnakara kevala ekAntavAdI hI haiN| ataH unakA pakSa kamajora ho jAtA hai. jainamata samyak ekAntako liye hue samyak anekAntavAdI hai / isalie isakA pakSa bar3A baliSTha aura sarvavyApaka hai / kevala ekAntavAda mAnane se jo doSa Ate haiM unheM kucha dUsare zAstroMke siddhAntase dikhAte haiM / usakI paryyAya nahIM, isalie usakI dRSTise isa 1 sAMkhya zAstra tattvako dravya hI mAnatA hai, nayakA eka hI bhaMga satya hai / parantu paryyIya bhI anubhavasiddha hai, isalie yaha mata ThIka nahIM / 2 paryAya hI tattva hai| hara eka padArtha kSaNa kSaNameM badalatA rahatA hai, isalie kSaNika paryyAya hI tattva hai, koI mukhya dravya tattva nahIM hai / yaha bauddha mAnate haiN| inakI dRSTise dUsarA hI bhaMga ThIka hai / parantu ghaTAdi paryyAyoMmeM mRttikArUpa dravya aura kaTaka kuNDala AdimeM suvarNa dravya bhI anubhava - siddha hai / isalie inakA mata bhI ThIka nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [bhAga 13 3 jo yaha kahate haiM ki vastu sarvathA ava- hai| anekAntavAdameM ATha virodha doSa bhI nahIM ktavya rUpa hI hai| unameM nijavacanakA virodha hai| haiN| ve ATha doSa ye haiM-1 virodha, 2 vaiyadhikakyoMki avaktavya isa zabdase ve vastuko kahate raNya, 3 anavasthA, 4 saMkara, 5 vyatikara, haiM to sarvathA avaktavyatA kahA~ rahI? jaise koI 6 saMzaya, 7 apratipatti aura 8 abhaav| kahe ki maiM sadA mauna vrata dhAraNa karatA hU~ zaMkA 1-asti nAsti eka padArthameM virodha yadisadA mauna hai to 'maiM mauna hU~ ' yaha vAkya doSa hai| kaise kahA ? uttara-virodhakA sAdhaka abhAva hai| jaise eka isa lie kevala tIsarA bhaMga bhI ThIka nahIM hai| vastumeM ghaTatva aura paTatva, donoM virodhI haiM, isI taraha aura aura mata bhI samajho / aba parantu dravyako chor3a diyA jAya aura kevala anekAnta vAdameM jo zaMkAyeM dUsare matAvalambI usa vastu ke rUpa hI dekhe jAya~ to ina rUpoMmeM vidvAnoMne uThAI haiM, unakA nivAraNa likhate haiN| virodha nahIM hai| dravyakI dRSTi se vastukI sattA kisIne kahA hai ki anekAntavAda chalamAtra hai, parantu rUpoMmeM virodha hai| isa taraha eka vastumeM hai, para yaha bAta nahIM hai / anekAntabAda bhAva abhAva donoM ho sakate haiN| nijarUpase chala mAtra isalie nahIM hai ki chalayojanAmeM eka bhAva aura pararUpase abhAva / hI zabdake do artha hote haiN| jaise "navakambalo'yaM zaMkA 2-asti nAstikA eka padArthameM honA devadattaH' yahA~ navake do artha haiM-1 nayA aura 2 eka adhikaraNameM honA hai / isa lie yaha doSa nau, arthAt devadattake pAsa nayA kambala hai aura hai| do adhikaraNa hone cAhie the| devadattake pAsa nau kambala haiN| yaha bAta anekAnta- uttara-eka vRkSa adhikaraNameM cala aura vAdameM nahIM hai| eka padArthako eka dRSTise dekhanese acala donoM dharma haiM / eka vastumeM rakta zyAma usakA honA batAnA aura dUsarI dRSTise dekhanese pIlA kaI raMga ho sakate haiN| isI prakAra ane. usakA nahIM honA batAnA, eka zabdake do artha kAntavAda hai| . nahIM hue| isa lie yaha chala nahIM huaa| 3 zaMkA-jo apramANika padArthokI paraMparAse __ anekAntavAda saMzayakA hetu bhI nahIM hai| kalpanA hai usa kalpanAke vizrAmake abhAvako saMzaya honemeM sAmAnya aMzakA pratyakSa, vizeSa hI anavasthA kahate haiM / asti eka rUpase hai aMzakA apratyakSa, aura vizeSakI smati honA A. nAsti pararUpase hai / donoM ekarUpase hone vazyaka hai / jaise kucha prakAza aura kucha andhakAra / cAhie, nahIM to yaha doSa AtA hai / uttara-anekadharmasvarUpa vastu pahale hI siddha honeke samaya manuSyake samAna sthita khaMbhako dekha / kha. ho cukI hai| phira kahanekI AvazyakatA nhiiN| kara, lekina usake aura vizeSa aMzoMko nahIM yahA~ apramANika padArthokI paraMparAkI kalpanAkA dekhakara (jaise usameM pakSiyoMke ghAsele athavA sarvathA abhAva hai| manuSyake hAtha paira vastra zikhA Adi ) aura manu- 4 zaMkA-eka kAlameM hI eka vastumeM saba jyake aura aMzoMko yAda kara usameM manuSyakA dharmokI vyApti saMkara doSa hai, aura vaha isameM hai| bhrama krnaa| parantu yaha bAta anekAntavAdameM uttara-anubhavasiddha padArtha siddha honepara nahIM hai / kyoMki svarUpapararUpavizeSoMkI upa- kisI bhI doSakA avakAza nahIM hai| jaba padArthalabdhi pratyeka padArthameM hai| isa lie vizeSakI kI siddhi anubhavase viruddha hotI hai vaha tabhI isa upalabdhise anekAntavAda saMzayakA hetu nahIM doSakA viSaya hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka] saptabhaGgI my| 5 zaMkA-paraspara viSayagamanako vyatikara ka haiN| tInoM guNoMkA samUha hI pradhAna hai, tathApi kahate haiM / jaise jisa rUpase sattva hai usa rUpase eka vastu anekAtmaka svIkAra karanA akhaasattva bhI rahegA na ki sattva, aura jisa rUpase NDita hai| asala hai usI rUpase sattva rahegA na ki asattva. naiyAyika isalie vyatikara doSa hai| dravyAdi padArthoko sAmAnya vizeSarUpa uttara-svarUpase sattva aura pararUpase asattva svIkAra karate haiN| anekameM eka vyApaka niyama anubhavasiddha honese saMkara tathA vyatikara honese sAmAnya aura jo anya padArthoMse ekako doSa nahIM hai| pRthak kare vaha vizeSa hai| jaise guNa dravya nahIM hai, zaMkA 6-eka hI vastu sattva asattva ubhaya karma dravya nahIM hai / ekahIko sAmAnya vizeSa rUpa honese yaha nizcaya karanA azakya hai ki yaha : mAnA hai / aise hI guNatva karmatva bhI sAmAnya - vizeSa rUpa haiN| kyA hai / isa lie saMzaya hai| uttara-saMzayakA nivAraNa pahale hI kara Aye haiN| mecaka maNike jJAnako eka aura aneka mAnate zaMkA 7-saMzaya honese bodhakA abhAva hai, 9 haiM / pA~ca raMgarUpa ratnako mecaka kahate haiN| isalie apratipatti doSa hai| ' isakA jJAna eka pratibhAsarUpa nahIM hai| eka uttara-jaba saMzaya.nahIM hai to vastuke bodha- / jJAna bhI nahIM hai aura aneka bhI nahIM balki eka kA abhAva kaisA ? isa lie apratipatti doSa padArthake nAnAdharma haiM jinase anekAnta aura nahIM hai| ekAnta donoM milavA~ ( mizra) jJAna hotA hai| caarvaakaadi| zaMkA 8-apratipatti honese sattva asattva pRthivI jala teja vAyu cAra tattvoMse caitanyasvarUpa vastukA hI abhAva bhAna hotA hai, isa banA mAnate haiN| jaise kodrava Adise mAdaka lie abhAva doSa hai| uttara-jaba apratipatti doSa hI nahIM hai to zakti / unakA siddhAnta hai ki pRthivI Adi * abhAva kaisA / kyoM ki apratipatti honese hI sattva " aneka svarUpa eka hI caitanya hai / isalie yaha bhI aMsattva svarUpa vastukA abhAva mAna hotA hai| ekAnta anekAntavAda huA / aba yaha dikhAte haiM ki dUsare zAstroMke bhI mImAMsaka mata vAstavameM anekAntavAda hI haiM, ekAntavAda pramAtA pramiti prameyAkAra eka hI jJAna hotA nahIM, jaisA ki ve mAnate haiN| hai| ghaTako maiM jAnatA hU~-isameM anekapadArthasAya viSayatAsahita eka hI jJAna svIkAra kiyA hai| - satva-rajas-tamoguNoMkI sAmyAvasthAko pra- yaha bhI anekAntavAda hI huaa| dhAna ( prakRti ) kahate haiM / lAghava-zoSa-tApa isa choTese lekhameM isa gambhIra nayakA vivaraNa vArANa bhinna bhinna svabhAvavAle aneka svarUpa padA- karenekI ceSTA kI hai; parantu yaha viSaya to spaSTatAse kA eka pradhAna svarUpa svIkAra karanehIse eka eka bRhadAkAra pustakameM hI varNana ho sakatA aneka svarUpa padArtha svIkRta ho cukA / eka hai / isalie yadi yaha lekha spaSTa nahIM hai to pAThaka padArtha hai (kRti), lekina svarUpa usake ane- kSamA kareM / viSaya bahuta gambhIra hai| For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 vicitra vyAha / ( khaNDa kAvya / ) jainahitaiSI - ( le0, paM0 rAmacaritaM upAdhyAya / ) prathama sarga } ati suzIla be-nAma nagarameM rAmadeva rahate the, nirdhana hone ke kAraNa ve vividha duHkha sahate the / dharmabhIru the, karmavIra the kisI bhA~ti zrama karake, hAtha dabAkara kAma calAte the ve apane gharake // 1 // unakI strIkA nAma suzIlA thA, vaha pativratA thI, rAmadevakI chAyA sI vaha nizadina anuvratA thI / mano mAdhavIlatA kisI sundarataruse lapaTI ho, dhik usa nArIko jisakA mana patise bhI kapaTI ho 2 jaladAgamase sukha pAte haiM manameM jalacara jaise, zasya vRddhise bhI AhlAdita hote sthalacara jaise / jagako dekha nirAmaya jaise sukha pAte haiM yogI, vaidya sukhI hote haiM taise khUba bar3heM jaba rogI // 12 // / rAmadevakI bar3I cikitsA hotI hai, para kaise roga bar3hA jAtA hai, Ahuti pAkara pAvaka jaise / prANa beceMge nahIM, mAla bhI nahIM rahA aba gharameM, rAmadeva aba lage DUbane ghora zoka -sAgarameM // 13 // rAmadeva taba bar3e dhairyyase bole suno suzIlA, kaise kauna samajha sakatA hai adbhuta jagakI lIlA // jo jaisA karatA hai usako vaisA phala milatA hai, kyoM gulAbakA phUla manohara, kA~ToMmeM khilatA hai ? 14 strIke lie svapatise bar3hakara premI aura nahIM hai, dhanase hIna kabhI bijalI kyA dekhI gaI kahIM hai / vinA candrake kabhI caMdrikA kahIM nahIM rahatI hai, pati-vaJcaka strI ubhayalokamai dukha hI dukha sahatI hai / 3 jisa dampatimeM prema paraspara rahatA hai, vaha jagameMsadA sukhI hai, vighna na par3ate usake jIvana-magame / satyavAna sAvitrIkI jyoM jagameM prathita kathA hai, ' usI bhA~ti dampatikA rahanA saccI sukhadaprathA hai // 4 // yadyapi pati sevAmeM tatpara rahatI sadA suzIlA, suta-hInAko kintu zUnya lagatI thI jagakI lIlA / sacamuca hI suta-hIna vyaktiko nija jIvana khalatA hai, kyoM udAsa vaha rahe nahI taru, jo na kabhI phalatA hai 2 binA zazIke nizA kRzA jyoM sukhada nahI hotI hai, binA salilake kyA saritA bhI dukhada nahI hotI hai / putra dIpake binA aMdherA rahatA hai tyoM gharameM, kyA zobhita ho sakatA hai yadi sarasija khilena srmeN| tanaya-praNayake lie na kisakA mana lobhita hotA hai ? abdhi induko dekha uma~gakara kyoM kSomita hotA hai / zizukI bolI madhura totalI kise na vaza karatI hai Thumaka Thumaka karake usakI gati matikI gati haratI hai7 kAla-kramase dhanya suzIlAne bhI suta sukha-pAyA, rAmadevane use goda meM lekara khUba khelAyA ! ? [ bhAga 13 tanaya-aMgake rajase jisakA aMga malina hojAve, to usake saba duHkha dUra hoM bhAgyavAn kahalAve // 8 // "jesa rAmadeva the vaisA, unako bholA bhAlAbAlaka milA, miTI aba unakI prabala hRdayakI jvAlA / nAma par3A usakA harisevaka vijJoMkI anumatise, honahArapana lakSita hai usakA, usakI hI gatise // 9 // para sukha sadA nahIM rahatA hai adbhuta jaga racanA hai, pAkara janma duHkha-dAnavase bar3A kaThina bacanA hai / kaThina rogase aba pIr3ita ho rAmadeva rote haiM, dIna kSINa ho eka khATa para binA nIMda sote haiM // 10 // erter vaidya hakIma forya hI unake ghara Ate haiM, nAr3I dekha, davA dekarake, rupaye le jAte haiM / dukhiyoM ko bhI dekha, sukhI nara hojAte haiM kaise, jalatA dekha anya gharako mUr3ha tApate jaise // 11 // karmavivaza ho dukha sukha donoM milate kAla-kamase, doSa dUsareko para nAhaka jaga detA hai bhramase / kauna bacA sakatA hai usako jo maranevAlA hai, girate hue sUryako koI sthira karanevAlA hai // 15 // hai pariNAma viyoga yogakA, vyartha zoka karanA hai, sabakI gati hai eka, batA do kise nahIM maranA hai / soco to kyA tumheM maraNakA duHkha na sahanA hogA, jisa vidhi rakkhe Iza usI vidhi jagameM rahanA hogA 16 paJcatattva haiM nitya suzIle ! jIva nahIM maratA hai, to bhI sunakara nAma mRtyukA vyartha manuja baratA hai / For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka] vicitra byaah| eka dehako chor3a dUsarI deha jIva pAtA hai| zikSitase rakSita hote haiM deza-dharma gharavAle, isI bhA~ti vaha bhaTaka bhaTaka kara rotA hai gAtA hai||17|| zikSita manuja nahIM par3ate haiM kabhI duHkhake paale| . dhanya puruSa ve kabhI nahIM jo maranese Darate hai . isI lie tuma use dilAnA jaise taise zikSA, baca karake jo bure karmase jaga-sevA karate haiN| - usakA lAlana pAlana karanA svayaM mA~gakara bhikSA // 23 . unako hI sacce saMnyAsI sadA cAhie kahanA, A~kha bhara taba turata suzIlA bolI mahA vikala ho, kabhI svapameM jinheM na AtA jagameM Darakara rahanA // 18 // nAtha ! Apake vinA kabhI kyoM merA janma saphala ho| dhairya dhArie, kyA bigar3A hai, vaidya bulA letI hU~, harisevaka jo sukhada rahA vaha Aja dukhada hotA hai, unase lekara rAmabANake sama oSadhi detI huuN|| 24 // kisI vastuke lie sAmhane jaba mere hotA hai| hoMge Apa niroga zIghra hI, cintA tanika na karie, yadi bImAra na hotA maiM to usako detA lAkara, dRDhatA-naukA para car3hakara prabhu ! roga-nadIko trie| isa karake vaha use khelatA bAteMvividha banAkara // 19 // jisake manameM sthAna nahIM pAvegI kabhI nirAzA, vitta sutAdika sAtha na jAte unake jo marate haiM, vahI manuja dekhegA jagakA adbhuta akhila tmaashaa||25|| aura unhIMke lie manuja kyA kyA na pApa karate haiN| rAmadeva taba sisaka sisaka kara bole dhIme svarase, sthArtha-vivaza ho sabhI yahA~ para milate haiM apanemeM, eka bAra jala aura pilAdo mujhako apane karase / para paratrameM kAma na AvegA koI sapane meM // 20 // harisevaka hai kahA~ dikhA do dera na karo suzIle, kisI vastu para kabhI na jJAnI dikhalAte haiM mamatA, zaracandrase usake mukhase suna lU~ vacana rsiile|| 26 // sadA sabhIke sAtha zAnta ho rakhate haiM ve samatA / vaidya, davAkA nAma na lo, aba maiM paratra jaauuNgaa| ahaMkAra-yuta mamatA hI hai jaga-bandhanakA kAraNa, jananI janma-bhUmipara sokara anupama sukha pAU~gA, jIvanamukta jIva hai vaha jo usakA kare nivAraNa // 21 // smaraNa suzIle karo use aba jo jagakA kartA hai, bhartA hai sabakA, sukhadAtA, jo dukhakA hartA hai // 27 // para to bhI tuma harisevakako zikSA khUba dilAnA, jitane maiMne karma kiye haiM bhalebure isa jagameM, svayaM bhUkhako sahalenA para usako khaba khilaanaa| dekha rahA hU~ ar3e khar3e haiM ve saba mere magameM / jisa mAtAne aura pitAne bAlaka nahIM par3hAyA, ve hI mere sAtha caleMge aura na kucha jAvegA, mano unhoMne nija sutako bali apane hAtha cddh'aayaa22|| cira saJcita yaha ThATa hamArA kAma na kucha AvegA // 28 // zAnta citta ho rAmadeva phira aura nahIM kucha bole, netra banda kara lie sadAke lie, nahIM phira khole| prANa pakherU gaye kahA~ para dekhA nahIM kisIne, mRtyu-vajrase nahIM bacAyA nijako kahIM kisIne // 29 // . dekha suzIlA patikI gatiko manameM ati ghabarAI, kASTha-mUrtisI huI, vadanase kucha bhI bAta na aaii| phira hA nAtha! nAtha! kaha kara vaha girI bhUmi para nArI, pati-viyoga-vidyutkI usako lagI coTa atibhArI // 30 // (krmshH|) For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 hindI - jainasAhityakA itihAsa / athavA jainalekhakoM aura kaviyoMdvArA hindI sAhityakI sevA / [ gatAGkase Age / ] jainahitaiSI - pA~De jinadAsa - inake bA 'jambUcaritra aura jJAna sUryodaya ye do padya - grantha haiN| kucha phuTakarapada bhI haiN| jambUcaritrakoM inhoMne saMvat 1642 meM banAyA hai / 9 pA~r3e hemarAja / inakA samaya satrahavIM zatAbdIkA caturthapAda aura aThArahavIMkA prathama pAda hai / paNDita rUpacandajIke ye ziSya the / paMcAstikAyake anta meM likhA hai- " yaha zrIrUpacandaguruke prasAdathI pA~r3e zrIhemarAjane apanI buddhi mAphika likhata kInA / " inake banAye hue tIna grantha upalabdha haiM- pravacanasAra TIkA, paMcAstikAya TIkA aura bhASA bhaktAmara / pravacanasAra TIkAko inhoMne saMvat 1709 samApta kiyA thA: satraha saya nava uttarai, mAgha mAsa sitapAkha / paMcami AditavArakauM, pUrana kInI bhAkha // paMcAstikAya TIkA pIche banAI gaI hai| ye donoM grantha gayameM hai aura inameM zuddha adhyAmakA varNana hai / jainasamAjameM ye grantha bar3e hI mahattvake samajhe jAte haiM / inakI bhASA sarala aura spaSTa hai / udAharaNa " jo jIva muni huvA cAhai hai so prathama hI kuTaMba lokakauM pUchi ApakauM chuTAvai hai baMdhu loganisauM isi prakAra kahai hai - aho isi janake rake tuma bhAibaMdha hau isi janakA AtmA tumhAsa nAhIM yau tuma nizcaya kari jAnau / " [ bhAga 13 66 aiseM nAhIM ki koI kAla dravya pariNAma vinA hohi jAtaiM pariNAma vinA dravya gadaheke sIMga samAna hai jaisaiM gorasake pariNAma dUdha dahI ghRta taka ityAdika aneka haiM ini apane pariNAmani vinA gorasa judA na pAie jahA~ju pariNAma nAhIM tahA~ gorasakI sattA nAhIM taiseM hI pariNAma vinA dravyakI sattA nAhIM / " cauthA grantha ' bhASA bhaktAmara ' hai / yaha mAnatuMgasUrike suprasiddha stotra ' bhaktAmara ' kA hindI padyAnuvAda hai / anuvAda sundara haiM aura isakA khUba hI pracAra hai| isase mAlUma hotA hai ki hemarAjajI kavi bhI acche the| eka udAharaNaH- pralaya pavana kari uThI Agi jo tAsa paTaMtara / vamai phuliMga zikhA utaMga parajalai niraMtara // jagata samasta nigalla bhasmakara haigI mAno / tar3atar3ATa va anala, jora cahuMdizA uThAno // so ika chinamaiM upazamai, nAma-nIra tuma leta / hoi sarovara parinamai, vikasita kamala sameta // 41 // isa anuvAda meM eka doSa yaha hai ki isake lie jo caupAI chanda cunA gayA hai, vaha mUla zArdUlavikrIDita chandoMkA bhAva prakaTa karanemeM kahIM kahIM asamartha ho gayA hai aura isa kAraNa kahIM kahIM kliSTatA A gaI hai / chappaya aura nArAca chandoMmeM yaha bAta nahIM hai / ina chandoMmeM jo anuvAda hai vaha sarala hai / gommaTasAra aura nayacakrakI vacanikA (saM0 1724) bhI inakI banAI huI hai / ' caurAsI bola " nAmakI eka chandobaddha racanA bhI inakI hai| For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 1] hindI-jainasAhityakA itihAsa / satrahavIM zatAbdIke nIce likhe kaviyoMkA haiM / ye bhI banArasIdAsajIke samAna AdhyAullekha mizrabandhuvinodameM milatA hai:- tmika kavi the / pratibhAzAlI the / kAvyakI 1 udayarAja jtii| inake banAye hue tamAma rItiyoMse tathA zabdAlaMkAra arthAlaGkAra rAjanItisambandhI phuTakara dohe milate haiN| racanA- Adise paricita the / bahutase antalopikA, kAla 1660 ke lagabhaga / ye bIkAneranareza bahiApikA aura citrabaddha kAvya bhI inhoMne rAyasiMhake Azrita the jinhoMne 1630 se 1688 banAye haiM / anuprAsa aura yamakakI jhaMkAra bhI taka rAjya kiyA hai| inakI racanAmeM yatheSTa hai| 2 vidyAkamala / bhagavatI-gItA banAyA / suni re sayAne nara kahA karai 'ghara ghara,' isameM sarasvatIkA stavana hai / racanAkAla saMvat tero jo sarIra ghara gharI jyauM taratu hai| china china chIjai Aya jala jaisaiM gharI jAya, 1669 ke pUrva / tAhUko ilAja kachU uraha dharatu hai // 3 munilAvaNya / 'rAvaNamandodarI saMvAda ' saM0 1669 ke pahale bnaayaa| Adi je sahe haiM tetau yAdikachu nAhiMtohi, AneM kahI kahA gati kAhe ucharatu hai| 4 guNasUri / 1676 meM 'DholAsAgara' gharI eka dekhau khyAla dharIkI kahAM hai cAla, bnaayaa| gharI gharI riyAla zora yauM karatu hai / 5 lUNasAgara / saM0 1689 meM 'aMjanAsu- lAI hauM lAlana bAla amolaka, ndarI saMvAda' nAmaka graMtha banAyA / dekhahu to tuma kaisI banI hai| aisI kahU~ tihu~ lokamaiM sundara, aThArahavIM zatAbdI / aura na nAri aneka dhanI hai // . 1 bhaiyA bhagavatIdAsa |ye Agareke rahanevAle yAhIte tohi kahU~ nita cetana, the|osvaal jAti aura kaTAriyA inakA gotra yAhukI prIti jo tosauM sanI hai| thaa| inake pitAkA nAma lAlajI aura pitA terI au rAdhekI rIjha anaMta, mahakA dazarathasAhu thA / inakI janma aura __ so mopai kahUM yaha jAta ganI hai|. mRtyukI tithi to mAlUma nahIM hai; parantu inakI zayana karata haiM rayanamaiM, racanAoMmeM vi0 saMvat 1731 se lekara 1755 __ koTIdhuja aru rNk| takakA ullekha milatA hai / vi0 saMvat 1711 supanemaiM dou ekase, ___ varateM sadA nizaMka // meM jaba paM0 hIrAnandane paMcAstikAyakA anuvAda dai locana saba dharai, kiyA hai, taba bhagavatIdAsa nAmake eka vidvAn maNi nahiM mola kraahiN| the| unakA usameM jikra hai| zAyada ve Apa hI hoN| samyakadRSTI jauharI, 'bhaiyA' zAyada inakA upanAma thaa| apanI kavi- virale iha jaga mAhiM // tAmeM inhoMne jagaha jagaha yahI 'chApa rakkhI hai| sAre vibhrama mohake, . 'brahmavilAsa' nAmake granthameM jo ki chapa cukA __ sAre jgtmjhaar| hai. inakI tamAma racanAoMkA saMgraha hai / choTI sAre tinake tuma pare, moTI .saba racanAoMkI saMkhyA 67 hai / koI . sAre guNahiM visAra // koI racanAyeM eka eka svataMtra granthake samAna 1 Ayu / For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 jainahitaiSI [ bhAga 13 __ pada / 2 bhUdharadAsa / Apa bhI Agareke rahanevAle . kahA paradezIko patiyAro; (Teka ) the| jAtike Apa khaNDelavAla the / aThArahavIM manamAnai taba calai paMthakauM, zatAbdIke antameM Apa vidyamAna the| Apake ___sA~jha ginai na skaaro| sabai kuTaMba chAMDi itahI puni, viSayameM isase Adhika kucha jJAta nahIM huA / ___ tyAgi calai tana pyaaro||1|| Apake banAye hue tIna grantha haiM-1 jainazataka, dUra disAvara calata ApahI, 2pArzvapurANa aura 3 padasaMgraha / ye tInoM hI chapa kou na raakhnhaaro| cuke haiM / jainazatakameM 107 kavitta, savaiyA, dohA koU prIti karau kina koTika, aura chappaya haiM / pratyeka padya apane apane viSayako aMta hoyagau nyaaro||2|| kahanevAlA hai / ise eka prakArakA 'subhASitadhanasauM rAci dharamasauM bhUlata, saMgraha' kahanA cAhie / isakA pracAra bhI bahuta jhUlata moha mNjhaaro| hai / hajAroM AdamI aise haiM jinheM yaha kaNThAgra ihividha kAla anaMta gamAyau, ho rahA hai / kucha udAharaNaH pAyau nahiM bhvpaaro||3|| sAMce sukhasauM vimukha hota hai, bAlapaina na sa~bhAra sakyau kachu, bhrama madirA mtvaaro| ___ jAnata nAhiM hitaahithiiko| cetahu ceta sunahu re 'bhaiyA,' yauvana vaisa basI vanitA ura, __ kai nita rAga rahyo lachamIko // Apa hI Apa sNbhaaro||4|| ApakI sArI racanA dhArmika bhAvoMse bharI huI yauM pana doi vigoi daye nara, ___ DA kyauM narakai nija jiiko| hai| zRMgArarasase Apako prema nahIM thaa| isI Aye haiM 'seta' ajauM saTha ceta, kAraNa Apane kavivara kezavadAsakI * rasika- __ gaI su gaI aba rAkha rahIko // priyA' ko par3hakara unheM ulahanA diyA hai:- kAnanamaiM basai aisau Ana na garIba jIva, . bar3I nIta laghu nIta karata hai, prAnanasauM pyArI prAna pU~jI misa yahai hai| bAya sarata badaboya bhrii| kAyara subhAva dharai kAisauM na droha karai, phor3A Adi phunaganI maMDita, sabahIsauM Darai dA~ta li3 'tina' rahai hai // __ sakala deha mano rog-drii|| kAhUsauM na roSa puni kAhUpai na poSa cahai, zoNita-hAr3a-mAMsamaya mUrata, kAhUke paroSa paradoSa nAhiM kahai hai| . tApara rIjhata gharI ghrii| neku svAda sArivekauM aise mRga mArivekauM, aisI nAri nirakha kari kezava, hA hA re kaThora ! terau kaise kara bahai hai||55|| 'rasikapriyA' tuma kahA karI // yaha vikrama saMvat 1781meM banakara samApta isa granthakI bahutasI racanAyeM sAmpradAyika huA hai| dUsarA grantha pArzvapurAppa saMvat 1789 haiM jinakA Ananda jainetara sajjanoMko nahIM samApta huA hai| isa granthakI jainasamAjameM bar3I AsakatA; parantu bahutasI racanAyeM aisI bhI haiM pratiSThA hai| hindIke jainasAhityameM yahI eka jinake svAdakA anubhava sabhIko ho sakatA hai| caritagrantha hai jisakI racanA uccazreNIkI hai koI koI racanA bahuta hI hRdayagrAhiNI hai| aura jo vAstavameM par3hane yogya hai / yoM to bhagavatIdAsajI isa zatAbdike nAmI kaviyoMmeM saikar3oM hI caritagrantha padyameM banAye gaye haiM, amina jAne yogya haiN| parantu unheM prAyaH tukabandakei sivAya aura kucha For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 1 ] nahIM kaha sakate / yaha grantha svataMtra hai, kisI khAsa granthakA anuvAda nahIM hai / mUlakathAnaka purAne granthoMse le liyA gayA hai; para prabandharacanA kavine svayaM kI hai| isameM tattvoMkA aura svarga, naraka, loka guNasthAna, AdikA jo vistRta varNana hai, vaha kAvyadRSTise acchA nahIM mAlUma hotA hai, mAmUlI se bahuta adhika ho gayA hai, para phira bhI racanA meM saundarya tathA prasAda guNa hai| thor3e dekhie: hindI - jainasAhityakA itihAsa / upaje ekahi garbhasauM, sajjana durjana yeha | loha kavaca rakSA karai, khAMr3o khaMDai deha // pitA nIra parasai nahIM, dUra rahai ravi yAra / tAambujamaiM mUr3ha ali, urajhi marai avicAra // pokhata to dukha dokha karai saba, sokhata sukha upajAvai / durjana- daha- svabhAva barAbara, mUrakha prIti bar3hAvai // canajoga svarUpa na yAkau, viracanajoga sahI hai / yaha tana pAya mahA tapa kIjai, yA sAra yahI hai yathA haMsake vaMsakauM, // cAla na sikhavai koi / tyauM kulIna naranArikai, sahaja namana guNa hoi // jina-jananI romAMca tana, jagI mudita mana jAna / kidhauM sakaMTaka kamalinI, vikasI nisi - avasAna // pahare subha Abharana tana, sundara vasana suraMga / kalapabela jaMgama kidhauM, calI sakhIjana saMga // rAgAdika jalasauM bharacau tana talAba bahu bhAya / pArasa - ravi darasata sukhai, agha sArasa ur3a jAya // sulabha kAja garuvo ganai, alapa buddhikI rIta / jyoM kIr3I kana le calai, kidhauM calI gar3ha jIta // tIsarA grantha ' padasaMgraha ' hai / isameM saba milAkara 80 pada aura vInatI Adi haiN| namUne ke taurapara eka pada suna lIjie: rAga kAliMgar3A / carakhA calatA nAhIM, carakhA huA purAnA // Teka // paga khU~Te dvaya hAlana lAge, 13 ura madarA khakharAnA / chIdI huIM pAMkhar3I pasalIM, phirai nahIM manamAnA // 1 // rasanA takalIne bala khAyA, so aba kaiseM khaTai / sabada sUta sudhA nahiM nikale, ghar3I ghar3I pala TUTai // 2 // Ayu mAlakA nahIM bharosA, aMga calAcala sAre / roja ilAja marammata cAhai, vaida bAr3haI hAre // 3 // nayA carakhalA raMgA caMgA, sabakA citta curAvai / palaTA varana gaye guna agale, aba dekheM nahiM bhAvaiM // 4 // mauTA mahIM kAtakara bhAI, kara apanA surajherA / aMta AgameM IMdhana hogI, " bhUdhara ' samajha saberA // 5 // 3 dyAnatarAya / ye Agare ke rahanevAle the / inakI jAti agravAla aura gotra goyala pitAkA nAma zyAmadAsa aura dAdA vAradAsa For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [bhAga 13 thA / inakA janma saMvat 1733 meM huA thA / granthameM kavine eka vistRta prazasti dI hai usa samaya AgaremeM mAnasiMha jauharIkI 'sailI' jisameM usa samayakI aneka jAnane yogya thI / usake udyogase vahA~ jainadharmakI acchI bAtoMkA ullekha kiyA hai| AgarekA varNana kavi carcA rahatI thI / mAnasiMha, aura vihArIdAsako isa bhA~ti karatA hai:dyAnatarAyane apanA guru mAnA hai / kyoMki idhaiM koTa udhaiM bAga jamanA bahai hai bIca, inhIMke sahavAsase aura upadezase inheM saMvat pacchimasauM pUrava lauM asIma prbaahauN| 1746 meM jainadharmapara vizvAsa huA thaa| pIche aramanI kasamIrI gujarAtI mArabArI ye dillImeM jAkara rahane lage the| dillImeM jaba ye na setI jAmaiM bahu desa basaiM caahsauN|| pahu~ce taba vahA~ sukhAnandajIkI sailI thI / rUpacaMda bAnArasI caMdajI bhagautIdAsa, inakA banAyA huA eka dharmavilAsa nAmakA jahA~ bhale bhale kavi dhAnata uchaahsauN| grantha hai, jo kucha AgaremeM aura kucha dilTImeM . aise AgarekI hama kauna bhA~ti sobhA kahU~, rahakara banAyA gayA hai / 1780 meM isakI bar3I dharmathAnaka hai dekhie nigAhasauM // 30 // samApti huI hai| ise dyAnatavilAsa bhI kahate haiN| saMsArake duHkhoMko dekhakara kavike hRdayameM kucha aMzako chor3akara yaha chapa cukA hai| isameM yaha bhAvanA uThatI hai-- yAnatarAyajIkI tamAma racanAoMkA saMgraha hai| sarasoM samAna sukha nahIM kahUM gRha mAhiM, saMgraha bahuta bar3A hai| akele padoMkI saMkhyA hI duHkha to apAra mana kahA~ lo batAie / 333 hai| ina padoMke sivAya aura pUjAoMke tAta mAta suta nAri svArathake sage bhrAta, sivAya 45 viSaya aura haiM jo dharmavilAsake deha to calai na sAtha aura kauna gaaie| nAmase chape haiM / isake dekhanese mAlama hotA hai nara bhI saphala kIjai aura svAdachoDidIjai. ki dhAnatarAyajI acche kavi the| kaThina viSa- krodha mAna mAyA lobha cittamaiM na lAie / yoMko saralatAse samajhAnA inheM khUba AtA thaa| jJAnake prakAsanakauM siddhathAnavAsanakauM, jImaiM aisIAvai hai ki jogI hoi jaaie||78|| granthake antameM Apane kitane acche DhaMgase kahA hai ki isa granthameM hamArA kartRtva kucha nahIM hai: 4 jagajIvana aura.5 hIrAnanda / Aga. remeM jisa samaya bAdazAha jahA~gIrakA rAjya accharasetI tuka bhaI, thA, saMgahI abhayarAja agravAla bar3e bhArI aura tukasauM hUe chNd| chaMdanisauM Agama bhayau, suprasiddha dhanI the / unakI aneka striyoMmeM Agama aratha suchaMda // 'mAhanade' lakSmIsvarUpA thiiN| jagajIvanakA janma unhIMkI kukSise huA thA / jagajIvana bhI Agama aratha suchaMda, hauMne yaha nahiM kInA / apane pitAhIke samAna prasiddha puruSa hue / "samai gaMgAkA jala lei, joga pAi jagajIvana vikhyAta bhayau, jJAninakI aracaM gaMgAkauM diinaa|| maNDalImeM jisako vikAsa hai / " ve jApharakhA~ sabada anAdi anaMta, nAmaka kisI umarAvake maMtrI ho gaye the jaisA gyAna kArana vinmcchr| ki paMcAstikAyameM likhA hai:maiM saba setI bhinna, tAko pUta bhayau jaganAmI, yAnamaya cetana acchara // jagajIvana jinmaarggaamii| For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 1] hindI-jainasAhityakA itihaas| jApharakhA~ke kAja samArai, . paM0 hIrAnanda ne isake sivAya aura koI bhayA divAna ujAgara sArai // 5 // grantha banAyA yA nahIM, yaha mAlUma nahIM hoskaa| jagajIvanajIko sAhityakA acchA prema 6aanndghn| zvetAmbara sampradAyameM ye thaa| ApakI preraNAse hindImeM kaI jainagranthoMkI eka prasiddha mahAtmA ho gaye haiM / upAdhyAya racanA huI hai| Apa svayaM bhI kavi aura vidvAn yazovijayajIse, sunate haiM inakA eka bAra the / banArasIdAsajIkI tamAma kavitAkA saMgraha sAkSAt huA thA / yazovijayajIne AnandabanArasIvilAsake nAmase ApahIne vikrama saMvat ghanajIkI stutirUpa eka aSTaka banAyA hai, ataH 1701 meM kiyA hai / banArasIke nATaka sama- inheM yazovijayajIke samasAmayika hI samajhanA yasArakI Apane eka acchI TIkA bhI likhI hai, caahie| ye pahu~ce hue mahAtmA aura AdhyAjo hamAre dekhanemeM nahIM AI, para usake AdhA- tmika kavi the / ApakI kevala do racanA rase jo gujarAtI TIkA likhI gaI hai aura bhImasI upalabdha haiM eka stavanAvalI jo gujarAtI bhASAmeM mANakake prakaraNaratnAkarameM prakAzita huI hai use hai aura jisameM 24 stotra haiM aura dUsarI 'Ahamane dekhA hai| nandaghana bahattarI' jisameM 72 pada* haiM aura jagajIvanake samayameM bhagavatIdAsa, ghanamala, hindImeM hai / AnandaghanajIke nivAsasthAna AmurAri, hIrAnanda Adi Adi aneka vidvAn dikA kucha bhI patA nahIM hai; parantu unake vithe| hIrAnandajI zAhajahAnAbAdameM rahate the| SayameM gujarAtIke prasiddha lekhaka manasukhalAla jagajIvanajIne unase paMcAstikAya samayasArakA ravajIbhAI mehatAne eka 40-42 pRSThakA nipadyAnuvAda karanekI preraNA kI aura taba unhoMne bandha likhA hai aura ukta donoM granthoMkI bhASA saMvat 1711 meM isa granthako racakara taiyAra kara para vicAra karake 'bhASAvivekazAstra' kI dRSTise diyaa| unhoMne ise kevala do mahInemeM banAyA anumAna kiyA hai ki amuka amuka prAntoMmeM thA / yaha grantha chapa cukA hai; gata varSa jainami- unhoMne bhramaNa kiyA hogA aura ve rahanevAle trake upAhArameM diyA gayA thA / isameM zuddha amuka prAntake hoMge / Anandaghana bahattarIkI nizcayanayase jainadarzanameM mAnI huI ( kAladra- prasiddhi gujarAtameM bahuta hai| usake kaI saMskavyako chor3akara zeSa ) pA~ca dravyoMkA svarUpani- raNa chapa cuke haiM / gujarAtiyoM dvArA prakAzita rUpaNa hai / tAttvika grantha hai / kavitA banArasI, honese yadyapi usameM gujarAtIpana A gayA hai, bhagavatIdAsa Adike samAna to nahIM hai, para tathApi bhASA usakI zuddha hindI hai / usakI burI bhI nahIM hai| udAharaNaH racanA kabIra sundaradAsa Adike DhaMgakI hai aura sukhadukha dIsai bhogatA, ___ * rAyacandra kAvyamAlAmeM jo 'Anandaghana bahasukhadukharUpa na jiiv| ttarI' chapI hai usameM 107 padya haiM / jAna par3atA hai, sukhadukha jAnanahAra hai, isameM bahatase pada auroMke milA diye gaye hai| thoDA gyAna sudhArasapIva // 321 // hI parizrama karanese hameM mAlUma huA ki isakA 42 saMsArI saMsAramaiM, vA~ pada 'aba hama amara bhaye na mareMge' aura antakaranI karai asAra / kA pada 'tuma jJAna-vibhau phUlI vasanta ' ye donoM. sAra rUpa jAnai nahIM, dyAnatatarAyajIke haiM / isI taraha jA~ca karanese mithyApanakauM TAra // 324 rokA bhI patA cala sakatA hai| For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 bar3I hI marmasparzinI hai| AnandaghanajIkI matamatAntaroMke prati samadRSTi thI / inakI racanA bharameM khaNDana maNDanake bhAva nahIM hai| udAharaNa, - -- jaga AzA jaMjIrakI, gati ulaTI kachu aura / jakaracau dhAvata jagata maiM, rahai chuTau ika Taura // Atama anubhava phUlakI, kou navelI rIta / nAka na pakarai vAsanA, kAna hai na pratIta // jainahitaiSI - rAga sAraMga / mere ghaTa jJAna bhAna bhayau bhora // Teka // cetana cakavA cetana cakavI, bhAgau virahako sora // 1 // phailI cahuM dizi catura bhAva ruci, miTyau bharama-tama- jora / ApakI corI Apa hI jAnata, aura kahata na cora // 2 // amala kamala vikasita bhaye bhUtala, maMda viSaya zazikora / 'AnaMdaghana' ika vallabha lAgata, aura na lAkha kirora // 3 // 7 yazovijaya | Apa zvetAmbara sampradAke bahuta hI prasiddha vidvAna hue hai / inakA janma saM0 1680 ke lagabhaga huA thA aura dehAnta saM0 1745 meM gujarAtake DabhoI nagara meM / ye nayavijayajI ke ziSya the / saMskRta, prAkRta gujarAtI aura hindI ina cAroM bhASAoM ke Apa kavi the / ApakA eka jIvanacarita a~garejImeM prakAzita huA hai| usase mAlUma hotA hai ki saMskRtameM Apane choTe bar3e saba milAkara lagabhaga 500 grantha banAye haiM aura unameM se adhikAMza upalabdha haiM / nyAya, adhyAtma Adi aneka viSayoMpara ApakA adhikAra thA / yadyapi Apa gujarAtI the, para vidyAbhyAsake nimitta kitane [ bhAga 13 isa kAraNa hindI meM / hI varSa kAzImeM rahe the, bhI vyutpanna ho gaye the 6 sajjhAya, pada ane stavanasaMgraha ' nAmake mudrita saMgraha meM Apake hindI padoMkA saMgraha ' jasavilAsa' nAmase chapA hai / isameM Apake 75 padoMkA saMgraha hai / isI saMgraha meM Apake ATha pada 'Anandaghana aSTapadI' ke nAmase judA chape haiM jo Apane mahAtmA AnandaghanajIke stavanasvarUpa banAye the / ina saba padoM ke dekhanese mAlUma hotA hai ki yazovijayajI hindIke bhI acche kavi the / ApakI isa racanA meM gujarAtIkI jhalaka bahuta hI kama - prAyaH nahIM ke barAbara hai / parantu khedake sAtha kahanA par3atA hai ki ukta saMgraha chapAnevAloMne hindIkI bahuta hI durdazA kara DAlI hai| acchA ho yadi koI zvetAmbara sajjana isa saMgrahako zuddhatApUrvaka svataMtrarUpase chapA deM / ApakI hindI kavitAmeM adhyAtmika bhAvoMkI vizeSatA hai / hama magana bhaye prabhu dhyaanmaiN| visara gaI duvidhA tanamanakI, acirA- suta- gunagAna // hama0 // 1 // hAre hara brahma puraMdarakI ridhi, Avata nahiM kou mAnamaiM / cidAnaMdakI mauja macI hai, samatArasa ke pAnamaiM | hama0 // 2 // itane dina tU nAhiM pichAnyau, janma ga~vAya ajAnamaiM / aba to adhikArI hai baiThe, prabhuguna akhaya khajAnamaiM // 3 // gaI danitA sabhI hamArI, prabhu tujha samakita dAname~ / prabhuguna anubhavake rasaAMge, Avata nahiM ko dhyAnameM // 4 // jinahI pAyA tina hi chipAyA, na kahai koU kAnamaiM / tAlI lagI jabahi anubhavakI, taba jAne kou jJAnameM // 5 // For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 1] hindI-jainasAhityakA itihAsa / prabhuguna anubhava candrahAsa jyoM, khUba khajAnA kharaca khilAo, so to rahai na myAnameM / dyo saba nyAmata caaraa| vAcaka 'jasa' kahai moha mahA hari, asavArIkA avasara Avai, jIta liyo maidAnameM // 6 // galiyA hoya ga~vArA // 3 // ApakA banAyA huA ' digpaTa caurAsI chinu tAtA chinu pyAsA hovai, bola ' chapa gayA hai| yaha bhI hindI padyameM hai| . khijamata karAvanahArA (1) / pA~r3e hemarAjajIkA banAyA huA eka 'sitapaTa daura dUra jaMgala meM DAre, caurAsI bola ' nAmakA khaNDa grantha hai, jisameM ___jhurai dhanI vicArA // 4 // . zvetAmbara sampradAyameM jo caurAsI bAteM digambara karahu caukar3A cAtura caukasa, sampradAyake viruddha mAnI gaI haiM unakA khaNDana yo cAbuka do caaraa| hai| 'digpaTa caurAsI bola ' usIke uttarasvarUpa isa. ghorekauM vinaya sikhAvo, likhA gayA hai| saMbhava hai ki inakI hindIracanA jyoM pAvo bhavapArA // 5 // aura bhI ho, para hama usase paricita nahIM haiN| 9 bulAkIdAsa / lAlA bulAkIdAsakAjanma svinyvijy| ye bhI zvetAmbarasampradA- AgaremeM huA thaa| Apa goyalagotrI agravAla yake vidvAna the aura yazovijayajIke hI sama- the| ApakA vyeka 'kasAvara' thA / Apake yameM hue haiN| sunate haiM inhoMne yazovijayake hI pUrvapuruSa bayAne (bharatapura) meM rahate the| sAhusAtha raha kara kAzImeM vidyAdhyayana kiyA thA / amarasI-premacanda-zramaNadAsa-nandalAla aura upAdhyAya kIrtivijayake ye ziSya the aura saMvat bulAkIdAsa yaha inakI vaMzaparamparA hai / zramaNa1739 taka maujUda the| ye bhI saMskRtake acche dAsa apanA nivAsasthAna chor3akara AgarameM A vidvAna aura granthakacI the / inake banAye hue rahe the| Apake putra nandalAlako suyogya dekhakara aneka grantha haiM aura ve prAyaH upalabdha haiN| inakA paNDita hemarAjajIne (pravacanasAra-paMcAstikAya'nayakArNakA' nAmakA nyAyagrantha aMgarejI TIkA TIkAke karttAne) apanI kanyA byAha dii| sahita chapa gayA hai| kAzImeM rahane ke kAraNa usakA nAma 'jainI' thA / hemarAjajIne isa hindIkI yogyatA bhI ApameM acchI ho gaI thii| lar3akIko bahuta hI buddhimatI aura vyutpanna kI jisa saMgrahameM yazovijayajIke pada chape haiM thii| bulAkIdAsajI isIke garbhase utpanna hue usImeM Apake pada bhI 'vinayavilAsa , ke the| ve apanI mAtAkI prazaMsA isa prakAra nAmase chape haiN| padoMkI saMkhyA 37 hai / acchI karate haiM:racanA hai| eka pada dekhieH hemarAja paMDita vakSa, ghorA jhUThA hai ai, mata bhUle asvaaraa| .. tisI Agare tthaai| tohi mudhA ye lAgata pyArA, garaga gota guna AgarI, aMta hoyagA nyArA ||gho0|| saba pUjai jisa paai|| carai cIja aru Darai kaidasauM, upajI tAkai dehajA, . 3 Ubada cale attaaraa| ''jainI' nAma vikhyaati| jIna. kasai taba soyA cAhai, sIlarUpa guna AgarI, khAnekauM hoziyArA // 2 // prItinItikI pA~ti // For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [ bhAga 13 dInI vidyA janakanaiM, pratibhA hai, para vaha mUlagranthakI kaidake kAraNa kInI ati vyutpanna / vikasita nahIM hone pAI / mUlagranthakI hI racanA paMDita jApai sIkha leM, bar3hiyA~ nahIM hai / yaha grantha saMvat 1754 meM / dharanItalamaiM dhanna // / samApta huA hai| sugunakI khAni kIdhauM sukRtakI vAni subha, kIratikI dAni apakIrati-kRpAni hai| 10 kitanAsaha / ya sAgAnaraka rahanavAla svArathavidhAni parasvArathakI rAjadhAni, khaNDelavAla the / inakA gotra. pATaNI thA / ramAhUkI rAni kIdhauM jainI jinavAni hai| 'saMghI' pada thA / kalyANasiMgaIke sukhadeva aura dharamadharani bhava bharama harani kIdhauM, AnandasiMha do beTe the| sukhadevake thAna, mAna asarana sarani kIdhauM janani-jahAni hai| aura kizanasiMha ye tIna beTe hue / kizanasiMhahemasau...pana sIlasAgara...bhani, jIne saMvat 1784 meM kriyAkoza nAmakA duritadarani surasaritA samAni hai // chandovaddha grantha banAyA, jisakI zlokasaMkhyA bulAkIdAsajI pIche apanI mAtAke sahita 2900 hai / racanA svataMtra hai; para kavitAkI dillI meM A rahe the| pANDavapurANa yA 'bhArata dRSTise bilkula sAdhAraNa hai / isa granthakA pracAra bhASA' kI racanA Apane dillImeM hI rahakara kI bahuta hai / bhadrabAhucaritra ( saM01785 ) aura thii| inakI mAtA * jainI ' yA 'jainulade' ne rAtribhojanakathA (saM01773) ye do chandobaddha jaba zubhacandra bhaTTArakakA banAyA huA saMskRta grantha bhI ApahIke banAye hue haiN| pANDavapurANa par3hA, taba vaha unheM bahuta pasanda 11 ziromaNidAsa / ye paNDita gaMgAdAAyA, isalie unhoMne putrase kahA: sake ziSya the / inhoMne bhaTTAraka sakalakIrtike tAko artha vicArakai, upadezase, siharona nagarameM rahakara, jahA~ rAjA bhArata bhASA nAma / devIsiMha rAjya karate the, saM0 1732 meM, kathA pAMDusuta paMcakI, dohA-caupAIvaddha 'dharmasAra / nAmake granthakI kIjai bahu abhirAma // racanA kii| isameM 763 dohA caupAI haiM / sugama artha zrAvaka sabai, bhana~ bhanA3 jaahi| racanA svataMtra hai / kisI granthakA anuvAda nahIM aiso racikai prathama hI, hai| kavitA sAdhAraNa hai| mohi sunAvI tAhi // 12 rAyacanda / inakA banAyA huA isa AjJAko mastaka para car3hAkara balAkI- 'sItAcarita ' nAmakA chandovaddha grantha hai dAsajIne isa granthakI racanA kI hai| isI lie jisakI zlokasaMkhyA 3600 hai / raviSeNake isa grantha ke pratyeka sargameM ' zrImanmahAzIlAbharaNa- padmapurANake AdhArase yaha banAyA gayA hai / banabhUSitAyAM jainInAmADitAyAM bhAratabhASAyAM / isa * nekA samaya saMvat 1713 hai / kavitAmeM kavi prakAra likhakara unhoMne apanI mAtAkI smati apanA nAma 'candra ' likhatA hai / kavitA rakSA kI hai / granthake antameM bhI kavine apanI sAdhAraNa hai| mAtAke prati bahuta bhakti prakaTa kI hai / granthakI 13 manoharalAla / inhoMne saMvat 1705 lokasaMkhyA 5500 hai / racanA madhyama zreNIkI meM dharmaparIkSA nAmakA grantha banAyA hai| yaha hai, para kahIM kahIM bahuMta acchI hai / kavimeM AcArya amitagatike isI nAmake saskRta For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 1 ] hindI - jainasAhityakA itihAsa / 19 granthakA padyAnuvAda hai / kavi apanA paricaya isa sattva nahIM hai para inhoMne bar3e bar3e granthoMkA prakAra detA hai: parapAda kara DAlA hai / inakI tamAma racanAkI lokasaMkhyA 50-60 hajArase kama na hogI / inhoMne harivaMzapurANa saMvat 1780 meM, padmapurANaM 1783 meM aura uttarapurANa 1799 meM banAyA hai / dhanyakumAracaritra, vratakathAkoza, jambUcaritra, aura cauvIsI pUjApATha bhI inhIM ke banAye hue haiM / bambaI maMdirameM khuzAlacandajIkA banAyA huA eka yazodharacaritra hai, jo saMvat 1781 meM banA hai| mAlUma nahIM, isake karttA khuzAlacanda harivaMza Adike karttAse bhinna haiM yAve hI haiM / inhoMne apaneko sundarakA putra likhA hai aura dillI zaharake jayasihapurA meM rahakara grantha banAyA hai / chandobaddha sadbhASitAvalI bhI ina domeMse kisI ekakI banAI huI hai jo saMvat 1773 meM banI hai / 1 kavitA manohara khaMDelavAla sonI jAti, mUlasaMghI mUla jAkau sAMgAnera vAsa hai / karmake udaya dhAmapura maiM vasana bhayau, sabasauM milApa puni sajjanako dAsa hai // vyAkaraNa chaMda alaMkAra kachu paDhyau nAhiM bhASA maiM nipuna tuccha buddhikauM prakAsa hai / bAI dAhinI kachU samajhe saMtoSa lIyai, jinakI duhAI jAU~ jinahI kI Asa hai // kavitA sAdhAraNa hai / koI koI paya bahuta cubhatA huA hai / 14 jodharAja godIkA / inakA banAyA huA' samyaktvakaumudI' nAmakA grantha hai / usake antameM inhoMne apanA paricaya isa prakAra diyA hai: amara pUta jinavara bhagata, jodharAja kavi nAma / bAsI sAMgAnerakau, karI kathA sukhadhAma // saMvata satraha sau cauIsa, phAguna vadi terasa subhadIsa / sukaravAra saMpUrana bhaI, 1 kathA samakita guna uI // isakI racanA saMskRta' samyaktvakaumudI' ke AdhArase kI gaI hai / isameM saba milAkara 1178 dohA caupAI haiM / kavitA sAdhAraNa hai / inake banAyehue aura chaha granthoMkA ullekha bAbU 'jJAnacandajIne apanI granthasUcImeM kiyA hai : prItaMkara caritra (saM0 1721 ), dharmasarovara, - kathAkoza ( 1722 ), pravacanasAra (1726), bhAvadIpikA vacanikA aura jJAnasamudra / inameMse mAvadIpikA ko chor3akara saba padyameM haiN| / 15 khuzAlacanda kAlA / ye sAMgAnera ke - rahanevAle khaNDelavAla the / racanAyeM to koI 1 16 rUpacanda / ye pA~r3e rUpacandajIse bhinna haiM / inakI banAI huI banArasIkRta nATakasamayasAkI TIkA hamane eka sajjanake pAsa dekhI thii| bar3I sundara aura vizada TIkA hai / saM0 1798 meM banI hai / usameM granthakartAkA paricaya bhI diyA gayA hai, para vaha aba mujhe smaraNa nahIM hai / 17 neNasI mUtA / ye osavAla jAti ke zvetAmbara jaina the / jodhapura ke mahArAjA bar3e jasavantajI ke dIvAna the / mAravAr3I bhASAmeM rAjasthAnakA eka itihAsa likhakara - jise ' mUtA neNasI kI khyAta ' kahate haiM-ye apanA nAma ajara amara kara gaye haiM / suprasiddha itihAsajJa muMzI devIprasAdajIne isa granthakI bar3I prazaMsA kI hai aura ise eka apUrva aura prAmAdhika itihAsa batalAyA hai / yaha saMvat 1716 se 1722 taka likhA gayA hai / aisI saikar3oM bAtoMkA isameM ullekha hai jisakA karnala TADake rAjasthAna meM dUsare granthoMmeM patA bhI nahIM hai / isameM rAjapU For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 jainahitaSI [bhAga 13 toMkI 31 jAtiyoMkA itihAsa diyA hai / isake jisakA saMkSipta nAma 'jayasuta ' ( jayasiMhake pahale bhAgameM pahale to eka eka paraganekA iti- putra ) likhA hai / usa samaya ye udayapurameM the:hAsa likhA hai / usameM yaha dikhAyA hai ki saMvata satrAsai picyANava, paraganekA vaisA nAma kyoM huA, usameM kauna kauna bhAdava sudi vArasa tithi jAnava / rAjA hue, unhoMne kyA kyA kAma kiye aura maMgalavAra udaipuramAhIM, vaha kaba aura kaise jodhapurake adhikArameM aayaa| pUrana kInI saMsai naahiiN|| phira pratyeka gA~vakA thor3A thor3A hAla diyA hai AnaMdasuta jayasutakau maMtrI, ki vaha kaisA hai, phasala kauna kauna dhAnyoMkI jayako anucara jAhi khai| hotI hai, khetI kisa kisa jAtike loga karate so daulata jinadAsani-dAsA, haiM, jAgIradAra kauna haiM, gA~va kitanI jamAkA hai, jinamAragakI zaraNa gahai / pA~ca varSoMmeM kitanA kitanA rupayA bar3hA hai, harivaMzapurANakI racanAke samaya jayapurameM tAlAba nAle aura nAliyA~ kitanI haiM, unake irda ratnacandrajI dIvAna the, aisA ukta purANameM ullekha girda kisa prakArake vRkSa haiM / ityAdi / yaha bhAga hai| usameM yaha bhI likhA hai ki isa rAjyake koI cArasau pA~casau patroMkA hai / isameM jodha- maMtrI akasara jainI hote haiN| rAyamalla nAmaka eka purake rAjAoMkA itihAsa rAva siyAjIse mahA- dharmAtmA sajjana jayapurameM the / unakI preraNAse rAjA bar3e jasavantasiMhajIke samayatakakA hai / daulatarAmajIne AdipurANa,padmapurANa aura harivaMzadUsare bhAgameM aneka rAjapUta rAjAoMke itihAsa purANakI vacanikAyeM yA gadyAnuvAda likhe haiM / haiM / yaha grantha abhI taka prakAzita nahIM huA harivaMzapurANakI vacanikAke lie to unhoMne hai / yadi koI jaina dhanika ise prakAzita karA mAlavese patra likhakara preraNA kI thI / ve mAladeve, to bar3A lAbha ho / mUtA neNasI isa granthako veko kisI kAryake lie gaye the| vahA~ bhASA likhakara jainasamAjake vidvAnoMkA eka kalaMka dho padmapurANa aura AdipurANase logoMkA bahuta gaye haiM ki ye dezake sArvajanika kAryoMse upekSA upakAra ho rahA thA, yaha dekha unhoMne harivaMrakhate haiN| zapurANakI bhI vacanikA banAIjAnekI Avazya18 daulatarAma / ye basavAke rahanevAle the katA smjhii| isase unakA bhASAprema prakaTa hotA aura jayapurameM A rahe the / inake pitAkA nAma hai / sacamuca hI jainasamAjako ina granthoMkA AnandarAma thaa| inakI jAti khaNDelavAla aura bhASAnuvAda ho jAnese bahuta hI lAbha huA hai / mova kAzalIvAla thA / ye rAjyake kisI bar3e jainadharmakI rakSA honemeM ina granthoMse bahuta sahAyatA pada para the / harivaMzapurANakI prazastimeM milI hai| ye grantha bahuta bar3e bar3e haiN| harivaM. likhA hai: zapurANakI vacanikA 19 hajAra zlokoMmeM aura sevaka narapatiko sahI, padmapurANakI lagabhaga 20 hajAra zlokoMmeM huI nAma su daultraam| . . hai / AdipurANa isase bhI bar3A hai / vacanikA tAnai yaha bhASA karI, bahuta sarala hai / kevala hindIbhASAbhASI japakara jinavara nAma // 25 // prAntoMmeM hI nahIM, gujarAta aura dakSiNameM bhI ye .. saMvat 1795 meM jaba inhoMne kriyAkoza grantha par3he aura samajhe jAte haiN| inakI bhASAmeM likhA thA, taba ye kisI rAjAke maMtrI the DhUMDhArIpana hai, to bhI vaha samajha lI jAtI hai / For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 1] harivaMzakI racanA saMvat 1829 meM, AdipurANakI 1824 meM aura padmapurANakI 1823 meM huI hai / yogIndradevakRta paramAtma- prakAzakI aura zrIpAla caritrakI vacanikA bhI ApakI hI banAI huI hai / paM0 ToDaramallajI puruSArthasiddhupAyakI bhASATIkA adhUrI chor3a gaye the / vaha bhI daulatarAmajIne pUrI kI hai / puNyAsravakI vacanikA saM0 1777 meM banI hai| mAlUma nahIM vaha inhIM kI hai yA kisI anya daulatarAmakI | hindI-jaina sAhityakA itihAsa / 19 khaDgasena ( AgarAnivAsI ) trilokadarpaNa chandobaddha ( vi0 saM0 1713) / / 1 ToDaramala / isa zatAbdI ke sabase prasiddha lekhaka paM0 ToDaramalajI haiM / digambarajaina sampradAyameM Apa RSitulya mAne jAte haiN| kevala 32 hI varSakI avasthAmeM Apa itanA kAma kara racanAse jainasamAjameM tattvajJAnakA banda huA gaye haiM ki sunakara Azcarya hotA hai / ApakI pravAha phirase bahane lagA / jahA~ karma philAsaphIkI carcA karanA kevala saMskRtake - prAkRtake vidvAnoMke 21 jinaharSa (pATananivAsI ) | zreNika caritra hisse meM thA, vahA~ ApakI kRpAse sAdhAraNa hindI chandobaddha (1724) / 22 devIsiMha ( naravaranivAsI) / upadezasi - vAntaratnamAlA chandovaddha ( saMvat 1796 ) / 23 jIvarAja / ( bar3anagara nivAsI ) | paramAtmaprakAza vacanikA ( saM0 1762 ) / jAnanevAle loga bhI karmatattvoMke vidvAn banane lage / Apa jayapurake rahanevAle khaNDelavAla jaina the / sunate haiM jayapura rAjyake dIvAna amaracandrajIne Apako apane pAsa rakha kara vidyAdhyayana karAyA thA / 15-16 varSakI umra meM hI Apa graMtharacanA karane lage the / jainadharmake asAdhAraNa vidvAn the / ApakA sabase prasiddha grantha 'gommaTasAra kSapaNAsAra aura 24 tArAcanda / jJAnArNava chandobaddha / ( saM0 1728 ) / 1 harakhacanda sAdhu / zrIpAlacaritra / racanA - '25 vizvabhUSaNabhaTTAraka | jinadattacaritra vacanikA' hai, jisameM chandobaddha (saM01738 ) / labdhisAra bhI zAmila hai / isakI zlokasaMkhyA lagabhaga 45 hajAra hai / svAmIke prAkRta gommaTasArakI bhASATIkA hai / yaha nemicandra isameM jainadharma karmasiddhAntakA vistRta vivecana hai / dUsarA grantha trailokyasAra vaMcanikA hai / yaha bhI prAkRtakA anuvAda hai / isameM jainamatake anusAra bhUgola aura khagolakA barNana hai / isakI zloka saMkhyA lagabhaga 10-12 hajAra hogI / tIsarA grantha guNabhadrasvAmIkRta saMskRta AtmAnuzAsanakI vacanikA hai| isameM bahuta hI hRdayagrAhI AdhyAtmika upadeza hai / bhartRharike vairAgyazata 20 jagatarAya / `AgamavilAsa, samyaktvakaumudI, aura padmanaMdipaccIsI (saM0 1721 ) / saba chandobaddha | mizrabandhuvinodameM isa zatAbdIke nIce likhe kaviyoM kA bhI ullekha kiyA hai: kAla 1740 / 2 jinaraMgasUri / saubhaagypNcmii| samaya 1741 / 26 dharmamandira gaNi / prabodhaci - ntAmaNi, copImunicaritra / racanAkAla 1741 - 1750 / 21 4 haMsavijaya jatI / kalpasUtrakI TIkA / samaya 1780 / 5. jJAnavijaya jatI | malayacaritra / 1781 saMvat / 6 lAbhavarddhana / upapadI / saMvat 1711 / unnIsavIM zatAbdI | For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 jainahitaiSI [bhAga 13 kI bhASA jayapurake bane dvitIya sargakA nyAyabhAga samaya mAlUma nhiiN| kake DhaMgakA hai / zeSa do grantha adhUre haiM- 1 sarvArthasiddhi vikrama saMvat 1861 1 puruSArthasiddha pAyakIvacanikA aura 2 mokSamArga- 2 parIkSAmukha (nyAya ) , 1863 prakAzaka / inameMse pahale granthako to paM0 3 dravyasaMgraha .. , 1863 / daulatarAmajI kAzalIvAlane pUrNa kara diyA thA; 4 svAmikArtikeyAnuprekSA parantu dUsarA grantha mokSamArgaprakAzaka adhUrA hI 5 AmakhyAti samayasAra , 1864 / hai / yaha chapa cukA hai / 500 pRSThakA grantha 6 devAgama ( nyAya) 1886 / hai| bilkula svataMtra hai| gadya hindImeM jainoMkA 7 aSTapAhuDa 1867 / yahI eka grantha hai jo tAtvika hokara bhI svataMtra 8 jJAnArNava 1869 / likhA gayA hai| ise par3hanese mAlUma hotA hai 9 bhaktAmaracaritra , 1870 / ki yadi ToDaramalajI vRddhAvasthAtaka jIte, to 10 sAmAyika pATha jainasAhityako aneka apUrva ratnoMse alaMkRta kara 11 candraprabhakAvyake jAte / Apake granthoMkI bhASA jayapurake bane , hue tamAma granthoMse sarala, zuddha aura sApha hai| 12 matasamuccaya (nyAya) [ apane granthoMmeM maMgalAcaraNa AdimeM jo Apane 13 patraparIkSA (nyAya ) , padya diye haiM, unake par3hanese mAlUma hotA hai ki / ye saba grantha saMskRta aura prAkRtake kaThina Apa kavitA bhI acchI kara sakate the| ApakI kaThina granthoMka bhASAnuvAda haiN| pA~ca grantha to janma aura mRtyakI tithiyA~ hameM mAlama nahIM haiN| kevala nyAyake haiM / (bhaktAmarako chor3akara ) zeSa Apane gommaTasArakI TIkA vikrama saMvata saba uccazreNIke tAttvika grantha haiM / padya bhI Apa 1818 meM pUrNa kI hai aura Apake paruSArtha- acchA likha sakate the| Apane phuTakara pada aura siddhyupAyakA zeSa bhAga daulatarAmajIne saM0 vinatiyA~ bhI banAI haiM jinakI zlokasaMkhyA 1827 meM samApta kiyA hai| arthAt isase varSa 1100 hai / vyasaMgrahakA padyAnuvAda bhI Apane do varSa pahale ApakA svargavAsa ho cukA hogA kiyA hai / ApakI likhI huI eka ciTThI hamane aura yadi ApakI mRtyu 32-33 varSakI ava vRndAvanavilAsameM prakAzita kI hai jo saMvat sthAmeM huI ho to ApakA janma vi. saMvat 1870 kI likhI huI hai aura padyameM hai / ApakI gadyalekhazailI acchI hai / Apake banAye 1793ke lagabhaga mAnA jA sakatA hai / ApakI likhI huI eka dharmamarmapUrNa ciTrI bhI hai jo . hue kaI bar3e bar3e grantha chapa cuke haiM / lekha bar3A Apane mulatAnake paMcoMko likhI thii| yaha eka ho gayA hai, isa kAraNa hama ApakI racanAke choTI moTI pustakake tulya hai / chapa cukI hai| udAharaNa nahIM de skte| 2 jayacandra / isa zatAbdIke lekhakoMmeM 3 vRndAvana / vRndAvanajIkA janma zAhA bAda jileke bArA nAmaka grAmameM saMvat 1848 paM0 jayacandajIkA dUsarA nambara hai / Apa bhI ko huA thaa| Apa goyalagotrI agravAla the| jayapurake rahanevAle the aura chAvar3A-gotrI khaMDe Apake pitAkA nAma dharmacandajI thA / jaba lavAla the| Apane nIce likhe granthoMkI bhASAvaca. ApakI umra 12 varSakI thI taba Apake pitA nikAyeM likhI haiN| ina saba granthoMkI zlokasaM- Adi kAzImeM A rahe the / kAzImeM bAbarazahIkhyA saba milAkara 60 hajArake lagabhaga hai| dakI galImeM ApakA makAna thA / Apake vaMzake For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 1 ] hindI - jainasAhityakA itihAsa / 23 udAharaNa: loga isa samaya ArAmeM maujUda haiM / ApakA acchI nirdoSa zikSAyeM bharI huI haiM / eka vistRta jIvanacarita hamane vRndAvanavilAsakI bhUmikAmeM likhA hai / ApakA dehAnta kaba huA hai, yaha patA nahIM / ApakI sabase antima racanA saMvat 1905 kI hai / Apa acche kavi the / ApakA banAyA huA mukhya grantha ' pravacanasAra' hai, jo prAkRta granthakA padyAnuvAda hai / ise Apane bar3e hI parizramase banAyA hai / isako sarvazreSTha banAne ke lie Apane tIna bAra parizrama kiyA thA / yathA: - 1 taba chanda racI pUrana karI, cita na rucI taba puni rcii| soU na rucI taba aba racI, anekAnta rasasauM macI // dUsarA grantha ' caturviMzatijinapUjApATha ' aura tIsarA ' tIsa cauvIsIpUjApATha ' hai / dUsare granthakA bahuta adhika pracAra hai / kaI bAra chapa cukA hai / inameM tIrthaMkaroMkI pUjAyeM haiM / zabdAlaGkAra anuprAsa yamaka AdikI inameM bharamAra hai; para bhAvakI ora utanA dhyAna nahIM diyA gayA jitanA zabdoMkI ora diyA gayA hai / cauthA chandazataka hai / yaha bahuta hI acchA grantha hai / isameM adhika upayogI 100 prakArake chandoMke banAne kI vidhi aura chandazAstrakI prAraMbhakI bAteM padyameM likhI huI haiM / vidyArthI bahuta hI thor3e parizramase isake dvArA chandazAstrakA jJAna prApta kara sakatA hai / aba taka isake jor3akA sarala supAThya aura thor3e meM bahuta prayojana siddha karanevAlA dUsarA choTA chandograntha nahIM dekhA gayA / hindI sAhitya sammelanakI prathamA parIkSAmeM yaha pAThya pustaka bananeke yogya hai / saMskRtake vRttaratnAkara Adi granthoMkI nAI pratyeka chandake lakSaNa aura nAma Adi usI chandameM diye haiM aura pratyeka chandameM acchI catura nagana muni darasata, bhagata umaga ura sarasata / ti zruti kari mana harasata, tarala nayana jala barasata // isameM chandakA nAma aura lakSaNa bahuta hI khUbIse diyA gayA hai / yaha grantha saM01898 meM kavine apane putra ajitadAsake par3hAne ke lie kevala 15 dinameM banAyA thA / cauthA grantha kavikI tamAma phuTakara kavitAoMkA saMgraha 'vRndA vanavilAsa ' hai / isameM pada, stuti, patravyavahAra Adi haiM / eka aura grantha 'pAsA kevalI' hai jisameM pAsA DAlakara zubhAzubha jAnakI rIti likhI hai / 4 yati jJAnacandra / ye udayapura rAjyake iti mANDalagar3ha meM rahate the / rAjasthAnake hAsake acche jAnakAra aura itihAsa ke sAhityakA saMgraha rakhanevAle the / rAjasthAna kA itihAsa likhane meM karnala TADako inhoMne bahuta sahAyatA dI thI / TADa sAhaba inheM apanA guru mAnate the / unhoMne apane granthameM inake upakAroMkA ullekha kiyA~ hai / ye acche kavi the / inakI banAI huI kucha phuTakara kavitAyeM milatI haiM / mizrabandhuoMne inakA padya racanAkAla 1840 likhA hai / 5 bhUdhara mizra | Agare ke samIpa zAhagaMjake rahanevAle brAhmaNa the / Apake gurukA nAma paNDita raMganAthajI thA / puruSArthasiddhupAya nAmaka jainagranthameM ahiMsAtattvakI mImAMsA par3hanese Apako jainadharma para bhakti ho gaI thI / Apane raMganAthajIse aneka granthoM kA adhyayana kiyA aura phira puruSArthasiddhyupAyakI eka vizada bhASATIkA banAI / yaha vikrama saMvat 1871 kI bhAdrapada sudI 10 ko samApta huI hai| isa TIkA Apa For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 jainahitaiSI [bhAga 13 bIsoM jainagranthoMke pramANa dekara apane vicAroMko gadya padyake aneka grantha haiM, jinameMse do chapa puSTa kiyA hai / carcAsamAdhAna nAmakA eka aura cuke haiM-1 jJAnadarpaNa aura 2 anubhavaprakAza / grantha bhI ApakA banAyA huA milatA hai / inameM pahalA padyameM aura dUsarA gayameM hai| payaApa kavi bhI acche the / puruSArthasi0 kA racanA sundara, chandobhaMga Adi doSoMse rahita aura maMgalAcaraNa dekhie: sarala hai / gadyakA namUnA yaha hai:namoM Adi karatA puruSa, " isa zarIramaMdiramaiM yaha cetana dIpaka AdinAtha arht| sAsatA hai / mandira tau chUTai para sAsatA ratana dvividha dharmadAtAra dhura, dIpa jyauMkA tyauM rahai / vyavahAramaiM tuma aneka mahimA atula anaMta // 1 // svAMga naTakI jyauM dhre| naTa jyauMkA tyauM rahai / svarga-bhUmi-pAtAlapati, vaha spaSTa bhAva karmako hai| tauU kamalinIpatrakI japata niraMtara nAma / nAI karmasauM na ba~dhai na sprshe|" jA prabhuke jasa haMsako, jaga piMjara vizrAma // 2 // isase mAlUma hotA hai ki gavaracanA kitanI jAkauM sumarata suratasauM, . acchI aura sApha hai / Ajase laMgabhaga 100 durata durata yaha bhaay| varSa pahale itanA acchA gaya likhA jAne lagA teja phurata jyauM turata hI, thaa| inake banAye hue anubhavaprakAza, anubhavatimira dUra dura jAya // 3 // vilAsa, AtmAvalokana, cibilAsa, paramAtmaina padyoMse yaha bhI mAlUma hotA hai ki purANa, svarUpAnanda, upadezaratna, aura adhyAtmaApako jainadharma para acchA vizvAsa thaa| pacIsI ye padyake grantha aura bhI haiN| ye saba grantha 6 budhjn| budhajanakA pUrA nAma viradhIca- svataMtra haiM aura yahI inakI vizeSatA hai| ndajI thA / Apa khaNDelavAla the aura jayapurake 8 jJAnasAra yA jJAnAnanda / Apa eka rahanevAle the| Apake banAye hue cAra payagrantha zvetAmbara sAdhu the| saMvat 1866 taka Apa upalabdha haiM -1 tattvArthabodha, 2 budhajanasa- jIvita rahe haiM / Apa apane ApameM masta rahate tasaI, 3 paMcAstikAya aura 4 budhjnvilaas| the aura logoMse bahuta kama sambandha rakhate the| ye cAroM kramase 1871-81-91 aura 92 kahate haiM ki Apa kabhI kabhI ahamadAbAdake eka saMvatke bane hue haiN| inakI kavitAmeM mAravADIpanaM smazAnameM par3e rahate the! 'sajjhAya pada ane stavana bahuta hai / budhajanasatasaIkI racanA kucha acchI saMgraha' nAmake saMgrahameM Apake 'jJAnavilAsa' aura hai aura saba racanAyeM sAdhAraNa haiN| tattvArthabedha 'samayataraMga' nAmase do hindI padasaMgraha chape haiM aura paMcAstikAyako chor3akara inake lagabhaga saba jinameM kramase 75 aura 37 pada haiM / racanA grantha chapa gaye haiN| ___ acchI hai| Apane AnandaghanakI cauvIsI para 7 dIpacanda / ye Amera (jayapura ) ke eka uttama gujarAtI TIkA likhI hai jo chapa rahanevAle kAzalIvAla gotrIya kheNDalavAla the| cukI hai / isase Apake gahare AtmAnubhavakA inake jo grantha hamane dekhe, unameM samaya Adi patA lagatA hai| kucha bhI nahIM likhA hai, to bhI anumAnase ye 9 raMgavijaya / ye tapAgacchake vijayAnaMda19 vIM zatAbdIke kavi haiN| inake banAye hue sUri samudAyake yati the / inake gurukA nAma For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI-jainasAhityakA itihAsa / amRtavijaya kadhi thaa| inhoMne bahutase AdhyA- DAla dete aura mauja huI to suMdara makAnomeM mika aura prArthanAtmaka pada banAye haiM / inakI Akara jama jAte / ye yogI acche the aura apanA ina kRtiyoMkA eka saMgraha, jo svayaM inhIMke sAmpradAyika nAma chor3a kara 'cidAnanda ' ke hAthakA likhA huA hai, zvetAmbara sAdhu pravartaka abhedamArgIya nAmase apanA paricaya dete the| zrIkAMtivijayajIke zAstrasaMgrahameM hai| isa inhoMne bahutase AdhyAtmika pada banAye haiN| saMgrahameM koI 200 pada inake banAye hue haiM / svarazAstrake ye acche jJAtA the, isa lie. 'svare racanA sarala aura sarasa hai / vaiSNava kaviyoMne daya' nAmakA eka prabaMdha bhI inhoMne svarajJAnavijaise rAdhA aura kRSNako lakSya kara bhakti aura Sayaka banAyA hai / kahate haiM ye saMvat 1905 zRMgArakI racanA kI hai vaise hI inhoMne bhI taka vidyamAna the / inakI racanA AnaMdaghanake rAjImatI aura neminAthake viSayameM bahutase jaisI hI anubhavapUrNa aura mArmika hai / eka pada zRMgArabhAvake pada likhe haiM / namUnAke lie yaha dekhie:-- eka pada dekhie; jauM lauM tattva na sUjha par3e re| Avana derI yA horii| tau lauM mUr3ha bharamavaza bhUlyau,. . caMdamukhI rAjulasauM japata, mata mamatA gahi jagasauM laDai re|| lyAuM manAya pakara brjorii|| . akara roga zubha kaMpa azubha lakha, phAgunake dina dUra nahIM aba, bhavasAgara iNa bhAMti maDai re! kahA socata tU jiyamaiM bhorii|| dhAna kAja jima mUrakha khiMtahar3a, bA~ha pakara rAhA jo kahAvU, ukhera bhUmiko kheta khaDai re|| chAIM nA mukha mA~. rorI // ucita ti olakha bina cetana, saja sanagAra sakala jaduvanitA, niza dina khoTo ghATa thddaire| - abIra gulAla leha bhara jhorii|| mastaka mukuTa ucita maNi anupama, nemIsara saMga kheleM khilaunA, paga bhUSaNa ajJAna jaDai re|| 'caMga mRdga Dapha tAla ttekorii|| kumatA vaza mana vakra turaga jima, haiM prabhu samudavijaike chaunA, gahi vikalpa maga mAhiM addaire| tU hai ugrasenakI chorii|| 'cidAnanda' nija rUpa magana bhayA, 'raMga' kahai aMmRta pada dAyaka, taba kutarka tohi nAhiM naDai re|| ... cirajIvahu yA juga juga jorI // gujarAtameM nivAsa honeke kAraNa isameM kucha saMvat 1849 meM inhoMne eka gajala banAI hai kucha gujarAtIkI jhalaka hai| jisameM 55 padya hai aura jisameM ahamadAbAda 11 Tekacanda / inake banAye hue grantha-1 nagarakA varNana hai / yaha khar3I hindIke DhaMgakI tattvArthakI zrutasAgarI TIkAkI vacanikA (saM0 bhASA hai| 1837 ), sudRSTitaraMginI vacanikA (1838) / 10 kapUravijaya ya cidAnandAye saMvegI SaTpAhur3a varcanikA, kathAkoza chandovaddha, sAdhu the, para rahate the sadA apane hI matameM masta / budhaprakAza cha0, aneka pUjA pATha / inakA sudRinheM matabhedakA karkaza pArza kucha bhI nahIM kara kisAna / 2 Usara / 3 pahicAna / 4naDanA sakatA thA / icchA huI to guhAoMmeM jA DerA bAdhA denA / For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [bhAga 13 STitaraMgiNI grantha bahuta bar3A hai| usakI granthasaM- 19 thAnasiMha / subuddhiprakAza chando khyA sAr3he satraha hajAra zloka hai| .... (saM0 1847) / 12 nathamala vilaalaa| (bharatapuranivAsI 20 nandalAla chAvar3A / mUlAcArakI khajAMcI) / inakA eka grantha siddhAntasAra vacAnakA sa0 1888 meM / hamane dekhA hai / yaha sakalakIrtike saMskRta 21 mannAlAla saaNgaakaa| cAritrasArakI. granthakA anuvAda hai| saMvat 1824 meM banA hai| vacanikA saM0 1871 meN| zlokasaMkhyA lagabhaga 7500 hai / jinaguNavilAsa, 22 mnrNglaal| ( kannaujake rahanevAle nAgakumAracaritra, ( 1834 ), jIvaMdharacaritra pallIvAla ) / saM0 1857 meM cauvIsI pUjApATha (1835) aura jambUsvAmIcaritra, ye grantha banAyA / kavitA acchI hai / namicandrikA, bhI inhIMke banAya hue haiM / saba padyameM haiN| saptavyasanacaritra aura saptarSipUjA ye grantha bhI kavitA sAdhAraNa hai| inake banAye hue haiN| 13 DAlUrAma / (mAdhavarAjapuranivAsI 23 lAlacanda (sAMgAnerI) / SaTkarmopade-.. agravAla ) / gurUpadezazrAvakAcAra chandovaddha zaratnamAlA (saM01818) varAMgacaritra, vimala(1867), samyaktvaprakAza ( 1871 ) aura nAthapurANa, zikharavilAsa, samyaktvakaumudI, aneka puujaayeN| Agama zataka, aura aneka pUjAgrantha / saba 14 devAdAsa / (khaNDelavAla basavAnivAsI) chndobddh| siddhAntasArasaMgraha vacanikA (1844 ) aura 24 sevaaraamshaah| (jypurnivaasii)| tattvArthasUtrakI vcnikaa| cauvIsI pUjApATha (saM0 1854) aura dharmo15devIdAsa / (dugodaha kelagavA~ jilA padeza chandovaddha / jhAMsI nivAsI) / paramAnandavilAsa chandovaddha 25 kuzalacandra gANa yati / yati ( saM0 1812), pravacanasAra cha0, cidvilAsa- bAlacandrajI khAmagAMva vAloMne ApakA banAyA vacanikA, cauvIsI paatth| huA 'jinavANIsAra' nAmakA 700 hindI 16 sevArAma / ( rAjapUta ) / hanumaccaritra payoMkA grantha bIkAnerake yatiyoMke pAsa dekhA hai| adhyAtmika grantha hai, racanA bhI kahate haiM chandovaddha (1831), zAntinAthapurANa cha0 acchI hai| aura bhaviSyadatacaritra ch| 26 yati motIcanda / ukta yatijIke 17 bhArAmalla / ye pharrukhAbAdake rahanevAle kathanAnusAra ye jodhapuranareza mAnasiMhajIke siMgaI parazurAmake putra the aura kharauA jAtike sabhAke ratnoM se eka the / inheM mAnasiMha ne the| inhoMne bhiNDa nagarameM raha kara saMvat 1813 / jagadguru bhaTTAraka ' pada pradAna kiyA thA / meM cArudattacaritra bnaayaa| saptavyasanacaritra, dAna- hindIke zreSTha kavi the| kathA, zIlakathA, rAtribhojana kathA ye saba 27 hrjsraay| ye sthAnakavAsI samprachandobaddha grantha bhI inhIMke banAye hue haiN| dAyake the / hindIke acche kavi the / sAdhugu 18 gulAbarAya / zikharavilAsa cha0 saM0 NamAlA, devAdhidevaracanA aura devaracanA nAmake 1842 meM bnaayaa| grantha Apake banAye hue haiM 1 'devAdhideva racanA' For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 1 ] chapa cukA hai / yaha saMvat 1865 meM samApta huA hai| hindI - jainasAhityakA itihAsa / 28 kSamAkalyANa pAThaka / inhoMne saMvat 1850 meM jIvavicAravRttikI racanA kI / sAdhu pratikramaNavidhi, zrAvakapratikramaNavidhi, sumatijinastavana Adi aura bhI kaI grantha inake race hue haiN| pichalA stavana chapa gayA hai| racanA acchI hai| 27. 7 bhaktAmarakathA, 8 ArAdhanAsAra, 9 dharmaparIkSA, 10 yazodharacaritra, 11 yogasAra, 12 pANDavapurANa, 13 samAdhizataka, 14 subhASitaratna saM-doha, 15 AcArasAra, 16 navatattva, 17 gotamacaritra, 18 jambUcaritra, 19 jIvaMdhararitra, 20 bhaviSyadattacaritra, 21 tattvArthasAradIpaka, 22 zrAvakapratikramaNa, 23 svAdhyAyapATha, vividha bhaktiyA~ aura vividhastotra | vijayakIrti - ye nAgaura kI gaddI bhaTTAraka the| inhoMneM saM0 1820 meM zreNikacaritra chandovaddhakI racanA kI hai| bIsavIM zatAbdI | 1 sadAsukha / isa zatAbdI ke purAne DhaMgake lekhakoM meM sadAsukhajI bahuta prasiddha haiM / inakA ratnakaraNDa zrAvakAcAra bahuta bar3A lagabhaga 15-16 hajAra zloka pramANa gayagrantha hai / jainasamAjameM isakA bahuta adhika pracAra hai| do bAra chapa cukA hai| eka Der3a sau zlokake isI nAmake mUla graMthakA yaha vizAla bhASya hai / eka prakArase ise svataMtra grantha kahanA cAhie / inakA dUsarA grantha arthaprakAzikA hai| yaha bhI lagabhaga utanA hI bar3A hai / yaha tatvArthasUtrakA bhASya hai / . gadyameM hai / bhagavatI ArAdhanA kI TIkA bhI Apane likhI hai jo 20 hajAra hogii| yaha vikrama saMvat 1908 meM banI hai / banArasIkRta nATaka samayasAkI TIkA, nityapUjATIkA aura akalaMkA kI TIkA bhI ApakI banAI huI hai / 2 pannAlAla caudharI / saMskRta granthoMke ye bar3ebhArI anuvAdaka hue haiN| inhoMne 35 granthoMkI vacanikAyeM ( gadyAnuvAda) likhI haiM jo prAyaH saba hI upalabdha haiM: - 1 vasunaMdizrAvakAcAra, 2 subhASitArNava, 3 praznottara zrAvakAcAra, 4 5 muni AtmArAma / ye zvetAmbara sampradAyajinadattacaritra, 5 tattvArthasAra, 6 sadbhASitAvalI, ke bahuta hI prasiddha vidvAn hue haiM / inakA jIvana 3 bhAgacandra / ye IsAgar3ha ( gvAliyara ) ke rahanevAle osavAla the, para digambarasampradAya ke anuyAyI the / bahuta acche vidvAna the / saMskRta aura bhASA donoMke kavi the / jJAnasUryodaya, upadezasiddhAntaratnamAlA ( SaSTizataprakaraNa ), amitagatizrAvakAcAra, pramANaparIkSA ( nyAya), aura neminAthapurANa, itane granthoMkI Apane gadyaTIkAyeM likhI haiM jo prAyaH upalabdha haiM / ApakI kaI racanAyeM saMskRtameM bhI haiN| Apake padamajanoMkA saMgraha chapa cukA hai| cha kavitA hai / 4 daulatarAma / ye sAsanInivAsI pallIvAla the / sunate haiM, chIpIkA kAma karate the; parantu bahuta acche vidvAna the / gommaTasAra siddhAnta ke acche marmajJa samajhe jAte the / ApakA banAyA huA eka chahaDhAlA nAmakA sundara payagrantha hai, jo kamase kama 7-8 bAra chapa cukA hai| jainapAThazAlAoMmeM pAThyapustaka hai / isameM jainadharmakA sAra bharA huA hai / sarvathA svataMtra hai / isake sivAya Apake banAye hue bahutase pada aura stavana hai jinameMse lagabhaga 125 kA saMgraha prakAzita ho cukA hai| cAra bAra chapa cukA hai| padaracanA bhASA aura bhAva donoMkI dRSTi acchI hai / For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 caritra sarasvatImeM nikala cukA hai / zAyada inake bAda isa sampradAya meM koI aisA udbhaTa vidvAn - nahIM huA / inakA janma vi0 saM0 1893 ke lagabhaga huA thA aura dehotsarga 1953 meM / ApakI janmabhUmi paMjAba thI / pAzcAtyadezoMtaka ApakI khyAti thI / Apake ziSya zrIyuta vIracanda rAghavajI gAMdhI bI. e. bairisTara eTa lA, cikAgo ( amerikA ) kI dharmamahAsabhA meM gaye the| unhoMne vahA~ ApakI bahuta hI pratiSThA bar3hAI thI / ApakI ' cikAgo - praznottara' nAmakI pustaka usI samaya ke praznottaroM kI hai / Apane apanI sArI racanA hindImeM kI hai Apake kaI bar3e bar3e grantha haiM / unameM jainatattvAdarza, tattvanirNayaprasAda, aura ajJAnatimirabhAskara mukhya | Apa svAmI dayAnandake DhaMgake vidvAna the / khaNDana maNDanase Apako bahuta prema rahA hai| anya dharmoM aura sampradAyoM para Apane bahuta AkramaNa kiye haiM / ApakI bhASA meM kucha paMjAbIpana milA huA hai, para vaha samajhameM acchI taraha AtI hai| zvetAmbara sampradAyameM ApakI smRtikI rakSA ke lie bahuta prayatna kiye gaye haiM / kaI sabhAyeM Apake nAmase cala rahI haiM aura kaI - mAsikapatra aura granthamAlAyeM bhI Apake smaraNArtha nikalatI haiM / Apake prAyaH sabhI grantha chapakara prakAzita ho cuke haiM / unakA pracAra khUba hai| 1 1 jainahitaiSI - 6 yati zrIpAlacandra / ye yati bIkAnerake rahanevAle the| suyogya the| kaI varSoMtaka anavarata parizrama karake Apane 'jaina sampradAya zikSA ' nImakA grantha banAyA thA / yaha grantha AdhA bhI na chapa pAyA thA ki ApakA dehAnta ho gayA / Apake granthako aba nirNayasAgara presake mAlika cAra rupayemeM becate haiN| bolacA - lakI zuddha hindImeM isakI racanA huI hai / isameM vividha viSayoMkA saMgraha hai / yatijIkA dehAnta ' hue kevala 7-8 varSa hue haiM I [ bhAga 13 7 caMpArAma / ( pATananivAsI ) / gautamaparIkSA ( saM0 1996), vasunandizrAvakAcAra, carcAsAgara, yogasAra / ye saba grantha gadyameM haiM / 8 chatrapati / ( padmAvatIpuravAra ) / dvAdazAnuprekSA ( 1907 ) manamodanapaMcaza ( 1916 ), udyamaprakAza ( 1922), zikSApra dhAna / ye saba grantha payameM haiM / ye acche kavi mAlUma hote haiM / inakI manamodanapaMcazatI chapakara prakAzita ho rahI hai / 9 jauharIlAla zAha | padmanandi paMcaviMzatikAkI vacanikA ( 1915 ) / 10 nandarAma / yogasAravacanikA (saM0 1904), yazodharacaritra cha0 aura trailokyasAra pUjA / gayameM sukamAlacaritra, mahIpAlacaritra, samAdhitaMtra, 11 nAthUlAla dosI / ( jayapura nivAsI) / aura payameM darzanasAra, paramAtmAprakAza, siddhapriyastotra, ratnakaraNDa zrAvakAcAra | bodhaka ( vizAlagrantha ), uttarapurANa vacanikA 12 pannAlAla ( dUnIvAle ) / vidvajjanaaura aneka pUjApATha | 13 pArasadAsa / ( jayapura nivAsI ) / pArasavilAsa ( cha0 ), jJAnasUryodaya aura sAra - caturviMzatikAkI vacanikA / 14 phatehalAla / (jayapurI ) / vivAhapaddhati, dazAvatAranATaka, rAjavArtikAlaMkAra, ratnakaraNDa, nyAyadIpikA aura tattvArtha sUtrakI, vacanikAyeM / 15 baktAbaramala - ratanalAla / (dillInivAsI ) / jinadattacaritra, neminAthapurANa, caMndraprabhapurANa, bhaviSyadatta caritra, prItiMkaracaritra, prayunacaritra, vratakathAkoza Adi chandobaddha grantha / 16 mannAlAla bainAr3A / pradyumnaca vacanikA ( 1916 ) / For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 1 ] 17 mahAcandra / mahApurANa saMskRta - prAkRta aura bhASA meM, sAmAyikapATha, phuTakara saMskRta aura bhASA ke pada / hindI - jaina sAhityakA itihAsa / 18 mihira candra / ye sunapata (dillI) ke rahanevAle the| saMskRta aura phArasIke acche vidvAn the / Apane sajjanacittavallabha kAvyakI saMskRta TIkA aura hindI padyAnuvAda banAyA hai jo chapa cukA hai / kavitA acchI hai| zekha sAdI ke suprasiddha kAvyadvaya gulistAM aura bostAMkA hindI anuvAda bhI ApakA kiyA huA hai jo eka bAra chapa cukA hai / sunate haiM, aura bhI ApakI kaI hindI racanAyeM haiM / 19 hIrAcandra amolaka / ye phalaTaNa jilA satArAke rahanevAle hUMbar3a vaizya the / ApakI mAtRbhASA hindI na thI to bhI Apane hindImeM aneka acche pada banAye haiM jo chapa cuke paMcapUjA bhI ApakI banAI huI hai / / 20 zivacandra ( dillIvAle bhaTTAraka ke ziSya ) / nItivAkyAmRta, praznottara zrAvakA - cAra aura tattvArthasUtrakI vacanikAyeM / 21 zivajIlAla ( jayapuranivAsI ) / ratnakaraNDa, carcAsaMgraha, bodhasAra, darzanasAra, adhyAtmataraMgiNI Adi aneka granthoMkI vacani. kAyeM aura terahapaMthakhaNDana / 22 svarUpacand / madanaparAjayavacanikA, trailokyasAra cha0 Adi / vartamAna samaya ke paralokagata lekhaka / 1 rAjA zivaprasAda sitAre hinda | ye mahAzaya saM0 1880 meM utpanna hue aura 1952 meM inakA svargavAsa huA / zvetAmbara jaina sampradAya ke Apa anuyAyI the / Apa zikSA vibhAga ke ucca karmacArI the aura rAjA tathA sIAI. I. kI upAdhiyoMse vibhUSita the / vartamAna khar3I hindIke Apa janmadAtA samajhe jAte haiM / 29 bhAratendu bAbU harizcandrajI Apako apanA guru mAnate the / unhoMne apanA mudrArAkSasa nATaka Apako hI samarpita kiyA thA / Apa hindIke bar3e pakSapAtI the| ApakI hI dayAse zikSAvibhAgase hindI kA darzanikAlA hotA hotA raha gayA / zikSAvibhAgake lie Apane hindIkI aneka pustakeM likhI haiM / unameM itihAsa timiranAzaka bahuta prasiddha hai / Apake dhArmika vicAra bahuta svataMtra the / jainasamAjako ApakA abhimAna hai / 2 bAbU ratanacandra vakIla | Apa ilAhAbAda ke rahanevAle khaNDelavAla jaina the| bI. e. ela ela. bI. aura vakIla the / abhI kucha hI varSo pahale ApakA svargavAsa huA hai / Apa hindI ke acche lekhaka the / ApakA nUtanacaritra prayAgake iMDiyana presane prakAzita kiyA hai / nyAyasabhA nATaka, bhramajAlanATaka, cAturthArNava, vIranArAyaNa, indirA, hindI-urdUnATaka, Adi kaI grantha Apake banAye hue haiM jo prakAzita ho cuke haiM / ' bhramajAla ' Adi a~garejIse anuvAdita haiM, kucha svataMtra haiM aura kucha AdhAra lekara likhe gaye haiM / 3. bAbU jainendrakizora / Apa Arake eka jamIMdAra the| agravAla jaina the| ArAkI nAgarIpracAriNI sabhA aura praNetRsamAlocaka sabhA ke utsAhI kAryakartA the | hindIke sulekhaka aura sukavi the / ApakI banAI huI khagolavijJAna, kamalAvatI, manoramA upanyAsa Adi kaI pustakeM chapa cukI haiN| jainakathAoMke AdhArase Apane kaI nATaka aura prahasana likhe the jinameM se ' somAsatI' vyaMkaTezvara presase prakAzita ho cukA hai, zeSa saba amudrita haiM / Apane kaI varSAtaka hindI jainagajaTakA sampAdana kiyA thA / koI 6-7 varSa hue, ApakA dehAnta ho gayA For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 jainahitaiSI [ bhAga 13 ApakA jIvanacarita ArekI nAgarIhitaiSiNI the / payameM Apane lAvaniyA~ bahuta banAI haiM, patrikAmeM nikala cukA hai| jinameMse kucha 'jJAnAnandaratnAkara' ke nAmase 4 mi0 jaina vaidya / mi0 jaina vaidyakA __ chapI haiM / gadyameM Apane jaina prathama-dvitIya-tRtIya.' nAma javAhiralAla thaa| Apa khaNDelavAla jaina the| pa 1 caturtha pustaka aura hindIkI pahalI dUsarI-tIsarI "vaida' ApakA gotra thaa| ApakA janma saMvat / - Adi aneka pustakeM likhI haiM / kaI pustakoM1937 meM huA thA / Apane aMgarejI to kI TIkAyeM aura payAnuvAda bhI Apane kiye haiN| myATrika taka hI par3hI thI, para vidyAbhirucike Apa pustakaprakAzaka the| saikar3oM choTI bar3I kAraNa usameM unnati acchI kara lI thii| rAyala ! pustakeM Apane chapAI thIM / Apake vicAra sudhAeziyATika susAyaTI aura thiyosophikala rakoMke DhaMgake the, isa kAraNa sarva sAdhAraNase susAyaTIke Apa membara the / baMgalA urdU, marAThI bhA " ApakI bahuta hI kama banatI thI / jaina kathAaura gujarAtI bhI Apa jAnate the / hindIke granthoMkI asaMbhava bAtoM para ApakI azraddhA thI bar3e hI rasika the aura nAgarIke pracArakA sadeva aura jainabhUgolake siddhAntoMkA Apa virodha kiyA yatna kiyA karate the| Apane hindIke kaI patra karate the| isa viSayameM usa samaya Apane lAho. nikAle, para ve cala nahIM ske| ApakA sabase rakI 'jainapatrikA ' meM kucha lekha bhI prakAzita 'nAmI patra 'samAlocaka' niklaa| use Apane karAye the| Apake putra bAbU nandakizorajI cAra sAlataka bar3e parizrama aura arthavyayase bI e. asisTeMTa sarjana haiM / unhoMne Apake calAyA / isase ApakI hindI saMsArameM bar3I pustakAlayakI tamAma pustakeM kaTamIkI jainapAThakhyAti huI / isa patrameM bar3e hI mArkeke lekha zAlAko de DAlI haiN| nikalate the| chAtrAvasthAmeM inhoMne kamalamohinI- vartamAna lekhaka / bha~varasiMha nATaka, vyAkhyAnaprabodhaka aura jJAnavarNamAlA nAmaka tIna pustakeM likhI thIM / nAgarI bAbU sUrajabhAnajI / Apa devabanda jilA pracAriNIsabhAke ye bar3e sahAyaka the / inhoMne sahAranapuraka - sahAranapurake rahanevAle agravAla jaina haiM / vakIla jayapurameM eka 'nAgarI bhavana' nAmaka pustakAlaya haiN| lagabhaga 20-22 varSase Apa hindIkI sevA kholA thA, jo abataka acchI dazAmeM hai| Apane kara rahe haiM / jainasamAjameM naI jAgRti utpanna 'saMskRta kavipaMcaka' Adi hindIke kaI acche karanevAloMmeMse Apa eka haiM / jisasamaya sArA grantha apane kharcase prakAzita kiye the| ApakI jainasamAja jainagranthoMke chapAnekA virodhI thA, mRtyu saMvat 1966 meM ho gii| usasamaya Apane bar3e sAhasake sAtha isa kAmako uThAyA aura haratarahake kaSTa uThAkara jArI muzI nAthUrAmajI lamecU / ye karahala rakkhA / Apa apanI dhunake bar3e pakke haiM / hindI 'jilA mainapurIke rahanevAle the, para pIche kaTanI jainagajaTake janmadAtA Apa hI haiM / Apane kaI mur3avArAmeM A rahe the / koI dazavarSa hue jaba varSataka use sAptAhika rUpameM binA kisIkI ApakI mRtyu ho gaI / chApeke pracArakoMmeM A- madadake calAyA / isake bAda do mAsikapatra 'pabhI eka ague the| isake kAraNa Apane bhI khUba Apane aura nikAle jo kucha varSa calakara banda gAliyA~ sunI, apamAna sahana kiyA aura mAra hogye| dravyasaMgraha, puruSArthasiddhayupAya, paramAtmataka khAI ! Apa gadya aura padya donoM likhate prakAza Adi kaI granthoMke hindI anuvAda For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka1] hindI-jainasAhityakA itihAsa / Apake likhe hue haiN| hindIkI sarvopayogI pustakeM milI huI haiN| Apa bar3e svArthatyAgI haiN| morenAkA bhI Apane kaI likhI haiM / ApakI 'byAhI bahU' jainasiddhAntavidyAlaya-jisameM koI hajAra rupayA nAmakI choTIsI pustaka abhI hAla hI prakAzita mAsika kharca hotA hai-ApahIke parizrama aura huI hai / 'manamohinI' nAmakA svataMtra upanyAsa svArthatyAgase cala rahA hai / Apake dvArA mI ApakA likhA huA hai / ApakI 'jJAnasUryo- jainasamAjameM nyAya aura karmasiddhAntake jAnanevAle daya' nAmakI pustaka bahuta acchI hai jo pahale bIsoM vidvAn taiyAra hue haiM aura ho rahe haiN| urdUmeM likhI gaI thii| isa samaya Apa vakAlatakA bambaIkA 'jainamitra' jo aba sAptAhika hogayA. kAma chor3akara jaina-samAjakI sevA kiyA karate hai, sabase pahale ApahIne nikAlA thaa| isakA haiN| ApakI avasthA 50 varSake lagabhaga hogii| sampAdana Apa 6-7 varSataka karate rahe haiN| Apa khAsI hindI likhate haiN| suzIlA upanyAsa, paM0 pannAlAlajI vAkalIvAla / Apa jainasiddhAntadarpaNa, aura jainAsaddhAnta-pravezikA ye sujAnagar3ha jilA bIkAnerake rahanevAle khaNDelavAla tIna hindIke grantha Apake race hae haiN| pichalI jaina haiM / jainasamAjameM granthoMke chapAne aura pracAra pastakakA jainasamAjameM khaba pracAra hai / isa samaya karanevAloMmeM Apa agraNI haiM / Apa bhI koI ApakI avasthA 48 varSake lagabhaga hogii| bIsa varSase kevala yahI kAma kara rahe haiM / bambaIke morenAmeM ApakI Ar3hatakI dUkAna hai| jainagrantharatnAkara kAryAlayakI jar3a jamAnevAle Apa hI haiM / kAzIkI syAdvAdapAThazAlAkI bAbU jugalakizorajI / Apa devabanda sthApanA karanemeM bhI ApakA hAtha thA |aap bar3e jilA sahAranapurameM rahate haiM / agravAla jaina haiN| svArthatyAgI haiM / jainahitaiSI patrake janmadAtA bhI mukhtArIkA kAma chor3akara aba kevala sAhityaApa hI haiM / ise zurUmeM Apane kaI bAra nikAlA sevA karate haiM / abhI ApakI umra 40 varSase aura kaI varSataka calAyA thaa| dharmaparIkSAkA kama hai / jaina-sAhityake bar3e nAmI samAlocaka anuvAda, ratnakaraMDa, dravyasaMgraha, aura tattvArtha- haiN| abhI abhI Apane cAra pA~ca jaina granthoMkI sUtrakI chAtropayogI TIkAyeM, jainabAlabodhaka, vistRta samAlocanAyeM likhakara jainasamAjameM eka strIzikSA Adi jainadharmakI pustakoMke sivAya halacala macA dI hai| bar3e hI parizramazIla hindIkI sarvopayogI pustakeM bhI Apane kaI likhI lekhaka haiM / jainadharmasambandhI itihAsa para bhI haiN| Ajakala Apa kalakattese 'sanAtana jainagrantha- Apa bahuta kucha likhA karate haiM / Age Apase mAlA' nAmaka saMskRta granthoMkI sIrIja nikAla jainasAhityakAbahuta upakAra honekI saMbhAvanA rahe haiM / isa samaya ApakI umra lagabhaga 48 hai| Apa kaI varSataka sAptAhika jainagajaTakA varSakI hogii| sampAdana kara cuke haiM / AryamatalIlA, pUjAdhipaM. gopAladAsajI baraiyA / Apa Agareke ra kAramImAMsA, vivAhakA uddezya Adi kaI acchI rahanevAle haiM aura baraiyA ApakI jAti hai / acchI pustakaM ApakI likhI huI haiN| Ajakala morenA (gvAliyara ) meM rahate haiN| paM0 arjunalAlajI setthii| Apa jayapurake digambarasampradAyake dhuraMdhara vidvAnoMmeM ApakI rahanevAle khaNDelavAla jaina haiM / bI. e. haiN| gaNanA hai / nyAyavAcaspati, vAdigajakesarI, kisI rAjanItika aparAdhake sandehameM Apa koI syAdvAdavAridhi Adi kaI padaviyA~ Apako tIna varSase kaida haiM / Apa hindIke parama premI For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [bhAga 13 aura dezabhakta haiN| jayapurakI jainazikSApracAraka likhI haiM / gata varSase Apa eka 'jAtiprabodhaka' samiti aura varddhamAnavidyAlaya ye do saMsthAyeM nAmakA mAsikapatra nikAlane lage haiN| ApahIne apane asIma parizrama aura svArthatyAgake mi0 vADIlAla motIlAla shaah| Apa balase sthApita kI thIM / jainasamAjameM hindIkI ahamadAbAdake rahanevAle zrImAla jaina haiM aura pratiSThAke lie Apane bahuta udyoga kiyA hai| gujarAtIke pramAvazAlI patra jainahitecchuke Apane mahendrakumAra nATaka Adi do tIna hindI sampAdaka haiM / gujarAtIke Apa labdhapratiSTha lekhaka pustakeM bhI likhI haiN| haiN| hindI ApakI mAtRbhASA nahIM hai, to bhI Apa apane hindIbhASI bhAiyoMke lie kucha lAlA muMzIlAlajI / Apa agravAla jana na kucha likhA hI karate haiN| Apake jainasamAcAhaiM, grejyueTa haiM aura saMskRtake ema. e. hai / pahale rapatra meM hindIke lagabhaga Adhe lekha rahate the| lAhaurake kisI kAlejameM prophesara the / isa hindIse Apako bahuta hI prema hai| abhI thoDe samaya penzanara haiM aura lAhaurameM hI rahate haiM / Apa hI dina pahale jhAlarApATanameM jo 'rAjapUtAnA urdU aura hindI donoM bhASAoMke lekhaka haiN| hindI-sAhitya-samitikI sthApanA huI hai aura hindImeM ApakI likhI huI kaI acchI acchI jisameM lagabhaga 10-11 hajArakA candA kevala pustakeM haiM-1 daridratAse zreya, 2 kahAniyoMkI jaina sajjanoMne diyA hai, vaha Apake hI udyogakA pustaka,3 zIla aura bhAvanA, 4 zIlasUtra, 5 phala hai| Apane usameM svayaM apanI gA~Thase do chAtroMko upadeza Adi / saMskRtake bhI Apa hajAra rupayekI rakama dI hai / isa samitikA acche vidvAn haiM, isa lie Apane kSatracUDAmaNi kAma Apake hI hAthameM hai| isake dvArA bahuta hI kAvyakA hindI anuvAda likhA hai aura paMjAbake jaldI acche acche grantha lAgatake mUlya para zikSA-vibhAgake lie saMskRtakI cAra pustakeM prakAzita hoNge| likha dI haiM / uttarAdhyayana sUtrakA bhI Apane bAbU supArzvadAsajI gupta / Apa ArAke hindI anuvAda kiyA hai / ApakA svAsthya rahanevAle agravAla jaina haiN| ema. e. ke vidyArthI acchA nahIM rahatA hai, vRddhAvasthA hai, to bhI Apa haiN| hindI likhanekA Apako bahuta utsAha hai| hindImeM kucha na kucha likhA hI karate haiN| likhate bhI acchA haiM / sarasvatImeM prAyaH likhA bAbU dayAcandajI goyalIya / Apa karate haiN| abhI Apane eka 'pArlameMTa' nAmakA agravAla jaina haiM aura bI. e. haiM / isa samaya lagabhaga 400 pRSThakA grantha likhA hai, jo lakhanaUke kAlIcaraNa hAIskUlameM mAsTara haiN| zIghra hI prakAzita honevAlA hai| hindIkI sevAkA Apako bahuta hI utsAha hai| dAbU motiilaaljii| Apa AgaremeM skUla acchI hindI likhate haiM / hindI-grantharatnAkara- mAsTara haiN| pallIvAla jaina haiN| bI. e. haiM / Apane kAryAlaya dvArA ApakI 1 mitavyayatA, 2 smAilsake 'selpha helpa' kI chAyA lekara 'svAvayuvAoMko upadeza, 3 zAntivaibhava, 4 acchI lambana' nAmakA grantha likhA hai, jo bahuta AdateM DAlanekI zikSA, 5 caritragaThana aura pasanda kiyA gayA hai| indaurakI holakarsa hindI manobala, 5 pitAke upadeza, 6 abrAhama liMkana kameTIne isase prasanna hokara Apako paritoSika Adi kaI pustakeM prakAzita ho cukI haiN| diyA hai / kavitA bhI acchI likhate haiM / Age jainadharmakI bhI Apane kaI choTI choTI pustakeM Apake dvArA hindIkI bahuta kucha sevA hogii| For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 1] hindI-jainasAhityakA itihaas| 33 bAbU veNIprasAdajI / Apa bAbU motI- adhyavasAya aura parizramase cala rahI hai| Apake hI lAlajIke bhAI haiM / abhI ema. e. ke vidyArthI prayatnase maMDalI kaI nAmI nAmI granthoMke prakAzita haiN| hindI bar3I acchI likhate haiN| sarasvatI karanemeM samartha huI hai| jIvadayA, sukhAnandamanoramA AdipatroMmeM Apake kaI pratibhAparicAyaka lekha nATaka Adi kaI pustakeM Apane chAtrAvasthAmeM prakAzita hue haiM / Age Apase hindIkI bahuta likhI haiN| hindIkA Apake dvArA bahuta upakAra kucha sevA honekI AzA hai| huA hai aura hogaa| brahmacArI zItalaprasAdajI / Apa lakhana- bAbU knhaiyaalaaljii| Apa zrImAla jaina Uke rahanevAle agravAla jaina haiM / 7-8 varSase haiN| bharataparakI palTanameM heDakArka haiM / Apane Apa gRhatyAgI hogaye haiN| bambaIke jainamitrakA 'aMjanAsandarI' nAmakA eka nATaka likhA hai sampAdana ina dinoM Apa hI karate haiM / gRhasthadharma, jise vyeMkaTezvara presane prakAzita kiyA hai| chahaDhAlAkI TIkA, niyamasArakI TIkA, anubha- nATaka svataMtra hai aura acchA hai| Apane sunate haiM vAnanda Adi kaI jainadharmasambandhI grantha Apake aura bhI kaI pustakeM likhI haiM, para hama unase parilikhe hue haiN| Apa jainasamAjakI niHsvArtha bhAvase cita nhiiN| anavarata sevA kara rahe haiN| paM0 udayalAlajI kaashliivaal| Apa muni jinavijayajI / Apa zvetAmbara khaNDelavAla jaina haiN| satyavAdI nAmaka patrakA sampradAyake sAdhu haiM / bahuta acche vidvAna haiN| ' na! Apa do varSataka sampAdana karate rahe haiN| jainadhaApakA aitihAsika jJAna bahuta bar3hA car3hA hai| maike kaI saMskRta granthoMkA Apane anuvAda kiyA pATanaAdike pustakabhaNDAroMke granthoMse Apa hai| Apa acchI hindI likhate haiM / isa samaya savizeSa paricita haiN| hindI aura gujarAtI donoM Apa bambaImeM rahate haiM / hindIjainasAhityaprasAbhASAoMke lekhaka haiM, aura majA yaha ki dAnA raka kAryAlayake mAlikoMmeM haiN| isa varSa Apane bhASAoMmeM Apa mAtRbhASAke samAna zuddha likha 'hindI-gauravagranthamAlA' nAmakI sIrIja nikAsakate haiN| vijJapti-triveNI, kRpArasa-koza, praza- lanakA prAraMbha kiyA hai| stisaMgraha Adi kaI saMskRta granthoMkA sampAdana Apane kiyA hai aura baDI yogyatAse kiyA hai| paM0 darayAvasiMhajI sodhiyaa| Apa gaDhAina granthoMkI Apane bahuta baDI baDI vistata koThA jilA sAgarake rahanevAle haiN| Ajakala bhUmikAyeM hindImeM hI likhI haiM jo itihAsapara indaurameM rahate haiN| hindImeM Apane kRSividyA, apUrva prakAza DAlatI haiM / jainadharmake bhI Apa hindI vyAkaraNa, kahAvatakalpadruma Adi kaI acche marmajJa haiM / Apake lekha sarasvatI Adi pustakeM likhI haiN| abhI lagabhaga eka varSa pahale aneka patroMmeM prakAzita huA karate haiN| Apane 'zrAvakadharmasaMgraha' nAmaka jainagrantha likha _ bAbU maannikcndjii| Apa porabAr3a haiM kara prakAzita karAyA hai| aura bI. ela ela.bI. haiM / khaMDavameM vakAlata karate bAbU khUbacandajI sodhiyA / Apa paM0 haiN| chAtrAvasthAse hI Apako hindI likhanekA darayAvasiMhajI sodhiyAke putra haiN| bI. e. tathA zauka hai / Apa kucha samaya taka prayAgake ela. TI. haiM aura hindIke honahAra lekhaka haiN| amyudayake sahakArI sampAdaka raha cuke haiN| abhI Apane helpsake nibandhoMkA anuvAda khaMDavekI hindIgranthaprasAraka maNDalI Apake hI ' saphalagRhastha ' ke nAmase likhA hai aura For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [bhAga 13 prakAzita karAyA hai| Apa aura bhI kaI acchI yati bAlacandrAcAryajI / Apa sAmagA~va acchI pustakeM likha rahe haiN| . (barAra) meM rahate haiN| zvetAmbara yati haiM / ili__ bAbU nihAlakaraNajI seThI ema. esa hAsake jAnakAra haiN| Apako bhI khaNDana maNDana sI. / Apa kAzIke hindU vizvavidyAlayameM bahuta priya hai / Apane jagakartatvamImAMsA, prophesara haiN| khaNDelavAla jaina haiN| jainahitaiSI, mAnavakartavya Adi kaI hindI pustakeM likhI haiN| vijJAna Adi patroMmeM Apake hindIke kaI lekha Apane hamako isa lekhake likhanemeM bhI bahuta prakAzita hue haiN| hindIse Apako atizaya prema kucha sahAyatA dI hai / hai| Apa isa samaya eka vijJAnasambandhI grantha muni maannikjii| Apa zvetAmbara sAdhu likha rahe haiN| haiN| ApakI mAtRbhASA zAyada gujarAtI hai, paM0 vaMzIdharajI zAstrI / Apa solApurakI para / ra para hindI bhI Apa likha sakate haiM aura hindIse jainapAThazAlAmeM adhyApaka haiM / saMskRtake acche / " Apako bahuta prema hai / hindIke Apane meraTha vidvAna haiN| aSTasahasrI, prameyakamalamArtaNDa Adi / 19 jilemeM kaI sArvajanika pustakAlaya khulavAye haiN| aneka granthoMkA Apane sampAdana aura saMzodhana samAdhitaMtra, kalpasUtra, Adi kaI pustakoMke kiyA hai| hindImeM AtmAnuzAsanakA anuvAda zita karAye haiN| Apane hindI anuvAda bhI kiye haiM aura prakAApane likhA hai / jainagajaTake sahakArI ' ___ bAbU sukhasampatirAyajI bhaNDArI / sampAdakakA kAma bhI Apane kucha samaya taka Apa zvetAmbarasampradAyake osavAla haiN| isa samaya kiyA hai| indaurake 'malhAri mArtaNDa vijaya' ke sampAdaka paM0 khUbacandajI zAstrI / Apa vaMzI- haiN| isake pahale hindIke aura bhI kaI patroMkA dharajIke bhAI haiN| Ajakala satyavAdIkA sampA- sampAdana Apa kara cuke haiN| mahAtmA buddhadeva, dAna karate haiM / hindI acchI likhate haiN| svargIya jIvana, unnati, Adi kaI pustake ApakI gommaTasAra jIvakANDa, nyAyadIpikA aura likhI huI haiN| mahAvIracarita kAvyakA Apane hindI anuvAda bAbU sUrajamalajI / ApakI jAti lamecU kiyA hai| hai| harademeM ApakA ghara hai / isa samaya indaurameM -- muni zAntivijayajI / Apa zvetAmbara rahate haiN| pahale Apa jainamitraka sahakArI sampAsampradAya ke sAdhu haiM / mAnavadharmasaMhitA, jainatIrtha daka raha cuke haiM / Aja kala jainaprabhAtakA mAiDa, upadezadarpaNa Adi kaI pustakeM Apane sampAdana karate haiN| jaina itihAsa, payurSaNaparva likhI haiM / khaNDana maNDana Apako bahuta priya Adi kaI pustake Apa likha cuke haiN| hai / ApakI bhASA umizrita hotI hai| bAbU kRSNalAlajI varmA / jayapurakI jaina__lAlA nyAmatasiMhajI / Apa hisArake zikSApracAraka samitike Apa vidyArthI haiN| rahanevAle agravAla haiN| isa samaya jainasamAjameM rAjapUta jaina haiM / isa samaya bambaImeM rahakara 'jainasaMsAra' kA sampAdana karate haiN| campA, Apake thiyeTrikala gAnoMkI dhUma hai| isa prakArakI rAjapathakA pathika, dalajItasiMha nATaka Adi Apa eka darjanase adhika pustakeM banA cuke haiN| kaI pustakeM apane likhI haiN| dara asalameM Apake koI koI pada bahuta acche paM0 lAlArAmajI / padmAvatIpuravAra haiN| hote haiN| saMskRtake acche paNDita haiM / indaurake jaina For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 aGka1] bhaagyck| hAIskUlameM adhyApaka haiM / hindI acchI likhate bhaagyckr| haiN| Apane sAgaradharmAmRta aura AdipurANa ina do granthoMke hindI anuvAda kiye haiM / pichalA grantha bahuta bar3A hai| [le., paM. vrajanandanaprasAda mizra aura bAbU zaMkaralAlajI / Apa murAdAbAdake paM0 raghunandanaprasAda mizra / ] rahanevAle khaNDelavAlajAtIya haiN| acche vaidya haiM / do tIna varSase 'vaiya' nAmaka hindI mAsika .. prathama pricched| patrakA sampAdana karate haiM / vaidyake lekha acche jaba rAmezvara zarmA pacIsa varSake hue taba hote haiM / Apane kaI vaidyaka-grantha bhI likhe haiN| "unake pitA cala bse| unako apane pitA___ isa nibandhake lekhaka dvArA pahale pA~ca se bar3A prema thaa| unake pitAne marate samaya jo chaha varSa taka jainamitrakA sampAdana huA aura kucha bhI chor3A thA, usa sabako unhoMne pitAke aba lagabhaga sAta varSase jainahitaiSIkA sampAdana ho zrAddhahImeM lagA ddaalaa| pitAko svarga milanekI rahA hai| nIce likhI racanAoMke sivAya bahutase icchAse unhoMne ve sabhI kAma kiye jo unheM jainagranthoM aura sArvajanika hindI granthoMkA bhI logoMne batalAye / kriyA samApta ho jAnepara jaba isane sampAdana-saMzodhana Adi kiyA haiM:- nAte rizteke loga apane apane gharoM ko lauTa 1 vidvadratnamAlA prathama aura dvitIyabhAga gaye, taba kahIM rAmezvarako jAna par3A ki maiM chUchA (itihaas)| . raha gayA / gharavAloMko khilAnA pahinAnA taka 2 digambarajainagranthakartA aura unake grantha / kaThina hogyaa| unake gharameM eka dina unheM, unakI 3 bhaTTAraka-mImAMsA (AlocanAtmaka nibndh)| jabAna strI aura tIna varSake bAlaka Anandadulora4 banArasIdAsajIkA jiivncrit| / sabahIko bhUkhe rahane par3A / bAlaka bhojanake 5 karnATaka-jaina-kavi (itihaas)| lie rone lagA aura baccekA ronA dekhakara rAme6 bhaktAmarastotrakA padyAnuvAda aura anvyaarth| zvara zarmAkI strI pArvatI bhI ro pdd'ii| rAmezvara , 7 viSApahArakA padyAnuvAda / kucha khAneke sAmAnakA saMgraha karaneko gharase bAhara 8 upamitibhavaprapaMcAkathAke do bhAga ( saMskR* gaye hue the; jaba ve niSphala ceSTA karake khAlI hAtha .. tase anuvaadit)| lauTa Aye to unhoMne mA-beTA donoMko bAhara 9 puruSArthasiddhupAyakI hindiibhaassaattiikaa|| dvAra para khar3e pratIkSA karatehue dekhA / daravAjese 10 jJAnasUryodayanATaka ( saMskRtase anu0)| kucha hI dUra para brAhmaNa bhojanakI pattaleM 11 prANapriya kAvya aura (saMskRtase ) / miTTIke jala pIneke pAtroMkA Dhera lagA huA thA, 12 sajjanacittavallabha kAvya , 13 puNyAsravakathAkoza jinameM ki gA~vake kutte bhojana khoja rahe the| , 14 dhartAkhyAna ( gajarAtIse anavAdita ) / / bAlaka becArA udharahIko ekaTaka dekha rahA 15 caracAzatakakI ttiikaa| thaa| rAmezvarako dekhate hI bAlaka unake pAsako 16 jAna sTuArTa milakA jIvanacarita / daur3a AyA aura pUchane lagA "pitA, hamAre 17 pratibhA ( baMgalAse anuvaadit)| lie kyA lAye ?" rAmezvarakI A~khoM meM A~sU 10 phUloMkA gucchA " chalachalA Aye; pArvatIke netroMmeM bhI pAnI bhara 19 diyAtale a~dherA ( mraatthiise)| . aayaa| usane jaba bAlakake mukhako dekhA to A~sU baha nikale-itanehImeM jaba phira usane A~kha For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [bhAga 13 uThAI to patise dRSTi mila gaI jisase donoM kucha paise curAye / piTAremeM tIna rupaye aura ropar3e / bAlakane do eka bAra inakI ora dekhA ATha Aneke paise par3e the| rAmezvarane kevala ATha aura phira antameM vaha bhI rone lgaa| isa prakAra Ane paise hI nikAle / gharavAloMmeMse kisIko bhI tonoM bar3I derataka rote rahe / bAlaka rote rote ceta nahIM huaa| so gyaa| ___ calate calate rAmezvarane socA ki paise to saMdhyA hogaI, rAmezvara uTha khar3e hue aura mile; kintu cAvala aura nona kahA~ milegA ? apane jImeM dRDha pratijJA karake cala par3e / Akhira isa sAmAnakI khojameM ve eka dUsare eka jagaha para unhoMne dekhA ki naye nikale hue gA~vako gye| AsapAsake pA~ca sAta gA~voMmeMse kevala candramAke ujAlemeM eka bAvar3Ike kinAre kaI eka usI gA~vameM eka dUkAna thI / vahA~ pahu~cakara kama avasthAvAle bAbU loga bAlakAr3he aura koTa rAmezvarane dUkAnadArako kaI bAra pukArA; para pahane hue cA~danIse camakate hue svaccha jalameM dUkAnadAra kahIM gayA thA, isalie koI uttara paise pheMka pheMkakara 'chana mana' khela rahe haiN| na milA / hArakara unhoMne dUkAnakA daravAjA unake sAmane hAtha jor3a kara ruddhakaMTha rAmezvarane kholA aura bhItara pahu~cakara vahA~se rAtake gujAre cAra paisekI bhikSA mA~gI / isapara unhoMne kahA- bharake lie dAla cAvala aura nonako nikAlA / " hama apane paise tujhe kyoM de ?" rAmezvarane saba cIjoMko kapar3eke chorameM bA~dhakara ucita kAtara hokara kahA " maiM paisoMke binA apane kuTu- mUlya vahA~ rakha diyA aura isake bAda unhoMne mbake sahita bhUkhoM marA jAtA hU~, aura Apa vahA~se prasthAna kiyaa| rAstebhara unakA jI paisoMko jalameM pheMka rahe haiN|" bAbuoMne uttara DaratA rahA, kintu koI vipatti nahIM AI aura diyA, " hama apane paisoMko cAhe jalameM pheMkeM ve sakuzala ghara jA phuNce| pArvartAne bhojana banAyA yA kucha kareM, tU kauna hai sAle !" yaha kaha aura rAmezvara aura lar3akene khaayaa| pArvatI cukane para eka AdamI ghUsA tAnakara rAmezvarako khA letI to dUsare dinako kucha bhI nahIM bacatA. mAraneko calA / tIra lage hue siMhakI bhA~ti isase usane upavAsa kiyA aura apane hissekA rAmezvara vahA~se haTa gaye aura kucha dUra jAkara bhojana svAmIse chipAkara eka hA~DImeM bAlajImeM socane lage ki maiM to ina bandaroMko eka kake lie dUsare dinako rakha diyA / rAmezvarako eka thappar3a jamA dekara inake paise chIna le sakatA isakA patA nahIM lgaa| thA, taba maiMne chIna hI kyoM na liye ! kSudhAkI dUsare dina pArvatIse salAha karake rAmezvarane jvAlAse unakA dharma aura adharmakA jJAna lopa apanA gA~va chor3a diyA aura parivArasahita hone lagA thaa| vahA~se ve eka aura gA~vameM gaye ve bhAtIpura gA~vako cale gaye / yaha gA~va unake aura eka makAnake pAsa jAkara khar3e ho janmasthAnase do maMjila dUra thA / vahA~ gaye / gharameM saba soye hue jAna par3e / para pahicAne jAnekI koI saMbhAvanA nahIM thI,itanehImeM AnandadulArekA bhUkhA aura kAtara isalie unhoMne socA ki maiM apaneko kSatriya nanhAsA mukha smaraNa AgayA aura pArvatIke batalAkara aura logoMkI bhA~ti zArIrika parironekI yAda AgaI, jisasa unhoMne vicArA ki zrama karake gharavAloMkA peTa pAla sakU~gA / pArvatI' akele dharmako lekara kyA cAdU~gA ! ve usI samaya bolI ki maiM kisI bhale gharAnemeM dAsIvRtti gharameM ghusa gaye aura vahA~ eka piTAremeMse unhoMne kara luuNgii| yaha salAha ThaharA kara unhoMne apane For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 1] bhAgyacakA hI vyartha hai|" gharako becanase pAyehue dhanadvArA eka kuTI nahIM bhejA jAyagA, to jamIMdArako phira daNDabanavAlI aura usameM rahane lge| kintu apari- diyA jAyagA, yA unakI jamIMdArI nikala jAcita hone ke kAraNa unake bhAgyase koI naukarI yagI / isa lie isakI bar3I AvazyakatA hai ki nahIM milii| ve jahA~ jAte the vahIM jamAnata kisI AsAmIko taiyAra karake cAlAna kara diyA mA~gI jAtI thI / ajAna puruSakI jamAnata jAya / jo koI taiyAra hogA, usako bhI kucha kauna de ? apane gharako becakara jo dAma damar3e adhika bhayakI bAta nahIM hai / kyoMki corI lAye the ve prAyaH saba pUre ho cuke the / aisI kevala sAmAnya vartanoMkI hai jisake lie jyAdAse dazAmeM rAmezvarane eka dina gA~vake nAyabase jyAdA mahIne bhara takakI jela ho sakatI hai, apanI dInatAkA hAla kahakara eka sipahagIrIkI adhikakI nhiiN| kisI rojagArake lie vinaukarIkI prArthanA kI / nAyaba bolA, " abhI deza jAnehImeM kabhI kabhI mahIne bharase adhika koI jagaha to khAlI nahIM haikintu isa samaya samaya laga jAtA hai / yaha bhI vaisA hI hisAba hai paisA kamAnekI eka aura sUrata hai| kala tumhArI aura phira videza jAkara eka mahInemeM jitanA strI mere ghara gaI thii| maiMne use bhI vaha bAta bata- dhana kamAyA jA sakatA hai, isameM usase dasagunekA lAI thI; kintu usako sunate hI vaha bigar3a utthii| mIjAna hai / jamIMdArane kahA hai ki jo AsAmI zAyada tuma bhI bigar3a uThoge aura vaha kAma jAneko taiyAra hogA, usako pacAsa rupaye mileNge| hai bhI kaThina / isalie tumako usakA batalAnA isa lie yaha bhI dhana kamAnekI eka rAha hai| isake sivAya jaba tuma jelase chUTa Aoge, taba __ rAmezvarane kahA-"peTakI Agake sAmane mere tumheM koI sarakArI naukarI bhI dilA dI lie saba kucha sAdhya hai| striyoMkI samajhameM to jaaygii|" sabahI kArya be-ThIka a~cate haiM / Apa mujhase nAyabakI isa bAtako sunate hI rAmezvara kaheM to maiM usa para vicAra kruuN|" apanI pahalI corIko yAda karake pIlA hogayA nAyabane kahA, "acchA, suno| koI do mahIne aura socane lagA ki zAyada Izvarane mere bhAgyameM hue isa gA~vameM eka strI mAra DAlI gaI thI; kintu jelakhAnA hI likha rakkhA hai; nahIM to maiM usa isa bAtakA patA abhI taka nahIM calA ki dina ve thor3ese paise curAtA hI kyoM ? jaba usa hatyA karanevAlA kauna hai| dArogAne bar3I tahakI- pApakA prAyazcitta avazya hI karanA par3egA, kAta kI aura maiMne bhI ceSTA kI, kintu kucha bhI taba do dinake Age pIchekA vicAra kyA saphalatA nahIM huii| patA na laga sakaneke kAraNa kiyA jAya ! svayaM hI jela jAkara usa pApakA mAjisTreTa sAhabane ruSTa hokara hamArI lAparavAhI prAyazcitta kyoM na kara DAlUM? maiM jaba apane Apa samajhI aura jamIMdArako daNDa diyaa| usake bAda hI prAyazcitta kara lU~gA taba kyA bhagavAn prasanna aba isa gAvameM eka corI hogaI hai / para usakA nahIM hoMge ? aura yaha jo annakA dAridrya sira bhI abhItaka kucha bheda nahIM khulA hai| dArogAko para car3hA huA hai isako haTAnekA aura koI eka manuSya para sandeha huA thA; kintu vaha bhAga dUsarA upAya bhI to nahIM hai| gayA / usakA na abataka kucha patA lagA hai rAmezvarane kahA, "maiM rAjI hU~, tuma mere pacAsa aura na zIghra laganekI AzA hI hai| yadi zIghra hI rupaye mujhako de do|" nAyaba usI samaya rupaye kisIko aparAdhI ThaharAkara majisTreTake pAsa dekara bolA- " eka bAta yaha bhI hai ki jaba For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 jilemeM pahu~coge taba tumako majisTreTake sAmane vorI svIkAra karanI hogI / yadi tuma aparAdha asvIkAra karoge to mujhako tumhAre viruddha jhUThA pramANa taiyAra karake bhejanA hogA / " rAmezvara svIkAratA sUcaka gardana hilAkara vahA~se cala - diyA / ghara jAkara usane ve pacAsa rupaye ginakara apanI strIke hAthameM rakha diye / hAthameM rupaye lekara pArvatI bolI ki ye rupaye Apane kahA~se pAye ? rAmezvarane saba hAla vistArapUrvaka kaha DAlA / isa bAta ko sunate hI pArvatIne rupayoMko dUra pheMka kara svAmIke donoM paira pakar3a liye aura A~khoM meM A~sU bharakara Uparako mukha uThAkara kahanA AraMbha kiyA - " aisA kAma kabhI mata karanA, ina satyAnAzI rupayoMke lie apane Apako kyoM kaidI bana rahe ho? maiM bhIkha mA~gakara khilAU~gI / dekho, aisA mata kro| mujhe videzameM akelI chor3akara na cale jAnA / yadi tumheM merA khyAla na ho to na sahI, Tuka isa bAlakake mukhako to dekho; isa becArekA aura kauna hai ? yadi ise kucha ho gayA to maiM kahA~ jAU~gI aura kisake dvAra para jAkara khar3I hoU~gI ?" yaha kaha kara usane apane patikI chAtImeM mukha chupA liyA aura ronA zurU kara diyA / usa samaya lar3akA bAhara khela rahA thA; usane mA~kI ronekI AvAja sunii| sunate hI daur3A AyA aura usane ghabar3Akara apane dhUla bhare hAthoMko zarIrase poMchate poMchate donoMkI ora dekhA aMtameM bolA ki "pitAjI, kyA tumane ammAko mArA hai ?" yaha kahakara usane mA~kI goda meM car3ha kara usake mukhakA bAra bAra cuMbana kiyA aura kahA- " mA~ tU mata ro, maiM bApako mArU~gA / " / khUba isase pArvatI saba bhUla gaI, goda meM uThA liyA aura kahA usane 66 jainahitaiSI - [ bhAga 13 inako mAra / " bAlaka utara par3A aura apane choTese hAthoMko bApakI pITha para yaha kaha kara mArane lagA ki 'dekha yaha mArA' aura phira usI samaya galA pakar3akara unakA mukhacumbana karane lagA / pArvatI sikhAne lagI ' phira mAra' aura bAlaka usI samaya " phira mAratA hU~" kahakara apane amRtamaya hAthoMse pitAkI pIThameM phira mArane lgaa| isa pavitra sukhameM na jAne kitanA samaya bIta gayA / rAmezvara rupayoM ko ikaTTA karake khATapara rakha kara cale gaye aura pArvatI bAlakake sAthameM apanA jI bahalAtI rahI ! 66 udhara rAmezvarane nAyabake pAsa jAkara kahA'nAyaba sAhaba, merA cAlAna karanemeM aba adhika dera mata karo / dera honese jAne meM bAdhA A par3egI / yadi eka bAra strIkI kAta - ratA aura dekhanA par3egI to merI samajha jAtI rahegI, isa lie jo kucha bhI karanA ho, kara DAlo; maiM abhItaka pakkA banA huA huuN|" nAyabane ghabar3Akara dArogA ke pAsa saMvAda bhejA / thor3I hI derameM sipAhiyoMne Akara rAmezvarako ghera liyA aura ve unako jilekI ora le cle| aba rAmezvarako smaraNa AyA ki oha ! maiM jelakhAneko jA rahA hU~ ! usa jelakhAneko ! - jahA~ brAhmaNoM aura striyoMke hatyAre aura pApI loga rakkhe jAte haiM; jahA~ Dakaita, rAhajana aura Thaga ApasameM bandhu banate haiM - usI jelako ! jahA~ ki manuSya jAnavara banAkara kolhUse bA~dha diye jAte haiM- usI jelakhAneko ! jahA~ ki binA jAne pahicAne brAhmaNa aura musalmAna donoM eka paMktimeM khAte haiM; aura bhaMgI, Doma eka hI khATa para sote haiM usI jelako ! jahA~ nyAya nahIM hotA hai balki betoMse ThokA pITI hI huA karatI hai-usI jelako ! kisa aparAdhameM ? aparAdha hai to kevala acchA juTatA hai - strI aura bacceko For Personal & Private Use Only yaha hai ki bhojana nahIM V putrakA binA anna bhUkhoM Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka] bhaagyck| maranA A~khoM * nahIM dekhA jAtA hai-basa yahI jaba dAsI yaha bAteM karake calI gaI taba aparAdha hai| dArogAne kahA, "jo kucha sunane meM AyA hai usase itanehImeM AkAzako cIratI huI puSpAcchAdita samajha par3atA hai ki AsAmI bhAga jAnekI tAkameM hai vRkSoM, latAoM, patroM aura bastIvAle sthAnoMko aura yadi bhAga nahIM pAyA to kamase kama majikaeNpAtI huI eka tIvra, karuNAjanaka, aura marmabhedI sTreTake sAmane ikarAra to nahIM kregaa|" nAyaronekI AvAja rAmezvarake kAnoMmeM Akara pdd'ii| bane kahA, " taba kyA karanA cAhie ?" dAroghUmakara dekhane para hA~phatI huI aura daur3atI AtI huI gA bolA, "yadi AsAmI aparAdha svIkAra nahIM pArvatI dikhAI pdd'ii| vaha rokara yaha kaha rahI thI- karegA to koI pramANa denA pdd'egaa| AsAmIke "jarA Thaharo,tumako dekha to lN|" aba rAmezvarase gharase corIkA mAla nikAlanA par3egA aura isa saMbhalA nahIM gayA; vaha ghamakara khar3A hogayA aura kAmako karaneke lie mAla vahA~ pahalese hI rakha daur3akara brAhmaNI ke pAsa pahu~canekI ceSTA karane AnA hogaa| tuma isI samaya eka loTA lejAkara lagA, para sipAhiyoMne usako jAne nahIM diyA aura usakI strIko rAjI karake svayaM rakha aao|" dhakkA dekara ve use Ageko le cle| itanehImeM nAyabane kahA, "aba to rAta hogaI, kala sabere hI dekhate dekhate gA~vake kacha logoMne Akara pArvatI- isa kAryako kara ddaaluuNgaa|" dArogAne kahA, ko pakar3a liyaa| pArvatI dhUlameM girakara cItkAra " Alasya karanemeM lAbha nahIM hai / yadi sabere karane lgii| usake bAla dhalameM maile hogaye / aba loga dekha leMge to saba caupaTa hojaaygaa| isa rAmezvarako A~khoMse yaha kucha dIkha nahIM paDa rahA lie dera na karo, jaao|" nAyabako hAra mAna thA, kyoMki vaha barAbara dUra hotA jA rahA thaa| kara jAnA hA pdd'aa| kevala bIca bIcameM patnIke ronekI dhvani kAnameM rAmezvarake bhAgyakI jaMjIrane use saba orase ApaDatI thI jisase ki usako samadra caDhatA bA~dha DAlA thaa| a~dherI rAtameM rAmezvara sipAhiyoMke huA aura saMsAra rotA huA jAna par3atA thaa| hAthase chUTakara nikala bhaagaa| kahIM koI pahi cAna na le, isa bhayase vaha chipakara makAnake pAsa. dUsarA pariccheda / ke eka per3akI Ar3ameM khar3A ho gayA aura cAroM tAlisake sipAhiyoMke rAmezvarakolejAne bAda ora dekhane lgaa| isI samaya pUrvakI orase OMdArogA aura nAyaba donoM bhojana karake koI manuSya aayaa| rAmezvarane use sirase paira eka jagaha baiThe aura bAtacIta karane lge| itanehI- taka dekhakara pahacAna liyA ki yaha nAyaba hai| meM eka dAsIne Akara saMvAda diyA ki rAmezvara- ekabAra usake jImeM AyA ki daur3akara isake kI strI kucha kucha zAnta huI hai aura jAna par3atA paira pakar3a lU~ aura rupaye phera ddhuuN| strIko sukha denehai ki aba vaha pativiyogakI yantraNAko saha hIke lie maiMne yaha kAma kiyA thA aura yadi legii| vaha bAlakako sulAkara leTa rahI hai- usIko kaSTa huA to phira rupaye kisa kAmake ! dhIre dhIre rotI bhI jAtI hai| vaha yaha socatA hI rahA ki nAyaba usake makAna nAyabane kahA "Aja usake pAsa jisa strI- para jAkara khar3A ho gyaa| usa samaya bhI pArvatI ke rakhanekI bAta huI thI vaha kyA aba bhI nahIM bahuta dhIre dhIre ro rahI thii| usa gharameM jo pahu~cI hai ?" dAsIne uttara diyA, "vaha vahA~ hI striyA~ thIM, unhoMne kahA- 'ajI ! so jAo, hai aura maiM bhI vahIM thI; abhI vahIMse AI huuN|" nahIM to bImAra ho jAogI / ' yaha sunakara For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 jainahitaiSI - pArvatI aura bhI adhika rone lagI / nAyabane bAhara se roneke zabdako sunakara kahA - " brAhmaNI bAI, jarA kivAr3a khola do / maiM tumhAre pati kI khabara lekara AyA hU~ / " jahA~para per3akI Ar3a meM chipe hue rAmezvara khar3e the vahA~taka ina bAtoMkA koI zabda nahIM pahu~catA thA / pArvatI ke dhIre 'dhIre rone kI AvAja bhI vahA~taka nahIM jAtI thI / nAyabakI bAta sunate hI bhalAI burAIkA vicAra kiye vinA hI pArvatIne makAnakA dvAra khola diyA / nAyabane bhItara jAkara kahA ki tumase bahutasI bAteM kahanA hai, isalie pahale dvAra baMda kara lo to acchA hai ; nahIM to koI suna legA / rAmezvarane dUrase hI khar3e khar3e dekhA ki nAyabane makAnake dvArapara pahu~cakara kibAr3a khaTakhaTAye aura pArvatIko asphuTa svarameM pukAra kara do eka bAteM kahIM / isase usakA svAsa jaldI jaldI calane lagA / Age usane dekhA ki pArvatIne zIghra hI kabAr3a khola diye aura nAyabake ghara meM dha~sate hI dvAra phira banda ho gayA / rAmezvarane socA ki aba mujhe aura kyA samajhanA bAkI raha gayA ? nAyabane isIke lie kauzala se mujhako dArogA ke hAthameM pha~sAyA thA / acchA isakA badalA lU~gA yaha kahakara vaha makAnake dvArapara Akara khar3A ho gayA / vahA~se una donoMkI bAtacIta suna par3atI thii| pahale to usane socA ki sunanA cAhie kyA bAteM ho rahI haiM; kintu phira tatkSaNa hI apane Upara kruddha hokara kibAr3oMmeM lAta mArI / ghara ke bhItara nistabdhatA ho gaI; taba marmavedanA se ruke hue qaNThase usane kahA -, " jisake lie tU ro rahI thI, vaha AyA thA; kintu terA yAra gharameM hai isalie aba vaha jAtA hai / " pArvatI patikI AvAja samajhakara Anandase phUlI nahIM samAI, pAgalasI hokara bAhara nikala AI aura pukArane lgii| para rAmezvarane usapara dhyAna nahIM diyA, vaha binA kucha kahe hI cala diyA / dvAra / [ bhAga 13 kholane para jaba pArvatIne patiko dekhA aura pukAranekA uttara na pAyA, taba vaha rone lagI / rAmezvara socane lagA ki maiM aba na kisI aurako kaSTa dU~gA aura na svayaM hI kaSTa uThAU~gA - isa ghRNita pRthivIko hI tyAga dU~gA / yahI siddhAnta karake vaha cala par3A / dopahara jo ronA marmabhedIsA jAna par3A thA, vahI aba paizAcika samajha par3ane lagA / 66 kucha dUra jAnepara rAmezvarane dekhA ki sipAhI lauTe hue Arahe haiM / unake pAsa jAkara usane kahA - " lo, hamako bA~dha lo, hama lauTakara A gye|" rAmezvara kI sUrata dekhakara saba koI Dare, unakA sAhasa na huA ki hama ise bA~dha leM / rAmezvarane kahA ki " gharake una logoMko dekhanekI bar3I icchA huI thI, isI se calA gayA thA / aba calo, Darane kI koI bAta nahIM hai / maiMne apane ApahI apane ko pakar3AvAyA thA, tabhI to tumhAre dArogA merA cAlAna kara sake the; nahIM to unakI kucha bhI nahIM calatI / maiMne usa dina khUna kiyA thA, kintu kisIne bhI mujhako isalie pakar3ane kI ceSTA nahIM kI ki maiM pakar3A nahIM jA sakU~gA / " "" yaha sunakara jamAdArane bar3e Agrahake sAtha pUchA "ki kyA usa dinakA khUna tumahIne kiyA thA ? " rAmezvarane uttara diyA, "hA~, vaha khUna merA hI kiyA huA thA / jamAdArane phira pUchA ki " tuma kyA adAlata meM usako svIkAra kara sakate ho ? " rAmezvarane kahA, hA~, avazya svIkAra kara sakatA hU~; mujhe Dara hI kisakA hai / " isake bAda usase kisIne kucha bhI pUchatAcha nahIM kI; use lekara saba cupacApa cala diye / 66 dUsare dina aparAdhI majisTreTa ke sAmane le jAkara khar3A kiyA gayA / use gaurase dekha kara majisTreTa sAhabane pUchA " kyA tuma usa khUnake mAmaleke ikarArI AsAmI ho ? " " hA~ " kaha For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka ] kara rAmezvarane salAma kiyA / usa samaya usakI mAnasika pIr3A bahuta hI adhika ho gaI thI / usane apane liye isI kAraNase hatyArA banAyA thA ki jaise bane taise isa jIvanako tyAga denA hI bhalA hai / jamAdAra ne isa sambandhakA Avazyaka pramANa juTA diyA aura rAmezvara daurA supurda kara diyA gayA / vahA~ usako janma bharake lie kAle pAnIkA daNDa diyA gayA / nijAmata adAlata ne isa daMDakI AjJAko kama kara diyA / una dinoM meM pinala koDa ( daMDasaMgraha ) nahIM banA thA / rAmezvara bIsa varSako kAle pAnI bheja diyA gayA | bhAgyacakra / udhara pArvatI apane patike zabdako eka bAra sunane ke pIche phira uttara na pAkara pagalIsI hokara unako DhU~Dhane ke lie vana vana bhaTakatI phirane lagI / usako usake pati kahIM bhI nahIM mile| vaha kitanI hI roI kintu usako kisIne bhI nahIM cupAyA / antameM padmAnadIkI dhArameM khar3I hokara vaha kucha socane lagI / socate hI socate eka sAtha usako dhyAna AyA ki jaba pati gaye the, taba unakI bAtameM eka zabda thA - eka bahuta hI niSThura aura bhayaMkara vAkya thA / usa samaya AnandameM pArvatIne kucha kAna nahIM diyA thA, usa samaya usa bAtakA artha vaha samajha pAI thii| aba use usa bAtakA artha samajhameM AyA- aba samajha meM AyA ki ve kyoM cale gaye ! aba use sUjhA ki merA bhAgya phUTa gayA- aba saMsArameM patikA sAkSAt nahIM hogA / usa samaya usako AkAza, nakSatra aura jala sarvatra a~dherA sujhane lagA / nadIke jalameM eka zabda huA, jalataraMga uThI aura phira jala mila gayA, aMtameM phira stabdhatA hogaI / pArvatI jahA~ khar3I thI vahA~ nahIM rahI; vaha pAnImeM DUba gaI / nahIM 41 tRtIya pariccheda / isa ghora nAda karanevAle samudrakI vajra jaisI bhArI laharoMko sunate sunate bIsa varSa ! retese pUrNa kinAre ke pAsa ke nAriyala ke vRkSoM kI chokarate bIsa varSa ! isa samudra- prAntake phenake Upara ke TIsI chAyA meM kudAla hAthameM liye hue vizrAma karate dhue~meM AnandadulAre ke muskurAte hue mukhako khojate hue bIsa varSa ! opha ! apane Apa kAlepAnI jAnevAle rAmezvarane socA thA ki maiM mara jAU~gA, kintu vaha mara nahIM pAyA use bIsa varSakI yantraNA bhoganeko jAnA par3A / hama loga manameM vicArate haiM ki yaha kareMge aura vaha kareMge; kintu eka aura koI hai jo vaisA hone nahIM detaa| hamalogoM kA kAma dikhAI par3atA hai aura usakA kAma adRSTa hai / jisa samaya vizvAsaghAtinI pArvatI kI bAtako manameM lAkara rAmezvarane maranA cAhA thA, usa samaya use AnandadulArekI yAda nahIM AI thI; kintu isa dezase nikAle gaye logoM ke rahane ke sthAna meM AnandadulArekA svAbhAvika aura sarala muskurAhaTavAlA ceharA, usakI totalI bAteM aura taraha tarahake khela dinarAta yAda Ane lage / jaba samudra dhIre dhIre zabda karatA thA taba rAmezvara socatA thA ki AnandadulAre bola rahA hai| jaba dUrapara acchI taraha na dikhAI par3anevAlI koI lahara uTha kara nAcatI thI, taba rAmezvara samajhatA thA ki AnandadulAre nAcatA hai / rAmezvarane to samajhA thA ki bIsavarSa nahIM jIU~gA; kintu huA yaha ki vaha jItA rahA aura avadhi pUrI honepara svadezako lauTa AyA / bhAtIpura lauTane para usane dekhA ki na vaha jhopar3I hai aura na usakI strI hI hai / AnandadulAreko bhI koI nahIM jAnatA- koI bhI unakA patA nahIM batalA sakatA / rAmezvara ! aiM, rAmezvara kauna ? rAmezvarako koI nahIM pahacAnatA / For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 jainahitaiSI [bhAga 13 rAmezvara apane lar3ake ke lie kitane hI dinoMtaka rAmezvarase yaha sahA nahIM gyaa| usane vezyAkI pAgaloMke sadRza ghUmatA phiratA rahA / eka dina chAtImeM jorase eka lAta mArI aura apanI vaha bAjArake rAstemeM jA baiThA aura socane lagA, rAstA dhara lii| isakA usako kucha bhI patA nahIM saMbhava hai ki Aja merA lar3akA hATa karaneko thA ki maiM kahA~ jA rahA huuN| kAlepAnImeM vaha nikala Ave / yuvAvasthAke jitane pathika kevala apane lar3akeke mukhahIkA dhyAna karatA udharase nikalate the rAmezvara una sabako rahatA thA aura baiThe baiThe socA karatA thA atRpta dRSTise dekhatA jAtA thaa| acAnaka eka ki usa mukhako aba kaba dekhuugaa| basa yaha strIko dekhate hI rAmezvara ghabar3A gyaa| dekhane meM AzA hI usako saMsArase jor3anevAlI eka gA~Tha vaha strI vezyA jAna par3atI thI / usake AkA- thii| aba yaha gA~Tha bhI chUTa gii| rako dekhakara rAmezvarane samajhA, pArvatI hai / Age usako rAhameM eka strI milI jo ki usa samaya pArvatI 20 varSakI thI, rAmezvarako eka sundara bacceko godameM liye thI / rAmezvarane gaye bIsa varSa ho gaye, isase aba usake 40 usake gAlapara eka jorakA tamAcA mArA aura varSakI avasthA honeke dina haiM-yaha strI bhI itanI bacceko chInakara pRthvI para khar3A kara diyaa| hI avasthA kI hai| jisako bIsa varSakI avasthA strI bar3e jorase rone lagI / rAmezvarane kahA ho jAneke pIche phira na dekhA ho, vaha cAlIsa "tU rAkSasI jAtikI hai; bacceko mAra ddaalegii| varSakI honepara sahajameM nahIM pahacAnI jA sktii| ise chor3a de|" jisa pArvatIko chor3akara rAmezvara gayA thA, yaha rAmezvarane galI galI aura bana bana bhaTakate vaha pArvatI nahIM hai; kintu rAmezvarane socA ki yaha hue sArA dina bitA diyaa| jaba rAta huI to jo AkRtikA bheda hai, so avasthAke kAraNase ho use bar3I bhUkha lgii| sAmane eka dUkAna thI mayA hai / vezyA lAla vastra pahane aura galemeM banaile aura dUkAnavAlA TaTTI de kara so rahA thaa| rAmezvara sUkhe phUloMkI mAlA DAle hue, tamAkhU khAtI huI, TaTTI tor3akara ghusa par3A aura sAmane jo kucha milA eka musalmAnase bAteM kara rahI thii| rAmezvarane khAne lgaa| dUkAnadArane uThakara gAlI denA AraMbha usake pAsa jAkara gaMbhIra svarase pUchA-" merA kiyaa| isa para rAmezvarane use galA pakar3akara lar3akA kahA~ hai ? " vezyAne AkAzakI ora dUkAnake bAhara nikAla diyA / dUkAnadAra daur3amukha karake kahA,-" terA lar3akA kauna ?" tA huA gayA aura caukIse eka barakaMdAjako rAmezvara-AnandadulAre ! bulA laayaa| rAmezvarane barakaMdAjakI lAThI chIna kara usIke sirameM jamAI jisase ki usakA sira vezyA-tU mara kyoM nahIM jAtA ? kyA phaTa gayA ! zIghra hI yaha khabara phaila gaI ki eka maraneke lie rassI nahIM milatI ? prasiddha DA~kU kAlepAnIse lauTa kara dezako lUTe rAmezvara-rassI zIghra mila jaaygii| isa DAlatA hai aura jise pAtA ha usIko mAratA hai| samaya tU yaha to batalA de ki AnandadulAreko pulisa caukannI hogaI aura majiSTreTane usake kahA~ bheja AI hai ? nAmakA dosau rupaye inAmakI giraphtArIkA iztavezyA-cUlhemeM bheja AI hU~ / usako nadIke hAra nikAla diyA / rAmezvarane kucha dinoMtaka ghATa para pahu~cA AI huuN| usake cecaka nikalI to isI taraha lUTa mAra karate hue chipachipe dina thii| vaha gayA, aba tU bhI jaa| bitAye aura logoMne usakA pIchA karake use For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 1] bhaagyck| 43 jaMgalI pazuoMkI bhA~ti idhara udhara ghumaayaa| AdhIrAtakA samaya thaa| nadIke jalapara candramAkI isake bAda jitane bhI badamAza aura DA~kU the ve kiraNeM kA~pa rahI thiiN| nadIke kinAre kinAre saba usakA pratApa sunakara usake pAsa saba ora- eka pAlkI dhIre dhIre jA rahI thI / pAlkaki se Akara ikaDe hone lge| aba rAmezvarane bhItara eka bAbUM leTe hue the| gharavAlI, lar3akI, DakaitoMkA saradAra banakara manuSyajAti para ghora IMToMkA pajAbA, nayA bAga, naye bAgake kevalA atyAcAra karanA AraMbha kara diyaa| use kabhI koI mAlIkI duraMgI dAr3hI aura capaTI nAka isa pakar3a nahIM sakA / kevala eka bAra vaha pakaDA tarahakI aneka bAteM thIM, jinakA bAbU. vicAra jAtA, para baca gayA / eka dina vaha apane kara rahe the / unakI vicAraparamparA cala hI DA~kuoMke dalake sAtha bahuta dUra para DA~kA rahI thI ki itanehImeM ekAeka pAlkI para eka DAlane gayA thaa| jahA~ DA~kA DAlA gayA, vahA~ke jorakA dhakkA lagA aura vaha kucha hI dUra loga saceta aura balavAna the| ve DA~kuoMse bhir3a cala kara pRthvIpara ArahI / bAbUne pAlkIse pdd'e| rAmezvarako coTa AgaI, vaha behoza ho gyaa| mu~ha bAhara nikAlA, yaha dekhate hI ve kA~pa uTheki usake saMgiyoMne usako vahA~se uThA le Akara eka candramAkI kiraNoMse pacIsa tIsa talavAreM camaka dUsare gA~vake pAsa vanameM chor3a diyaa| dUsare dina rahI haiM aura jina logoMke hAthoM meM ve talavAreM haiM, sabere gA~vake logoMne use dekhA jisase ki ve ve saba cupacApa paira rakhatehue Ageko bar3hate jImeM Dare aura pulisako sUcanA dene jAne lge| Ate haiN| bAbU saba samajha gye| DA~kuoMne itanehImeM pAsake nagarake eka DAkTara usa pAlkIke pAsa Akara bAbUko bAhara nikAla gA~vake kisI dhanI manuSyakI cikitsA karaneke liyaa| itanehImeM eka DaoNkUne bar3e jorase ghumAkara lie vahA~ aagye| unhoMne kahA,-" yaha zIghra eka cAbuka calAyA, para rAmezvarane hAtha phailAkara hI marajAnevAlA hai-maiM cikitsA karake usa kor3eko bIcahImeM pakar3a liyA aura bAbUko isako bacA lUMgA / para yadi tuma isako pulisameM bacA liyaa| usane sAre DA~kuoMse kahA,-"tuma lejAoge, to yaha marajAyagA-isalie pulisako loga jarA Thaharo, jAna par3atA hai ki inako maiMne acche honeke bAda sUcanA denaa|" kahIM dekhA hai, inheM acchI taraha dekha luuN|" * * logoMne DAkTarakI bAta mAna lI / DAkTara jisane cAbuka calAyA thA, usane khisiyAkara cikitsA karane lage aura usake prANa baca gye| kahA,-" tumane to sabahIko dekhA hai ! vaha acchA ho hI rahA thA, uThanekI zakti hI saba tumhAre kuTumbI aura nAtedAra hI to haiM / A pAI thI ki pulisake Darase DAkTarake yahA~- acchA tuma alaga ho jAo, hama loga bAbUko se bhAga gyaa| pahacAne lete haiN|" isa para rAmezvarane darpase tala vAra ghumAkara kahA-"yA to saba dUra ho jAo, caturtha pricched| nahIM to jisameM sAhasa ho vaha sAmane hathiyAra mUsArake Darase deza kA~pane lagA; kintu lekara A jAve / " yaha bAta sunate hI saba haTa 'vaha AnandadulAreke zokako nahIM bhulA kara khar3e ho gye| isake bAda rAmezvarane bAbUse pUchA s| jisa ghaTanAkA hAla Upara likhA gayA hai ki "kyA Apa DAkTara haiM ?" bAbUne uttara diyA Ake cAra varSa pIche rAmU yA rAmezvara eka dina ki " hA~ , maiM DAkTara hU~, mujhe bacA deo, maiM / apanI DakaitI senAke sAtha calA jA rahA thaa| tumhArA janmabhara RNI rhuuNgaa|" rAmezvarane kahA ki For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 jainahitaiSI bhAga 13 "DaranekI koI bAta nahIM hai, maiM hI ApakA RNI haraja nahIM hai / " yaha kahakara usane apanA purAnA huuN|" bAbUse yaha kahakara usane aura DA~kuoMko vRttAnta kahanA AraMbha kiyaa| antameM A~suoMbulAkara unase kucha kaha diyA aura bAbUko ko poMchatehue vaha DAkTara sAhabase kahane lagA, lUTanemeM usakI salAha na dekhakara anya DA~kU jahA~- "Aja yadi kahIM merA putra jItA hotA aura mujhe ko jAnevAle the vahIMko cala diye| dekhaneko mila jAtA to maiM saba kucha pA letaa|" ___ DAkTara bAbUne DaoNkUse pUchA ki tumane mujhe se yaha kahakara vaha stabdha ho rahA, usakI A~khoMse kaise pahacAnA aura kisa lie merI rakSA kI. AsuAkI dhArA bahane lagI / DAkTarasAhaba yaha jAnaneke lie maiM bahuta hI utkaNThita ho rahA bhI usake sAtha rone lage / kucha dera pIche A~sU huuN| DA~kUne kahA ki "bahuta dina hue taba maiM ghAyala poMchakara DAkTara bAbU kahane lage, "maiM usa bhAtI hokara eka jaMgalameM par3A thaa| vahA~se Apane mujhe grAmako jAnatA huuN| maiM vahA~ kucha dinoMke lie uThavA ma~gAyA thA aura mere prANa bacAye the| mujhe cikitsA karaneko gayA thA / ApakI pahalekI Apane gA~vavAloMke hAthase bacAyA thA aura pani saba bAta maiMne vahA~ nAyaba tathA aura aura logoMhAtha nahIM par3ane diyA thaa| maiM sadAke lie Apake . se sunI thiiN| ApakA bhAgya bar3A khoTA hai / hAtha bika cukA huuN| acchA calie, maiM Apako 3 - isIse Apa bhArI bhUlameM par3akara sabako tyAgakara ghATIke usa pAra pahu~cAkara calA aauuNgaa|"ddoNkii kAle pAnI cale gaye the|" aisI kRtajJatA dekhakara DAkTara sAhabane kahA, rAmezvarane vismita hokara pUchA, "so kaise ?" " tumhArA svabhAva to mahAtmAoMke jaisA hai, DAkTara sAhabane kahA, " Apane bAjArake rAste tumane isa DaoNkUpanakI vRttiko kyoM kara meM jisa vezyAko dekhA thA aura pArvatI jAnA rakkhA hai ?" ___thA, vaha pArvatI nahIM thii|" ___rAmezvara eka laMbI sA~sa le kara cupa ho rhaa| hai rAmezvarane kahA ki " vaha cAhe pArvatI ho rAmazca yaha dekhakara DAkTarasAhabane samajha liyA ki yA na ho, mere lie donoM bAteM eka hI sI haiN| yaha manuSya koI bar3A duHkha pAkara DaoNka ho baiThA kyoMki vaha pApina bhI kahIM vezyA banI huI hai aura ceSTA karanese yaha kapathase haTAyA jA samaya kATatI hogii|" sakatA hai| unhoMne socA ki isane merI prANarakSA DAkTarane kahA " nahIM, vaha Apake zokameM rakSA kI hai, isalie isake uddhArakA upAya padmAnadImeM kUda par3I thii|" rAmezvarane isa bAtako karanA merA karttavya hai| unhoMne rAmezvarase pUchA azraddhAse sunakara ha~sa diyaa| " tuma kauna ho ? tuma DA~kU kaise ho baiThe ? cAhe jaise hI kyoM na ho kintu DAkTara tumhArA hAla jAneneko bar3I utkaMThA hai| yadi- sAhaba sArA saccA vRttAnta jAnate the| unhoMne koI harja na ho to apanA hAla kahakara cittako nAyaba aura dArogAkI salAhase lekara pArvatIke zAnta kro| tumane hamArA prANa bacAyA hai, isa- padmAmeM DUbane takakA sArA hAla kaha sunaayaa| lie hamAre hAthase tumako koI hAni nahIM pahu~ca use sunakara rAmezvarane apane yajJopavItako hAthase sakatI / " DaoNkUne kahA-"Apane bhI eka vAra bAhara khIMcakara aura use DAkTara sAhabake hAthase merI prANarakSA kI thii| aba yadi Apake hAthase chuAkara kahA-"mujhe dhokhA na denA, zapathapUrvaka usa jIvanameM koI vighna bhI ho to bhI koI kahanA ki kyA ye saba bAteM saccI haiM ? yadi For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 1] kAma karanevAloMke lie| mithyA kahiegA to Apako brahmahatyAkA pApa prAtaHkAla hI mai vahA~ pahu~ca jaauuNgaa|" Ana.. hogaa| kyA ye saba bAteM saccI haiM ?" nda dulArene bahuta kucha Agraha kiyA, kintu rAme DAkTara sAhabane kahA ki "hA~, ye saba bAteM zvarane eka nahIM sunI, isa lie unahIko Age saca haiN|" taba rAmezvara caMdramAkI cA~danIse cama- jAnA pdd'aa| rAmezvara usI nadIke taTapara baiTha katI huI aura komala phUloMse suzobhita usa kara sAdhvI pArvatIke lie rone lgaa| nadIke taTakI bhamipara dhIrese baiTha gayA aura dUsare dina sabere putrake ghara pahu~cakara rAmeusane donoM hAthoMse apane makhako DhA~pa liyaa| zvarane usako phira gale lagAyA / itanehImeM dhIre dhIre usakA zarIra kA~pane lagA aura kSaNa- AdhA ghUghaTa DAlehue eka strI AI aura rAmezvarake bharameM jamIna para paDakara vaha U~ce svarase 'pArvatI- pairoMmeM par3akara U~ce svarase rone lgii| zabda sunate 'pArvatI,' kahatA huA rone lgaa| usakI asahya hI rAmezvara cauMka par3A- aiM ! yaha zabda kiyaMtraNA dekhakara DAkTarane usako dhIraja baMdhAyA, sakA hai ! jaba donoM hAthoMse usako uThAkara hAtha pakar3a kara uThAyA; aura kahA-"Apa roveM dekhA to mAlUma huA ki vaha pArvatI hI hai| nahIM; maiM isa duHkhake samaya Apako eka acchA rAmezvarane putrakI orako mukha karake saMvAda dUMgA, ApakA putra marA nahIM hai|" kahA-"yaha kyA bAta hai? mujhase to tumane kahA thA ki yaha padmAke jalameM DUba gaI thii|" / rAmezvarane bijalIkI jaisI tejIse khar3e AnandadulArene kahA-" maiMne saca hI kahAhokara pachA-"kyA merA dulAre jItA hai ? thaa| mA~ padmAmeM kada paDI thI, kinta marI majhe jaldI batalAo ki vaha kahA~ hai ?" nahIM thI / jAlavAloMne nikAla kara bacA "ApakA putra Apake caraNoMke pAsa hI hai," liyA thaa|" yaha kahakara DAkTarasAhaba rAmezvarake pairoMmeM / loTakara A~sU bahAne lge| pahale to rAmezvara . tInoM Anandake A~sU bahAne lage aura purAkucha bhI nahIM samajhA, kintu dhIre dhIre samajha C nI sukhadukhakI bAteM kaha-kahakara sunAne lage gayA / donoM hAthoMse apane beTekA mukha uThAkara vaha dekhane lagA, kintu A~khoMke A~suoMne usako kAma karanevAloMke lie| kucha bhI dekhane nahIM diyaa| taba putrake sirako chAtIse lagAkara vaha roterote kahane lagA,-"hA~, (le0-bAbU dayAcanda goyalIya bI. e. / sacamuca hI yaha merA AnandadulAre hai !" kucha dera pIche putrane pitAkI chAtIse sira haTAkara cAhe tumhArA kAma koI sA ho, kaisA hI kahA-"Apa isa pAlkImeM baiThakara gharako caleM, "ho, tumheM cAhie ki tanika bhI usase vahA~ maiM Apako apane pAle jAne aura likhane bhayabhIta mata hoo aura na isa kAraNa use chor3a. par3hanekA hAla vistArapUrvaka sunaauuNgaa|" hI baittho| cAhe tuma kitane hI duHkhameM hoo, cAhe rAmezvarane socA ki yadi maiM isa samaya putrake loga tumhArA kitanA hI virodha karate hoM, tathApi sAtha jAU~gA to putrako paidala jAnA hogaa| tuma use dRr3hatAse kiye jAo aura apane abhISTa isa lie usane kahA, " tuma pahale calo aura sthAnapara pahu~caneke lie nitya prati Age bar3hate apane gharakA patA mujhe batalAye jAo; kala jAo / isakA kabhI svamameM bhI khyAla mata For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 46 jainahitaiSI [bhAga 13 karA ki loga tumhAre viruddha haiM yA tumase ruSTa lagatA / caMcala mana jagaha jagaha daur3A phiratA haiN| yadi tuma vicAra karake dekhoge to zAyada hI hai / jo zakti eka kAmameM lagatI, vaha tumheM koI aisA AdamI milegA jo irAdA karake aba daza kAmoMmeM * baTa jAtI hai aura tumheM hAni pahu~cAtA hogaa| tumheM kabhI kabhI isI kAraNase saphalatA nahIM hotI hai| dRr3hatAse prAyaH aisA khyAla hotA hai ki tamAma duniyA kisI kAma karate rahanese kaThinase kaThina kAma tumhAre rAstemeM rukAvaTeM DAla rahI hai, parantu yadi bhI sugama ho jAtA hai / loheke pahAr3a bhI momake dRSTi pasAra kara dekhoge to tumheM mAlUma hogA ki samAna komala ho jAte haiN| choTese choTA nAlA duniyA jAnabUjhakara tumhAre rAstemeM vighna nahIM DAla bhI dRr3hatAse barAbara bahate rahakara apane lie rahI hai, kiMtu bAta asalameM yaha hai ki duniyA apane gaharA mArga banA letA hai / phira manuSya dRr3hatAse mArga para cala rahI hai aura vaha mArga hai bhI tumase yadi saphalatA prApta karale, to isameM Azcarya hI bilkula bhinna; parantu kabhI kabhI vaha apanI dhunameM kyA hai ?-(kArlAila / ) . ... bejAne tumheM kucala detI hai / para vaha kabhI tumheM hAni pahu~cAnekI icchAse aisA nahIM karatI aura na kabhI usake manameM aisA vicAra hI AtA hai| yaha duniyA navayuvakoMko upadeza / eka ghur3adaur3akA maidAna hai / isameM hara eka vyakti colta apane apane abhISTa para pahu~caneke lie daur3A calA bAlavivAhake kuprabhAva / jA rahA hai / use kevala apanI dhuna hai / rAstemeM kauna A jAtA hai, isakI use sudha nhiiN| ata- lakhanaUmeM saptama bhAratIya AryakumArasammeeva isase tuma hatotsAha aura bhayabhIta mata ho aura bhayabhIta mata holanake samApati prophe0 bAlakRSNa ema0 jaao| yadi tuma dekho ki isa duniyAmeM jise e0 ne kahAHtuma prAyaH kRtaghna aura nirdaya samajhate ho, sajjano, vyAyAmake abhAvakA kuprabhAva uThabahutase AdamI tumhAre viruddha haiM, to sAtha hI tI javAnIke kAraNa kabhI kabhI hameM jJAta nahIM isI duniyAmeM tumheM bahutase AdamI aise bhI hotA kiMtu itanA spaSTa hai ki yauvanakA vaha mileMge jo tumheM premakI dRSTi se dekhate haiM aura saundarya nahIM hotA jitanA ki vyAyAmakI avatumase sahAnubhUti rakhate haiN| unakI sahAyatA sthAmeM sambhava hai aura phira gRhastha meM praveza karate tumhAre lie bar3I bahumUlya hai| isI taraha tumheM hI kyA rogoMkA tAratamya hameM aura hamAre parisaMsArameM acchAI aura burAI donoM mileMgI aura vAroMko hairAna nahI kara detA ? javAnI meM zarIroMyadi tuma dRr3hatApUrvaka apane kAmako kiye jA- ko ghuna laga jAtA hai aura kyA isameM saMdeha hai oge, to tumheM eka dina avazya saphalatA hogii| ki nirbala zarIra hameM pApoM aura kukarmoM kI ora le dRr3hatA saba guNoMkI khAni hai / saphalatAkI kuMjI jAtA hai ? usameM saMyamakI zakti nahIM hotii| hai| saMsArameM jo logoMko itanI asaphalatAyeM idriyanigraha usase kosoM dUra bhAgatA hai / pavihotI haiM, unameM 100 pIche 90 kA kAraNa dRr3ha- trAtmA usake sAmane dAsakI bhA~ti jhuka jAtI tAkSI kamI hai| yadyapi bahutoMmeM yogyatA hotIhai aura hai aura manuSyakI sArI prakRtiko vaha aisA pariva. yogyatAko kAmameM lAnekA saMkalpa bhI hotA hai; tana kara detA hai ki vaha sUrata insAna kintu parantu dRr3hatA nahIM hotI / eka kAmameM jI nahIM zarIra zaitAna bana jAtA hai / rAkSasI vA AsurI For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 1] navayuvakoMko updesh| svasAdhase bacane ke lie, AtmAkI dRDhatArtha dezoMmeM nyUnatama jIvanakAla 43 varSa hai, vahA~ aura manakI malInatAke dUrIkaraNArtha balI zarI- mAtRbhami bhAratameM kevala 24 hai| AryakumAse! roMkA honA Avazyaka hai / svastha mana svastha bar3I vicitra ghaTanA to yaha hai ki sabhya dezoMmeM zarIrameM hI ho sakatA hai-yaha lokokti prAyaH sabhyatAkI vRddhike kAraNa roga, mRtyu, daridratA ThIka hotI hai| basa zarIra, mana aura AtmA ina bAlakoMkI maraNa-saMkhyAmeM kamI aura jIvatInoM ratnoMkI rakSArtha Apako vyAyAmakI ora nAzAkI unnati hotI hai| parantu 20 vIM dhyAna denA cAhie / para isase bhI Avazyaka zatAbdIkI apUrva sabhyatAmeM rahate hue hamArA kAraNa sAvadhAna honeke lie maujUda hai / hamAre kitanA adbhuta saubhAgya hai ki hamameM roga, nirbala rogI zarIra saMsAra-yAtrAke kaSTa kleza mRtyu, daridratAkI vRddhi ho rahI hai, jIvanAzA duHkha vipattiyoMko na sahAra kara zIghra hI mRtyu- prativarSa kama hotI jAtI hai aura bAlakoMke lokameM pravAsita hote haiM / isa pRthvIpara koI maranekI saMkhyA atyanta hRdayavidAraka hai| ye udvigna sabhya deza aisA nahIM jisameM jIvanakAla itanA manase nikale hue zabda nahIM hai, inheM maiM apanA alpa ho jitanA puNyabhUmi vIrajananI bhArata- uttaradAtRtva samajhate hue kaha rahA hU~--yataH bhUmimeM hai| dekhie / Apa koI asatya bhrabhayukta vicAra yahA~se na le janmapara jIvanAzAkI ptrii| jItA jAya, maiM sarakArakI gaNanA-riporTose Apake sanmukha kucha gaNanAyeM rakhatA huuN| deza putra putrI / nyUjIlaiMDa 54.4 jIvanayAtrAkI bhyNkrtaa| 57.3 svIDana 50.9 53.6 aba yadi hama apane bAlakoMkI jIvana zakti nArave 50.4 kA mukAbalA sabhya dezoMke bAlakoMke sAtha kareM,to DenmArka 50.2 53.2 hameM vAstavika dazAkA jJAna ho sakatA hai / isa hAlaiNDa 46.2 49.0 saMsArameM hama yAtrI haiM aura yAtrA-sthAna yadyapi phrAnsa 45.7 atyanta sundara hai para sAtha hI bahuta choTA haibailjiyama 45.3 48.8 usake pUrva eka ajJAta ananta yAtrA hama kara skATalaiMDa 44.7 47.4 Aye hote haiM aura eka ajJAta ananta yAtrAkI iMglaiNDa 44.1 47.8 sambhAvanA sAmane khar3I hotI hai / yaha yAtrA ina iTalI 42.8 43.1 do yAtrAoko milAnevAlA eka pula hai jisake praziyA 42.1 45.8 100 bhAga haiM-usa pulake nIce kAlakI sajjano! Apa kyA AzA rakhate haiM ? jaga- bhayaMkara nadI atyanta vegase baha rahI hai| pratyeka dguru bhArata jisameM janma lenA saubhAgya samajhA bhAgake sapharameM kucha yAtrI roga nirbalatA kSudhAke jAtA rahA hai, jo eka adbhuta sabhyatAke kAraNa hatotsAha ho jAte haiM, unakA zarIra zikhara para pahu~ca cukA hai, usake putra putriyoMkI tharatharAtA hai aura asaMkhya lAzoMko bahate dekhajIvanAzAkI mAtrA kyA hai ? isameM janma lene. kara bhItAtmA nadImeM gira jAte haiN| itanA vAle putroMke jInekI AzA 23.6 varSa hai aura to spaSTa hai ki balI sAhasI hRSTapuSTa zarIra isa' putriyoMkI 24 varSa ! isa prakAra jahA~ yUropIya yAtrAmeM kAmayAba ho sakate haiN| nirbalendriya 54.1 49.1 For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [bhAga 13 strI bhArata baMgAla paMjAba 14 // naranArI kAlake vikarAla gAlameM par3akara isa puruSomeMse bhinna bhinna Ayu para donoM dezoMmeM kitane yAtrAse cirakAlake lie vaJcita ho jAte haiN| naranArI jIvita haiM to nimna citra satya dazAkA yadi bhinna dezoMke 100 bAlaka isa yAtrAko prakAzaka hogA- .. eka sAtha Arambha kareM to hama dekhanA cAhate haiM svIDana aura bhAratakA ki unameMse kauna bAjI le jAtA hai ki unameM mukAvalA / se 50 bAlaka kisa Ayu taka pahu~cakara kAla- 45 varSa 55 65 75 85 kI nadImeM gireMge aura zeSa kitane vIra kAma- svIDana 645 570 456 273 67 yAbIse Age bar3he cale jaaveNge| bhArata 252 163 86 26 2 100 bAlaka 50 kisa AyumeM arthAt 45 veM varSameM eka hajAra puruSoMmese svIDanameM 645 aura bhAratameM kevala 252 rahate raha jAte haiM ? haiN|100 meMse haiM bAlaka jIvana-yAtrAke saMkaToMse maracuke hote haiM aura zeSa rahate haiM unakI bhI 12 zIghra mRtyu hotI hai| hamArI bhkti| saM0 prA0 bambaI. 113 [le0-paNDita sukharAma caube (guNAkara ) / ] madrAsa _unameM bhakti mahAna, hamArI / 29 31 sahaja prasanna vadana hai jinakA, arthAt uttarIya bhAratavarSa meM sindhuse baGga deza tana hai tejanidhAna // hmaarii0||1|| aura himAlayase vindhyAcala taka jo vizeSa puSTa baliSTa sAhasI haiM jo, tArai para AryoMkI bhUmi samajhI jAtI hai usameM karma-vIra vratavAna / 9 varSoM meM hI 50 bAlaka yamarAjakI bheMTa ho sabhya veSa vara bhAva jinhoMkA, jAte haiM aura jina dezoMmeM AryoMkA kama vAsa hai bhASaNa sudhA-samAna // 2 // jaise bambaI, madrAsa aura varmA, vahA~ 10, 14 // sarala udAra sadaya saMtoSI, aura 29 varSoM meM puruSa Adhe hojAte haiN| kyA isa kSamAzIla sajJAna / AryAvarttakA yahI Aryatva hai ? kyA yahI zreSThatA, kahe hueko palaTa na jAne, sadAcAra, pavitratA, dharmAnurAga, zArIrika bala jauM loM tanameM prAna // 3 // aura brahmacarya hai ki saba jAtiyoMke mukAbalemeM mileM saboMse urase ura lA, bhAratIya Arya adhama ho gaye hai ? tajeM ghRNita abhimaan| rahe lakSya parahita para jinakA, zArIrika nirbalatA / jinheM sva-hita icchA na // 4 // hamAre zarIroMkI zokajanaka nirbalatAkA eka bhASA bhUmi bhUpa bhagavatake, anya hRdayavidAraka udAharaNa bhI lIjie / jahA~ sacce bhakta jahA~na / bhAratameM sundara bAlakoMkI kamI hai vahA~ vRddha naranArI kahe 'guNAkara ' jinhe hRdayase 'bhI yahA~ bahuta hI kama dikhAI dete haiM / yadi hama deM sajjana sammAna // 5 // svIDana aura bhAratakA mukAbalA kareM aura dekheM ki varmA For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hitaM manohAri ca durlabha vacaH / terahavA~ bhaag| aMka 2 jainhitaissii| phAlguna, 2443. pharavarI, 1917. nqyb na ho pakSapAtI batAve sumArga, Dare nA kisIse kahe styvaannii| bane hai vinodI bhale AzayoMse, sabhI jainiyoMkA hitaiSI hitaiSI // bhdrbaahu-sNhitaa| kiyA jA cukA hai| isa lie Aja isa le khameM, phalAdeza-sambaMdhI sUkSma vicAroMko chor3agrantha-parIkSA-lekhamAlAkA caturtha lekha / " kh| kara, bahuta moTerUpase viruddha kathanoMkA digda ___ rzana karAyA jAtA hai| jisase aura bhI jainile0 zrIyuta bAbU jugalakizorajI mukhtaar| yoMkI kucha thor3I bahuta A~kheM khuleM, unakA (3) sAmpradAyika moha TUTe aura unakI aMdhI ___ isa graMthameM nimitta aura jyotiSa Adi zradhA dUra hokara unameM sadasadvivekavatI buddhikA saMbaMdhI phalAdezakA jo kucha varNana hai yadi usa vikAsa ho sake:saba para bArIkIke sAtha-sUkSma-dRSTise-vicAra pUrvApara viruddh| kiyA jAya aura use siddhAntase mIlAna karake (1) pahale khaMDake tIsare adhyAyameM, daMDake dikhalAyA jAya, to isameM saMdeha nahIM, ki svarUpakA varNana karate hue, likhA hai ki:viruddha kathanoMke Dherake Dhera laga jAya / parantu "hA-mA-dhikkArabhedazca vAgdaMDaH prathamo mtH| jaina samAja abhI itane bArIka tathA sUkSma dvitIyo dhanadaMDazca dehadaMDastRtIyakaH // 242 // vicAroMko sunane aura samajhaneke lie taiyAra ra turIyo jJAtidaMDazca deyAH kRtyaanusaartH| nahIM hai, aura na eka aise graMthake lie itanA doSAnusAratazcaiva caturvarNebhya eva ca // 243 // adhika prayAsa aura parizrama karanekI koI jarU- AptazrIAdidevena prathamo daMDa udhdtH| rata hai, jo pichale lekhoM dvArA bahuta spaSTa zabdoMmeM vAsupUjyo dvitIyaM ca tRtIyaM SoDazastathA // 244 // vikrama saMvat 1657 aura 1665 ke madhya- turIyaM vardhamAnastu proktavAnadya paMcame / vartI samayakA banA huA hI nahIM balki idhara kAle doSAnusAreNa dIyate sarvabhUmipaiH // 245 // udharake prakaraNoMkA eka baDhaMgA saMgraha bhI siddha arthAt-daMDa cAra prakArakA hotA hai / pahalA 7-8 For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [bhAga 13 vAgdaMDa, jisake hA, mA, aura dhikkAra aise zArIrika daMDakI bhI yojanA kI thI * / jisase tIna bheda haiM; dUsarA dhanadaMDa, tIsarA dehadaMDa paurANika dRSTikI apekSA yaha bAta spaSTa ho ( vadha-bandhAdirUpa) aura cauthA jJAtidaMDa jAtI hai ki tIsare zArIrika daMDakA praNayana (jAticyutAdirUpa ) / ye saba daMDa aparAdhoM zAntinAthase bahuta pahale prAyaH RSabhadevake aura kRtyoMke anusAra cAroM hI vargoM ke lie samayameM hI ho cukA thaa| yahA~ pAThakoMko yaha prayukta kiye jAneke yogya haiM / inameMse pahale jAnakara Azcarya hogA ki AdipurANakA yaha daMDake praNetA bhagavAn zrIAdinAtha ( RSabha- saba kathana saMhitAke 'kevala kAla' nAmaka 344 deva ), dUsareke bhagavAn vAsupUjya, tIsareke veM adhyAyameM bhI pAyA jAtA hai / parantu ina saba 16 veM tIrthakara zrIzAMtinAtha aura cauthe bAtoMko chor3ie, aura saMhitAke isa nimna vAkya daMDake praNetA zrIvardhamAna svAmI hue haiM / para dhyAna dIjae, jisameM ukta kathanase Age Ajakala pA~caveM kAlameM saMpUrNa rAjAoMke dvArA ye aparAdhoMke cAra vibhAga karake pratyekake daMDa sabhI daMDa aparAdhoM ke anusAra prayukta kiye jAte haiN| vidhAnakA niyama batalAte hue likhA hai kiisa kathanase aisA sUcita hotA hai ki, tIsare vyavahArameM vAgdaMDa, corIke kAmameM dhanadaMDa, bAlakAlake antase prAraMbha hokara, caturtha kAlameM yaha hatyAdikameM dehadaMDa aura dharmake lopameM jJAticAra prakArakA daMDavidhAna uparyukta. alaga alaga daMDakA prayoga honA cAhie / ' yathA:tIrthakaroMke dvArA saMsArameM pravartita huA hai / parantu " vyavahAre tu prathamo dvitIyaH stainyakarmaNi / vAstavameM aisA huA yA nahIM, yaha abhI nirNayAdhIna tRtIyo bAlahatyAdau dharmalope'ntimaH smRtaH // 24 // hai aura usa para vicAra karanekA isa samaya avasara daMDavidhAnakA yaha niyama jagatkA zAsana nahIM hai / yahA~ para maiM sirpha itanA batalA denA karaneke lie kahA~ taka samucita aura upayogI jarUrI samajhatA hU~ ki daMDapraNayana-saMbandhI yaha hai, isa vicArako chor3akara, jisa samaya hama isa saba kathana aitihAsika dRSTise kucha satya pratIta nimayako sAmane rakhate hue isI khaMDake agale daMDavidhAna-saMbaMdhI adhyAyoMkA pATha karate haiM usa nahIM hotaa| zrIguNabhadrAcAryakRta mahApurANa - samaya mAlUma hotA hai ki graMthakartA mahAzayane (uttarapurANa ) meM yA usase pahaleke bane hue hue sthAna sthAna para svayaM hI isa niyamakA ullaMghana kisI mAnanIya prAcIna jainagraMthameM bhI isakA kiyA hai| aura isa lie unakA yaha saMpUrNa koI ullekha nahIM hai| hA~, bhagavajjinasena - * yathAHpraNIta AdipurANameM itanA kathana jarUra milatA / / latA 'hAmAkArau ca daMDo'nyaiH paMcabhiH smprvrtitH| hai ki RSabhadevane hA-mA-dhikkAra lakSaNavAlA paMcabhistu tataH zeSairhAmAdhikAralakSaNaH // 3-215 // vaha vAcika daMDa pravartita kiyA thA jisako zArIraM daMDanaM caiva vadha-bandhAdilakSaNam / unase pahaleke kulakara ( manu ) jArI kara cake nRNAM prabaladoSeNa bharatena niyojitam // -216 // the aura isa lie jo unake avatArase pahale hI + jisakA eka padya isa prakAra hai:- "hAmAdhi gnItimArgokto'sya putro bharato'grajaH / cakrI bhUmaMDala para pracalita thA / sAtha hI, ukta graMthameM , kulakaro jAto vadha-bandhAdidaMDabhRt // 120 // " yaha bhI likhA huA milatA hai ki RSabhadevake isa adhyAyakI zadvaracanAse mAlUma hotA hai ki putra bharata cakravartIne vadha-bandhAdi lakSaNavAle vaha prAyaH AdipurANaparase use dekhakara banAyA gyaahai| HAHTHHTHE For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 2 ] bhadrabAhu -saMhitA : dUSita --- 88 daMDa - viSayaka kathana pUrvApara - virodha - doSase hai| sAtha hI, zrutakevalI jaise vidvAnoM kI kIrtiko kalaMkita karanevAlA hai / udAharaNa ke taura para yahA~ usake kucha namUne dikhalAye jAte haiM:kUpAdrajjuM ghaTaM vastraM yo haretstanyakarmaNA / kazAviMzatibhistADyaH punargrAmAdvivAsayet / 7-12 // isa padyameM kue~ parase rassI, ghar3A tathA vastra curAnevAleke lie 20 cAbuka se tAr3ita karane aura phira grAmase nikAla denekI sajA tajavIja kI gaI hai / pAThaka soceM, yaha sajA pahale niyamake kitanI viruddha hai aura sAtha hI kitanI adhika sakhta hai ! ukta niyamAnusAra corI ke isa aparAdhameM dhanadaMDa ( jurmAnA ) kA vidhAna honA cAhie thA, dehadaMDa yA nirvAsanakA nahIM / kulInAnAM narANAM ca haraNe bAlakanyayoH / tathAnupamaratnAnAM cauro baMdigrahaM vizet // 7-16 // yena yajJopavItAdikRte sUtrANi yo haret / * saMskRtAni nRpastasya mAsakaM baMdhake nyaset // 24 // ina donoM payoMmeM cora ke lie baMdigraha ( jelakhAnA ) kI sajA batalAI gaI hai| pahale padyameM yaha sajA kulIna manuSyoM, bAlaka-bAlikAoM * aura uttama ratnoMko curAne ke aparAdhameM tajavIja kI gaI hai| dUsare padyameM likhA hai ki jo yajJopavIta (janeU) Adi ke lie saMskRta kiye hue sUtake Doroko curAtA hai, rAjAko cAhie ki use eka mahIne taka kaidameM rkkhe| corIke kAmameM dhanadaMDakA vidhAna na karake yaha daMDa tajavIja karanA bhI upayukta niyamake viruddha hai / "" kezAn grIvAM ca vRSaNaM krodhAdgRhNAti yaH zaThaH / daMSyate svarNaniSkeNa prANighAtAbhilolupaH / 6- 20 / tvagbhettA tu zatairdaMDyaH brAhmaNo'sRkpracyAvane / - zatadvayena daMDyaH syAturyaima sApakarSakaH // 21 // ina donoM padyoMmeM prANighAtakI icchA se kro- dhameM Akara dUsareke kerA, gardana aura aMDakoza pakar3anevAle vyaktiko, tathA tvacAkA bheda karane 51 vAle, raktapAta karanevAle aura mAMsa ukhAr3anevAle brAhmaNako zArIrika daMDakA vidhAna na karake dhana daMDakA vidhAna kiyA gayA hai| yaha bhI uparyukta niyamake biruddha hai / isake Age tIna payoMmeM, udyAnako jAte hue kisI vRkSakI chAla, daMDa, patra yA puSpAdikako toDU DAlane athavA naSTa kara DAlaneke aparAdhameM dhanadaMDakA vidhAna na karake 'pravAsyo vRkSabhedaka:' isa padake dvArA vRkSa tor3a DAlanevAleke lie dezase nikAla denekI sajA tajavIja kI hai / yaha sajA uparyukta niyamase kahA~ taka sambaMdha rakhatI hai, ise pAThaka svayaM vicAra sakate haiM / " vaizyaH zUdro'thavA kASTadhAtunirmita, Asane / kSatriyadvijayormohAddarpAzcopavizettadA // 6-17 // kazAviMzatibhirvaizyaH paMcAzadbhizca tADyate / zUdraH punastu satA- (?) mAsanaM ko'pi na shryet|| - 18 // mahAntaM yo darpAnniSThIvati hasecca vA / caturvarNeSu yaH kazciddaMDyate daza rAjataiH // 19 // " ( ina payoMmeM se pahale do padyoMmeM likhA hai ki yadi kSatriya tathA brAhmaNake Asana para koI vaizya athavA zUdra baiTha jAya to vaizyako 20 aura zUdrako 50 cAbukakI sajA denI cAhie ! tIsare payameM kisI bhI varNake usa vyaktike lie dhanadaMDakA vidhAna kiyA gayA hai jo kisI mahAn puruSako dekhakara ha~satA hai athavA ghRNAprakAza karane rUpa thUkatA hai / uparyukta niyamAnusAra ina donoM prakArake kRtyoMke lie yadi koI daMDavidhAna ho sakatA thA to vaha sirpha vAgdaMDa thA / kyoMki Asana para baiThane aura ha~sane Adi kRtyoMkA corI Adi aparAdhoMmeM samAveza nahIM ho sakatA / parantu yahA~ para aisA vidhAna nahIM kiyA gayA; isa lie yaha kathana bhI pUrva para virodha - doSa se dUSita hai / ' cc mUrkhaH sArathireva syAdyugyasthA daMDabhAginaH / bhUpaH paNazataM lAkhA hAninIzaM ca dApayet // 6-35 // 6 For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 jainahitaiSI bhAga 13 isa padyameM, mUrkha gAr3IvAnake kAraNa gAr3Ise isase yaha bhI sUcita hotA hai ki ye donoM padya hI kisIko hAni pahu~cane para, gAr3ImeM baiThe hue una nahIM balki saMbhavataH ye donoM adhyAya hI bhinna strI-puruSoMko bhI dhanadaMDakA pAtra ThaharAyA hai bhinna vyaktiyoM dvArA race gaye haiN| jo becAre usa gAr3Ike svAmI nahIM hai aura na (3) bhadrabAhusaMhitAke 'caMdracAra' nAmaka jinako ukta gAr3IvAnake mUrkha yA kuzala 23 veM adhyAyameM likhA hai ki -- zveta, rakta, honekA koI jJAna hai| samajhameM nahIM AtA ki pIta tathA kRSNa varNakA caMdramA yathAkrama apane ukta niyamake anusAra gAr3ImeM baiThe hue aise varNavAleko (kramazaH brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura musAphiroMko kaunase aparAdhakA aparAdhI mAnA zadrako) sukhakA denevAlA aura viparIta jAya ? astu; isa prakArake viruddha kathanoMse isa varNake lie bhayakArI hotA hai / yathAHgraMthake kaI adhyAya bhare hue haiM / mAlUma hotaa| hAtA kheto raktazca pItazca kRSNazcApi yathAkramaM // .. hai ki graMthakartAko idhara udharase vAkyoMko uThAkara rakhanameM Age pIcheke kathanoMkA kucha bhI savarNa sukhadazcandro viparItaM bhayAvahaH / / 16 // dhyAna nahIM rahA; aura isase usakA yaha saMparNa parantu tIsare khaMDake usI 'RSiputrikA ' daMDa-viSayaka kathana kucha acchA vyApaka aura nAmake cauthe adhyAyameM yaha batalAyA hai ki silasile vAra bhI nahIM bana skaa| 'samAnavarNakA caMdramA samAna varNavAleko bhaya . (2) dUsare khaMDake 'utpAta' nAmaka 14 veM .aura pIDAkA denevAlA hotA hai ' 'kRSNacaMdramA adhyAyameM likhA hai ki 'yadi bAje binA bajAye : zUdroMkA vinAza karatA hai| ' yathAHhue svayaM bajane lage aura vikRta rUpako dhAraNa "samavaNNo samavaNaM bhayaM ca pArDa tahA nnivedehi| kareM to kahanA cAhie ki chaThe mahIne rAjA lakkhArasappayAso kuNadi bhayaM sabvadesesu // 36 / / baddha hogA (vaMdigRhameM par3egA ) aura aneka kiNho suddaviNAsai"caMdo // 38 // prakArake bhaya utpanna hoNge| yathAH caMdraphalAdeza-sambaMdhI yaha kathana pahale kathanake " anAhatAni tUryANi nadanti vikRti ythaa| bilkula viruddha hai-vaha sukha honA kahatA SaSThe mAse nRpo baddho bhayAni ca tadA dizet // 165 // hai to yaha duHkha honA batalAtA hai-samajhameM - paraMtu tIsare khaMDake ' RSiputrikA ' nAmaka nahI AtA nahIM AtA ki aisI hAlatameM kauna buddhimAna cauthe adhyAyameM isI utpAtakA phala pA~caveM ina kathanoMko kevalI yA zrutakevalIke vAkya mahIne rAjAkI mRtyu honA likhA hai| yathA:- mA. na mAnegA? vAstavameM aise pUrvApara-viruddha kathana kisI " aha NaMditUrasaMkhA vajaMti aNAhayA viphuttNti| " bhI kevalIke vacana nahIM ho skte| astu| ye to aha paMcamammi mAse NaravaimaraNaM ca NAyabbaM // 9 // * hue pUrvopara-viruddha kathanoMke namUne / aba Age .. isase sApha pragaTa hai ki ye donoM padya parvApara- dUsare prakArake viruddha kathanoMko liijie| virodhako liye hue haiM aura isa lie inakA mithyA kriyaayeN| nirmANa kisI kevalI dvArA nahIM huaa| sAtha hI, (4) saMhitAke dvitIya khaMDa-viSayaka *saMskRtacchAyAH adhyAya naM0 27 meM likhA hai ki 'prIti' 'atha naMditUrazaMkhA nadanti anAhatAH sphuttti| aura suprIti ' ye do kriyAyeM putrake janma atha paMcame mAse narapatimaraNaM ca jJAtavyaM // 53 // hone para karanI caahie| sAtha hI, janmase pahale For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 aGka 2] bhdrbaahu-sNhitaa| 'puMsavana' aura 'sImanta / nAmakI dUsarI hai| puMsavana sambaMdhI kriyAkA abhiprAya unake do kriyAoMke karanekA bhI vidhAna kiyA hai| yahA~ yaha mAnA jAtA hai ki isake kAraNa garbhiNIyathAH __ ke garbhase lar3akA paidA hotA hai / parantu jaina "garbhasya tritaye mAse vyakte puMsavanaM bhavet / siddhAntake anusAra, isa prakArake saMskArase, garbhe vyakte tRtIye ceccaturthe mAsi kArayet // 139 // garbha meM AI huI lar3akIkA lar3akA nahIM bana sktaa| atha SaSThASTama mAsi sImantavidhirucyate / isa lie jainadharmase isa saMskArakA kucha sambaMdha kezamadhye tu garbhiNyAH sImA siimntmucyte||142|| nahIM hai| putrasya janmasaMjAtI prItisuprItike kriye / daMDameM muni-bhojn-vidhaan| priyodbhavazca sotsAhaH kartavyo jAtakarmaNi // 149 // parantu bhagavajjinasenapraNIta AdiparANameM (5) isa saMhitAke prathama khaMDameM 'prAyagarbhAdhAnase nirvANa paryaMta 53 kriyAoMkA zcitta' nAmakA eka adhyAya hai, jisake do mAga varNana karate hue, jinameM ukta paMsavana ' aura haiM-pahalA padyabhAga aura dUsarA gayabhAga payabhA'sImanta' nAmakI kriyAyeM nahIM haiM, likhA hai gameM, vyabhicArakA daMDa-vidhAna karate hue, eka ki prIti' kriyA garbhase tIsare mahIne aura sthAna para ye cAra padya diye haiM:suprIti kriyA pA~cave mahIne karanI caahie| "mAtA mAtAnujA jyeSThA liMginI bhaginI snuSA / sAtha hI, yaha bhI likhA hai ki ukta 53 kriyA- cANDAlI bhrAtRpatnI ca mAtulI gotrajAthavA // 20 // oMse bhinna jo, dUsare logoMkI mAnI huI, garbhase . sakRdbhAntyAtha darpAdvA sevitA durjaneritA / maraNa takakI kriyAyeM haiM ve samyak kriyAyeM prAyazcittopavAsAH syutriMzattacchIrSamuMDanam // 29 // tIrthayAtrAzca paMcaiva mahAbhiSekapUrvakam // , naM hokara mithyA kriyAyeM samajhanI cAhie / kRtvA nityArcanAyAzca kSetraM ghaMTA vitIrya ca // 30 // yathAH bhojayenmunimukhyAnAM saMgha dvizatasaMmitaM / .. " garbhAdhAnAtparaM mAse tRtIye saMpravartate / vastrAbharaNatAmbUlabhojanaH zrAvakAn bhajet // 31 // prItirnAmi kriyA prItairyA'nuSTheyA dvijnmbhiH||38-77 ina padyoM meM likhA hai ki yadi eka vAra bhramase AdhAnAtpaMcame mAsi kriyA suprItiriSyate / __athavA jAna bUjhakara apanI mAtA, mAtAkI yA suprItaiH prayoktavyA paramopAsakavrataiH // -80 // choTI bar3I bahina, liMginI (AryikAdika), kiyAM garbhAdikA yAstA nirvANAntAH puroditaaH| AdhAnAdismazAnAntA na tAH samyakriyA bahina, putravadhU, cAMDAlI, bhAIkI strI, mAmI athavA apane gotrakI kisI dUsarI strIkA sevana __ matAH 39-25 // ho jAya to usake prAyazcittameM tIsa upavAsa isase sApha jAhira hai ki saMhitAkA ukta __ karane cAhie, usa strIkA sira muMDanA cAhie, kathana AdipurANake kathanase viruddha hai| aura ra mahAbhiSeka pUrvaka pA~ca tIrthayAtrAyeM karanI cAhie, usakI 'puMsavana' tathA 'sImaMta' nAmakI donoM kriyAyeM bhagavajjinasenake vacanAnusAra mithyA nityapUjanake lie bhUmi tathA ghaMTA vitaraNa kriyAyeM haiN| vAstavameM ye donoM kriyAyeM hindU karanA caahie| aura yaha saba kara cukaneke bAda, pradhAna muniyoMke dose saMkhyA pramANa dharmakI kriyAyeM ( saMskAra ) haiM / hinduoMke dharmagraMthoM meM inakA vistArake sAtha varNana pAyA jAtA zrAvakoMko vastrAbhUSaNa, tAmbUla aura bhojanase saMghako bhojana khilAnA caahie| sAtha hI, .1 garbhavatIke kezoMkI racanA-vizeSa mA~ga upAr3anA - saMtuSTa karanA cAhie / isa daMDavidhAnameM, anya For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 jainahitaiSI [ bhAga 13 bAtoMko chor3akara, doso muniyoMko bhojana sAtha hI, daMDakSetra vistRta karane ke lie isameM kucha karAnekI bAta bar3I hI vilakSaNa hai| jainiyoMke adhikAra vRddhi bhI pAI jAtI hai / pAThaka dekheM caraNAnayoga tathA prAcIna yatyAcAra viSayaka aura soceM ki, yaha saba kathana prAyazcittasamagraMthoMse isakA jarA bhI mela nahIM hai / jina jaina ra CL ccayake kathanase kitanA asaMgata aura viruddha hai| isa prakArakA aura bhI bahutasA kathana isa muniyoMka viSayame likhA hai ki va udmAdika adhyAyameM pAyA jAtA hai| cyAlIsa doSoM tathA 32 aMtarAyoMko TAlakara zuddha AhAra lete haiM, kisIkA nimaMtraNa svIkAra padyameM kucha aura gadyameM kacha / nahIM karate aura yaha mAlUma ho jAne para, ki bhojana (6) sAtha hI, isa adhyAyameM kacha daMDaunake uddezyase taiyAra kiyA gayA hai, dAtArake vidhAna aisA bhI dekhane meM AtA hai jo padyameM kucha gharase vApisa cale jAte haiM unake liDa svarU. hai to gadyameM kucha aura hai / arthAta eka hI aparApameM prastuta kiyA huA aura khAsa unhIMke udde- dhake lie donoM bhAgoMmeM bhinna bhinna prakArakA daMDa zyase taiyAra kiyA huA isa prakArakA bhojana prayoga kiyA gayA hai| aura jo isa bAtako kabhI vidheya nahIM ho sktaa| isa lie daMDa- bhI sUcit karatA hai ki ye donoM bhAga kisI vidhAnakA yaha niyama jainadharmakI nItike viruddha eka vyaktike banAye hue nahIM haiM / isa prakArake hai / sAtha hI, isakA anuSThAna bhI prAyaH azakya , kathanoMkA eka namUnA isa prakAra hai: "garvAnmAMsaM ca madyaM ca kSaudraM sevitavAnasau / jAna par3atA hai / bahuta saMbhava hai ki isa daMDa- . ekazaH kSapaNaM tasya viMzatyabhyadhikaM zatam / / 22 // vidhAnameM usa samayake bhaTTArakoMkA, jo apane pramAdAdupavAsAH syurvishtidosshaanye|" Apako munimukhya mAnate the aura jinakA thor3A isa DeDha padyameM garvase maya, mAMsa aura madya bahata paricaya isa lekhameM Age calakara diyA nAmaka tIna makAroMke sevanakA prAyazcitta 121 jAyagA, kucha svArtha chipA huA ho| parantu upavAsa pramANa aura pramAdase unake sevanakA kucha bhI ho, isameM saMdeha nahIM ki, yaha kathana prAyazcitta sirpha 20 upavAsa pramANa likhA hai| jainadharmakI dRSTise viruddha avazya hai / jaina aba gadya bhAgako dekhie:dharmake prAyazcitta graMthoMmeM zrInandananyAcAryake "makAratrayasevitasya prAyAzcattaM vidyate-upavAsA dvAdaza ziSya gurudAsAcAryakA banAyA huA 'prAya- 12, abhiSekAH paMcAzat 50, AhAradAnAni paMcazcittasamuccaya ' nAmakA eka prAcIna graMtha hai| zat 50, kalazAbhiSeka ekaH 1, puSpasahasracaturviisa graMthakI cUlikAmeM ukta prakArake aparAdhakA zatiH 24000, tIrthayAtrA dve 2, gaMdhaM palacatuSTayaM prAyazcitta sirpha 32 upavAsa pramANa likhA , 4, saMghapUjA, gadyANa ? traya suvarNa 3, vITikA zatamekaM, kAyotsargAzcaturviMzatiH / yadi pramAdataH makAratraya. hai / yathAH -- sevitA upavAsaSaTuM 6, ekabhakASTakaM, paMcaviMzatyAhAra" sutAmAtRbhaginyAdicANDAlIrabhigamya c| dAnAni 25, paMcaviMzatirabhiSekAH 25, puSpasahasrANi anuvItopavAsAnAM dvAtriMzatamasaMzayam // 150 // paMca 5000, gaMdhaM paladvayaM 2, pUjA dvAdaza 12, tAmbU- isase mAlUma hotA hai ki saMhitAke uparyukta lavITaka-paMcAzat 50, kAyotsargA dvAdaza 12 // " daMDa-vidhAnameM upavAsoMko chor3akara zeSa muMDana, yaha kathana pahale kathanase kitanA vilakSaNa tIrthayAtrA, mahAbhiSeka, pUjanake lie bhUmyAdi hai, ise batalAnekI jarUrata nahIM hai / pAThaka eka arpaNa aura munibhojanAdikA saMpUrNa vidhAna sirpha najara DAlate hI svayaM mAlUma kara sakate haiN| -do upavAsoMke sthAnameM prastuta kiyA gayA hai| hA~ prAyazcitta-samuccayakA isa viSayameM kyA For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 2] bhdrbaahu-sNhitaa| vidhAna hai ? yaha batalA denA jarUrI hai| aura eka hI prakArakA daMDa-vidhAna karanA jainadharmakI vaha isa prakAra hai: dRSTike anukUla pratIta nahIM hotaa| " retomUtrapurISANi madyamAMsamadhUni ca / prAyazcitta yA anyaay| abhakSyaM bhakSayetSaSThaM darpatazca dviSaT kSamAH // 147 // (8) isI prAyazcittAdhyAyameM gRhasthoM ke lie / isameM darpase madya, mAMsa aura madhuke sevanakA bahutasA aisA daMDa-vidhAna bhI pAyA jAtA hai jo prAyazcitta bAraha upavAsa pramANa batalAyA hai aura Akasmika ghaTanAoMse honevAlI mRtyuoMseM pramAdase unakA sevana honama SaSTha nAmakA sambaMdha rakhatA hai| jaise sA~pa bicchU Adise DasA prAyazcitta tajavIja kiyA hai, jo tIna upavAsa jAnA, vyAgha Adise bhakSita honA, vRkSa yA pakAna pramANa hotA hai| parase girajAnA, mArgameM jAte hue Thokara khAkara sabake lie eka hI dNdd| gira par3anA, vajrapAtakA honA, sIMgavAle pazukA (7) ukta 'prAyazcitta' nAmake adhyAya meM sIMga laga jAnA aura strIke prasavakA honA brahmahatyA, gohatyA, strIhatyA, bAlahatyA aura Adi / ina saba kAraNoMmeMse kisI bhI kAraNase sAmAnya manuSyahatyA, ina saba hatyAoMmeMse pratyeka jo Akasmika mRtyu hotI hai usake lie yaha hatyA karanevAleke lie eka hI prakArakA daMDa taja daMDa-vidhAna kiyA gayA hai:vIja kiyA gayA hai| yathAH __" prAyazcittaM-upavAsAH 5, ekabhaktAni viMzatiH 20, kalazAbhiSekadvayaM 2, paMcAmRtAbhiSakAH 5, la'brahmahatyA-gohatyA strIhatyA bAlahatyA-sAmAnya- dhvabhiSekAH paMcaviMzatiH, AhAradAnAni catvAriMzata, manuSyahatyAdi,-karaNe prAyazcittaM upavAsAH triMzat 30, gAvI dve 2, gaMdhapalA 10, puSpasahasra 1000, saMgha. . ekabhakkAni paMcAzat 50, kalazAbhiSeko ho| pUjA-gadyANa (?) dvayaM, tIrthayAtrA-kAyotsargAH parantu jainadharmakI dRSTise ina sabhI aparAdhoMke 6, vITikA tAmbUla 50 / " aparAdhI eka hI daMDake pAtra nahIM ho skte| parantu isa daMDakA pAtra kauna hai ? kisako prAyazcittasamuccayakI cUlikAmeM bhI gohatyAse isakA anuSThAna karanA hogA ? yaha saba yahA~ kucha strIhatyA,strIhatyAse bAlahatyA, bAlahatyAse zrAvaka- bhI nahIM batalAyA gayA / jo zakhsa mara cukA hai. hatyA aura zrAvakahatyAse sAdhuhatyAkA prAyazcitta usake lie to yaha daMDa-vidhAna ho nahIM sktaa| uttarottara Adhika batalAyA hai / yathAH- isa lie . jarUra hai ki mRtakake kisI " sAdhapAsakabAlastrIdhenUnAM ghAtane kramAt / kuTumbIke lie yaha saba daMDa tajavIja yAvadvAdaza mAsAH syAtSaSThamardhAdhahAniyuk // 11 // + kiyA gayA hai / parantu usa becAaisI hAlatameM saMhitAkA sabake lie uparyakta rene koI aparAdha nahIM kiyA aura na mRtakakA - hi isameM koI aparAdha thaa| binA aparAMdhake daMDa . x isa padyameM muniyoM dvArA aisI hatyA ho jAne para denA sarAsara anyAya hai| isa lie kahanA par3atA unake lie prAyazcittakA vidhAna kiyA hai| zrAvakoMke ' hai ki yaha prAyazcitta nahIM balki anyAya aura lie isase kamatI prAyazcitta hai / parantu vaha bhI uttarottara isI kramako liye hue hai| jaisA ki ukta adharma hai; zrutakevalI jaise vidvAnoMkA yaha karma calikAke isa padyase pragaTa hai: nahIM ho sktaa| jarUra isameM kisIkA svArtha " zramaNacchedanaM yacca zrAvakAnAM tadeva hi| chipA huA hai / gaMdha, phUla aura pAnoMke bIr3oM dvayorapi trayANAM ca SaNNAmadhihAnitaH // 13 // Adiko chor3akara yahA~ pAThakoMke sanmukha do For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [bhAga 13 mmmnanimoon gAya bhI upasthita haiN| ye bhI daMDameM kisIko dAna 1-" asnAtAnna spRzetsarvAn snAtAnapi ca zUdrakAn / svarUpa bheMTa kI jAyagI / yadyapi jainadharmameM kulAlamAlikAdivAkIrtacakrikuviMdakAn // 45 // gau-dAnakI koI mAhamA nahIM hai aura na usake 2-mAtaMgazvapacAdInAM chaayaaptnmaatrtH| denese kisI pApakI koI zAMtikA honA mAnA tadA jalAzayaM gatvA sacelasnAnamAcaret // 56 // jAtA hai| pratyuta aneka jainagraMthoMmeM isa dAnako 3-ucchissttaaspRshykaakaadivinnmuutrsprshsNshye| niSiddha jarUra likhA hai * / to bhI umAsvAmi- aspRzyamRSTasUrpAdikaTAdisparzane dvijaH // 82 // zrAvakAcAra jaise jAlI graMthoM meM jinamadirake 4-zuddha vAriNi pUrvoktayaMtramaMtraiH sacelakaH / lie gau-dAna karanekA vidhAna jarUra kuryAtsnAnatrayaM daMtajihvAgharSaNapUrvakam // 83 // pAyA jAtA hai, jisase arhadradvArakake lie 5-mithyAdRzAM gRhe pAtre bhuMkte vA zUdrasadmani / rojAnA zuddha paMcAmRta taiyAra ho sake / tadopavAsAH paMca syurjApyaM tu dvisahasrakam / / 86 // Azcarya nahIM ki aise hI kisI Azayase prerita ina padyoMmeMse pahale padyameM likhA hai ki, cAroM hokara, usakI pUrtike lie, uparyukta daMDa-vidhAnameM varNo se kisI bhI varNakA-athavA manuSya mAtra se tathA isI graMthake aMtargata aura bhI bahatase daMDapra- koI bhI kyoM na ho yadi usane snAna nahIM kiyA yogoMmeM go-dAnakA vidhAna kiyA gayA ho / asta hai to use chUnA nahIM cAhie / aura zUdroMkoisI prakAra isa adhyAyameM kucha daMDa-vidhAna aisA kumhAra, mAlI, nAI, telI tathA julAhoMko-yadi bhI dekhanema AtA hai jisameM / aparAdhI koI ve snAna bhI kiye hue hoM to bhI nahIM chUnA cAaura daMDa kisIko' athavA 'khatA kisIkI hie / ye saba loga aspRzya haiN| dUsare padyameM yaha sajA kisIko' isa durnItikA anusaraNa kiyA batalAyA hai ki yadi kisI mAtaMga-zvapacAdikakI gayA hai| jaise AtmahatyA ( khaTaka arthAt bhIla, cAMDAla, mleccha, bhaMgI, aura camAra AtmaghAtIke kisI kuTumbIko, ityaadi| AdikakI chAyA bhI zarIra para par3a jAya to turanta jalAzayako jAkara vastrasahita snAna karanA saMkIrNa hRdayodvAra / cAhie ! tIsare aura cauthe padyameM yahA~ taka (9) aba isa prAyazcittAdhyAyase do cAra AjJA kI hai ki, yadi kisI ucchiSTa padArthase, namane aise bhI dikhalAye jAte haiM, jo jainadharmakI apaya manaSyAdikase. kAkAdikase arthAta udAranItike viruddha haiM / yathAH-. kauA, kuttA, gadhA, U~Ta, pAlatU sUara nAmake ___ * jaisA ki nimna vAkyoMse pragaTa hai:-" yayA jAnavaroMse aura malamUtrase chUjAnekA saMdeha mI jIvA hi hanyante puccharoMgakhurAdibhiH // 9-54 // ho jAya athavA kisI aise chAja-chalanI vagairayasyAM ca dahyamAnAyAM tarNakaH pIjyate trN| dakA tathA cAI.AsanATikakA sparza ho jAya tAM gAM vitaratA zreyo labhyate na manAgapi // 55 // " jisameM koI aspRzya padArtha lagA huA ho to -iti amitagatyupAsakAcAraH / 1 yaha graMtha parIkSA dvArA jAlI siddha kiyA jA ina donoM hI avasthAoMmeM dA~toM tathA jIbhako cukA hai / dekho jainahitaiSI dasavA~ bhAga aMka 1-2 / ragar3akara yaMtramaMtroMke sAtha zuddhajalameM tIna vAra * yathA: 1 Adi' zabdase ivAna (kuttA ) AdikA jo "-puSpaM deyaM mahAbhaktyA na tu duSTajanaidhRtam // 2-129 // grahaNa kiyA gayA hai vaha isase pahaleke " spRSTe viNmUtrapaMyothai gau jalArtha vA kUpa puSpasuhetave / kAkazca kharoSTra grAmazUkare 'isa vAkyake AdhArapara kiyA vATikAM saMprakurvezca nAti doSadharo bhavet // -130 // " gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 2] * bhdrbaahu-sNhitaa| . vastrasahita snAna karanA cAhie !! aura pA~caveM vyaktikA hRdayodgAra hai jisane zuddhi aura padyameM isase bhI bar3hakara yaha Adeza hai ki yadi azuddhike tattvako hI nahIM samajhA * / niHsandeha mithyAdRSTiyoM arthAt ajainoMke ghara para apane pA- jabase, kucha mahAtmAoMkI kRpAse, jainadharmake troMmeM tathA apane hI ghara para unake pAtroMmeM bhojana sAhityameM isa prakArake anudAra vicAroMkA praveza ho jAya athavA zUdrake ghara para baiThakara-cAhe vaha huA hai tabase jainadharmako bahuta bar3A dhakkA pahu~cA samyagdRSTi aura vratika jainI hI kyoM na ho-kucha hai aura usakI sArI pragati ruka gii| vAstava meM khAliyA jAya to isa pApakI zAMtike lie aise anudAra vicAroMke anukUla calanevAle saMsAraturanta do hajAra saMkhyA pramANa jApyake sAtha meM kabhI koI unnati nahIM kara sakate aura na pA~ca upavAsa karane cAhie!!! pAThako, dekhA, ucca tathA mahAn bana sakate haiN| kaisA dhArmika upadeza hai ! ghRNA aura deSake piNDadAna aura tarpaNa / bhAvoMse kitanA alaga hai! paropakAramaya jIvana (10) pahale khaMDake 'dAyabhAga ' nAmaka vitAne tathA jagatkA zAsana, rakSaNa aura pAlana 9veM adhyAyameM likhA hai ki 'dAyagrahaNa aura karaneke lie kitanA anukUla hai ! sArvajanika piMDadAnameM dohite potoMkI barAbara haiM' / sAtha prema aura vAtsalyabhAva isase kitanA pravAhita hI, dUsare sthAna para putroMkA vibhAga karate hue, hotA hai / aura sAtha hI, jainadharmake usa udAra jainAgamake anasAra chaha prakArake putroMko dAya uddezyase isakA kitanA sambaMdha hai jisakA citra grahaNa aura piMDadAnake adhikArI batalAye jainagraMthoMmeM, jainatIrthaMkaroMkI 'samavasaraNa' haiN| yathAHnAmakI sabhAkA nakazA khIMcakara dikhalAyA / dAye vA piMDadAne ca pautraiHdauhitrakAH smaaH||25|| jAtA hai !! kahA jAtA hai ki jaintiirthkroNkii| auraso dattako mukhyau kriitsautshodraaH| sabhAmeM U~ca-nIcake bhedabhAvako chor3akara, saba tathaivopanatazcaiva ime gauNA jinAgame / / manuSya hI nahIM balki pazu-pakSI taka bhI zAmila dAyAdAH piMDadAzcaiva itare nAdhikAriNaH // 84 // hote the| aura vahA~ pahu~cate hI ve ApasameM aise isa kathanase graMthakartIne yaha sUcita kiyA hai hilamila jAte the ki apane apane jAtivirodha ki pitaroMke lie piMDadAnakA karanA bhI jainitakako bhI bhulA dete the / sarpa nirbhaya hokara yoM dvArA mAnya hai aura yaha jainadharmakI kriyA nakulake pAsa khelatA thA aura billI premase cUhe- hai| parantu.vastutaH aisA nahIM hai| yaha saba hindU kA AliMgana karatI thii| kitanA U~cA Adarza dharmakI kalpanA hai| hinduoMke yahA~ isa piMDa aura kitanA vizva-premamaya-bhAva hai ! kahA~ yaha dAnake karanese pitaroMkI sadati Adi aneka phala Adarza ? aura kahA~ saMhitAkA uparyukta vidhAna ! mAne gaye haiM aura unake lie ve gayA Adika isase spaSTa hai ki saMhitAkA yaha saba kathana jaina- tIrthoM para bhI piMDa dene jAte haiM / jisakA jainadharmakI zikSA na hokara usase bahirbhUta hai| jaina dharmase kucha sambaMdha nahIM hai / jainasiddhAntake anutIrthakaroMkA kadApi aisA anudAra zAsana nahIM sAra na to vaha piMDa una pitaroMko pahu~catA hai ho sktaa| aura na jainasiddhAntoMse isakA * lekhakakA vicAra hai ki zuddhi-tattva-mImAMsA koI mela hai / isa lie kahanA hogA ki uparyukta nAmakA eka vistRta lekha likhA jAya aura usake prakArakA saMpUrNa kathana dUsare dharmoMse udhAra lekara dvArA isa viSaya para prakAza DAlA jAya / avasara rakkhA gayA hai| aura yaha kisI aise saMkIrNa hRdaya milane para usake lie prayatna kiyA jaaygaa| For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [ bhAga 13 aura na usake dvArA unakI sadgati Adi koI dantadhAvanakA phala naraka / dUsarA kalyANa ho sakatA hai| isa lie saMhitAkA yaha kathana jainadharmake viruddha hai| isI prakAra (11) saMhitAke pahale adhyAyameM, dantadhAkula-devatAoMkA tarpaNa-viSayaka kathana bhI jaina- vanakA varNana karate hue, eka padya isa prakArase dharmake viruddha hai, jise graMthakartAne isI khaMDake diyA haHpahale adhyAyameM diyA haiN| yathAH " sahasrAMzAvanudite yaH kuryAddantadhAvanam / " vaamhstpyHpaatraajlmgnkraajlau| sa pApI narakaM yAti sarvajIvadayAtigaH // 38 // kRtvAnnamamRtIkRtya tarpayetkuladevatAH // 97 // isameM likhA hai ki 'jo manuSya saryodayase 'OM hI OM va~ hU~ payaH idamannamamRtaM bhavatu svaahaa| pahale dantadhAvana karatA hai vaha pApI hai, sarva annena ghRtIsaktena namaskAreNa vai bhuvi| jIvoMke prati nirdayI hai aura naraka jAyagA / trisra evAhutIdadyAdbhojanAdeH tu dakSiNe // 98 // parantu usane pApakA kaunasA vizeSa kArya kiyA ? yaha kathana bhojana-samayakA hai-bhojanake lie kaise sarva jIvoMke prati usakA nirdayatva pramAgobarakA catuSkoNAdi maMDala banAkara baiThaneke / Nita huA ? aura jainadharmake kisa siddhAntake bAdakA yaha vidhAna hai-isameM likhA hai ki anusAra use naraka jAnA hogA ? ina saba bAtoMbhojanase pahale, bAyeM hAthake jalapAtrase aMjalimeM kA ukta padyase kucha bhI bodha nahIM hotaa| Age jala lekara aura uparyukta maMtra par3hakara, annakA pIcheke padya bhI isa viSayameM mauna haiM aura kucha amRtIkaraNa kare / aura phira usa ghRtamizrita annase kula devatAoMkA isa prakArase tarpaNa kare uttara nahIM dete / jainasiddhAntoMko bahuta kucha ki usa annase tIna AhutiyeM dakSiNakI ora TaTa TaTolA gayA / kamaphilAsophIkA bahuterA mathana pathvI para choDe / / isake bAda Apo'zanakA kiyA gayA / parantu aisA koI siddhAnta-karma vidhAna hai| astu; yaha saba kathana bhI hindUdharmakA pravRttikA koI niyama-mere dekhanemeM nahIM AyA kathana hai aura unhIMke dharmagraMthoMse liyA gayA jisase becAre prAtaHkAla uThakara dantadhAvana mAlUma hotA hai / jainasiddhAntake anusAra tarpa ke anusAra tapa karanevAleko naraka bhejA jAya / hA~, isa DhU~r3a NakA annajala pitaroM tathA devatAoMko nahIM khojameM, smRtiratnAkarase, hindUdharmakA eka pahu~ca sakatA aura na usase unakI koI tRpti hotI hai / hindUdharmameM tarpaNakA kaisA siddhAnta vAkya jarUra milA hai, jisameM upavAsake dina hai ? kaisI kaisI vicitra kalpanAyeM haiM ? jainadharmake dantadhAvana karanevAleko narakakI kar3I sajA siddhAntoMse unakA kahA~taka mela hai ? ve kitanI dI gaI hai / aura itane para bhI saMtoSa nahIM kiyA asaMgata aura vibhinna haiM ? aura kisa prakArase gayA balki use cAroM yugoMmeM vyAghrakA zikAra kaLa kapaTa-veSadhArI nirbala AtmAoMne unheM bhI banAyA gayA hai / yathAHjainasamAjameM pracalita karanA cAhA hai ? ina saba " upavAsadine rAjan dntdhaavnkRnnrH| . . bAtoMkA kucha vizeSa paricaya pAneke lie sa ghoraM narakaM yAti vyAghrabhakSazcaturyugam / / pAThakoMko 'jinasena-trivarNAcAra' kI parIkSAkA lekha dekhanA cAhie ! -iti naardH| 1 yaha lekha jainahitaiSIkI 10 veM varSakI phAyalameM bahuta saMbhava hai ki graMthakartAne hindUdharmake chapA hai| kisI aise hI vAkyakA anusaraNa kiyA ho| For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 2] bhdrbaahu-sNhitaa| 59 athavA jarUrata binA jarUrata use kucha parivartana bAtoMko chor3ie, aura khAsa pahale padya naM. 248 karake rakkhA ho| parantu kucha bhI ho isameM saMdeha ke 'kuTumbayuk ' pada para dhyAna dIjie, nahIM ki saMhitAkA ukta vAkya saiddhAntika jisakA artha hotA hai ki vaha rAjA kuTumbadRSTise jainadharmake bilkula viruddha hai| sahita naraka jAtA hai / kyoM ? kuTumbiyoMne kyA koI aparAdha kiyA hai jisake lie unheM adbhuta nyaay| naraka bhejA jAya ? cAhe una becAroMko rAjAke (12) pahale khaMDake tIsare adhyAyameM eka kRtyoMkI khabara taka bhI na ho, ve usake una sthAna para ye do padya pAye jAte haiM: kAryoM meM sahAyaka aura anumodaka bhI na hoM aura daMDo'daMDyeSu deyastu yazoghno duritAkaraH / cAhe rAjAke usa AcaraNako burA hI samajhate hoM; paratra narakaM yAti dAtA bhUpaH kuTumbayuk // 248 // paranta phira bhI una sabako naraka jAnA hogA ! adaDyadaMDanaM rAjA kurvandaMDyAnadaMDayan / yaha kahA~kA nyAya aura insApha hai ! ! jainadharmakI loke nindAmavApnoti paratra narakaM vrajet // 249 // karmaphilAsophIke anusAra kuTumbakA pratyeka ___ ina donoM padyoMmeM niraparAdhIko daMDa denevAle vyakti apane hI kRtyoMkA uttaradAyI aura rAjAko aura dUsare payameM aparAdhIko chor3a dene- apane hI upArjana kiye hae karmoMke phalakA bhoktA vAle-kSamA kara denevAle-rAjAko bhI narakakA hai| aisI hAlatameM UparakA siddhAnta kadApi pAtra ThaharAyA hai| likhA hai ki isa lokameM jainadharmakA siddhAnta nahIM ho sakatA / astu: usakI nindA hotI hai-jo prAyaH satya hai- isI prakArakA eka kathana dAyabhAga nAmake aura marakara paralokameM vaha naraka gatiko jAtA hai adhyAyameM bhI pAyA jAtA hai / yathAH- . naraka gatikA yaha pharmAna isa viSayakA koI " dattaM caturvidhaM dravyaM naiva gRhNati cottmaaH| phAinala ArDara ( antima phaisalA ) ho sakatA hai| anyathA sakuTumbAste prayAnti narakaM tataH // 71 // yA nahIM ? athavA yoM kahie ki vaha niyamase naraka gati jAyagA yA nahIM ? yaha bAta abhI isameM likhA hai ki 'uttama puruSa diye hue vivAdAspada hai| jainasiddhAntakI dRSTise yAda cAra prakArake dravyako vApisa nahIM lete / aura kisI niraparAdhIko daMDa mila jAya athavA koI ho, yadi aisA karate haiM to ve usake kAraNa kuTumba sahita narakameM jAte haiN| aise aTakalapaccU aura aparAdhI daMDase chUTa jAya yA chor3a diyA jaay| to sirpha itane kRtyase hI koI rAjA narakakA - avyavasthita vAkya kadApi kevalI yA zrutakevalI. ke vacana nahIM ho sakate / unake vAkya bahuta hI pAtra nahIM bana jAtA / usake lie aura bhI aneka bAtoMkI jarUrata rahatI hai / parantu manukA U~ce aura tule hone cAhie / parantu granthakartA ' inheM 'upAsakAdhyayana' se uddhRta karake aisA vidhAna jarUra pAyA jAtA hai / yathAH likhanA bayAna karatA hai, jo dvAdazAMgazrutakA " adaMDyAndaMDayan rAjA daMDyAMzcaivApyadaMDayan / ... sAtavA~ aMga kahalAtA hai ! pAThaka soceM,ki graMthaayazo mahadApnoti narakaM caiva gacchati // 8-128 // katI mahAzaya kitane satyavaktA hai ! yaha padya Uparake dUsare padya naM 249 se bahuta kucha milatA julatA hai; aura donoMkA viSaya bhI eka kanyAoM para aaptti| hai / Azcarya nahIM ki UparakA vaha padya isI padya (13) dUsare khaMDake 'lakSaNa' nAmaka parase banAyA gayA ho / paraMtu ina saba prAsaMgika 37 veM adhyAyameM, striyoMke kulakSaNoMkA varNana For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [bhAga 13 karate hue, likhA hai ki jisa kanyAkA nAma kUTopadeza aura mAyAjAla / kisI nadI-devI-kula-AmnAya-tIrtha yA vRkSake (14 ) tIsare khaMDake 'pratiSThA-krama' nAmaka nAma para hove usakA mukha nahIM dekhanA caahie| dUsare adhyAyameM, guruke upadezAnusAra kArya karaneyathAH kA vidhAna karate hue, likhA hai ki:--- .. " nadIdevIkulAmnAyatIrthavRkSasunAmataH " yo na manyata tadvAkyaM so manyeta na cAhatam / etannAmA ca yA kanyA tanmukhaM naavlokyet||120||" jainadharmabahirbhataH prApnayAnnArakI gati // 88 // " yaha vacana kitanA niSThura hai ! kitanA dharma arthAt-jo guruke vacanako nahIM mAnatA vaha zanya hai ! aura isake dvArA kanyAoM para kitanI arhantake vacanoMko nahIM mAnatA / use jainadharmase Apatti DAlanekA Ayojana kiyA gayA hai, bahirbhata samajhanA cAhie aura vaha marakara naraka isakA vicAra pAThaka svayaM kara sakate haiM / sama- gatiko prApta hogaa| naraka gatikA yaha pharmAna bhI jhameM nahIM AtA ki kisa AdhAra para yaha AjJA baDA hI vilakSaNa hai! isake anusAra jo pracArita kI gaI hai ? aura lakSaNa-zAstrase isa loga jainadharmase bahirbhUta hai arthAt ajainI. kathanakA kyA sambaMdha hai ! kyA paidA hote samaya haiM una sabako naraka jAnA paDegA ! kanyAke mastakAdika kisI aMga vizeSa sAtha hI, jo jainI hai aura jainagaruke-padavIdhArI para usakA koI nAma khudA huA hotA hai jisase guruke-ulaTe sIdhe sabhI vacanoMko nahIM mAnateazubha yA zubha nAmake kAraNa vaha bhayaM- kisIko mAna lete haiM aura kisIko amAnya karI samajhalI jAya ? aura logoMko usase apanA kara dete haiM-una sabako bhI naraka jAnA hogA! mu~ha chipAne, A~kheM banda karane yA use kahIM kaisA kUTopadeza hai! svArtha-rakSAkI kaisI vicitra pravAsita karanekI jarUrata paidA ho ? jaba aisA yukti hai ! samAjameM kitanI andhazraddhA phailAnekucha bhI na hokara svayaM mAtApitAoMke dvArA vAlA hai ! dharmaguruoM-svArthasAdhuoM-kapaTa veSa apanI icchAnusAra kanyAoMkA nAma rakkhA jAtA dhAriyoM ke anyAya aura atyAcArakA kitanA hai to phira usameM una becArI abalAoMkA kyA utpAdaka aura poSaka hai| sAtha hI, jainiyoMke doSa hai jisase ve adarzanIya aura anavalokanIya tattvArthasatra meM diye hue narakAyuke kAraNa viSasamajhI jAya~ ? jina pAThakoMko usa kapaTI yaka sUtrase-'bahAraMbhaparigrahatvaM nArakasyAsAdhukA upAkhyAna yAda hai, jisane apanI svArtha- yuSaH' isa vAkyase-isakA kahA~ taka sambaMdha hai? siddhike lie-apanI pAzavika icchAko pUrA ina saba bAtoMko vijJa-pAThaka vicAra sakate haiN| karaneke AbhiprAyase-eka sarvAMga sundarI kanyAko samajhameM nahIM AtA ki jainaguruke kisI vacanako kulakSaNA aura adarzanIyA kaha kara use usake na mAnanese hI kisa prakAra koI jainI arhantake pitA dvArA maMjUSameM banda karAkara nadImeM bahAyA vacanoMko mAnanevAlA nahIM rahatA? kyA sabhI thA, ve isa bAtakA anubhava kara sakate haiM ki samaya jainaguru pUrNajJAnI aura vItarAga hote haiM! kyA samaya para isa prakArake nirAdhAra aura nirhetuka unameM koI svArthasAdhu, kapaTa-veSadhArI, nirbavacana aise hI svArthasAdhuoM dvArA bhUmaMDala para lAtmA aura kadAcArI nahIM hotA ? aura kyA pracArita hue haiN| manuSyoMko vivekase kAma lenA jina guruoMke kRtyoMkI yaha samAlocanA (parIkSA) cAhie aura kisIke kahane sunane yA dhokhemeM ho rahI hai ve jainaguru nahIM the ? yadi aisA koI nahIM AnA caahie| niyama nahIM hai balki ve alpajJAnI, rAgI, deSI For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 2 ] " Adi sabhI kucha hote haiM / aura jinake kRtyoMkI yaha samAlocanA ho rahI hai ve bhI jainaguru kaha lAte the to phira yaha kaise kahA jA sakatA hai ki jo guruke vacanako nahIM mAnatA vaha arhantake vacanoM ko bhI nahIM mAnatA ? aura use jainadharmase bAharbhUta-khArija - ajainI samajhanA cAhie ? mAlUma hotA hai ki yaha saba bhole jIvoMko Thagane ke lie kapaTI sAdhuoMkA mAyAjAla hai / unake kAryoM meM koI bAdhA na DAla sake unakI kAlI kRtiyoM para unake atyAcAradurAcAroM para koI AkSepa na kara sake aura samAjameM unakI ulaTI sIdhI sabhI bAteM pracalita ho jAya~, inhIM saba bAtoMke lie yaha ba~dha bA~dhA gayA hai / Age 'sApha likha diyA hai ki ' tadAjJAkArako martyo na duSyati vidhau punaH - gurukI AjJAse kAma karanevAleko koI doSa nahIM lagatA / kitanA bar3A AzvAsana hai / aise hI mithyA AzvAsanake jainasamAjameM mithyAtvakA dvArA huA hai / aneka prakArakI pUjAyeM- devI-devatAoMkI upAsanAyeM jArI huI haiM, jinakA bahutasA kathana isa graMtha meM bhI pAyA jAtA hai / isI pratiSThAdhyAyameM aneka aise kRtyoMkI sUcanA kI gaI hai, jo jainadharmake viruddha haiM- jainasiddhAntase jinakA koI sambaMdha nahIM hai aura jinakA sarva sAdhAraNa ke sanmukha svataMtra vivecana pragaTa kiye jAne kI jarUrata hai / yahA~ isa adhyAyake sambaMdha meM sirpha itanA aura batalAyA jAtA hai ki, isameM muniko - sAdhAraNa muniko nahIM balki gaNi aura gacchAdhipatiko -- pratiSThAkA 'adhikArI batalAyA hai / usake dvArA pratiSThita kiye hue bimbAdikake pUjana sevanakA upadeza diyA hai / aura yahA~ taka likha diyA hai ki jo pratiSThA aise mahAmuni dvArA na huI ho use samyaka tathA sAtizayavatI pratiSThA hI na sama pracAra 1 bhadrabAhu -saMhitA / 61 jhanI caahie| aura isa lie ukta pratiSThAmeM pratiSThita huI mUrtiyA~ apratiSThita hI mAnIjAnI caahie| yathA: - "C sAmAyikAdisaMyuktaH prabhuH sUrirvicakSaNaH / dezamAnyo rAjamAnyaH gaNI gacchAdhipo bhavet // 92 // bimbaM pratiSThAmindratvaM tena saMskAritaM bhajet / nocetpratiSThA na bhavetsamyaksAtizayAnvitA // 93 // parantu indranandi, vasunandi aura ekasaMdhi Adi vidvAnoMne, pUjAsArAdi graMthoMmeM, mahAvratI munike lie pratiSThAcArya hone kA sakhta niSedha kiyA hai / aura aNuvatI ke lie cAhe vaha svadAra saMtoSI ho yA brahmacArI - usakA vidhAna kiyA hai / aisI hAlata meM, jainI loga kaunase gurukI bAta mAneM, yaha bar3I samasyA hai ! jisa gurukI bAtako ve nahIM mAneMge usIkI AjJA ullaMghana ke pApa dvArA unheM naraka jAnA par3egA / isa lie jainiyoMko sAvadhAna hokara apane bacane kA koI upAya karanA cAhie | ajaina devatAoMkI pUjA / (15) bhadrabAhu saMhitA ke tIsare khaMDa meMRSiputrikA ' nAmake cauthe adhyAya meM, - devatAoM kI mUrtiyoMke phUTane TUTane AdirUpa utpAtoMke phalakA varNana karate hue, ' athAnyadeva - totpAtamAha ' yaha vAkya dekara, likhA hai ki ' bhaMga hone para - kuberakI pratimA vaizyoMkA, skaMdakI pratimA bhojyoMkA, naMdivRSabha ( nAdiyA baila ) kI pratimA kAyasthoMkA nAza karatI hai; indrakI pratimA yuddhako upasthita karatI hai; kAmadevakI pratimA bhogiyoMkA, kRSNakI pratimA sarva lokakA, arhata-siddha tathA buddha devakI pratimAyeM sAdhuoMkA nAza karatI haiM; kAtyAyanI - caMDikA - kezI - kAlI kI mUrtiyA~ sarva striyoMkA, pArvatI durgA-sarasvatI - tripurA kI mUrtiyA~ bAlakoM kA, varAhIkI mUrti hAthiyoMkA ghAta " For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 karatI hai; nAginIkI mUrti striyoMke garbhokA aura lakSmI tathA zAkaMbharI devIkI mUrtiyA~ nagakA vinAza karatI haiN| isI prakAra yadi zivaliMga phUTa jAya to usase maMtrIkA bheda hotA hai, usameM se agnijvAlA nikalane para dezakA nAza samajhanA cAhie; aura carbI, tela tathA rudhirakI dhArAyeM nikalane para ve kisI pradhAna puruSake rogakA kAraNa hotI haiM / yadi ina devatAoMkI bhakti bhAvapUrvaka pUjA nahIM kI jAtI hai to ye sabhI utpAta tIna mahIne ke bhItara apanA apanA raMga dikhalAte haiM arthAt phala dete haiM / ' isa kathana ke Adi aura antakI do do gAthAyeM namUne ke taura para isa prakAra hai: jaina hitaiSI , isake Age utpAtoMkI zAMti ke lie ukta kuberAdika devatAoMke pUjanakA vidhAna karate hue likhA hai ki 'aisI utpAtAvasthAmeM ye saba deva gaMdha, mAlya, dIpa, dhUpa aura aneka prakArake balidAnoMse pUjA kiye jAne para saMtuSTa ho jAte haiM, zAMtiko dete haiM aura puSTipradAna karate haiM / sAtha hI yaha bhI likhA hai ki, -- cU~ ki apamAnita devatA manuSyoMkA nAza karate haiM aura pUjita devatA unakI sevA karate haiM, isa lie ina devatAoMkI nitya hI pUjA karanA zreSTha hai| isa pUjAke kAraNa na to devatA kisIkA nAza karate haiM, na rogoMko utpanna karate haiM aura na kisIko duHkha yA saMtApa dete haiN| balki ati viruddha devatA bhI zAMta ho jAte haiM / yathA: d isake bAda kucha dUsare prakArake utpAtoMkA varNana dekara, sarva prakAra ke utpAtoMkI zAMtike lie arhanta aura siddhakI pUjA ke sAtha harihara brahmAdika devoMke pUjanakA bhI vidhAna kiyA hai| sAtha hI, brAhmaNa devatAoMko dakSiNA dene - sonA, gau aura bhUmi pradAna karane tathA saMpUrNa brAhmaNoM aura zreSTha muniyoM Adiko bhojana -*" vaNiyANaM ca kubero khaMdo bhoyANa NAsaNaM kuNadi / khilAne kA bhI upadeza diyA hai| aura anta meM kAyasthANaM vasaho iMdo raNaM Nivededi // 82 // likhA hai ki utpAta - zAMti ke lie yaha vidhi hamezA karane yogya hai / yathAH 46 * bhogavadINa ya kAmo kiNho puNa savvaloyaNAsayaro | arahaMta siddhabuddhA jadINa NAsaM pakuvvaMti // 83 // 'phuDido maMtiyabheda aggIjAleNa desaNAsayaro / vasatelaruhiradhArA kuNaMti rogaM Naravarassa // 87 // mAsehiM tIyehiM rUvaM daMsaMti appaNo savtra / jadi vi kIradi pUjA devANaM bhattirAyeNa // 88 // [ bhAga 13 malehiM gaMdhadhUvehiM pUjidA balipayAra dAvehiM / tUsaMti tattha devA saMtiM puSTiM Nivediti // 89 // . avamANiyA ya NAsaM karaMti taha pUjidA ya pUjati / devANa Nizca pUjA tamhA puNa sohaNA bhaNiyA / / 90 / ya kuvvaMti viNAsaM payaroge Neva dukkhasaMtAvaM / devAvi aiviruddhA havaMti puNa pujjidA saMtA // 91 // 88 arahaMta siddhapUjA kAyavvA suddhabhattAe // 110 // harihara viraMciAIdevANa ya dahiyaduddhaNhavaNaMpi / pacchAvaliM ca sirikhaMDeNa ya levadhUpadIvaAdIhiM // 111 jaM kiMvivi uppAdaM aNNaM vigdhaM ca tattha NAsei / dakkhiNadejjasuvaNNaM gAvI bhUmIu vippadevANaM // 112 // javasa bahme tavasIlasavvaloyassa / NisAvtraya yai sAraya esa vihI savvakAlassa // 113 // 8.8 1 isa taraha para, bahuta spaSTa zabdoM meM, ajaina devatAoMke pUjanakA yaha vidhAna isa granthameM pAyA jAtA hai / aura vaha bhI prAkRta bhASAmeM, jisa bhASA meM bane hue graMthako AjakalakI sAdhAraNa jaina - janatA kucha prAcIna aura adhika mahatvakA samajhA karatI hai| isa vidhAnameM sirpha utpA toMkI zAMti ke lie hI hari-hara-brahmAdika devatAoMkA pUjana karanA nahIM batalAyA, balki nitya pUjana na kiye jAne para kahIM ve devatA apane ko apamAnita na samajha baiTheM aura isa lie kupita hokara jainiyoM meM aneka prakAra ke roga, marI tathA anya upadrava khar3e na karadeM, isa bhayase unakA For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 2 ] nitya pUjana karanA bhI ThaharAyA gayA hai| aura use sundara zreSTha pUjA - zobhanA - pUjA- bayAna kiyA hai / Azcarya hai ki itane para bhI kucha jaina vidvAn isa graMthako jainagrantha mAnate haiM | jainagraMtha hI nahIM, balki zrutakevalIkA vacana - svIkAra karate haiM aura jainasamAjameM usakA pracAra karanA cAhate haiM ! andhI zraddhAkI bhI hada ho gaI !! yahA~ para mujhe usa manuSya kI avasthA yAda AtI hai jo apane gharakI ciTThImeM kisI kautukI dvArA yaha likhA huA dekhakara, ki tumhArI strI vidhavA ho gaI hai phUTa phUTa kara rone lagA thaa| aura logoM ke bahuta kucha samajhAne * bujhAne para usane yaha uttara diyA thA ki 'yaha to maiM bhI samajhatA hU~ ki mere jIvita rahate hue merI strI vidhavA kaise ho sakatI hai / parantu ciTThI meM aisA hI likhA hai aura jo naukara usa ciTThIko lAyA hai vaha bar3A vizvAsapAtra hai, isa lie vaha jarUra vidhavA ho gaI hai, isameM koI saMdeha nahIM; ' aura yaha kaha kara phira sirameM duha thar3a mArakara rone lagA thA / jainiyoMkI hAlata bhadrabAhu -saMhitA / kucha aisI hI vicitra mAlUma hotI hai| kisI graMtha meM jainasiddhAnta, jainadharma aura jainanItike pratyakSa viruddha kathanoMko dekhate hue mI, 'yaha graMtha hamAre zAstra -bhaMDAra se nikalA hai aura eka prAcIna jainAcAryakA usa para nAma . likhA huA hai, basa itane parase hI, binA kisI jA~ca aura parIkSAke, usa graMthako mAnane-manAne ke lie taiyAra ho jAte haiM, use sASTAMga praNAma karane lagate haiM aura usa para amala bhI zurU kara dete haiM! yaha nahIM socate ki jAlI graMtha bhI huA karate haiM, ve zAstra - bhaMDAroMmeM bhI pahu~ca jAyA karate haiM aura isa lie hameM 'lakIrake phakIra na banakara vivekase kAma lenA cAhie / pAThaka soceM, isa aMdherakA bhI kahIM kucha ThikAnA hai ! kyA jainaguruoMkI - 63 cAhe ve digambara hoM yA zvetAmbara - aisI AjJAyeM bhI jainiyoMke lie mAne jAneke yogya haiM ? kyA ina AjJAoMkA pAlana karane se jainiyoMko koI doSa nahIM lagegA ? kyA unakA zraddhAna aura AcaraNa bilkula nirmala hI banA rahegA ? aura kyA inake ullaMghana se bhI unheM naraka jAnA hogA ? saba bAteM bar3I hI cakka - rameM DAlanevAlI haiM / aura isa lie jainiyoMko bahuta sAvadhAna honekI jarUrata haiM / yahA~ pAThakoM para yaha bhI pragaTa kara denA ucita hai ki isa adhyAyake zurU meM bhadrabAhu munikA nAmollekha pUrvaka yaha pratijJAvAkya bhI diyA huA hai:aha khalu to risiputtiyaNAma NimittaM sUppAjjhayaNA / pavakkhaissAmi sayaM subhaddabAddU muNivarohaM // 3 // isameM likhA hai ki 'maiM bhadrabAhu munivara nizcayapUrvaka utpAdAdhyayana nAma ke pUrva se svayaM hI isa ' RSiputrikA ' nAmake nimittAdhyAyakA varNana karU~gA / ' isase yaha sUcita kiyA gayA hai ki yaha adhyAya khAsa dvAdazAMga vANI se nikalA huA hai- usake ' utpAda ' nAmake eka pUrvakA aMga hai - aura use bhadrabAhu svAmIne khAsa apane Apa hI racA hai- apane kisI ziSya yA celese bhI nahIM banavAyA aura isa lie vaha bar3I hI pUjya dRSTi se dekhe jAneke yogya hai ! niHsandeha aise aise vAkyoMne sarva sAdhAraNako bahuta bar3e dhokheme DAlA hai / yaha saba kapaTI sAdhuoMkA kRtya hai, jinheM kUTa bolate hue jarA bhI lajjA nahIM AtI aura jo apane svArthake sAmane dUsaroM ke hAni-lAbhako kucha nahIM smjhte| grahAdikadevatA | (16) isI prakAra se dUsare adhyAyoMmeM aura khAsa kara tIsare khaMDake 'zAMti' nAmaka dasaveM adhyAyameM roga, marI, durbhikSa aura utpAtAdikakI zAMtike lie graha - bhUta-pizAca yoginI-yakSA For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 dika tathA sarpAdika aura bhI bahutase devatA - oMkI pUjAkA vidhAna kiyA hai, unheM zAntikA karttA batalAyA haiM aura unase taraha tarahakI prArthanAyeM kI gaI haiM; jina sabakA kathana yahA~ kathana vistAra bhayase chor3A jAtA hai / sirpha grahoMke pUjana-sambaMdha meM do zloka namUne ke taura para uddhRta kiye jAte haiM jinameM likhA hai ki ' grahoMkA pUjana karaneke bAda unheM bali denese, jineMdrakA abhiSeka karanese aura jaina mahAmuniyoMke saMghako dAna denese, navagraha tRpta hote haiM aura tRpta hokara una logoM para anugraha karate haiM jo grahoMse pIr3ita haiN| sAtha hI, apane kiye hue rogoMko dUra kara dete haiM / yathA:" pUjAnte balidAnena jinendrAbhiSaveNa ca / mahAzramaNa saMghasya dAnena vihitena ca // 209 // navagrahAste tRpyaMti grahAtizcAnugRhNate / zamayaMti rogAMstAnsvasvasthAnasvAtmanAkRtAn // 210 // jainahitaiSI - isase yaha sUcita kiyA gayA hai ki sUryA - dika nava devatA apanI icchAse hI logoM ko kaSTa dete haiM aura unake aMgoMmeM aneka prakArake roga utpanna karate haiM / jaba ve pUjana aura balidAnA - dikase saMtuSTa ho jAte haiM taba svayaM hI apanI mAyAko sameTa lete haiM aura icchApUrvaka logoM para anugraha karane lagate haiM / dUsare devatAoMke pUjana sambaMdha meM bhI prAyaH isI prakArakA bhAva vyakta kiyA gayA hai / isase mAlUma hotA hai ki yaha saba pUjana vidhAna jainasiddhAntoMke viruddha hai, mithyAtvAdikako puSTa karake jainiyoMko unake Adarzase girAnevAlA hai aura, isa lie kadApi ise jainadharmakI zikSA nahIM kaha sakate / svAmikArtikeya likhate haiM ki ' jo manuSya graha, bhUta, pizAca, yoginI aura yakSoMko apane rakSaka mAnatA hai aura isa lie pUjanAdika dvArA unake zaraNameM prApta hotA [ bhAga - 13 hai, samajhanA cAhie ki vaha mUr3ha hai aura usake tIvra mithyAtvakA udaya hai / yathA: " evaM pecchaM to bihu gahabhuyapisAyajoiNIjakkhaM saraNaM bhaNNai mUDho sugADhamicchattabhAvAdo // 27 // isI prakArake aura bhI bahuta se lekhoMse, jo dUsare graMthoMmeM pAye jAte haiM, spaSTa hai ki yaha saba pUjana-vidhAna jainadharmakI zikSA na hokara dUsare dharmoM se udhAra liyA gayA hai| gurumaMtra yA guptamaMtra | (17) udhAra lenekA eka gurumaMtra yA guptamaMtra bhI isa graMthake antima adhyAyameM pAyA jAtA hai aura vaha isa prakAra haiM:-- " zAntinAthamanusmRtya yene kena prakAzitam / durbhikSamArIzAntyarthaM vidadhyAtsuvidhAnakam // 225 // * isameM likhA hai ki 'durbhikSa aura marI. ( upa lakSaNase roga tathA anya utpAtAdika ) kI zAMti ke lie jisa kisI bhI vyaktine koI acchA vidhAna prakAzita kiyA ho vaha 'zAMtinAthako smaraNa karake - arthAt zAMtinAthakI pUjA usake sAtha jor3a karake - jainiyoMko bhI karalenA cAhie / ' isase sApha taura para ajaina vidhAna ko jaina banAnekI khulI AjJA aura vidhi pAI jAtI hai / isI maMtrake AdhAra para, mAlUma hotA hai ki, graMthakartAne yaha saba pUjana - vidhAna dUsare dharmose udhAra lekara yahA~ rakkhA hai / zAyada isI maMtrakI zikSAse zikSita hokara hI usane dUsare bahuta se prakaraNoM ko bhI, jinakA paricaya pahale lekhoMmeM diyA gayA hai, ajaina graMthoMse uThAkara isa saMhitAmeM zAmila kiyA ho / aura isa taraha para unheM bhadrabAhuke vacana pragaTa karake jainake kathana banAyA ho / parantu kucha bhI ho, isameM saMdeha nahIM ki, yaha maMtra bahuta bar3e kAmakA maMtra hai | dekhane meM choTA mAlUma hone para bhI isakA prakAza dUra taka phailatA hai aura yaha aneka bar3e bar3e For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 2 ] viSayoM para bhI apanA prakAza DAlatA hai / isa lie ise mahAmaMtra kahanA caahie| nahIM mAlUma isa mahAmaMtrake prabhAvase samaya samaya para kitanI kathAyeM, kitane vrata, kitane niyama, kitane vidhAna, kitane stotra, kitanI prArthanAyeM, kitane pUjA-pATha, kitane maMtra aura kitane siddhAnta taka jaina sAhitya meM praviSTa hue haiM, jina sabakI jA~ca aura parIkSA honekI jarUrata hai / jA~case pAThakoM ko mAlUma hogA ki saMsArameM dharmokI pArasparika spardhA aura eka dUsare kI dekhA dekhI Adi kAraNoMse kitane kAma ho jAte haiM aura phira ve kaise AptavAkyakA rUpa dhAraNa kara lete haiM / zAnti-vidhAna aura jhUThA bhadrabAhu -saMhitA | AzvAsana / ( 18) isa saMhitAke tIsare khaMDa meM - 'zAMti' nAmaka 10 veM adhyAyameM - roga marI aura zatruoM AdikI zAMti ke lie eka zAMti-vidhAnakA vana dekara likhA hai ki, 'jo koI rASTra, deza, pura, grAma, kheTa, karvaTa, pattana, maTha, ghoSa, saMvAha, vailA, droNamukhAdika tathA ghara, sabhA, devamaMdira bAvar3I, nadI, kuA~ aura tAlAba isa zAMtihoma - ke sAtha sthApana kiye jAte haiM ve saba nizcayase usa vakta taka kAyama raheMge jaba taka ki AkA zarmeM caMdramA sthita hai / arthAt ve hamezA ke lie, amara ho jAya~ge- unakA kabhI nAza nahIM hogA | yathAH ee 'rASTradezapuragrAmakheTakarvaTapattanaM / maThaM ca ghoSasaMvAhavelAdroNamukhAni ca // 115 // ityAdInAM gRhANAM ca sabhAnAM devavekhanAm / vApIkUpataTAkAnI sannadInAM tathaiva ca // 116 // zAMtihomaM puraskRtya sthApayaddarbhamuttamaM / AcaMdrasthAyi tatsarve bhavatyeva kRte sati // 117 // 1 zAyada isI lie graMthakarttAne, apane antima vaktavyameM, isa saMhitAkA ' mahAmaMtrayutA' aisA vizeSaNa diyA ho ? 9-10 65 isa kathanameM kitanA adhika AzvAsana aura pralobhana bharA huA hai, yaha batalAne kI yahA~ jarUrata nahIM hai / parantu itanA jarUra kahanA hogA ki yaha saba kathana nirI gappake sivAya aura kucha bhI nahIM hai / aisA koI bhI vidhAna nahIM ho sakatA jisase koI kRtrima padArtha apanI avasthA vizeSameM hamezA ke lie sthita raha sake / nahIM mAlUma kitane maMdira, makAna, kue~ bAvar3I, aura nagara-grAmAdika isa zAMti-vidhAnake sAtha sthApita hue hoMge jinakA Aja nizAna bhI nahIM hai aura jo maujUda haiM unakA bhI eka dina nizAna miTa jAyagA / aisI hAlata meM saMhitAkA uparyukta kathana bilkula asaMbhava mAlUma hotA hai aura usake dvArA loMgoko vyartha - kA jhUThA AzvAsana diyA gayA hai| zrutakevalI jaise vidvAnoMkA kadApi aisA niHsAra aura gauravazUnya vacana nahIM ho sakatA / astu; jisa zAMtividhAnakA itanA bar3A mAhAtmya varNana kiyA gayA hai aura jisake viSayameM likhA hai ki vaha akAlamRtyu, zatru, roga aura aneka prakArakI marI takako dUra kara denevAlA hai usakA paricaya pAneke lie pAThaka jarUra utkaMTha hoMge / isa lie yahA~ saMkSepameM usakA bhI varNana diyA jAtA hai / aura vaha yaha hai ki ' zAMtividhAnake mukhya tIna aMga hai - 1 zAMtibhaTTArakakA mahAbhiSeka 2 balidAna aura 3 homa / ina tInoM kriyAoMke varNanameM homamaMDapa, homakuMDa, vedI, gaMdhakuTI aura snAnamaMDapa Adike AkAra - vistAra, zobhA-saMskAra tathA racanA vizeSakA vistRta varNana dekara likhA hai ki gaMdhakuTImeM zAMtibhaTTArakakA, usake sAmane sarasvatakA aura dAhane bAyeM yakSa-yakSIkA sthApana kiyA jAya / aura phira, abhiSeka se pahale, bhagavAn zAMtinAthakI pUjA karanA ThaharAyA hai| isa pUjanameM jala- caMdanAdikake sivAya loTA, darpaNa, For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 chatra, pAlakI, dhvajA, ca~vara, rakevI, kalaza, vyaMjana, ratna aura svarNa tathA motiyoMkI mAlAoM Adi se bhI pUjA karanekA vidhAna kiyA hai / arthAta ye cIjeM bhI, isa zAMtividhAna meM, bhagavAnako arpaNa karanI cAhie, aisA likhA hai / yathA: jainahitaiSI - 'bhaMgAramukuracchatraM pAlikAdhvajacAmaraiH / ghaMTaiH paMcamahAzabdakalazavyaMjanAcalaiH // 56 // sadrdhacUrNairmaNibhiH strarNamauktikada (mabhiH / veNuvINAdivAditraiH gItairnRtyaizca maMgalaiH // 57 // / bhagavaMtaM samabhyarcya zAMtibhahArakaM tataH / tatpAdAmburuhopAnte zAMtidhArAM nipAtayet // 58 // " " Upara ke tIsare padya meM yaha bhI batalAyA gayA hai ki pUjana ke bAda zAMtinAtha ke caraNa-kamaloMke nikaTa zAMtidhArA chor3anI cAhie / yahI isa prakaraNa meM abhiSekakA vidhAna hai jisako 'mahAbhiSeka ' pragaTa kiyA hai ! isa abhiSeka ke bAda 'zAntya' ko aura phira ' puNyAhamaMtra' ko, jise 'zAMtimaMtra bhI sUcita kiyA hai aura jo kevala AzIrvAdAlaka gaya hai, par3hanekA vijJAna karake likhA hai ki 'guru prasannacitta* hokara bhagavAna ke snAnakA vaha jala ( jise bhagavAna ke zarIrane chuA bhI nahIM ! ) usa manuSyake Upara chir3ake jisake lie zAMti-vidhAna kiyA gayA hai| sAtha hI usa nagara tathA grAmake rahanevAle dUsare manuSyoM, hAthI-ghor3oM, gAya-bhaiMsoM, bher3a-bakariyoM aura U~Ta tathA gadhoM Adi anya prANiyoM para bhI usa jala ke chir3ake jAnekA vidhAna kiyA hai / isake bAda eka sundara navayuvakako sapheda * gurukI prasannatA sampAdana karaneke lie isI adhyAya meM eka sthAna para likhA hai ki jisa dravyake denese AcArya prasannacitta ho jAya vahI usako denA caahie| yathA [ bhAga 13 vastra tathA puSpamAlAdikase sajAkara aura usake mastaka para 'sarvAlha' nAmake kisI yakSakI mUrti virAjamAna karake use gAjebAje ke sAtha caurAhoM, rAjadvAroM, mahAdvAroM, devamaMdiroM anAjake DheroM yA hAthiyoMke staMbhoM, striyoMke nivAsasthAnoM, azvazAlAoM, tIrthoM aura tAlAboM para ghumAte hue pA~ca varNake naivedyase gaMdha- puSpa-akSatake sAtha jaladhArA pUrvaka bali denekA vidhAna kiyA hai / aura sAtha hI yaha bhI likhA hai ki pUjana, abhiSeka aura balidAna sambaMdhI yaha saba anuTAna dinameM tIna bAra karanA cAhie / isa balidAna ke pahale tIna paryooM ko chor3akara, jo usa navayuvakakI sajAvaTa se sambaMdha rakhate haiM, zeSa paya isa prakAra haiM: -- // "" kasyaciccArurUpasya puMsaH saGgAtradhAriNaH / sarvAlhayakSaM soSNISe mUrddhanyAropayettataH // 69 // tatsahAyo vinirgacchedidAnAya maMtravit / chatracAmarakhatkatuzakhabharyAdisaMpadA // 70 catuSpatheSu grAmasya pattanasya purasya ca / rAjadvAre mahAdvArSu devatAyataneSu ca // 71 // svamberANAM ca sthAneSu turaMgAnAM ca dhAmasu / bahusevyeSu tIrtheSu caratAM sarasAmapi // 72 // caruNA paMcavarNena gaMdhapuSpAkSatairapi / yathAvidhivaliM dadyAjjaladhArApuraHsaraM // 73 // anuSThito vidhiryoyaM pUrvAhNe'bhitravAdikaH / madhyAhne ca pradoSe ca taM tathaiva samAcarat // 74 // "> isake bAda ardharAtri ke samaya khUba rozanI karake, sugaMdhita dhUpa jalAkara aura AhvAna pUrvaka zAMtinAthakA aneka bahumUlya dravyoMse pUjana karake zAMtimaMtrase homa karanA, tathA vahI jaladhArA chor3anerUpa abhiSeka - vidhAna par3hanA aura phira visarjana karanA batalAyA hai / isake bAda phira ye padya diye haiM: zAntyaSTaka 'dravyeNa yena dattenAcAryaH suprasannahRdayaH syAt " evaM saMdhyAtraye cArdharAtrau ca divasasya yaH / mahazAntyante dadyAttattasmai zraddhayA sAdhyaH // 215 // " jinasnAnAdihomAnto vidhi: samyamanusRtaH // 102 // For Personal & Private Use Only - Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 2] bhdrbaahu-sNhitaa| 67 taM kRtsnamapi sotsAho budhaH sapta dinAni vaa| isa zAMtividhAnakA itanA mahacca kyoM varNana yadvaikaviMzatiM kuryAdyAvadiSTaprasiddhitA / / 103 // kiyA gayA ? kyoM isake anuSThAnakI itanI sAdhyaH sapta guNopetaH smstgunnshaalinH| adhika preraNA kI gaI ! ADambarake sivAya isameM zAMtihomadineSveSu sarveSvapyatithIn yatIn // 104 // mobAsa koI vAstavika guNa hai bhI yA ki nahIM ? ina kSIreNa sarpiSA danA sUpakhaMDasitAguDaiH / saMba bAtoMko to graMthakartA mahAzaya yA kevalI vyaMjanairvividhairbhakSyaiH laDDukApUrikAdibhiH // 105 // bhagavAna hI jAneM ! parantu sahRdaya pAThakoMko, isa svaadubhishvocmocaamrphnsaadiphlairpi| upetaM bhojayenmRSTaM zuddhaM zAlyannamAdarAt // 106 // saMpUrNa kathanase, itanA jarUra mAlUma ho jAyagA kSAntibhyaH zrAvakebhyazca zrAvikAbhyazca saadrH| ki isa vidhAnameM, jainadharmakI zikSAke viruddha vitaredodanaM yogyaM vidadyAccAmbarAdikaM / / 107 // kathanoMko chor3akara, kapaTI aura lobhI guruoMkI kumArA~zca kumArIzca cturvishtismmitaan| svArtha-sAdhanAkA bahuta kucha tattva chipA huA hai| bhojayedanuvarteta dInAnathajanAnapi // 108 // " aacaarypd-prtisstthaa| ___ inameM likhA hai ki:- isa prakAra tInoM saMdhyAoM aura ardharAtrike samayakI, snAnase (19) isa graMthake tIsare khaMDa sambandhI lekara homa paryaMtakI, jo yaha vidhi kahI sAtaveM adhyAyameM, dIkSA-lagnakA nirUpaNa karaneke gaI hai vaha utsAha pUrvaka sAta dina taka bAda, AcArya-padakI pratiSThA-vidhikA jo varNana yA 21 dina taka athavA jaba taka sAdhyakI diyA hai usakA sAra isa prakAra hai / phuTa noTasiddhi na ho taba taka karanI cAhie / aura sameM kucha poMkA namUnA bhI diyA jAtA hai:ina saMpUrNa divasoMmeM zAMti karAnevAleko "jisa nagara yA grAmameM AcArya padakI cAhie ki atithiyoM tathA muniyoMko kelA pratiSThA-vidhi kI jAya vaha sirpha nirmala aura sApha AmrAdi aneka rasIle phaloMke sivAya dUdha, hI nahIM balki rAjAke saMghase bhI yukta honA dahI, ghI, miThAI tathA laDDU, pUrI Adi khUba cAhie / isa vidhAnake lie prAsuka bhUmi para svAdiSTa aura tara mAla khilAve / muni-AryikA- sau hAtha parimANakA eka kSetra maNDapake lie ThIka oM, zrAvaka-zrAvikAoMko cAvala vitaraNa kare karanA cAhie aura usameM do vedI banAnI cAhitathA vastrAdika deve| aura 24 kumAra-kumA- ye| pahalI vedImeM pA~ca raMgoMke cUrNase 'gaNadhara. riyoMko jimAneke bAda dInoM tathA dUsare manu- valaya' nAmakA maMDala banAyA jAya; aura SyoMko bhI bhojana kraave|' isa taraha para yaha dUsarI vedImeM zAMtimaMDalakI mahimA saba zAMtihomakA vidhAna hai jisakI mahimAkA karake cakrako ' nAnA prakArake dhRta-dugdhAdiUpara ullekha kiyA gayA hai| vipula dhana-sAdhya hone mizrita bhojanoMse saMtuSTa kiyA jAya / saMtuSTa para bhI graMthakartAne choTe choTe kAryoMke lie bhI karanekI yaha kriyA utkRSTa 12 dina taka jArI isakA prayoga karanA batalAyA hai / balki yahA~ rahanI cAhie / aura usa samaya taka vahA~ prati taka likhA diyA hai ki jo koI bhI azubha ho dina koI yogIjana zAstra vA~cA kare / sAtha hI nahArakA sUcaka cihna dikhalAI de usa sabakI 1 kAyavvaM tattha puNo gaNaharavalayassa paMcakNpeNa / zAMtike lie yaha vidhAna karanA caahie| yathAH- cuNNeNaya kAyavvaM uddharaNaM cAha sohilaM / / "yo yo bhUdrApako (?) heturazubhasya bhvissytH| 2 duijammi saMti maMDalamAhamA kAUNa pupphadhUvehiM / zAMtihomamamuM kuryAttatra tatra yathAvidhi // 114 // gaNAvibhakkhehiM ya karijjaparitoniyaM cakaM // For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [bhAga 13 abhiSekAdi kriyAoMkA vyAkhyAna aura anu- kalaze pAnI aura aneka oSadhiyoMse bhare hue hone SThAna bhI huA kare / jisa dina AcArya-padakI cAhie / aura cAra hI siMhAsana honA cAhie / pratiSThA kI jAya usa dina ekAntameM sArasvata siMhAsana sonA, rUpA, tAmbA, kASTha aura pASANa, yukta AcArAMgakI eka bAra saMghasahita aura inameMse cAhe kisI cIjake bane hue hoM saba dUsarI bAra, apane vargasahita, pUjA karanI AcArya-pratiSThAke yogya haiM, balki yadi ve khUba cAhie / yadi vaha manuSya (muni), jo acchI tarahase saje hue aura jar3AU bhI hoM to bhI AcArya pada para niyukta kiyA jAya, dUsare zuddha aura grAhya haiM / eka siMhAsanake nIce Au gaNadharakA ziSya ho to usakA kezaloca pakhar3IkA kamala bhI cAvaloMse banAnA caahie| aura AlocanApUrvaka nAmakaraNa saMskAra bhI Isake bAda vaha bhAvI AcArya, yaMtrakI pUjA-prada honA cAhie / bAraha dina taka dInoMko dAna kSiNA karake; siMhAsana para kalaza DAlakara aura bA~TA jAya aura yuvatIjana bhaktipUrvaka maMgala apane guruse pUchakara usa siMhAsana para baiThe / baiTha gIta gAveM / AcArya pada para pratiSThita honevAle jAne para pUrvAcAryoM ke nAma lekara stuti kare / isake usa manuSyako cAhie ki bAraha dina taka aisA bAda eka indra usa AcAryake sanmukha bA~cane ke koI zabda na kahe jisase saMghameM matsara-bhAva lie siddhAntAdi zAstra rakkhe aura phira saMpUrNa saMgha utpanna ho jAya ( kAma bana jAne para pIchese use vaMdanA karake isa bAtakI ghoSaNA kare ki bhale hI kahale ! ) / muniyoMke isa utsavameM 'yaha guru jineMdra ke samAna hamArA svAmI nAcane-gAnekA bhI vidhAna kiyA gayA hai, jisake hai| dharmake lie yaha jo kucha karAyagA lie bAraha puruSoM aura unakI bAraha striyoMko (cAhe vaha kaisA hI anucita kArya kyoM na cAhie ki ve khUba sajadhaja kara-iMdra-iMdrANiyoMkA ho?) usako jo koI muni-AryikA yA rUpa banAkara-aura apane siroM para kalaze rakhakara zrAvaka nahIM mAnegA vaha saMghase bAhira bhAvI AcAryake sanmukha nAce, gAveM aura pATha samajhA jaaygaa| isa ghoSaNAke bAda motipaDhe / isake bAda ve saba iMdra-iMdrANiyA~ maMDalako yoMkI mAlA tathA uttama vastrAdikase zAstrakI namaskAra kareM aura dakSiNa aurake maMgala dravyako aura guruke caraNoMkI pUjA karanI cAhie ! prApta hokara tathA sAta dhAnyoMko chUkara eka maMtrakA 7 sIhAsaNaM pasatthaM bhammAramurUppakaThapAhaNayaM / jApya kareM / snAnake lie cA~dI-soneke raMgake cAra AyariyaThavaNajogaM visesado bhusiyaM suddha / 3 vAsarabArasa jAvadu daNijaNANaM ca dijjae dANaM 8 tassatale varapaumaM adalaM sAlitaMdulokkiNaM / gAyai maMgalagIyaM jubaijaNo bhattirAeNa // majjhe mAyApatte talapiMDaM cAru savvattha / / 4 jaNa vayaNeNa saMgho samaccharo hoha taM puNo vayaNaM / 9 pacchA pujjivi jaMtaM tiya pAhiNa dahi siNhpiitthss| bArasadivasaM jAvadu vajjiyadavvaM apamattaNa // kuMbhiya pAyANo sa gaNaM paripucchiya viusautaM pIThe // 5 bArasa iMdA rammA tAvadiyA ceva tesimvlaao| 1. to vaMdiUNa saMgho vicchA kirayAe cArubhAveNa / NhANAdisuddhadehA rattaMbharamauDakatasohA // Aghosadi esa gurU jiNubdha amhANa sAmIya / / paMDikkhudaMDahatthA iMdAiMdAyaNIu sirklsaa| jaM kAradi esa gurU dhammatthaM taM jo Na mnnnnodi| Ayariyassa puratthA paDhaMti NAcaMti gaayti|| so savaNo, ajjA vA sAvaya vA saMghavAhirao / / 6 kalasAI cAri rUppaya-hemaya-vaNNAI toybhriyaaii| 11 evaM saMghosittA muttAmAlAdidivvavatthehiM / divvosahijuttAI payohavaNe hAMti itya jogaaii|| potthayapUyaM kiccA tadoparaM pAyapUyA ya // For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrabAhu -saMhitA / aGka 2 ] 69 1 dUsare dina saMghake sukhake lie zAMtividhAnapUrvaka (vahI vidhAna jisakA pahale ullekha kiyA hai) 'mahAmaha' nAmakA bar3A pUjana karanA cAhie / isake bAda * bAhara se Aye hue dUsare AcAryoMko apane apane gaNasahita isa naye AcAryako ( maMDalAcArya yA AcArya cakravartIko ! ) vandanA karake svadezako cale jAnA cAhie / saMghake kisI bhI vyaktiko - isa nava pratiSThita AcAryakI kabhI nindA nahIM karanI cAhie aura na usase nArAja hI honA cAhie ( cAhe vaha kaisA hI nindanIya aura nArAjIkA kAma kyoM na kare ! ) / " * ! lie aise kRtyoMkI koI vidhi ho sakatI hai ? kabhI nahIM / jina logoM ko jainadharmake svarUpakA kucha bhI paricaya hai aura jinhoMne jainadharmake mUlAcAra Adi yatyAcAra viSayaka graMthoMkA kucha adhyayana kiyA hai ve Upara ke isa vidhi - vidhAnako dekhakara ekadama kaha uTheMge ki 'yaha kadApi jainadharmake nirgratha AcAryoMkI pratiSThAvidhi nahIM ho sakatI' - nirgratha muniyoMkA isa vidhAnase koI sambaMdha nahIM ho sakatA - vAstavameM yaha saba una mahAtmAoMkI lIlA hai jinheM hama Aja kala Adhunika bhaTTAraka, zithilAcArI sAdhu yA zramaNA bhAsa Adi nAmoM se pukAra haiN| aise logoMne samAjameM apanA sikkA calAneke lie, apaneko tIrthakarake tulya pUjya manAneke lie aura apanI svArthasAdhanA ke lie jainadharmakI kIrtiko bahuta kucha kalaMka aura malina kiyA hai; usake vAstavika svarUpako chipAkara usa para manamAne taraha tarahake raMgoM ke khola car3hAye haiM; vahI saba khola bAhya dRSTise dekhanevAle sAdhAraNa jagatko dikhalAI dete haiM aura unhIMko sAdhAraNa janatA jainadharmakA vAstavika rUpa samajhakara dhokhA khA rahI hai / / isI lie Aja jainasamAjameM bhI ghora aMdhakAra phailA huA hai, jisake dUra karaneke lie sAtizaya prayatnakI jarUrata hai / pAThaka, dekhA, kaisA vicitra vidhAna hai 'svArtha sAdhanAkA kaisA prabala anuSThAna hai ! jainadharmakI zikSAse isakA kahA~ taka sambaMdha hai jainamahAmuniyoMkI - AraMbha aura parigrahake tyAgI mahAvratiyoMkI-- paisA taka pAsa na rakhanevAle tapasviyoMkI--kaisI miTTI palIda kI gaI hai !! kyA jaunayoMke AcArAMga-sUtroM meM nirgratha sAdhuoMke ! / 12 tatto virdie divase mahAmahaM saMtivAyaNAjuttaM / .. bhUyavaliM gahasaMti karijae saMghasokhatthaM // 13 sagasagagaNeNa juttA,AyariyA jaha kameNa vaMdittA lahuvA jaMti sadesaM parikaliya sUrisUreNa // 14 so paThadi savvasatthaM dikkhA vijjAi dhamma bahatthaM * gahu didi gahu rUsadi saMgho savtro visavvattha // * jisa adhyAyakA yaha saba kathana hai usake Adi aura antameM donoM hI jagaha bhadrabAhukA nAma bhI lagA huA hai / zurUke padyameM yaha sUcita kiyA hai ki -- guptigupta' nAmake munirAja ke prazna para bhadrabAhu svAmIjIne isa adhyAyakA praNayana kiyA hai / aura antima padya meM likhA hai ki ' isa prakAra paramArthake prarUpaNameM mahA tejasvI bhadrabAhu jinake sahAyaka hote haiM ve dhanya haiM aura pUre puNyAdhikArI haiM / yathAH--Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 jainahitaiSI [bhAga 13 "pAsatthANaM sevI pAsattho pNccelprihiinno| vivarIyahapavAdI avaMdaNijjo jaI hoI // 14 // jinakA svetAmbara dharmase bhI koI sambaMdha nahIM pahale padyameM likhA hai ki 'bharatakSetrakA jo hai / sAtha hI, dUsare khaMDake dUsare adhyAyameM koI muni isa duHSama paMcama kAlameM saMghake krama- 'digvAsA zramaNottamaH' isa padake dvArA ko milAkara digambara huA bhramaNa karatA hai- bhadrabAhu zrutakevalIko utkRSTa digambara sAdhu arthAt yaha samajhakara ki caturtha kAlameM pUrvajoM- batalAyA hai / isa lie kahanA par3atA hai ki kI aisI hI daigambarI vRtti rahI hai tadanusAra isa yaha graMtha sirpha aise mahAtmAoMkI karatUta hai jo paMcama kAlameM pravartatA hai-vaha mUr3ha hai aura use digambara-zvetAmbara kucha bhI na hokara svArthasaMghase bAhara tathA khArija samajhanA caahie| sAdhanA aura ThagavidyAko hI apanA pradhAna dharma aura dUsare padyameM yaha batalAyA hai ki vaha yati samajhate the / aise loga digambara aura zvetAmbara bhI avaMdanIya hai jo paMca prakArake vastroMse rahita donoM hI sampradAyoMmeM hue haiM / zvetAmbaroMke yahA~ hai / arthAt usa digambara muniko bhI apUjya bhI isa prakArake aura bahutase jAlI graMtha pAye ThaharAyA hai jo khAla, chAla, rezama, Una aura jAte haiM, jina sabakI jA~ca, parIkSA aura samAkapAsa, ina pA~coM prakArake vastroMse rahita hotA locanA honekI jarUrata hai| zvetAmbara vidvAhai / isa taraha para graMthakAne digambara muniyoM para noMko isake lie khAsa parizrama karanA cAhie; apanA kopa pragaTa kiyA hai| mAlUma hotA hai ki aura jainadharma para car3he hue zaivAla ( kAI ) ko graMthakartAko Adhunika bhaTTArakoM tathA dUsare zramaNA- dUra karake mahAvIra bhagavAnakA zuddha aura vAstabhAsoMko tIrthakarakI mUrti banAkara yA jineMdrake vika zAsana jagatke sAmane rakhanA caahie| tulya manAkara hI saMtoSa nahIM huA balki use aisA kiye jAne para vicAra-svAtaMtrya phailegaa| digambara muniyoMkA Astitva bhI asahya tathA kaSTa aura usase na sirpha jainiyoMkI balki dUsare kara mAlUma huA hai aura isa lie usane digambara logoMkI bhI sAmpradAyika moha-mugdhatA aura aMdhI muniyoMko mUDha,apUjya aura saMghabAhya karAra dekara zraddhA dUra hokara unameM sadasadvivekavatI unake prati apanI ghRNAkA prakAza kiyA hai| buddhikA nikAza hogA / aise hI saduddezyoMse itane para bhI digambara jainiyoMkI aMdhazraddhA aura prerita hokara yaha parIkSA kI gaI hai| AzA hai samajhakI balihArI hai ki ve aise graMthakA bhI ki ina parIkSA-lekhoMse jaina-ajaina vidvAn tathA pracAra karaneke lie udyata hogaye ! saca hai, sAmpra- anya sAdhAraNa jana sabhI lAbha uThAveMge / dAyika mohakI bhI bar3I hI vicitra lIlA hai !! antameM jaina vidvAnoMse merA nivedana hai ki, yadi satyake anurodhase ina lekhoMmeM koI kaTuka / upsNhaar| zabda likhA gayA ho athavA apane pUrva saMskAgraMthakI aisI hAlata hote hue, jisameM anya bA. roMke kAraNa unheM vaha kaTuka mAlUma hotA ho to ve toMko chor3akara digambara muni bhI apUjya aura saMgha- kRpayA use 'Apriya pathya' samajha kara yA bAhya ThaharAye gaye, yaha kahanemeM koI saMkoca nahIM 'satyaM manohAri ca durlabhaM vacaH / isa hotA ki, yaha graMtha kisI digambara sAdhukA nItikA anusaraNa karake kSamA kareM / ityalam / kRtya nahIM hai / parantu zvetAmbara sAdhuoMkA bhI yaha kRtya mAlUma nahIM hotA; kyoMki isameM For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 2] meraThakI jainpaatthshaalaa| 71 meraThakI jainapAThazAlA hai ki "ajainoMmeM to itane udAracetA haiM ki ve jainasaMsthAkA kArya karate haiM aura svayaM jainoMmeM itanA aura bhI svArthatyAga nahIM ki apanI saMsthAkI kabhI kabhI pro0 seThIkA vaktavya / khabara bhI le liyA kreN|" ise jainasamAjakA bar3A bhArI durbhAgya samajhanA cAhie ki usake adhikA za loga to zikSAke mahattvako hI nahIM samajhate meraTha chAvanImeM eka jainapAThazAlA hai| haiM aura jo loga samajhate haiM-ucca zreNIkI zikSA "usakI tIsare varSakI 1915-16 kI- pAye hue haiM-ve apanI zikSAse dUsaroMko phAyadA riporTa, upamaMtrI bAbU kalyANadAsajI jainI nahIM pahu~cAnA cAhate-kevala apane svArthake hI bI. e. ne hamAre pAsa bhejI hai / pAThazAlAmeM lie jIte haiN| yaha dazA kevala meraThakI hI nahIM 141 vidyArthI darjarajisTara haiM jinameM hai; sabhI jagahake jaina zikSita samAja-sevAke 34 jaina aura zeSa ajaina haiN| lagabhaga 125 kAryase udAsIna dikhalAI dete haiN| yaha bar3I vidyArthI pratidina hAjira rahate haiN| kAryakarttA- zocanIya avasthA hai / ise jitanI jaldI oMmeM jaina aura ajaina donoM haiM / par3hAI sarakArI ho, badalanI caahie| skUloMke anusAra hotI hai| jainadharmakI zikSA vizeSa meraThakI ukta saMsthA bahuta hI thor3e kharcameM dI jAtI hai| ajaina vidyArthI bhI jainadharmakI zikSA bahuta uttamatAse cala rahI hai| yadi anyAnya prApta karate haiN| kakSAyeM ATha haiM,jinameM 4 DisTrikTa nagaroMmeM bhI isI DhaMgakI pAThazAlAyeM kholI jAya~, borDakI aura zeSa pAThazAlAkI dekharekhameM calatI to bahuta lAbha ho sakatA hai aura ye dhIre dhIre haiN| a~garejIkI miDila kakSA isI sAla kholI bar3hatI huI hAIskUla bana sakatI haiM / isa gaI hai / 13) rUpaye mAsika DisTrikTa borDase, taraha thor3e hI samayameM jainasamAjake kaI hAIlagabhaga 45 ) ru0 mAsika phIsase aura skUla bana sakeMge aura vaha dina bahuta zeSa 67 ) ru0 ke lagabhaga mAsika cande dUra nahIM rahegA jaba hama eka acchA jainaAdise prApta ho jAtA hai| isa taraha bahuta hI kAleja sthApita karaneke lie samartha ho skeNge| thor3e kharcameM yaha eka acchI saMsthA cala rahI hai| kevala dharmazikSAke hI lie pAThazAAlAyeM kholane yadi saMsthAke pAsa kevala pA~ca hajAra rupayekA aura unameM sau sau do do sau rupayA mAsika kharca hI dhruvaphaNDa ho aura sahAyatA vartamAnakI apekSA karanekI apekSA isa DhaMgakI pAThazAlAyeM kholanAkucha adhika milane lage, to yaha hAIskUla banA jinameM sAdhAraNa zikSAke sAtha sAtha dharmazikSA dI jA sakatI hai, para nirIkSakoMkI sammatiyoMse bhI dI jAya aura jaina ajaina sabako lAbha homAlUma hotA hai ki jaina bhAiyoMkA isa ora bahuta kahIM acchA hai| hI kama dhyAna hai / aura to kyA meraThake zikSita pAThazAlAkI riporTake prAraMbhameM zrIyuta bAbU jaina-vakIla bairisTara Adi bhI isake kAryameM nihAlakaraNajI seThI ema. esa sI. kA jo hAtha nahIM ba~TAte / yadi ve anya ajaina mahAza- vaktavya chapA hai, vaha bahuta mahattvakA hai / yoMke barAbara hI isa ora dhyAna deM, to bahuta ata eva hama usake mukhya bhAgako yahA~ uddhRta unnati ho sakatI hai| pro0 nihAlakaraNajI seThIka kara dete haiM aura AzA karate haiM ki pAThaka likhe anusAra yaha sacamuca hI bar3I lajjAkI bAta usa para vicAra kareMgeH For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 jainahitaiSI [bhAga 13 "jainasamAja na mAlUma kyoM aisI saMsthA- ghaTatI jA rahI hai| 14 lAkhase 12 lAkha oMko upekSAkI dRSTi se dekhatA hai| jaba taka isa kevala dasa varSameM hogaI hai ! yadi aisI hI dazA dRSTimeM parivartana na hogA taba taka sambhava nahIM ki rahI to zAyada 50-60 varSameM hI yaha jAti ina saMsthAoMmeM alIgar3hake mohamaDana kAlija sadAke lie lupta ho jAya / prazna yaha hai ki taba aura lAhaurake vaidika kAlijakI bhA~ti bala ina bar3e bar3e vizAla maMdiroMmeM pUjA karanevAlA aaske| katipaya jaina aura ajaina mahAzaya kauna baca rahegA ? zrIjinabhagavAnake bimbakA svArtha tyAgakara, aneka vighna-bAdhAoMko sahakara prakSAlana kauna karegA ? kahate duHkha hotA hai ki cAhe inakA jIvana aTakAye raheM, kintu ye sarvAMga- ina pratimAoM parase gardA bhI kauna jhAr3egA ? sundara hRSTa-puSTa kadApi nahIM bana sktiiN| hamArA sAhitya bahuta bar3A hai; kintu par3hanevAlA " yadyapi samaya aba aisA nahIM hai ki koI jainI kauna bacegA ? yaha kevala vicAra hI bhI manuSya cAroM orakI jAgati aura hala- nahIM haiN| pratyakSa isa samaya bhI hama dekha sakate haiM calako dekhakara bhI aisA kaha sake ki ina saMsthA- ki saikar3oM maMdira aise haiM jahA~ para dhanADhyoMkI oNse lAbha hI kyA hai; kintu saSapta jainasamAja kRpAse naukara loga prakSAlana kiyA karate haiM; yadi aisA kahe to koI Azcarya nahIM ki isa bhaktise pUjana karanevAlA koI nahIM / aise mandiupekSAkI dRSTise hamArI koI hAni nahIM, yadi roMkI saMkhyA bhI kama nahIM hai ki jahA~ manuSya hama loga alIgar3ha aura lAhaurake kAlijoMkIsI kadAcit varSameM eka-do bAra hI jAte hoN| jina saMsthAyeM sthApita na kara sake to kyA ? hamArA nagaroMmeM sahasroM jaina nivAsa karate the, vahA~ aba vANijya-vyavasAya ina saMsthAoMke binA bhI ine gine manuSya rahate haiM / kyA koI kaha sakatA cala sakatA hai, hamArA dharma aisA hai ki binA hai ki aisI hI dazA bhAratavarSake kisI anya ina bAtoMke bhI hamArI mukti avazya ho jAyagI, 1 MC samAjakI bhI hai ? kyA itane para bhI apane dharmake ityAdi ityaadi| premI sajjanoMkI A~kheM nahIM khuleMgI ? - "ataH isa prazna para vicAra karanA Ava- "jainasamAja koI bhUkhA samAja nahIM hai / zyaka hai| kyA alIgar3ha aura lAhaurase masalamAnoM bar3e bar3e dhanADhya isameM vidyamAna haiN| vANijyaaura AryasamAjiyoMko kucha lAbha nahIM paha~cA? vyavasAya karanevAle bhI bahuta haiM / phira kyA kauna nahIM jAnatA ki ina samAjoMkA bala dina- kAraNa hai ki vaha mRtyuke adhika adhika nikaTa pratidina bar3hatA jAtA hai ? kyA alIgaDha kAli- AtA jAtA hai ? yadi vicArapUrvaka dekhA jAya jake sthApita honeke pahale masalamAnoM meM jAtI- to isakA eka mAtra kAraNa yahI jJAta hogA yatAke aise hI cihna vidyamAna the jaise ki aba ki isa samAjane apane yathArtha dharmako haiM ? kyA usa samayameM aura isa samayameM koI chor3a diyA hai / yaha bAta sunakara bahuantara nahIM hai ? kyA AryasamAjane apane vidyA " toMko Azcarya hogA; kintu vAstavameM bAta layoMhIke balase sahasroM navayuvakoM aura utsAhI "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokssmaargH|" yaha yahI hai / jainadharmakA mUla siddhAnta yahI hai ki vRddhoMko apane meM nahIM milA liyA hai ! vAkya jainI prAyaH pratidina hI sunA karate haiM; " isake viparIta jainasamAjakI isa upe. kintu unake AcaraNase aisA jAna par3atA hai ki kSAkA kyA phala huA hai ? janasaMkhyA barAbara ve isa mahAmaMtrakA artha samajhate hI nahIM / For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 2] meraThakI jainpaatthshaalaa| 'kalyANakA mArga vAstavika jJAna, AtmAkI dUsare yaha ki ina saMsthAoMko jainadharma aura jainazaktiyoMmeM vizvAsa aura isa jJAnake anusAra samAjakI unnatise kyA prayojana ! inameM par3hakara AcaraNa karanA hai|' yaha isakA zabdArtha huaa| manuSya aura saba bAteM to jAna legA, kintu jaina-. kintu isameM jo yaha bhAva hai ki ina tIna bAtoM- dharmase to vaha anabhijJa hI rahegA / jainasamAjakI ke binA kalyANa ho hI nahIM sakatA, yaha kadA- kyA AvazyakatAyeM haiM, isakA jJAna to use na cit loga jAnate hI nahIM / aura zAyada unheM hogA / isake binA vaha jainasamAjakI kyA yaha bhI nahIM mAlUma hai ki isa kalyANakA artha unnati karegA? yadi mAna bhI liyA jAya ki kevala karma-baMdhanase mukti hI nahIM hai; kintu isameM saba kArya ho sakatA hai, taba bhI kyA jainasamAjaaihika aura pAralaukika sabhI sukha garbhita hai / kA koI karttavya zeSa nahIM raha jaataa| mAna koI bhI acchI bAta ina tInoMke binA nahIM ho lIjie ki eka manuSyako koI bhalA AdamI sakatI / yadi yaha samajha liyA jAtA to mAlUma roja khAneko de detA hai| taba kyA usakA kartavya hotA ki jJAnakA kitanA mAhAtmya jainadharmameM nahIM hai ki vaha svayaM apane lie kamAnekA hai / jJAnake binA anya do bAteM bhI nahIM ho prayatna kare ? taba bhI mAnate ki jainI ina saarvsktiiN| aura yaha kahanemeM zAstraka matAnusAra bi- janika saMsthAoMmeM hI jI khola kara sahAyatA lkula atyukti nahIM hai ki apane janma-janmAntara karate hote, para so bhI nhiiN| tapa aura dhyAna karake bitA dIjie, maMdira banavAne aura pUjA Adi karanemeM lage rahie; kintu . "yaha saba likhanekA sAhasa isa lie kiyA jaba taka jJAna nahIM hai vaha saba tapa kutapa, vaha hai ki lekhakako jainiyoMkI vartamAna dazA dekha dhyAna garhita, aura vaha pUjA kevala Dhakosale- kara bahuta duHkha hotA hai / yadi Apako duHkha na bAjI hai / yadi kisI adhyAtmake granthako hotA ho, to ina saba bAtoMke par3hane meM jo kaSTa par3hie to jJAta hogA ki jJAna hI AtmA hai| huA hai, usake lie mujhe kSamA kIjie / yadi jJAnakA prApta karalenA hI mukti hai| jainasamAja Apa yahI cAhate hoM ki jainiyoMkA vartamAna usa hI jJAnakI upekSA karatA hai / phira dazAmeM hI rahanA ucita hai aura jJAnakI vRddhi kahie dharma pAlana kahA~ rahA ? jisa dharmameM unake lie hAnikAraka hai, to Dara hai ki merI vidyAdAna sarvazreSTha batalAyA gayA, usake hI dhRSTatAke lie Apa kSamA bhI pradAna na kareMge / anuyAyI hokara vidyAlayoMke prati upekSAdRSTi ! kintu usa dazAmeM mujhe yaha bhI mAnanA par3egA ki " yadi isa jJAnakA prasAra rahatA to saikar3oM ApakI AMtarika icchA yahI hai ki janasamAjameM sahasroM navayuvaka isa dharmase vimukha hokara anya- eka bhI manuSya jIvita na rahe aura mahAvIra dharmAvalaMbI na bana jAte aura yaha jJAta rahe ki svAmIke pavitra nAmako pUjya dRSTi se dekhanevAlA yaha bhI saMkhyAke hrAsakA eka bahuta bar3A kAraNa eka bhI na baca rahe / kintu mujhe AzA hai ki hai / yaha kahanese kAma na calegA ki itane skUla merA Dara vRthA hI hogaa| unnatike Apa cAhe aura kAlija to haiN| unameM bhI to jainabAlaka kitane hI virodhI hoM, para yaha kabhI nahIM par3hate hI haiN| prathama to ina skUloM aura kAli- cAha sakate / parantu unnatike virodhI bhI Apa joMkI saMkhyA bahuta nyUna hai, yahA~ taka ki bahuta- kyoM hoMge ? yadi jarA bhI Apa vicAra kareMge se vidyArthiyoMko inameM sthAna hI nahIM mila sktaa| to merI bAtoMkI satyatA pragaTa ho jAyagI aura For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 jainahitaiSI [bhAga 13 vahI pUjya mahApuruSoMkA rakta ubala par3egA / yadi snAna karaneke pazcAt khurakhure kapar3ese zarIra aura kucha nahIM to jJAnake prasArako to Apa mala kara sApha karanese bar3A lAbha hotA hai| kyoMapanA eka Avazyaka karma samajhane lageMge; Ava- ki, aisA karanese zarIrameM carmaja roga paidA nahIM zyakatA hai tanika niSpakSa vicaarkii| hote / sAdhAraNatayA hama loga bhojana karaneke ___ "kucha aise hI vicAroMkI pariNAmasvarUpA yaha pahale 11 yA 12 baje taka snAna karate haiN| jainapAThazAlA hai / isake saMcAlakoMkA sadA yahI yaha ThIka hai| kucha loga bilkula tar3ake aura kucha prayatna rahA hai ki isake dvArA bAlakoMko samAja loga sUryake nikalaneke pahale hI snAna kara liyA aura dharmake prati apanA karttavya jJAta ho ske| karate haiN| yaha bhI acchA hai, kintu komalaprakRataH laukika vidyAoMke atirikta yahA~ para tike aura durbala manuSyoMko tar3akekA snAna lAbhadharmazikSA bhI saba chAtroMko dI jAtI hai| yahA~ taka dAyaka nahIM hai / aisA karanese aneka samaya unheM ki isameM vidharmIya bAlaka bhI jainadharmake mUla si- hAni pahu~ca jAyA karatI hai / jahA~ zItajvaradAntoMko par3hate aura sIkhate haiN| jisa tisa prakAra kI bImArI jyAdA hotI hai yahA~ke rahane prayatna karake tIna varSa meM isa pAThazAlAmeM miDila vAleko bhI tar3akeke snAnase bacanA cAhie / yAnI 8 vIM kakSA khola dI gaI hai| aura par3hAI tar3ake snAna karane meM eka aura bhI asuvidhA hai / saba sarakArI madarasoMke samAna hotI hai, dharma- vaha yaha ki kAma karaneke pIche snAna na karanese zikSA vizeSa hai| mana aura zarIra sApha nahIM mAlUma par3atA / " kAlijoMke sthApanase pahale hAIskUloMkA yadi phira eka daphA snAna kiyA jAya to do bArasthApana hI Avazyaka hai aura jahA~ taka hameM jJAta kA snAna karanA bhI kaI bAra sahya nahIM hotaa| hai, abhI taka jainasamAjakA koI hAIskala isa kAraNa eka bAra hI snAna karanA ThIka hai| nahIM hai / ' isa pAThazAlAko bahuta sugamatAse adhika ThaMDe aura adhika garma pAnIse bhI snAna hAIskUlameM pariNata kara sakate haiM ' aisA bahutase na karanA caahie| aisA karanese zarIrakI zakti nirIkSakoMne bhI kahA hai / ataH aba isa bAtakA kama ho jAtI hai aura durbalatA A jAtI hai / prayatna hai ki zIghra hI isameM maiTrika takakI tAjA pAnI snAnake lie sabase uttama hai| nadIkakSAyeM khola dI jaaveN|" meM snAna karanese bar3e lAbha haiM, kintu kamajora AdamiyoMko nahIM / unheM nadImeM snAna na karanA cAhie, balki apane ghara para hI tAje snaan| athavA gunagune pAnIse snAna karalenA cAhie / nadIke abhAvameM kisI bar3e jalAzayameM bhI [le0, bAbU zyAmalAlajI jain|] snAna karanA lAbhadAyaka hai / bahuta dera taka jAna karanese zarIra pavitra ho jAtA hai 3 snAna na karanA cAhie / kyoM ki, pAnImeM Adhika samaya taka rahanese sardI laga jAtI 'ata eva snAna karanA cAhie / hai| isase jvara aura khA~sI paidA hokara zarIra vAstavameM snAna kyA vastu hai aura isakA karanA durbala ho jAtA hai| ThaMDI aura teja havA calate kahA~ taka lAbhadAyaka hai, usIkA vicAra isa samaya jAr3eke dinomeM baMda gharameM snAna karanA lekhameM kiyA jAyagA / snAna kaise karanA cAhie, caahie| aisA na karanese zarIrameM aneka pIr3AoMke isakA digdarzana karAnA hI isa lekhakA uddezya hai| ho jAnekA Dara hai| For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ snaan| aGka 2] snAnake-viSayakI aura bhI kaI bAteM jAna bijalIse rakSA karanekI kSamatA ghaTa jAtI hai lenA Avazyaka hai| bahutoMkA vizvAsa hai ki aura isa prakAra zarIrameM rahanevAlI bijalIkI snAna karanA hI na cAhie athavA kabhI kabhI kSamatAkA kSaya hotA hai / hamArI samajhameM vaijJAbahuta dinoMke bAda karanA cAhie / vaijJAnikoMkA nikoMkA sabake viSayameM yaha kahanA bhUla hai / kahanA hai ki camar3A hamAre mAMsake paTToM aura kyoMki hamane dekhA hai ki tandurusta AdamIko bhItarI yaMtrakA AvaraNa hai| bAharI ThaMDa aura garmIse snAnase koI hAni nahIM phuNctii| yadi pahu~catI zarIrakI rakSA carma dvArA hI kI jA sakatI hai| yahI bhI hogI to itanI kama ki usako hAni kahanA usakA pradhAna upAya hai| isa lie dharmazaktikA hI mUrkhatA hai / hA~, kamajora AdamiyoMko nAza na hone denA caahie| isake nAza honese adhika hAni pahu~ca sakatI hai| sArA zarIra rogagrasta ho sakatA hai / snAna karanese hamAre carmake nIce choTI choTI graMthiyA~ haiM / carmakI kSamatA naSTa ho jAnekA bhaya hai, ata eva unameMse tailakI bhA~ti eka cikanA padArtha nikala snAna na karanA caahie| rahI saphAIkI bAta so kara carmako cikanA rakhatA hai / carmake cikane anya upAyoM dvArA zarIra sApha rakkhA jA sakatA rahanese hI zarIrake tApakI rakSA hotI hai / yaha haiN| hamAre dezake baMgAlavAsI kavirAja snAna cikanAhaTa hI zarIrake tApakI rakSA karatA hai| karaneke bahuta viruddha haiM / ve rogIko snAna karanekI AjJA bar3I kaThinAIse dete haiM / kucha girane lagatA hai aura zarIrako ThaMDa mAlUma hAna snAna dvArA isa kSamatAko naSTa karanese zarIra kavirAja to svayaM bhI snAna nahIM karate / para lagatI hai / taila mala kara snAna karanese yaha snAna karanese apakAra hotA hai, yaha bAta abhI asuvidhA bahuta kucha dUra ho jAtI hai / isa taka siddhi nahIM huii| lie dainika snAna karanevAloMko tailakI mAliza hama loga grISma-pradhAna dezameM rahate haiM / yahA~ avazya karanA caahie| snAna karanA acchA mAlUma hotA hai / hamAre aneka AdamI jala-vAyu badalaneke lie vicArameM yahA~ snAna na karanemeM aneka burAiyA~ samadra kinAreke nagaroMmeM cale jAte haiM aura samupaidA ho sakatI haiN| snAna na karanese aneka , meM snAna kiyA karate haiN| samudrameM snAna karanebImAriyA~ paidA hone kA Dara hai / paraMtu to bhI , I se zarIra baliSTha hotA hai aura ArAma milatA' durbala manuSyoMko jo hAla hI rogase uThe ho, hai| isakA kAraNa yaha hai ki samudrake ponIma adhika snAna na karanA cAhie / aise AdamiyoM- bijalIkA teja ( Majnetic power ) bahuta ko cAhie ki ve apane snAna karane athavA na athavAna jyAdA hotA hai / isa lie samudrakA pAnI zarIkaraneke viSayameM kisI vaidyase nizcaya karA leveM / rako hAni na pahu~cA kara lAbha pahuMcAtA hai / __snAnake viruddha vaijJAnika aura bhI aneka gaMgA aura jamanA madIke pAnImeM bhI yahI guNa bAteM kahate haiM / unakA kahanA hai ki hamArA carma hai| prAtaHkAla 8 bajese 10 baje taka samudrameM bijalI aura tApase hamAre zarIrakI rakSA karatA snAna karanA cAhie / samudrameM adhika tairanA hai| kyoMki carma bijalIke teja aura tApako athavA pAnImeM rahanA acchA nahIM hai / aisA paricAlita nahIM hone detA / pAnI bijalIkA karanese snAna karanekA phAyadA naSTa ho jAtA hai paricAlaka hai, isa lie pAnI laganese zarIrakI aura zarIra kamajora ho jAtA hai / For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [bhAga 13 bahuta tar3ake snAna karanA sabake lie acchA nija pUrvajoMke kIrti-kar3akhe eka svarase gaaie| nahIM hai / usase sardI laga jAne aura khA~sI ho he karmavIro ! dharmase nija karmako dikhalAie / jAnekA Dara rahatA hai| snAna karanekA samaya (3) sabase acchA 9 bajese 12 baje takakA hai| jo durguNoMse haiM bhare unakI nakala mata kIjie, Aja-kala sAbuna AdikA vyavahAra bahuta bar3ha ve baka mareM para dhyAna unakI bAta para mata diijie| gayA hai / hamArI samajhameM snAna karate samaya usakA parase kabhI apanA bhalA hotA nahIM, saca mAnie, vyavahAra acchA nhiiN| kyoMki, usase phAyadA to jo Apake haiM basa unheM apanA hitaiSI jAnie // kucha nahIM, ulaTA nukasAna hai / kAraNa, sAbunase , ra vara vijJa hokara cApalUsoMse na dhokhA khaaie| he karmavIro ! dharmase nija karmako dikhlaaie| zarIrakA tApa naSTa ho jAtA hai / isa lie sardI laga jAnekA Dara rahatA hai / tauliyAse zarIrako (4) sApha karanA hI acchA hai / snAna karaneke / . jisase samunnata deza ho usa mantrako par3hie sadA, . calakara kabhI rukie nahIM kucha sAmhane bar3hie sadA / pazcAt sUkhe kapar3ese zarIrako Dhaka lenA bahuta ta jisa bhA~ti ho apane caritako gauravAnvita kIjie, lAbhadAyaka hai / isI kAraNa hamAre dezake jagameM yazaHsambhUta-amRtako sukhI ho pIjie // adhikAMza manuSya snAnake pIche AdhI dhotI gaNavAna hokarake svayaM gaNa aurako sikhlaaie| or3ha lete haiN| snAna karanese zarIrakA jo teja he karmavIro ! dharmase nija karmako dikhalAie // uttejita hotA hai, kapar3ese Dhake jAne para vaha rakSita ho jAtA hai / nahIM to, ThaMDa laga jAnese samajhe hueko aura samajhAnA vRthA hai, hai sahI, . sardI ho jAnekA saMzaya rahatA hai / para kyA dinezvarako divasameM dIpa dikhalAte nhiiN| santApa sahate haiM sujana santapta jIvoMke lie, rakhatA sadA hai chAhameM taru AzritoMko dekhie / anurodha / nija zIza dukhiyoMke lie kucha aura duHkha utthaaie| he karmavIro! dharmase nija karmako dikhlaaie|| (6) girie na matake gartameM, Darie nahIM saMsArameM, lohA cabAnA hI par3egA, dezake upkaarmeN| hai mRtyu hI usakI bhalI jisakA yahA~ apayaza huA, saravasa usIkA khogayA jo mohase paravaza huA / hokara kanaur3e Apa hI apanA na nAma hNsaaie| he karmavIro ! dharmase nija karmako dikhlaaie|| [ le0, zrIyuta paM0 rAmacarita upAdhyAya / ] (1) Alasya-sarameM vyartha girakara duHkhako sahie nahIM, nijamUla mantroMko khaloMse bhUlakara kahie nhiiN| apane bharose kAryakA Arambha dRr3ha ho kIjae, nija dezakA uddhAra kara jagameM suyazako lIjie // praNase na apane khapnameM bhI bhIta ho haTa jaaie| he karmavIro / dharmase nija karmako dikhalAie // (2) nija bhIrutAko dUrakara dRr3hatA bar3hAte jAie, nija uccatAko aura bhI U~ce car3hAte jaaie| nija rUpako pahicAnie para-paMcameM pha~sie nahIM, paradezako guru mAnakara nija dezako ha~sie nahIM // duSkarma karake jo svayaM parako sikhAte dharma hai, unakI na carcA kIjie, unako nahIM kucha zarma hai / manameM, vacanameM, karmameM mata bheda par3ane dIjie, nija kAja karie, drohiyoMko kheda karane dIjie // par3ha nIti, prIti, pratIti apanI Apa aura bddh'aaie| he karmavIro ! dharmase nija karmako dikhalAie / For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 2] anurodh| jinako na tattva-jJAna ho kRtakArya kyoM ve hoM kbhii| ho jAva tatpara aura satvara phUTa-ghaTako phor3a do, nija dezako para-phezanoMke jAlameM na pha~sAie / he karmavIro! dharmase nija karmako dikhlaaie|| nija bAndhavoMke kaNThase apane galeko jor3a do| ati svArtha-rata dukhadAyiyoMse zIghra nAtA tor3a do, (12) ati hAnikara haiM zIghra mAdaka vastuoMko chor3a do // kucha kAma dikhalAe binA lambI na bAta bnaaie| jinameM banI hai ekatA gaNanA unhoMkI hai yahA~. he karmavIro ! dharmase nija karmako dikhlaaie|| dukha, dainya phaile kyoM nahIM ati phUTa phailI ho jahA~ / anyAyase nija Teka para marie na. aba bhI mAnie nija hAtha caupaTa dezako karie na. aba bhI maanie|| jo mana kahe, kahie use, kahie jise, karie use, lar3akara parasparameM nahIM dveSAgniko bhdd'kaaie| hai janma-bhUkA RNa ucita bharanA abhI bharie use| he karmavIro ! dharmase nija karmako dikhalAie // kucha hAtha paira hilAie kyA lAbha hai bakavAdase, RSi-vaMza ho Darie sadA saMsArake apavAdase // . (13) dussaMgameM par3a kara vRthA mata dezako bhkaaie| savaMza ho to haMsahIko cAlase calie sadA, he karmavIro ! dharmase nija karmako dikhalAie // para gRdhrakI gatise na calakara hAthako malie sadA / (10) banie vivekI, dekhie naya-dRSTi se kucha to bhalA, kyA the, hue kyA, socie hama kauna haiM tuma kauna ho ? nija hAtha kuttoMke lie mata kATie apanA galA // kartavya kyA hai mAnavoMkA bolie kyoM mauna ho? * para vargake sukhake lie nija vargako na staaie| jaise bane apanI pratiSThAko banA rakhie sadA, he karmavIro ! dharmase nija karmako dikhalAie / / apamAna-kAraka karmase manako manA rakhie sadA / / (14) . nija svatvake zubha tattvako sabake lie smjhaaie| he karmavIro! dharbhase nija karmako dikhlaaie| girate raheM yadi vAri-kaNa to sara kabhI bhara jAyagA.. ur3ate raheM yadi vAri kaNato sUkha bhI sara jaaygaa| (11) jo Apake haiM nitya ve jA mila rahe haiM aurase, kyA kokiloMse baka bhale haiM tanika bhI to socie, sattA na apanI jAya miTa rahie sadA usa taurase // kyA raMgameM rakkhA huA hai kucha kabhI to socie| jisa bhA~ti ho usa bhA~ti hI sabako sadA apnaaie| tumako nahIM kyA jJAna hai apane parAyekA abhI, he karmavIro / dharmase nija karmako dikhlaaie|| (15) bana brahmacArI Apa nita saMyama niyamako kIjie, puruSArtha apanemeM alaukika yuktise bhara liijie| phira kSetrameM bhI kAryake aise utarie prItise, Thokara na pairoMmeM lage yoM kArya karie nItise // ati dhIratAse siddhi milatI hai, nahIM ghabarAie / he karmavIro ! dharmase nija karmako dikhalAie // For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 jaina - bhAratakI gati / [ lekhaka, bAbU bhagavAnadAsajI kelA |] bhAratavarSa meM IsAIyoM tathA itara alpasaMkhyaka jAtiyoMko chor3a pradhAnatayA do jAtiyA~ nivAsa karatI haiM-hindU aura musalamAna / inameM se musalamAnoMkI AbhyaMtarika sthitikA hameM vizeSa bodha nahIM; parantu yaha nirvivAda hai ki hindU jAtikI dazA bar3I vilakSaNa hai / isake janasamudAya meM aneka matoMkA pracAra hai aura jaba ye loga bhinna bhinna dharmAvalambI honeke kAraNa apane taI pRthak jAtikA samajhane lagate haiM athavA kucha aisI kAryapraNAlI aMgIkAra kara lete haiM, jisase dUsare AdamI inake bhinna jAtike hone kA anu mAna karane lagate haiM, to hindU-zarIrameM eka romAJcakArI ghaTanA ho jAtI hai, hindU jAtike unnati ke pathameM eka kadama pIche haTane kI sambhA vanA hotI hai, aura darzakoM ke lie eka kautuka khar3A ho jAtA hai| isa lie bar3I AvazyakatA hai ki hindU jAtike aMtargata bhinna bhinna dharmAva - lambI samAjoMke vicAra-pravAha aura kAryyazailI para acchI taraha dhyAna rakkhA jAya / jainahitaiSI - Aja hameM jainasamAja para hI eka dRSTi DAlanA abhISTa hai| isameM saMdeha nahIM ki isa samAjake dvArA bhAratakA bahuta upakAra huA hai, aura 1. isakI mahimA ke gIta sudUra dezoMmeM gAye gaye haiM / jaina - philAsaphIne videzI jijJAsuoMkA dhyAna jJAnavRddha bhAratakI ora AkarSita kiyA hai jainamaMdiroMkI kalA aura citrakArIne yahA~ko bhavana-nirmANAvadyA ke saMrakSaNameM hAtha ba~TAyA hai tathA inake ahiMsA dharmakI vijaya ghoSaNA mAMsA - hArI bhU-khaMDa bhI kAna lagAkara suna rahA hai / / sAtha hI yaha bhI saMtoSa kI bAta hai ki jainasamAja apanI prAcIna mahattAke AdhAra para hI apanA [ bhAga 13 astitva nahIM rakhatA / usane samayAnukUla sudhAra aura unnatikA yatheSTa svAgata karanA bhI svIkAra kara liyA hai tabhI to sthAna sthAna para jaina - auSadhAlaya, jaina- vidyAlaya, jaina-chatrAlaya, jaina-pustakAlaya, anAthAlaya Adi saMsthAoMke khulane ke susamAcAra milate rahate haiM / yaha ThIka hai ki abhI bahu kAma karanA zeSa hai aura udyogakI bahuta Ava - iyakatA par3egI- tIrthoM ke jhagar3e, zvetAmbarI digambariyoMke vAda-vivAda, saTTekA jora zora Adi aneka aniSTakArI zatruoMse vikaTa saMgrAma lar3anA par3egA, parantu jaba eka bAra himmata karake akhAr3e meM Ana utare haiM to dhIre dhIre saphalatA avazya hogI aura ho bhI rahI hai / isa prakArake pragatikAlameM bahuta sAvadhAna rahanekI avazyakatA hai, aisA na ho ki utAvalepana se calanemeM hama koI aisA mArga pakar3a leM ki phira ulaTe pA~voM lauTanA par3e / yaha bahuta vicAraNIya viSaya hai / apanI alpa yogyatAnusAra jo bAta hame khaTakatI hai use bar3e vinIta bhAvase nivedana kiye dete haiM / hamane bahuta kucha sunA hai aura thor3A bahuta dekhA bhI hai ki jaina bhAiyoM kI dRSTisImA sAdhAraNatayA saMkucita ho gaI hai aura jaina-kSetra se bAhara kI duniyAkI ora ve bahuta kama dhyAna dete haiM / nissaMdeha aisA kahate samaya hama una mahAnubhAvoM kI zubha nAmAvalI nahI bhUlate jinake sArvajanika kArya bhArata - santAnoM ke lie Adarza rUpa ho gaye haiM / jaise svargIya seTha premacanda rAyacandakI orase prativarSa kalakattA yUnIvarsiTI ke kisI eka chAtrako milanevAlI dasa hajAra rupaye kI vRtti, sara vasanajI trIkamajI je. pI. kA bambaI ke sAyansa insTiTyUTa ko diyA huA tIna lAkha rupa yekA dAna svargIya dAnavIra seTha mANikacanda hIrAcandajIkI ' : hIrAbAga' nAmakI Adarza dharmazAlA, vyAkhyAna- mandira aura auSadhAlaya, For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aha2] patitoMkI pukaar| - jabalapurake siMgaI bholAnAtha kastUracandajIkA jaba aise aise kAmoM meM hI inakI udAratA isa vahA~ke hitakAriNI hAIskUlako diyA huA 25 prakAra sImAbaddha hone lagI hai, taba anya hajAra rupayoMkA dAna Adi / parantu burA mAnanekI svArtha-tyAgake kAmoMmeM vaha kitanA sthAna pAyegI, bAta nahIM; pAThaka tanika vicAra dekheM, ki uparyukta isa bAtakI kalpanA pAThaka hI karaleM / kArya jaina-bhAratakI riporTameM kitanA sthAna gherate jaina bhAiyo ! apane Adarza, vicAra, zikSA haiN| nidAna satyake nAte yaha mAnanA hI par3egA ki aura udAratAko yoM saMkucita rakhanese kaba taka jaina bandhuoMkA bhAratake sArvajanika kAmoMmeM bahuta gujArA hogA ? sunate nahIM yaha bIsavIM zatAbdi thor3A-prAyaH nahIMke barAbara-bhAga hai / ve yadi joroMse kaha rahI hai-" uTho, sudharo, nahIM to unnatike svapna dekhate haiM to kevala jaina-samAja- tumhArA kalyANa nahIM ! ! jainabhArata, soca samajha ke bhItara aura unnati karanA cAhate haiM to jaina aura dekha terI gati kidharako hai ! terA dharma eka kSetrake andara / mAnoM, ve eka aisI cAra dIvA- svataMtra dharma hai, to kyA vaha tujhe hindU zarIrake rImeM surakSita virAjamAna haiM, jisameM bAharakI sAtha hila-milakara kArya sampAdana karanekA vAyu praveza hI nahIM kara pAyagI aura usakI niSedha karatA hai ? nahIM-hozameM A, nidrA tyAga sugaMdha yA durgandhakI pahu~ca hI una taka na hogii| aura apane uttaradAyitvako pahicAna / " jainabhAI samajhate haiM ki bAharake sudhAra bigAr3ase unakA kucha banatA bigar3atA nahIM / unheM tIna lokase nyArI kevala apanI hI jaina 'mathurA' kI patitoMkI pukAra / cintA hai / kaisI dayAjanaka sthiti hai ki yadi ye mahAzaya kisI karmavIra yA dezabhaktako AbhimAna karane yogya samajha sakate haiM, to [ le0, bAbU motIlAlajI jaina bI. e. / ] vaha jaina hI honA cAhie / hindU jAtimeM anya nizi-dina hama kyA yoM duHkha pAte raheMge ? aneka prazaMsA pAtroMkA honA na honA hata divasa hamAre kyA kabhI bhI phireMge? . inake lie barAbara hai| kevala dhArmika bAtoMmeM hI 'yaha dukha hamase to yoM sahA hai na jAtA, nahIM, anya viSayoMmeM bhI ye apaneko sabase ahaha ! yaha hamArA hai kalejA jalAtA // 1 // kSaNa kSaNa kaTatA hai ApadAmeM hamArA, alaga rakhanA cAhate haiM / yadi ye kAvyoM yA __ atizaya bahatI hai netrase vAridhArA / nATakoMke AnandAmRtakA pAna karanA cAhate haiM to nizi-divasa hameM to kATne daur3ate haiM, kAlIdAsa, bhavabhUti prabhRtike prakRti-premiyoMke basa hama apanI to mRtyu hI cAhate haiM // 2 // dvAra inake lie baMda haiM / kyo ? basa isI lie nara adhama hamAre tulya koI na hogA, ki unhoMne jainadharmakI dIkSA nahIM lI thI / isI pada-dalita bhalA yo dhUli-sA kauna hogA ? prakAra yadi ye mahAzaya vaidyakazAstra adhyayana karanA hama saba apanI jo vedanAyeM sunA deM, cAheMge,to sambhavataH caraka-suzrutake grantha to 'jaina hama saca kahate haiM pattharoMko rulA deM // 3 // nahIM' kI chApa honese inake pAThyakramameM hI kucha sukha hamane to janma leke na pAyA, sthAna na pAveMge / sunate haiM inakI saMsthAoMmeM bahu dukha hamane hai vyagra ho ho utthaayaa| itihAsa to par3hAyA hI nahIM jAtA hai| kyoMki prati pala hamako hai ho rahA kaSTa bhArI, jainaitihAsa abhI taka koI likhA hI nahIM gyaa| aba kumati malA kyA aura hogI hamArI ! // 4 // For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [bhAga 13 laghutara hamase hai dRSTi koI na AtA, AjakalakI apekSA usakA rUpa kucha aura hI bar3hakara hamase hai zvAna bhI mAna paataa| ___ thaa| usa samaya eka nagarake saMghakI orase manuja tana hameM hA ! kyA milA hai vRthA hI ! / dUsare paricita nagaroMke saMghoMko, dharmAtmA zrAvagati palaTa gaI hai kAlakI sarvathA hI // 5 // sakala jagata sUnA-sA hameM hai dikhAtA, koMkI orase sAdhuoMko aura sAdhuoMkI orase nija priya hamako hai dRSTi koI na aataa| pradhAna AcAryoMko kSamAvanIke patra bheje jAte the| na tanika hamako hai prema AzA kisIse, aura ve ' vijJaptipatra' ke nAmase abhihita ___ kala hRdaya hamArA hai na pAtA isIse // 6 // hote the| ye patra janmapatriyoM ke samAna bahuta raja-sama hamako jo tuccha hI jAnate haiM, lambe hote the, yahA~ taka ki koI koI sATha bahuvidha apaneko ucca jo mAnate haiN| sATha phuTake hote the| AcArya munisundarake to vinaya una kulInoMse yahI hai hmaarii| atizaya unakI hai nIti anyAyakArI // 7 // hai eka aise vijJaptipatrakA ullekha milatA hai, jo aba grasita dukhoMse deza kyoM hai hamArA ? 108 hAtha lambA thA ! ye patra taraha tarahake __aba na baha rahI kyoM zAnti-pIyUSa-dhArA ? belabUToM aura citroMse sajAye jAte the| saMskRta aba nija dhanakI kyoM vRddhi hotI nahIM hai ? prAkRta tathA dezabhASAke gadya tathA padyoMmeM bar3e . asaphala patitoMkI Aha hotI kahIM hai?||8|| parizramase inakI racanA hotI thii| inameM jahA~ko basa aba prabhuse hai prArthanA yoM hamArI, patra bhejA jAtA thA usa nagarakI zobhA, kumati ina kulInoMkI haTe bhraantikaarii| AcArya-guNoMkA kIrtana, zrAvakoMke saubhAgyakI taja mada jisase ye bandhuko bandhu mAne, prazaMsA, paryuSaNaparvameM kiye gaye dharmakRtyoMkA para-hita-rata ho ye premakI rIti jAneM // 9 // basa sudhi aba bhI jo ye hamArI na leMge, ullekha, sAMvatsarika kSamApana AdikA Alakara patita janoMke jo nahIM ye gheNge| GkArika bhASAmeM vistRta varNana rahatA thaa| hama dukhita janoMkI AhakI agni dvArA, zrAvakoM aura saMghoMke patroM kI apekSA muniyoM . ahaha ! jala uThegA zIghra hI deza saaraa||10|| yA sAdhuoMke likhe hue patra bahuta maha('sarasvatI' se uddhRt|) tvake hote the| unameMse kisI kisIke patra to eka prakArake svataMtra granthoMke samAna hote the| pustaka-paricaya / mAlUma hotA hai ki isa prakArake patroM ke likhanekA pracAra prAcIna samayameM bhI thA / para abhI taka jo sabase prAcIna vijJaptipatra milA hai vaha vikrama 1 vijJaptitriveNiH / sampAdaka, muni jina- kI 13vIM zatAbdike madhyakA likhA huA hai jise vijayajI / prakAzaka, jainaAtmAnanda sabhA, candrakulake AcArya bhAnucandra ke pAsa bar3audA nagabhAvanagara / AkAra DimAI aThapejI / pRSThasaMkhyA rase prabhAcandra gaNine bhejA thaa| upAdhyAya 150 / kapar3ekI jilda / mUlya eka rupyaa| vinayavijayakA 'indudUta' nAmakA kAvya bhI eka zvetAmbara jainasampradAyameM paryuSaNa (pajUsaNa) vijJaptipatra hI hai / yaha unhoMne jodhaparvake antameM kSamAvanaki patra likhanekA vizeSa purase pradhAna AcArya vijayaprabhake pAsa sUrata pracAra hai| pUrvakAlameM bhI patA lagatA hai ki bhejA thA / unhoMne candramAko dUta kalpanA kSamAvanIke patra likhanekI paddhati thI; parantu karake apane sandezako usake dvArA sUrata bhija For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka] pustk-pricy| vAyA hai aura usameM meghadUtake DhaMgapara, usIkI digambara sampradAyake bhI mandira aura gRha avazya chAyA lekara 131 zlokoMmeM apanI kavitva- hoNge| kyoMki janarala e. kaniMgahAmake kathanAzaktikA paricaya diyA hai| jodhapurase sUrata taka- nusAra bAdazAhI jamAnameM nagara koTakI dIvAnake prasiddha prasiddha sthaloMkA aura mandira tIrthA- gIrI (maMtritva ) digambara jaina kiyA karate dikoMkA isameM manorama varNana hai| 'meghadU- the| vijJaptitriveNIse yaha bhI patA lagatA hai tasamasyAlekha ' nAmakA eka aura vijJaptipatra ki 15 vIM zatAbdimeM gujarAta, rAjapUtAnA hai, jise meghavijayajIne auraMgAbAda ( dakSiNa ) AdikI taraha sindha aura paMjAbameM bhI jainase AcArya vijayaprabhake pAsa dIva bandarako dharmakA acchA pracAra thaa| vahA~ hajAroM jaina bhejA thaa| yaha bhI indudUtake DhaMgakA hai / basate the aura saikar3oM jinAlaya maujUda the| jina isameM itanI vizeSatA hai ki isake pratyeka zloka- . * marukoTTa, nandanavana, aura koTillagrAma Adi ke tIna caraNa granthakartAke haiM aura cauthA meghadU gha. tIrthasthAnoMkA isameM ullekha hai, unakA Aja koI takA hai| 'cetodUta' nAmakA eka vijJaptipatra nAma bhI nahIM jAnatA hai / sarvasAdhAraNa janaaura bhI hai / isa granthameM jo vijJaptipatra prakAzita . tAko aura rAjAdikoMko bhI usa samaya jainadharmase kiyA gayA hai, usakA nAma vijJaptiniveNiH hai / ise vikrama saMvat 1484 mAgha sudI 10. " bahuta kucha sahAnubhUti thI / munimahodaya jinavIMke dina sindha dezake 'malikavAhaNa' nAmaka vijayajIne isa granthakA bahuta hI parizramase ra sampAdana kiyA hai / mUla vijJaptipatra kula 65 sthAnase jayasAgara upAdhyAyane gujarAtake , gujarAtaka pRSThoMmeM AgayA hai aura 12 pRSThoMmeM usakA hindI aNahilapurapATaNastha AcArya jinabhadrasUrike sAra hai / zeSake lagabhaga 80 pRSThoMmeM isakI pAsa bhejA thA / yaha saMskRta gayapayamaya hai / bhamikA hai, jisameM pacAsoM granthoMkI chAnabIna isakI zlokasaMkhyA 1012 zloka pramANa karake vijJaptipatroMkA svarUpa, unakA itihAsa, hai / isakI racanA bhI sundara hai aura khAsa khAsa vijJaptipatroMkA ullekha, vijJaptitriveviSaya bhI mahattvakA hai / jayasAgara upA - NIke lekhaka, unake sahayogiyoM tathA guru aura dhyAyane paMjAbake nagarakoTa nAmaka tIrthakIjisako ki Ajakala kA~gar3A yA koTa - sthAnoMkA paricaya Adi mahattvapUrNa bAtoMkA jJAna karAyA hai / vizeSatA yaha hai ki jo kA~gar3A kahate haiM-eka bar3e bhArI saMghake sAtha jo yAtrA kI thI usakA isameM savistara varNana kucha - kucha likhA hai vaha apane sampradAyakI pakSa yA hai / isase usa samayake jainadharmake itihAsa para , - zraddhAke vaza hokara nahIM kintu itihAsa para / prakAza DAlanekI dRSTi se likhA hai / jaina bahuta prakAza par3atA hai / Aja jisa nagarakoTameM eka bhI jainI nahIM hai, vahA~ para pA~ca sampradAyake itihAsalekhakoMmeM jo pakSapAtitAkA 'doSa dikhalAI detA hai, usase lekhaka mahAzaya sau varSa pahale eka bar3A bhArI tIrtha thA aura ra bace hue haiM aura isase AzA hotI hai ki unake saikar3oM dhanika jainoMkA nivAsa thA aura vahA~kA dvArA jaina itihAsakI bahuta adhika sevA rAjA jainadharmase sahAnubhUti rakhatA thaa| hogI / aisI bahumUlya pustaka likhane aura pandrahavIM zatAbdike anta taka vahA~ para zvetA- prakAzita karaneke upalakSyameM hama lekhaka mahAmbarasampradAyake cAra bar3e bar3e jainamaMdira the / zayakI aura AtmAnanda jainasabhAkI prazaMsA For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahiteSI [bhAga 13 wwwmuvwwwwwwwwwwwwwwaura kiye binA nahIM raha sakate / pustaka bar3hiyA diye jAte haiM, parantu vAstavameM ye saba zvetAmbara kAgaja para sundaratAke sAtha chapI hai| dharmavAloMke haiM aura inhIMkI mAlikIke haiM / ina 2 kRpArasakoza / lekhaka aura prakAzaka parvatoMke nIce, Upara, AsapAsa, yAtrAke sabhI pUrvokta muni mahAzaya aura sabhA / DimAI aTha- sthAnoMmeM aura pUjAsthAnoMmeM koI kisI prakArakI pejI sAija / pRSTha saMkhyA 80 / mUlya eka rupyaa| jIvahiMsA na kare / " isake bAda hIravijayajI zvetAmbara sampradAyameM hIravijayasUri nAmake dillIse cale gaye aura bAdazAhake pAsa upAeka bahuta hI prasiddha vidvAn ho gaye haiN| ve dhyAya zAnticandrajIko rakhate gaye / upAdhyAyajI bAdazAha akabarake samasAmayika the| unakI acche vidvAna the| ye bhI bAdazAhako dayAlu sAdhutA aura vidvattAkI kIrti sunakara akabarane banAnekA prayatna karate rahe / isakA phala yaha unake darzana karanekI icchA prakaTa kI aura taba huA ki varSa bharake khAsa khAsa hindU tathA musahIravijayajI bAdazAhase do bAra mile / bAda- lamAnoMke itane tehavAroM para jIvavadha na karanekI zAhane unakI bar3I khAtira kI aura unase vArtA- AjJA de dI ki una saba dinoMkI saMkhyA chaha lApa karake bahutasA jJAna prApta kiyA / eka to mahIneke lagabhaga ho jAtI hai / jijiyA karake akabara svayaM hI prajAko prasanna rakhanevAlA bAda- uThA denemeM bhI ye hI upAdhyAyajI kAraNa samajhe zAha thA, dUsare sUrijIkA bhI usa para bahuta jAte haiN| hIravijayajI aura akabarake isa paricaya prabhAva pdd'aa| isa lie usane sUrijIkI preraNAse Adike sambandhameM zvetAmbara vidvAnoMne jagadgurukaidakhAnoMse tamAma kaidI mukta kara diye,pIjar3oM- kAvya, hIrasaubhAgya mahAkAvya, vijayaprazastimeMke tamAma pakSI chur3avA diye, DAbara nAmake tAlA- kAvya, vijayamAhAtmya, Adi kaI grantha likhe bameM machalI pakar3aneke jAla DAlaneke lie manAI haiN| yaha 'kRpArasakoza' bhI unhImeMkA eka hai| isake kara dI aura paryuSaNake ATha dinoMmeM tathA dUsare kI pUrvokta upAdhyAya zAnticandrajI haiN| grantha cAra dinoMmeM jIva-vadha na hone pAve, isake lie 128 saMskRta padyoMmeM samApta huA hai| isameM gujarAta, mAlavA, ajamera, dillI, phatahapura aura pahale khurAsAna kAbula AdikA varNana, phira lAhaurake sUboM para pharamAna (AjJApatra) likha bAbara aura humAyU~kI prazaMsA aura usake bAda diye / dUsarI bArakI mulAkAtameM bAdazAhane eka akabarakA janmavRttAnta kahA gayA hai / isake pharamAna aura likha diyA jisakA abhiprAya yaha hai bAda akabarake rUpa, zaurya, dAnazIlatA, ki "siddhAcala, giranAra, tAraMgA, kezariyA aura dayApravaNatA Adi guNoMkI prazaMsA kI gaI hai| AbUke pahAr3oM para, jo gujarAtameM haiM, tathA rAja- grantha akabarako prasanna karaneke lie racA gayA gRhIke pA~ca pahAr3a aura sammedazikhara thA, isa lie Azcarya nahIM jo isameM usakI yA pArzvanAtha pahAr3a, jo baMgAlameM hai, tathA aura ati prazaMsA kI gaI ho / eka zloka dekhie:bhI jaina zvetAmbarasampradAyake dharmasthAna jo kanye kAsi kRpA kuto'si vidhurA rAjA kumAro gatahamAre adhikArake dezoMmeM haiM ve sabhI jaina zvetA- statkiM hiMsakamAnavairaharahargADhaM pramuSTAsmyaham / mbara sampradAyake AcArya hIravijayasUrike sthAnAya spRhayAmi tadbhaja zubhe bhUbhAminIbhogirna svAdhIna kiye jAte haiM, jisase ye zAntipUrvaka saMpratyekanRpaM cirAdakabaraM yenAsi na vyaakulaa||113|| ina pavitra sthAnoMmeM apanI IzvarabhAkta kiyA kreN| arthAt-he kanye, tU kauna hai ? maiM dayA huuN| yadyapi isa samaya ye sthAna hIravijayasUriko dukhI kyoM hai ? isa lie ki rAjA kumArapAla For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 2 ] saMsAra se calA gayA / usake cale jAnese kyA huA ? hiMsaka manuSyoMke dvArA maiM rAtadina satAI jAtI hU~, isa lie apane lie koI Azraya cAhatI hU~ | to isa samaya ke sarvazreSTha pRthivIpati akabarake pAsa jA, isase terI vyAkulatA miTa jAyagI / pustaka- paricaya | 1 kAvyadRSTi racanA sundara hai, para itihAsakI STa atiraMjita hai | sampAdakane kAvyakA hindI meM AzayAnuvAda likha diyA hai aura aitihAsika bAtoM para prakAza DAlane ke lie 42 pRSThakI eka bhUmikA likha dI hai / isake lie bahuta chAnabIna kI gaI hai aura yatheSTa parizrama kiyA gayA hai / pustakake prAraMbha meM bAdazAha akabara aura hIravijayajIkI mulAkAta ke samaya kA eka prAcIna citra diyA gayA hai, jo bahuta sundara hai / bAdazAhake una do pharamAnoMke phoTU bhI de diye haiM jo khAsa khAsa dinoMmeM jIvavadha na kiye jAne ke lie aura hIravijayajIko tIrthoMke mAlika banAne ke lie likhe gaye the / dUsare pharamAnakI zAhImuharakA citra bhI enlArja karA diyA gayA hai / jahA~ taka hamArA khayAla hai, yaha dUsarA pharamAna unhIM meM se eka hogA, jinheM sammedazikharake isa hAlake mukaddame meM hajArIbAga ke nyAyAdhIzane jAlI ThaharA diyA hai / hameM bhI isa pharamAna ke sacce honemeM sandeha hotA hai| kyoMki eka to "bAdazAhI pharamAnoMmeM Uparake bhAgoM para vaise hI citra citrita kiye jAte the jaise ki prathama nambarake pharamAnameM haiM; parantu isa dUsare pharamAnameM aura hI prakAra ke dRzya dRSTigocara hote haiM / mukhyakara madhyakA jo citra hai vaha eka devamaMdirake AkArakAsA hai / isa bAta ko isa pustaka ke sampAdakane svayaM inhIM zabdoM meM likhA hai| dUsare akabara aura hIravijayasUrike sambandhameM jo kaI aitihAsika grantha upalabdha haiM, unameMse kisImeM bhI isakA ullekha nahIM hai / yaha bahuta bar3e "" 83 , mahattvakI bAta thI - tamAma tIrthoM ko zvetAmbara ThaharA denA aura unako unakA adhikAra de denA, yaha aisI bAta nahIM thI ki isakA ullekha na kiyA jAtA / yaha saca hogA ki hIravijayajIne yaha prArthanA kI hogI ki tIrthoM para mugaloMke upadrava bahuta hote haiM - ve hiMsAdi karate haiM, isa lie vahA~ aisA na hone pAve aura isa ucita prArthanAko bAdazAhane svIkAra bhI kiyA hogA, jaisA ki isa kRpArasakozake kartAne 126 veM zloka meM ' yA caityamuktirapi durdamagalebhyaH ' vAkyase prakaTa kiyA hai / parantu sAre jainatIrtha zvetAmbara karAra diye jAya~ aura hamAre adhikArameM de diye jAya~, aisI icchA na to hIravijayajI kara sakate the aura na bAdazAha usakI pUrti hI kara sakatA thA / hIravijayajI tIrthoM para adhikAra jamAnevAle aura apane maktoMko bahakA kara dUsaroMse lar3AnevAle sAdhu na the| akabara jisa samaya unheM bahuta se jainagrantha bheMTa karane lagA thA, usa samaya unhoMne unake lenese sApha iMkAra kara diyA thA aura kahA thA ki jarUrata se jyAdA honeke kAraNa maiM inheM bhI parigraha samajhatA huuN| jo puruSa jainagranthoM ko bhI parigraha samajhakara grahaNa nahIM karanA cAhatA hai, vaha tIrthoMkA adhikAra grahaNa kara legA, yaha saMbhava nahIM hai / kabhI koI zvetAmbara yA digambara sAdhu tIrthoMkA adhikArI rahA bhI nahIM hai / tIrthoke prabandha Adise zrAvakoM kA hI sambandha rahatA hai / hIravijayajIko digambarayoMke adhikArase itanA adhika dveSa bhI nahIM hogA jitanA ki ukta pharamAna se prakaTa hotA hai / isI pustakameM likhA hai ki ' unhoMne mathurA se lauTate hue gopAcala ( gvAliyara ) kI vizAlakAya bhavyAkRti jinamUrtike jo ' bAvanagajA ' ke nAmase prasiddha hai, darzana kiye / ' hamArI samajhameM yaha vizAla mUrti gvAliyara ke kile kI For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [bhAga 13 digambara pratimA hI hai| akabarakI prakRti bhI durgAdAsakA Adarzacaritra aGkita kiyA gayA hai / aisI nahIM thI ki vaha zvetAmbariyoMko prasanna apUrva nATaka hai / marAThI jAnanevAloMko avazya karake digambariyoMke sAtha anyAya kare / pharamA- par3hanA cAhie / anuvAdameM kahIM kahIM zithilatA nameM yadyapi koI zabda digambariyoMke viruddha aura aspaSTatA A gaI hai| yaha na AtI to nahIM hai; parantu zvetAmbariyoMkI hI mAlikIke acchA thaa| pustaka lokamAnya paM0 bAlagaMgAdhara ye sthAna haiM, isakA artha hI yaha hai ki ina para tilakako samarpita kI gaI hai| digambaroMkA adhikAra nahIM hai| pharamAnake isa 4 mahilA-gAnamAlA-lekhaka aura aMzako par3hakara ki " yadyapi isa samaya ye sthAna prakAzaka paM0 sukharAma caube, lArDagaMja, jabalahIravijayajIko diye jAte haiN| parantu vAstavameM pUra / DimAI aThapejIke 26 pRSTha / mUlya do haiM ye saba jaina zvetAmbara-dharmavAloMhIke, aura AnA / vivAhAdi saMskAra kAryoMke samaya striyA~ inhIMkI mAlikIke" yaha bhAna hotA hai jaise isa jo bhale bure gIta gAyA karatI haiM, unake rokaneke jAlI pharamAna likhanevAleko yaha bhaya ho lie aura acche gItoMke dvArA strI-samAjameM acche gayA ho ki isa pharamAnase hIravijayake bAdake bhAva bharaneke lie yaha pustaka racI gaI hai / racanA logoMkA adhikAra kaise siddha hogA aura isa- striyoMke lie sacamuca hI upayogI hai| lie usane ukta bhayako miTAneke lie ye paMktiyA~ 5 lalitavilAsa-lekhaka, muni tilaka pIchese aura bar3hA dI hoM / kucha bhI ho, hama isa- vijaya aura prakAzaka, AtmAnandajainasabhA, para sandeha ho gayA hai| itihAsake vidvAnoMko isa 1 aMbAlA zahara / rAyala solaha pejIke 56 pRSTha / viSayameM niSpakSa hokara chAnabIna karanI caahie| e| mUlya do Ane / yaha muni mahArAjakI khar3I hameM isa pharamAnako par3hate hue jo jo bAteM sUjhI bolIkI kavitAoMkA saMgraha hai / jAna par3atA hai isa samaya to hamane kevala unhIMkA ullekha , | Apane ina payoMko zrIyuta bAbU maithilIzaraNakI kara diyA hai / pustaka bar3e mahattvakI hai / pratyeka - 'bhArata-bhAratI' aura jayadrathavadha Adiko itihAsake premIko isakI eka eka prati ma~gA lenA , magAlanA sAmane rakhakara likhA hai / kyoMki isameM unake cAhie / yaha bar3hiyA ArTapepara para kaI raMgakI kA caraNake caraNa nakala kara diye gaye haiM / bhAvoMko - syAhIse chapAI gaI hai aura isakI jilda to bhI Apane khUba ur3AyA hai / maithilI bAbUke aura bhI adhika nayanAbhirAma hai| hamArI sama- samarpaNa takakI Apane chanda badalakara nakala kara jhameM eka itihAsakI pustakameM itane ADambarakI DAlI hai| dekhie:AvazyakatA nahIM thii| jo milI Apase cIja Apako kaise arpaNa karU~ use, 3 rAThor3avIra durgAdAsa-lekhaka aura maiM hokara to bhI dhRSTa Apake kara kamaloMmeM dharU~ ise / prakAzaka, tAtyA neminAtha pAMgala, sarasavAGmaya- ataeva dhRSTatA para merI na dhyAna Apa kucha bhI dIje, prasAraka maNDalI, giragA~va; bmbii,| pRSThasaMkhyA he dayAnidhe, kiMkarakRtiko svIkRta kara mama ( ? ) 175 / mUlya eka rupayA / yaha pustaka prasiddha upakRta kIje / nATakakAra svargIya dvijendralAla rAyake baMgalA isameM jisakI nakala kI gaI hai, vaha maithilI nATakakA marAThI anuvAda hai jo hamAre prakAzita bAbUkA samarpaNa isa prakAra hai:kiye hue hindI durgAdAsake AdhArase kiyA gayA pAI tumhIse vastu jo kaise use arpaNa karU~ ? hai| isameM rAjapUtAneke suprasiddha mahApuruSa vIra para kyA parIkSArUpameM pustaka na yaha Age dharU~, For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 2 ] ata eva merI dhRSTatA yaha dhyAna meM mata dIjie, kRpayA ise svIkAra kara upakRtya mujhako kIjie / vividha-prasaGga / hamArI samajhameM yaha kArya munijIke padake yogya nahIM / zAstroMmeM kAvya-cauryakI bahuta nindA kI hai / kavitA meM chandobhaMga Adi doSa bhI haiM, phira bhI upadezakI bAteM acchI haiM, unase par3hanevAle kucha na kucha lAbha avazya uThAya~ge / munimahArAja kaTTara zvetAmbara jAna par3hate haiM / Apa eka jagaha digambaroM aura DhU~r3hiyoMko bhI calate calate do cAra burI bhalI sunA gaye haiM / digambariyoMke lie Apa pharamAte haiM:nikalA digambarapantha bhI to hai hamhIM meM se yahA~, guru bhadrabAhu se prathama thA inakA udbhava hI kahA~ ? "jaise ki AryasamAja nikalA dekhate sabake yahA~, para alpase hI kAlameM phailA nahIM hai vo kahA~ ? isI prakaraNameM Apa sthAnakavAsiyoMke virumeM bhI kucha kahakara kahate haiM * matapakSa karanA Aja isako (loga) mAna baiThe dharma haiM / muni mahArAja zAyada zvetAmbara matake pakSa karane ko 'matapakSa ' na mAnate hoMge, ata eva ApakI isa mAnatA ke lie dhanyavAda ! nIce likhI pustakeM dhanyavAdapUrvaka svIkAra kI jAtI hai: r 1 rojagAra, 2 gharakA vaidya, 3 strIzikSA, saMsArakI AkAMkSA - prakAzaka, paM0 rudradatta zarmA, caMdausI ( yU. pI. ) / 5 kAvyopavana-sumana puSpAJjalI, 6 bhASAzruta-bodha, 7 catar3A cauthacAturI, 8 bhASApiGgala, 9 gAnekI canda cIje, dvitIya tRtIya bhAga - lekhaka aura prakAzaka, bAbU mA~gAlIla gupta chAvanI nImaca / 10 giranAramAhAtmya ( vidhAna pUjana ) - sampA daka aura prakAzaka, bAbU bazIghara jaina mAsTara, lalitapura, (jhaaNsii)| _11 dalajItasiMha -- nATaka -- le0, bAbU kRSNalAla varmA / prakAzaka, premamAlA kAryAlaya, gohAnA (rohataka) 12 AstikaprakAza-pra0 paM0, ku~varasena zarmA, hanumAna galI, hAtharasa ( alIgar3ha ) / 13 navatattva ( hindIbhASAnuvAda sahita ) - pra0, AtmAnandajanapustaka pracAraka maNDala, naugharA, dehalI / 14 zrIpAlacaritra ( dvitIya saMskaraNa ) - le 0. mAsTara dIpacandajI aura prakAzaka, mUlacanda kasanadAsa kApar3iyA, sUrata / 15 zrAvakadharmadarpaNa, 16 zalirakSA prathama aura dvitIya bhAga - pra0, ku~vara motIlAla rA~kA, jainajJAnavarddhinI pAThazAlA, vyavara ( ajamera) / 16 jainaitihAsa, 17 jainatattvamImAMsA - pra0, AtmAnanda - jaina- TrekTa-susAiTI, aMbAlA siTI / 17 chaThavIM vArSika riporTa - jainasiddhAntavidyAlaya, morenA / 19 bijanaura | SaSTha vArSika riporTa -- jainaborDiMga hAusa, 20 bIsavIM vArSikariporTa -- digambarajainamahAsabhA, sahAranapura / vividha prasaGga / 1 syAdvAdavidyAlaya aura jainamitra / jaina mitrake sampAdaka mahAzaya jaina saMsthA 1 'oMke itane bar3e zubhacintaka haiM ki usa zubha- cintanAmeM unheM ' cuppaM kuru' kI nItika atyadhika pakSapAtI bana jAnA par3A hai / ve cAhate haiM ki kisI bhI saMsthA ke doSa na nikAle jAya~, kyoMki aisA karanese loga sahAyatA denA banda kara deMge aura saMsthA ko hAni pahu~cegI / avazya hI yaha zubha cintanA hai, para isakA pariNAma saMsthAoMke lie vahI hogA jo adhika lAr3ase pAle jAnevAle aura sadA apaneko sarvaguNasampanna samajhanevAle bAlakoMkA hotA hai| jainahi For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [bhAga 13 taiSIke gatAGkameM prakAzita hue pro0 nihAla- bharose vidyAlayako acchA batalA diyA aura karaNa seThIke lekha para brahmacArIjIne jainamitrake paNDitajIkI bAtoMse prasanna hokara yadi unhoMne 12 veM aMkameM eka lekha prakAzita kiyA unakI bhI prazaMsA kara dI, to basa vidyAlayakI hai / usa lekhakA uddezya yahI hai ki syAdvAda- dazA acchI hogaI ! bhale hI vahA~ khojane para bhI pAThazAlAkI dazA hI logoMkI dRSTimeM vidyAlayake rajisTaroMkA patA na lage / parIkSAburI pratIta na ho, seThIjIke AkSepoMkA samA- layake rimArka aura kitane vidyArthiyoMne sarakArI dhAna hone na honese koI matalaba nhiiN| paMDita parIkSAyeM dIM, yaha bhI vidyAlayake acche honekA umarAvasiMhajIke to Apa bahuta hI bar3e bhakta haiM koI pramANa nahIM hai, jaba taka yaha na mAlUma ho unase Apa dabate bhI khaba haiN| umarAvasiMhajIne ki parIkSAmeM baiThanevAle vidyArthiyoMkI vaha par3hAI isa bAtako svayaM svIkAra kiyA ki maiMne har3atAla kitane samayakI hai / aura kyA kevala par3hAIhA~se karAI hai / aura adhiSThAtA paM0 gaNezaprasAdajIne hameM acchI aura burI dazAkA nirNaya kara lenA kameTImeM sApha zabdoMmeM kahA ki " aparAdha paM0 cAhie ? cAritrakA kyA koI mUlya hI nahIM hai ? umarAvasiMhajIkA hai; kintu dUsarA adhyApaka vidyAlayameM par3hAI na honekA kAraNa brahmana mila sakaneke kAraNa unakI khuzAmada karanI cArIjI yaha batalAte haiM ki kameTIke jur3anemeM pdd'egii| isa samaya unheM pRthak nahIM kara sakate; 25 dina laga gaye / para yaha asatya hai| kintu jaba aura koI prabandha ho jAyagA to ve kameTIkI to isa bIcameM kaI baiThakeM ho gaI thIM; bhI pRthaka kiye jA skeNge|" to bhI Apa paM0 parantu kAryakarttA to koI kAzIkA thA nahIM, umarAvasiMhajIko doSI nahIM samajhate aura taba prabandha kauna karatA ? aura yadi kameTI unakI prazaMsAke gIta gAye jAte haiM / unhoMne na jur3a sakI, to yaha kisakA doSa hai ? maMtrIkA apamAna kiyA, unheM padacyuta karAnekA saMsthAkI isase bar3I duravasthA aura kyA ho prayatna kiyA, yaha to koI aparAdha hI sakatI hai ki usake tamAma kAryakarttA kAzIse nahIM huA; aura har3atAlako to Apa koI bar3A bAhara rahate haiM / kyA isa truTiko dUra karanekI doSa hI nahIM samajhate haiN| Apa isa bAtako svayaM AvazyakatA nahIM hai ? seThIjIne likhA thA ki svIkAra karate haiM ki bAharI prabandha ThIka nahIM 27-28 chAtroM para bhojanAdimeM 400 mAsika hai, phira bhI kahate jAte haiM ki par3hAI meM kAI truTi vyaya hotA hai, so isameM to koI asatyatA nahIM hai| hama kahate haiM ki yadi par3hAI meM koI nahIM mAlUma hotI / jainamitrake isI ( 12 veM) truTi nahIM hai-jo ki mukhya hai-to phira bAharI aMkameM syAdvAdavidyAlayakA disambara mahInekA prabandhako sudhAranekI avazyakatA hI kyA hai ? hisAba chapA hai| usase mAlUma hotA hai ki isa kyoMki ApakI samajhameM to prabandhakA par3hAI mahInemeM 553 / 7) // kharca huA hai| isameM para kucha asara hI nahIM par3atA hai| har3atAleM hone- adhyApakoMkA vetana kevala 111-) / hai / yadi para bhI, par3hAI banda rahane para bhI aura kAryakarttA- pustakAlayakA tathA mutapharirka kharca bhI isameM oMkI ApasameM na banane para bhI par3hAImeM koI truTi zAmila kara diyA jAya to yaha kharca 140) se nahIM hotI hai, to phira prabandhakI jarUrata hI kyA adhika nahIM hotA hai| taba 413) mAsika hai ! zikharajIke yAtriyoMne athavA dUsare darzakoMne kharca vidyArthiyoMke bhojanAdikA huA yA nahIM ? Akara yadi daza-bIsa miniTake nirIkSaNake hA~ chAtroMkI saMkhyAmeM avazya hI thor3A For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 2] vividh-prsngg| tInacArakA pharka hai / Apa kahate haiM ki isase mahArAja! isa vivAdako rahane dIjie aura loga bhar3aka jAya~ge / hama kahate haiM ki saMsthAkI avasthA sudhAranekA prayatna kiijie| logoMko saca bAta kahakara bhar3akA denA abhI taka hamArI saMsthAoMse kAma avazya huA acchA, para jhUTha kahakara, kuchakA kucha batalAkara, hai, para vaha bahuta hI thor3A huA hai / aba usase dhokhA denA acchA nahIM / aura saca to yaha hai saMtoSa nahIM hotA hai / samaya aba yaha kahatA hai ki yadi loga itanI jaldI bhar3aka jAte haiM, to ki unakI dazA sudhAro aura unase thor3ase thor3e isake kAraNa Apa hI jaise sajjana haiM jinhoMne samayameM aura kamase kama kharcameM, adhikase saMsthAoMkI bhItarI dazAyeM chupA chupAkara logoM- adhika kAma karake dikhlaao| kI aisI AdateM banA dI haiM ki ve kisI bhI . 2 matabhinnatA aura jainasamAja / saMsthAke aprabandhakI bAta sunate hI bhar3aka uThate haiM aura sahAyatA denA banda kara dete haiN| saMsArameM matabhinnatA sadA rahegI / jaba taka kRpayA isa pAlisIko badala dIjie aura saMsthA- manuSya jAtimeM buddhi hai, socane samajhanekI zakti oMkI bhItarI bAtoMke prakAzita honemeM rukA- hai, athavA yaha kahie ki usameM manuSyatA hai, vaTa na DAlakara unheM logoMko jAnane dIjie taba taka usakI matabhinnatA miTa nahIM sktii| jisase ve svayaM saMsthAoMke sadhAra karanekI eka hI dharma, eka hI sampradAya aura eka hI paMthake cintA kareM aura saMsthAoMkI vAstavika unnati anuyAyiyoMmeM bhI matabhinnatA hotI hai / yoM sAdhA. ho| Apa syAdvAdapAThazAlAke mahattvako jAna- raNataH to ve kisI eka sampradAya yA panthameM neke lie usakI riporToko paDhanekI salAha rahate haiM; para yaha saMbhava nahIM ki usa sampradAya dete haiN| para yaha to batalAie ki una ripo- yA panthake sAre anuyAyiyoMse pratyeka hI viSayameM ToMko likhate to Apa hI yA Apa unakA mata eka ho jAya / jo jarA buddhimAna hI jaise sajjana haiM, jo riporToMke prakAzita haiM, kucha adhika par3hate likhate haiM, unameM to yaha karanekI sabase adhika upayogitA candA baToranA bAta bahuta adhikatAse dikhalAI detI hai| aura logoM para prabhAva DAlanA samajhate haiM / ye jo manuSyake ina matoMmeM parivartana bhI khUba hote samAjameM 30-35 vidvAn Apa hara kisIko haiM / ina parivartanoMkA pradhAna samaya yuvAvasthA hai / batalA dete haiM, so kahie ki hama isameM jaba taka buddhi aparipakva rahatI hai, taba taka syAvAdavidyAlaya, siddhAntavidyAlaya, mathurA- vaha bahuta hI asthira rahatI hai| vaha sabere eka vidyAlaya Adi kisa kisakA hissA samajheM? sthira karatI hai, aura zAmako use chor3akara inake nAma sabahIne to apanI apanI riporToMmeM dUsarA grahaNa kara letI hai, aura dUsare dina likha rakkhe haiN| aura inakI sUcI banAkara yaha kisI tIsareko hI saca samajhatI hai / prAyaH bhI to dekhie ki inameM sacamuca hI kisI kAmake pratyeka hI zikSitameM yaha bAta dekhI jAtI hai / vidvAn kitane haiM aura unameM jo truTiyA~ haiM ve pahaleke logoMmeM bhI thI aura Ajakalake logoMmeM kyA Apake vidyAlayoMke prabandha aura par3hAI A- bhI hai| para Ajakala yaha logoMkI dRSTimeM adhika dike lie AbhArI nahIM haiM ? yadi prabandha acchA AtI hai| kyoMki Ajakala vicAra-svAtantryakiyA jAya, kAryakartA acche cune jAya, to bar3hatA jA rahA hai / a~garejI zikSAke prabhAvase kyA aura acche vidvAn nahIM bana sakate haiM ? loga apane vicAroMko prakaTa karanemeM hicakicAte For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 99 kama haiM / ve jo kucha socate haiM, apane sAthiyoMke sAmane prakaTa bhI kara DAlate haiM / para kucha dharmAtmA logoMko yaha bAta asahya hai / kamase kama dhArmika bAtoMmeM to ve sabako ' bagulA-bhagata hI banAye rakhanA cAhate haiM / jise dharmakI kisI bhI bAta zaMkA nahIM hotI hai, use ve zuddha samyagdRSTi aura jo taraha tarahakI zaMkAyeM karatA hai use ghora mithyAdRSTi samajhate haiM / para hamArI samajhameM pahale prakArake manuSya yA to bilkula buddha hote haiM yA pakke dhUrta aura mAyAcArI aura dUsare prakArake loga vicArazIla aura niSkapaTa hote haiM / jainasamAjameM bhI aba isa prakArake manuSya jahA~ tahA~ dikhalAI dene lage haiM / jo apane bhinna vicAroM ko niDara hokara auroMke sAmane prakaTa kara dete haiM / bAbA bhagIra thajI varNIne jainamitrake dvArA isa prakArake eka sajjanakA paricaya sarvasAdhAraNako karAyA hai / ye haiM (the ) RSabha - brahmacaryAzrama hastinApura ke pradhAna saMcAlaka bra0 bhagavAnadInajI / Apake jo jo vicAra vartamAna jainadharmake siddhAntoMse viruddha haiM aura jinheM unhoMne apane do cAra mitroMke samakSa prakaTa kiye hoMge unheM varNIjIne sarva sAdhAraNake sAmane upasthita kiye haiM aura sabako saceta kiyA hai ki jaba taka inake vicAra zAstrAnukUla digambara jainadharmake anusAra na hoM taba taka inase upadeza na karAye jAya~ aura vidvAnoMko inake mantavyoMkA khaNDana karake jainadharmakI jAti - hitaiSI prabhAvanA karanI cAhie Apane yaha bhI prakaTa kara dene kI kRpA kI hai ki ve brahmacaryAzrama se alaga kara diye gaye haiN| isa lekha para jainamitra ke sampAdaka mahAzayane bhI eka * noTa lagAkara samAjako caukannA kara diyA hai / / dekhie, yaha eka acche vicArazIla, svArthatyAgI aura karmavIra manuSyako girA denekA jainahitaiSI - [ bhAga 13 kitanA jaghanya prayatna hai ! udhara to brahmacArIjI yaha likhate haiM ki jainasamAjameM acchA vetana dene para bhI kAryakartA nahIM milate haiM aura idhara kAryakartAoM para isa prakArakI kRpA hotI hai / kyA Apa logoM ke dvArA isI tarahase apanI maTTI palIda karAne ke lie loga ApakI saMsthAoMmeM kAma karane Aya~ge ? yAda rakhie, jahA~ itanI saMkIrNatA aura kSudratA hai, vahA~ koI bhI vicArazIla Akara khar3A na hogA / aphasosa ki jo bhagavAnadInajI brahmacaryAzrama ke prANa bana rahe the, jinhoMne binA kucha lie samAja kalyANa - nekI icchAse chaha sAta varSa taka AzramakI anavarata sevA kI, ve kevala isa lie ki unake vicAra auroMse bhinna haiM, alaga kara diye gaye aura logoMko unase caukanne rahanekA upadeza diyA gayA / isa viSaya meM bahuta sandeha hai ki jainamitrameM jo mantavya prakaTa kiye gaye haiM, unheM usI rUpameM bhagavAnadInajI mAnate hoNge| unameM bahutase mantavya aise bhI jAna par3ate haiM jo unake nahIM, kintu DAravina Adi pAzcAtya tattvavettAoMke haiM; aura jinheM prasaMgAnusAra kisIke pUchane para unhoMne prakaTa kiye hoMge / sunanevAloMne yaha samajha liyA hogA ki ye inhIMke vicAra haiM / zurUke sAta mantavya to DAravinakI thiyarIse bilkula milate julate haiM / kucha mantavya aise bhI jAna par3ate haiM jo thor3e hI herapherase likhaneke kAraNa kuchake kucha ho gaye haiM / kahA kucha gayA hogA aura samajha kucha liyA gayA hogA / saca to yaha hai ki jaba taka bhagavAnadInajIkI hI kalamase unake mantavya prakaTa na hoM, taba taka unakA vAstavika svarUpa nahIM samajhA jA sktaa| unakA pichalA 15 vA~ mantavya to bahuta hI ThIka hai aura use jAnakara to hameM unase DaranekA koI kAraNa For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 2] vividh-prsngg| nahIM hai / vaha mantavya yaha hai-" jo bAta satya Apase bhI adhika gatAnugatikatAke gulAma na jAna par3e use nahIM mAnanA, cAhe use sarvajJa bane hue loga suna leMge ? jainoMkI ( kahalAnevAle ) ne hI kyoM na kahA ho| jo tamAma jAtiyoMmeM paraspara beTI-vyavahAra bAta satya mAlUma ho, use mAnanA cAhe kisIkI honA cAhie, yaha bAta jainadharmake kisI bhI sibhI kahI huI ho|" jainadharmake AcAryoMne bhI ddhAntase viruddha nahIM hai, to bhI indaurake melemeM to yahI kahA hai: brahmacArI zItalaprasAdajIse isakA pratipAdana pakSapAto na me vIre na dveSaH kapilAdiSu / .. sunaneke lie loga taiyAra na hue the / unheM apayukimadvacanaM yasya tasya kAryaH pariprahaH // mAnita hokara baiTha jAnA par3A thaa| taba yaha kaise . mAna liyA jAya ki bhagavAnadInajIke jainadharmase arthAt ' na mujhe mahAvIra bhagavAnase rAga hai ma sarvathA viruddha vyAkhyAnoMko loga cupacApa suna aura na kapila Adi mata pravartakoMse dveSa hai| leMge ! aba rahI brahmacArIjIkI yaha bAta ki ve merI samajhameM to jisakA vacana yuktipUrNa ho, 1 navayuvakoMko ekAntameM le jAkara unheM vicAra-bhraSTa use grahaNa kara lenA caahie|' saccA jainadharma ' kara dete haiN| so mahArAja, Apake pAsa navayuvakoMto yahI hai| ko sandUkameM banda kara rakhanekA to koI sAdhana hai ___ aura thor3I derake lie yadi yaha bhI mAna hI nahIM,unake vicAra bhraSTa honekI cintA kahA~ kahA~ liyA jAya ki jainamitrameM prakAzita hue sabhI kiijiegaa|ve AryasamAjiyoMse milate haiM, IsAiyoMmantavya bhagavAnadInajIke haiM, to bhI kyA se milate haiM, skUloM aura kAlejoMmeM DAravina par3hate unake sAtha isa prakArakA vAva honA cAhie ! haiM, spensara par3hate haiM, mila aura nidazeke vicAra thaa| kyA Apa logoMse kisIko isase adhika sanate haiM taba unheM akele bhagavAnadIna se hI acche bartAvakI AzA hI nahIM karanI cAhie ! bacAnese kyA hogA? udhara to Apa janasamAjameM sthitikaraNa aMgako bhI to Apa loga mAnate haiN| kAlejakI AvazyakatA batalAte haiM aura usake usakA matalaba kyA yahI hai ki jo thor3A bhI dvArA ukta philAsapharoMke vicAra jAnanekA mArga DagamagAyA ho, vaha dhakkA dekara girA diyA sugama kara denA cAhate haiM aura idhara bhagavAnadIna' jAya ? khaNDana karanA aura mu~ha banda karanA, jIkI saMgati hI Apako navayuvakoMke lie mahA kyA ye hI zastra sthitikaraNake lie upayogI aniSTa kAraka pratIta hotI hai / saca to yaha hai haiM ? jaba taka bhagavAnadInajI AzramakA kAma ki Ajakala Apako aura Apake hI samAna karate the, lar3akoMko zikSA denekA kArya karate anya kaI dhamAtmAoMko jainadharmake DUba jAnekA the, taba taka to Apa logoMko unase sAvadhAna Dara laga gayA hai| aura jahA~ tahA~ Apake sAmane rahanekI AvazyakatA na mAlUma par3I; kintu jyoM isI DarakA bhUta khar3A rahatA hai / kisIne eka hI ve alaga hue, tyoM hI unase samAjako sAva- bhI svataMtra zabda apane mu~hase nikAlA ki yaha dhAna rakhanekI AvazyakatA Ana pdd'ii| kyA bhUta Apake kAnameM Akara kahatA hai ki lo Apa yaha samajhate haiM ki melA-pratiSThAoMmeM aba jainadharma jAtA hai| para varNIjI aura brahmavyAkhyAna deneke lie jAkara ve DAravinakI cArI mahArAja, Apa ghabar3Aie nahIM, yadi jainathiyarIkA pratipAdana kareMge, yA kaheMge ki svarga dharma satyakI nIMva para sthira hai, yadi vaha trikAlAnaraka kucha hai hI nahIM, aura usa upadezako bAdhita satya hai, to usake lie itanI cintA - For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [ bhAga 13 karanekI jarUrata nahIM hai / vaha viruddha vicAroMkI Azcarya nahIM jo ve alaga hI ho jAyeM / antameM TakvAroMse hita nahIM hila sakatA / hA~, yadi Dara hama phira bhI kaheMge ki bra0 bhagavAnadInajI jaise hai to Apa logoMke zAstrAnukUla dharmake svArthatyAgI aura karmavIra puruSoMko apane anudAra sthira rahane ke viSayameM hai| kyoMki bhadrabAhusaMhi- vartAvake kAraNa jo loga hAthase khodenekA yatna tA aura trivarNAcAra jaise dhUtoMke banAye hue zA- kara rahe haiM ve jainasamAjake bhaviSyako bahuta hI stroM kI Ayu aba pUrI ho cukI hai| aba yutkya- andhakAramaya banAyA cAhate haiM / apratyakSarUpase nukUla dharma sthira rahegA aura zikSA usIkI ve yahI kara rahe haiM ki kisI bhI vicArazIla ora logoMko lejA rahI hai| puruSako jainasaMsthAoMke kAmameM hAtha na bra0 bhagavAnadInajIke samAna vicAra rakhane- DAlanA cAhie / vAle isa samaya jainasamAjameM do cAra nahIM kintu saikar3oM ho gaye haiM; para unake sudhAranekA __3 savAla dIgara javAba dIgara / ra yaha upAya nahIM hai| na unake mu~ha banda kiye abhI thor3e dina pahale belagA~vameM brahmacArI jA sakate haiM aura na isa taraha apakIrti ur3Anese nemisAgarajIkA eka vyAkhyAna huA thA jisameM kucha lAbha ho sakatA hai / loga apane ghara apane Apane isa bAtako svIkAra kiyA ki jainoMkI mitroMmeM taraha tarahake vicAra prakaTa kiyA karate saMkhyA barAbara kama ho rahI hai; para isake lie haiM / yadi una sabako hI hama isa taraha prakaTa Apane upAya yaha batalAyA ki itara loga karane lageMge aura una para samAjako saceta karane upadeza dekara jaina banAye jAyeM ! hamAre samAlageMge, to isakA pariNAma kabhI acchA na hogaa| jake anyAnya paNDita mahAzayoMkI dRSTimeM bhI isake lie hameM udAra bananA cAhie aura uttama yahI upAya amogha jaMca rahA hai / para vAstavameM zikSApaddhati Adike isa tarahake sAdhana taiyAra yaha koI upAya nahIM hai / naye jaina to banA karadenA cAhie jisase unake vicAra svayaM lie jAyeMge; para isase purAne jaina naSTa honese hI jainadharmake anukUla ho jAya~ / yadi bhagavAna- kaise baca jAyeMge; yaha samajhameM nahIM aayaa| ve dInajI navayuvakoMko ekAntameM lejAkara samajhAte to barAbara kama ho rahe haiM-prati dasa varSameM haiM to Apa loga bhI bhagavAnadInajIko aura pratyeka 100 jainoMmeMse 11 naSTa ho jAte haiM, unheM premase samajhAie aura unake pUrva vicAroMko arthAt 100 ke 89 raha jAte haiM, unakA kama badala dIjie tathA isa prakArakA sAhitya taiyAra honA kaise banda ho jAyagA ? yadi yaha kahA karAie jise par3hakara ve jainadharmameM sthira ho jaaveN| jAya ki jitane jaina dasa varSameM kama hoMge, utane isake sivAya unheM kucha samaya bhI dIjie / dUsare dharmavAle jaina ho jAyeMge, isa taraha unakI avasthA jyoM jyoM pakka hotI jAyagI, jainoMkI jo saMkhyA isa samaya hai vaha jitanIkI tyoM tyoM unake khayAla badalate jAya~ge aura ve titanI banI rahegI / para yaha bAta kahanemeM dharmake anurAgI bana jAya~ge / unako badanAma jitanI sahaja hai utanI karanemeM nahIM hogii| karanA, yA unake viSayameM bure vicAra phailAnA, san 1901 se 1911 takake dasa varSoMmeM isa prakArakI nIti to bahuta hI bhayaMkara hai| hamArI saMkhyA lagabhaga 86 hajArakI kamI huI isase unakA sudhAranA to dUra rahA, ve ulaTe hai, arthAt prativarSa lagabhaga sAr3he ATha hajAra cir3ha jAyeMge aura Apake isa saMkIrNa samAjase manuSya hamArI saMkhyA ghaTe haiM / aisI dazAmeM For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 2] vividh-prsngg| yadi auroMko jaina banAnekA hI upAya hama IsAiyoM aura AryasamAjiyoMke lie yaha kAmameM lAya~ge, to hameM prativarSa 8 // hajAra manu- kAma jitanA sukara hai utanA jainoMke lie hai dhyoMko apane dharmameM dIkSita karanA par3egA / kyA bhI nahIM / jahA~ unake yahA~ itanI udAratA hai hamAre paNDita mahAzaya aura ukta brahmacArIjI hara ki manuSyamAtrako ve apane dharmameM grahaNa karanemahIne sAtasau manuSyoMko jainI banAnekI bAtako ko taiyAra rahate haiM, vahA~ hamAre yahA~ itanI anusaMbhava samajhate haiM ? dAratA hai ki usake kAraNa jo jaina haiM unakA hamArI samajhameM yaha sarvathA asaMbhava hai| Arya- hI jaina banA rahanA kaThina hai| khataulIke dassA samAja aura sanAtanadharma ye donoM prAyaH eka agravAloMke mAmaleko pAThaka bhUle na hoMge / una hIse dharma haiN| donoMke veda eka haiM, Izvara eka becAroMkA unake nijI mandirameM bhI jinapUjA hai, siddhAnta eka hai jAti-pA~ti eka hai| karanekA adhikAra nahIM mila rahA hai / bIse thoDIsI AcAra AdikI bAtoMmeM hI kucha bheda bhAI kahate haiM ki dasse cAhe IsAI yA hai / aura isa para AryasamAjameM udyogiyoM musalamAna taka bana jAya~ para hama unheM pUjAkA aura svArthatyAgiyoMkI saMkhyA hamase kaI guNI adhikAra deneko taiyAra nhiiN| jahA~ pUjAke adhihai / phira bhI hama dekhate haiM ki ve hara mahIne kArake sambandhameM hI itanI anudAratA hai, vahA~ sAtasau AdamiyoMko apane dharmameM nahIM milA mojana-vyavahAra Adike viSayameM to adhika sakate haiN| taba dezake tamAma dharmose jinake AzA hI kyA kI jA sakatI hai| paNDita mahAzaya siddhAnta nirAle haiM, jo IzvarakA saSTikartatva kahA karate haiM ki kisIko jaina banAneke bAda svIkAra nahIM karate, vedoMse jinakA koI sambandha : yaha Avazyaka nahIM hai ki use hama apanI jAti ' meM bhI milAle yA usake sAtha bhojanAdi sambandha nahIM, aura jinameM kAma karanevAloMkA abhAva hai, bhI kreN| use jainadharma pyArA ho apane AtmAkA ve loga hamArI samajhameM to isa samaya sAtaso kalyANa karanA ho to jainadharma grahaNa karale, to kyA sAta manuSyoMko bhI prativarSa jaina nahIM nahIM to usakI icchA / ThIka hai, Apako to banA skeNge| AvazyakatA nahIM hai, para use to AvazyakatA aba vaha jamAnA nahIM rahA, jaba kisI dharmake par3egI-use to apane bAla-baccoMke vivAhAdi karane eka paNDitako harA denese usake sAre anuyAyI hoMge / idhara Apa to use apanemeM zAmila kareMge dUsarA dharma grahaNa kara lete the / athavA vidvAnoMke nahIM aura udhara usakI jAtivAle use jAticyuta upadezase gA~vake gA~va dharma parivartana kara DAlate kara hI deMge taba usakI kyA gati hogI ? aura the| dharmoMne aba samAja aura jAtike rUpa jaba taka yaha paristhiti hai taba taka yaha kaise dhAraNa kara liye haiM / aba ye vicArakI cIjeM AzA kI jA sakatI hai, ki Apa hara mahIne nahIM rahI haiN| inakA aba kevala paralokase hI sAtasau manuSyoMko jaina banA skeNge| sambandha nahIM rahA hai-jAti birAdarI-riztedAra, isa samaya jitane naye IsAI banate haiM ve prAyaH Adi isa lokake prapaMca bhI inake sAtha kasa diye nIca jAtiyoMmeMse aura goMDa bhIla Adi jaMgalI gaye haiM / isa lie isa samaya dharma parivartana karanA jAtiyoMmeMse banAye jAte haiM / inakA banAnA sahaja utanI sahaja bAta nahIM hai jitanI ki paNDita bhI hotA hai| kyoMki inakA pahale koI aisA dharma loga samajha rahe haiN| nahIM rahatA hai jisakA ina para adhika prabhAva ho| For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 hamAre paNDita loga cAheM aura udyoga kareM to inameM jaina bhI bahutase bana sakate haiM, para kyA ye unakI apane para chAyA par3ane denA bhI pasanda kareMge ? yadi bahuta udAratA huI to kaha deMge ki jainadharma pAlo mandirake zikharoM parakI pratimA - oMke darzana karo, hamase dasa hAtha dUra khar3e raho basa / para kyA isa samaya ina seba tiraskAroM ko sahana karake bhI koI kisI dharmako grahaNa karaneke lie tatpara ho sakatA hai| loga kevala dharma hI nahIM cAhate haiM dharmake sAtha premakI bhI unake hRda AkAMkSA rahatI hai / eka bAta aura hai / yadi prati dasa varSameM hamArI saMkhyA meM 86 hajArakI kamI hotI gaI to anumAna 110 varSameM ina purAne jainoMkA to sarva nAza ho jAyagA, aba rahe naye jaina jo ki jAta-pA~takA khayAla rakhe binA cAhe jisa jAti se banAye jAya~ge / so jaba inakI saMkhyA kAphI ho jAyagI, taba inake lie jAtibirAdarI kI kyA vyavasthA kI jAyagI ? yadi inheM hamane apanI jAti na milAyA, ye mandira pUjA Adise dUra hI rakkhe gaye taba to eka sau dasa varSa ke bAda tamAma mandiroMke tAle lagA denA par3eMge aura kahanA hogA ki pUjAdhikArI jaina samAjakA lopa ho gayA / aura yadi unakI bhI vartamAna jAtiyoMke samAna judI judI jAtiyA~ banA dIM, eka dUsarese unheM na mila jAne diyA, to phira vartamAna jainoMke hI samAna unakI bhI saMkhyA ghaTane lagegI aura unakI bhI kAlarAtri zIghra A jAyagI / jainahitaiSI - garaja yaha ki ye saba bAteM avicAritaramya haiM / jaba taka vartamAna jainoM kI saMkhyA ghaTaneke kAraNa niSpakSa hokara na DhU~r3he jAya~ge aura una kAraNoMke dUra karanekA prayatna na kiyA jAyagA taba taka jainasamAjake lupta honekA bhayaMkara saMkaTa nahIM TalaM sakatA / [ bhAga 13 4 sammeda zikharajI ke mAmale kI apIla | hamArA vizvAsa thA ki hajArIbAga ke majisTreTane zikharajIke mukaddamekA jo phaisalA kiyA hai, usase hamAre digambarI bhAI santuSTa ho jAya~ge aura jo kucha haka unheM mile haiM, unhIM meM saMtoSa karake ve apIla na kareMge / samAjake dasa pA~ca aguoMkI bhI rAya sunI gaI thI ki aba apIla na karanI cAhie / jainagaMja ke vartamAna sampAdaka mahAzayakI bhI rAya apIla karanekI nahIM thI; phira bhI sunate haiM ki eka do sajjanoMke jora lagAne para apIla karanA nizcita ho gayA hai aura zAyada vaha dAyara bhI ho cukI hai / kahA jAtA hai ki mukaddamekI kevala nakaloM ke taiyAra karAne meM hI lagabhaga 12-13 hajAra rupayA kharca hogA ! yadi 10-12 hajAra rupayA hI aura lage, to kamase kama 25 hajAra rupayA aura bhI isa mAmalemeM kharca ho jaayNge| jinake hRdaya hai aura jo dezakI durdazAko jAnate haiM, unheM isa bAtase avazya hI duHkha hogA / 5 Andolana ke sambandha meM AkSepa / tIrthoM ke jhagar3e miTAne ke lie jo Andolana zurU kiyA gayA hai, usake viSayameM abhI abhI satyavAdI, jainagajaTa, AdimeM kaI lekha prakAzita hue haiM / ina lekhoMke par3hane se yaha mAlUma hotA hai ki lekhaka mahAzaya bahuta hI uttejita ho uThe haiM aura isa kAraNa unhoMne bahuta se aise AkSepa kara DAle haiM jo bhrama paidA karanevAle haiM / isa AndolanakA mukhya uddezya yaha hai ki zvetAmbarI aura digambariyoM ke bIca meM jo jagaha jagaha jhagar3e hote haiM aura mukaddame calakara lAkhoM rupayA barabAda hote haiM ve na hoveM aura donoM meM For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 2 ] / rahe hoM, paMcAyata dveSa-bhAvakI vRddhi na hokara prema-bhAvakI vRddhi ho / kevala eka zikharajIke mAmale taka hI isa AndolanakI sImA parimita nahIM hai; kintu jitane bhI tIrtha haiM aura jahA~ kahIM ye jhagar3e khar3e hue haiM, ve saba zAnta karAye jAya~ Andolana karanevAle apanA kartavya samajhate haiM ki donoM saMpradAyake logoMko mukaddame na lar3aneke lie samajhAveM aura jo mukaddamA cala yadi bana sake to unako Apasa meM Adike dvArA tai karane ke lie preraNA kreN| ve jisa prakAra digambariyoMko samajhAte haiM usI prakAra zvetAmbariyoMko bhI samajhAveM / pAThakoMko zAyada mAlUma hogA jainahitecchuke disambarake lagabhaga 100 pRSThake aMkakI jisameM ki kevala tIrthoke jhagar3e zAnta karaneke sambandhameM hI saba lekha haiM-sAr3he pA~ca hajAra kApiyA~ nikAlI gaI haiM aura unakA adhika bhAgazvetAmbara samAjameM hI phailAyA gayA hai / aisI dazA meM Andolana karane vAloM para yaha AkSepa karanA ki ve digambariyoMko hI samajhAte haiM zvetAmbArayoM nahIM -- anucita hai / yaha hama mAnate haiM ki zikharajIkA yaha mukaddamA zvetAmbariyoMkI anucita aura anyAyya AkAMkSA ke kAraNa calA hai - unakA yaha cAhanA ki digambariyoMko hamArI ijAjatake binA pUjA karane kA haka na milanA cAhie sarvathA anyAyya hai; parantu samajhAnevAleke lie yaha kArya lAbhakArI nahIM hai ki vaha kisI eka pakSakA doSa batalAve aura isa taraha use cir3hA deve / usakA kAma to jhagakI hAniyA~ aura Apasa meM mela rakhanekI bhalAiyA~ batalAne meM hI saphala ho sakatA hai / Andolanake lekhoM meM yaha bhI batalAyA gayA hai ki dharma ke kAryoM ke lie Apasa meM lar3anA adharma hai, para isakA artha logoMko yaha samajhAyA gayA ki Andolana karanevAle sabako sthAnakavAsI vividha-prasaGga | 1 banA denA cAhate haiM / aura unakI dRSTimeM dharmatIrthoMkI rakSA karanA Avazyaka hI nahIM hai / loMgoMko yahA~ taka sujhAyA gayA hai ki zvetAmba - roMkA pakSa kamajora hai, isa lie yaha Andolana unhoMne ina logoMke dvArA karAyA hai / para vAstavameM Andolana karanevAloMke sAtha yaha bar3A bhArI anyAya kiyA jAtA hai / unakI bAta mAnanA na mAnanA, yaha hamAre adhikArameM hai, para kamase kama unake sadAzayako to sadAzaya hI samajhanA cAhie / tIrthoMke jhagar3e zAnta hoM yA nahIM, ApasameM mela honA saMbhava ho yA na ho, zAnta karaneke jo upAya batalAye gaye haiM ve ThIka hoM yA na hoM para isameM to koI bhI sandeha nahIM hai, jhagar3oMkI zAntikA Andolana ucca aura pavitra Azayase zurU kiyA gayA hai / Andolana karanevAloMko kucha apriya satya bhI likhanA par3A hai, para vaha kevala unhIM logoMke lie jo ki mukaddamA lar3aneko dharma pratipAdana karate haiMaura jinhoMne jhagar3e zAnta karaneke lekhameM sahI karanevAloMko dharmazUnya, khAyAkhAdya- vicAra - hIna, bhraSTa Adi zabdoM meM yAda kiyA thA; jo apanI rakSAke lie lAcAra hokara mukaddamA lar3ate haiM unake lie nahIM / isa Andolanako taba taka jArI rakhanekI AvazyakatA hai jaba taka digambara aura zvetAmba - roMke bIcameM eka choTA sA bhI mAmalA yA jhagar3A calatA rahe / yadi yaha barAbara jArI rakkhA jAyagA aura samAja isameM yoga degA to hamArA vizvAsa hai ki jainasamAjakA isase bahuta bar3A upakAra hogA / ye ApasI jhagar3e hamArI zaktiko dhunakI taraha naSTa kara rahe haiM / For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 6 bhArata- jainamahAmaNDalakA adhivezana | jainahitaiSI - isa varSa mahAmaNDalakA vArSika adhivezana tA0 27 aura 30 disambarako lakhanaU meM huA / sabhApatikA Asana khaNDaveke vakIla bAbU mANicandajI bI. e. ela ela. bI. ne suzobhita kiyA thaa| hamako AzA thI ki isa varSa maNDalakA adhivezana bambaIkI apekSA adhika saphalatA se hogA; parantu hamArA yaha kevala bhrabha hI niklaa| bahuta hI kama loga usameM zAmila hue aura sabhApatike mahattvapUrNa vyAkhyA - nake sivAya vahA~ aura kucha bhI na ho sakA / isase mAlUma hotA hai ki maNDalake sAtha logoM kI sahAnubhUti bahuta hI kama hai / aura to kyA usake zikSita sabhAsadoMkI bhI usake prati prIti nahIM sAdhAraNa janatAko apanI ora 1. AkarSita karane ke lie vaha oI prayatna nahIM karatA hai / usakA mukha patra a~garejImeM hai, ata eva jo a~garejI nahIM jAnate ve usake uddezyoMseM aparacita haiM, balki maNDala ke virodhiyoMke lekhoM ko par3hakara usake viSaya meM unake kucha viruddha khayAla bhI ho rahe haiM jinake dUra karanekA koI prabhAvazAlI udyoga nahIM kiyA jAtA / jIvadayA TrekToMko chor3akara maNDala koI aisA bar3A kAma bhI nahIM kara rahA hai jisase usakI aura logoM kA citta AkarSita ho| hamArI samajhameM maNDalakI yaha zithilatA jaina samAjake zikSita - sampradAya kI zobhAkI cIja nahIM hai / yaha batalAtI hai ki hamAre zikSita bhAiyoMmeM na samAja-sevA karanekA utsAha hai aura na ve kAma karanA hI jAnate haiM / ise miTAnA cAhie aura karmavIra banAnevAlI pAzcAtya zikSAkA mukha ujjvala karanA cAhie / I [ bhAga 13 maNDala udyogase kAMgresake samaya eka kAma bahuta acchA ho gayA / vaha yaha ki tA0 25 disambara ko usane eka bar3I bhArI Ama sabhA karAI, jisake sabhApati ' bAmbe kAnikala' ke sampAdaka mi0 hArnirmana hue aura usameM mahAtmA gA~dhI, mi0 polaka mi0 vibhAkara bairisTara Adike jIvadayA aura ahiMsA para kaI prabhAvazAlI vyAkhyAna hue | isa sabhA meM lagabhaga 4 hajAra zrotA upasthita hue the / tA0 26, 28, aura 29 ko ku~vara digvijayasiMha, bAbU prabhurAmajI khatrI, aura brahmacArI bhagavAnadInajIke jainadharma sambandhI vyAkhyAna hue / paM0 arjunalAlajI seThI, sambandhameM bhI kucha prastAva pAsa hue / aura tIrthoM ke jhagar3e miTAneke samAja-sudhAra 7 bhadrabAhusaMhitAkI samAlocanA / 1 isa aMka meM saMhitAkI samAlocanA samApta ho gaI / jina pAThakoMne bar3I samajhakara ise na par3hI ho unase hamArI prArthanA hai ki ve eka bAra tInoM lekhoM ko ekatra karake avazya par3ha jAya~ aura phira vicAra karake dekheM ki unake hRdaya meM saMhitA ke lie aura kitanI zraddhA avazeSa hai| socanA cAhie ki isa prakAra ke granthoMkI isa prakAra kI AlocanAyeM prakAzita karane kI kitanI AvazyakatA hai / hama cAhate hai ki hamAre pAThaka isa AlocanA ke sambandhameM apanI apanI sammati bhejane kI kRpA kareM, jinheM hama prakAzita kara sakeM aura jainapatroMke sampAdaka mahAzaya apane patroM me isa viSaya kI carcA kareM jisase koI bhI jainI isa granthakI apramANikatA se ajAna na rhe| isa lekhako hamane svataMtra pustakAkAra bhI chapAyA hai / mUlya lAgata mAtra rakkhA gayA hai / pracAra karane ke liejo mahAzaya cAheM ma~gA leveM / For Personal & Private Use Only 3 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 2] vividh-prsngg| 7 kamajorIkI hada ! lAbha pahuMca sakatA hai utanA lAbha ApakI vartayaha kahanemeM hameM koI inkAra nahIM hai ki brahma . mAna duraMgI pAlisIse kabhI nahIM pahuMca sktaa| cArI zItalaprasAdajI niHsvArtha bhAvase samA . balki logoMko eka tarahakA sandeha hone lagatA haiM; jakI maulika sevA karate A rahe haiM / balki yoM aura phira ve kucha bhI sthira nahIM kara pAte / kahanA cAhie ki samAjasevA hI Apake jIvanakA acchA, aba Apa hI dekhie ki janahitecchuke mahAvata hogayA hai / aura ApakI isa sevAkA disambarake aMkameM jo zikharajIke mAmalekA ApahamAre hRdayameM atyadhika Adara bhI hai; para sAtha kA patra prakAzita huA hai, usameM to Apane sApha hI yaha dekhakara bar3A hI vismaya hotA hai ki Apa zabdoMmeM yaha kahA hai ki isa mukaddamebAjIse maiM jaise nisvArtha sevakoMke hRdaya itane durbala-itane jainasamAja kI barabAdI samajhatA hU~; aura idhara kamajora kyoM haiM ! jisake kAraNa ki na Apa Apa digambariyoMko kitane hI sajjanoMkI apIla koI bAta spaSTa kaha sakate haiM aura na spaSTa likha karanekI rAya na hone para bhI apIla karahI sakate haiN| hamane bIsiyoM bAra dekhA hai ki nekI salAha dete haiM-nahIM Agraha karate haiM / jaba jaba Apako likhane yA kahanekA maukA yahA~ yaha savAla nahIM hai ki Apa apane AyA hai taba hI taba Apa likhane aura bolanemeM hakoMkI rakSA na kareM; kintu kahanA hai ApakI apanI kalama aura jabAnako dabA gaye haiM |yaa kucha duraMgI pAlisIke bAbata / yadi Apa apane hakoMkI likhA athavA kahA hai to vaha bar3e hI dabe bhaavoNse| rakSA karaneke lie mukaddamebAjIko hI satya aura brahmacArIjImeM aneka guNoMko hote hue bhI hama acchA samajhate haiM to phira Apako zrIyuta unakI isa nItiko pasanda nahIM karate / samAjake bADIlAlajIko usa patrake likhanekI kyA avaApa nisvArtha sevaka haiM-Apako usase kucha zyakatA thI ? kyoM Apane bAr3IlAlajIko patra lenA denA nahIM-taba phira Apa apane vicAroMke- likha kara unake aura-mukaddamebAjIkI salAha dekara jinase Apa samAjakA hita samajhate haiM-kahanemeM digambariyoMke prazaMsA-prAtra bananekI mahAtvAkAMyA likhanemeM kyoM hicakicAte haiM ? kyoM kSA kI ? Apa samAjake nisvArtha sevaka haiM phira unheM sApha sApha nahIM likhA karate ? yaha duraMgI Apako isa aisI gaMgA-jamanI bAtoMse matalaba ! pAlisI Apa jaise nisvArtha seviyoMke padake parantu nahIM; ina saba bAtoMse yahI niSkarSa nikalatA yogya nahIM hai| jo vicAra Apake pavitra aura hai ki ApakA mana bahuta hI kamajora hai, bahuta hI nisvArtha hRdayakI preraNAse nikalate haiM-phira ve niHsatva hai, bahuta hI durbala hai ! aura isI kAraNa kaise hI hoM, cAhe unase loga nArAja hoM yA ApakI himmata nahIM par3atI ki Apa janatAke prasanna-unheM niDara aura niHsaMkoca hokara hI sAmane apane pavitra hRdayakI preraNAse utpanna hue Apako likhanA yA kahanA caahie| kAraNa vicAroMko nirbhaya hokara pragaTa kara sakeM ! Azcarya hamArA vizvAsa hai ki Apake spaSTa aura nirbhaya- hai, nahIM; mahA Azcarya hai ki AtmAkI ananta balatAke sAtha kahe hue vicAroMse samAjako jitanA zAlI zakti para Apa saikar3oM hI vyAkhyAna de cuke, For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ACCECENTRE NAMANA tiinvividhprsngg| anubhavAnanda' aura 'svasamarAnanda' jaisI pustakeM sthiti hameM kahaneko bAdhya karatI hai| isI kAraNa Apane likha DAlIM-dUsaroMko Apane balazAlI aura Aja do zabda likhanA par3e haiM / antameM ananta jayI bananekA upadeza avazya kiyA; parantu svayaM balazAlI vIraprabhuse hama prArthanA karate haiM ki ve Apa apane durbala mana para vijaya na kara sake-anu- Apake durbala-nissatva hRdayako bala pradAna kara bhavAnanda aura svasamarAnanda Apake kucha bhI kAma na jainasamAjako eka sacce vIra, manasvI aura 'manasyeka A sake ! mahArAja, isa dhRSTatAko kSamA kIjie, vacasyekaM karmaNyekaM mahAtmanAM' ke rUpameM ApakA kAraNa saMsAra-paMka-lipta hama loga Apako upadeza sAkSAt karAve ! karaneke lAyaka nahIM haiN| para ApakI dayA-janake 8 sammelanakI parIkSAmeM jaina vidyaarthii| - hindI-sAhityasammelanakI parIkSAmeM nIce likhe jaina vidyArthI isa varSa uttIrNa hue haiM, jinheM jainagrantharatnAkarakI orase bIsa bIsa rupaye ( kula 140 ru0 ) pAritoSikameM diye gaye haiM: - - / kamasaMkhyA nAma. pitAkA nAma grAma zreNI bulAkIrAmajI, jodharAjalI madanalAla daulatarAma nAnUrAma goviMdadAsa nandakizora nilaprasAda mukhtArasiMha garauTha ( indaura) maharaunI (jhA~sI) - 222 224 225 334 baMzIdharajI vRndAvanajI jyotIprasAdajI vRndAvanajI prathama dvitIya prathama dvitIya dvitIya prathama dvitIya sadara, jhA~sI maharaunI (jhA~sI) upahArake grnth| eka sajjanakI orase 'namirAja' nAmakA upapichale aMkameM hamane 'maNibhadra' upanyAsa nyAsa denekA bhI vicAra huA; parantu vaha aba taka ko isa varSake upahArameM denekI sUcanA dI thI; taiyAra na ho sakA, isa lie usake badale maNibhadra parantu pIche vaha vicAra badala gayA aura use pi- nAmakA jaina upanyAsa taiyAra karAyA gyaa| yaha chale varSake grAhakoMke lie 'namirAja' ke bada- sacitra hai / pAThaka ise bhI par3hakara prasanna hoge| lemeM rakhakara isa varSake grAhakoMke lie 'mevAr3a- yaha eka aise dharmAtmA aura dhanika sajjanakI orase patana' nAmaka nATaka taiyAra karAyA gyaa| diyA jAtA hai jo janahitaiSIke atizaya premI yaha nATaka grAhakoMkI sevAmeM jA hI rahA hai, isa haiM aura jo Agraha karane para bhI apanA nAma lie isakI prazaMsA karanA vyartha hai| par3hanese pAThaka prakAzita karanA ucita nahIM samajhate haiM : jainasvayaM jAna leMge ki kaisA apUrva grantha hai / pichale hitaiSI unakI isa kRpAke lie atizaya varSa eka upahAra diyA jA cukA thaa| usake bAda AbhArI hai| naweleasinue For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vItarAgAya namaH / jaina grantharatnAkara kAryAlaya - bambaIkA sUcIpatra / khAsakI chapAI huI pustakeM | anitya bhAvanA - zrIpadmanandi AcAryakA anipaMcAzatamUla aura usakA anuvAda / anuvAda bAbU upamitibhavaprapacA kathA -- ( dUsarA prastAva ) isameM caturgatirUpa saMsArakA varNana bar3I khUbI ke sAtha kiyA gayA hai / mUlya pA~ca Ane / kaizorajI mukhtArane hindI kavitAmeM kiyA hai / zoka duHkhake samaya isa pustakake pAThase bar3I zAnti milatI hai / mUlya Der3ha AnA / karnATaka- jainakavi -- karnATaka dezameM jo nAmI nAmI jaina kavi hue haiM unakA isameM aitihAsika arahaMtapAsA kevalI- pAsA DAlakara zubha azubha paricaya diyA gayA hai / saba milAkara 75 kaviyoMkA. jAnane kI rIti / mU0 Der3ha AnA / itihAsa hai / bar3e mahattvakI pustaka hai / mUlya lAgata se bhI kama AdhA AnA haiM / AtmAnuzAsana - bar3A hI uttama aura upadezapUrNa prantha hai / isakA eka eka upadeza, eka eka zikSA amUlya hai / unakA hRdayapara bar3A prabhAva par3atA hai / yaha ekabAra pahale bhI chapakara bika cukA hai, para abakI bAra yaha naye rUpameM chapAyA gayA hai / pahale isakI bhASA DhUMDhAr3I thI / para aba yaha naI hindI bhASA meM kara diyA gayA hai / ise par3hakara AtmA bar3I zAnti lAbha karatA hai / bar3A sundara grantha hai / abakI bAra kImata bhI kama rakkhI gaI hai / sAdI jilda 1 // ) pakkI jilda mU0 do rupaye / aMjanApavanaMjaya - khar3I bolI meM hindIkA sundara kAvya, bar3hiyA kAgajapara manohara kavhara sahita bahuta hI sundaratA ke sAtha chapavAyA gayA hai / mUlya DhAI "Ane / iSTachattIsI - arthasahita / isameM paMca parameSTIke 143 mUlaguNoM kA varNana aura tIna cauvIsIke nAma 1 mUlya Adha AnA / upamitibhavaprapaMcA kathA - - ( prathamaprastAva ) mahAtmA siddharSike advitIya mUla granthakA zuddha hindI anuvAda hai | anuvAda bahuta hI acchA huA hai / kaThina se kaThina viSayoMko saralatA se samajhAnevAlA yaha apUrva grantha hai / kAvyakA kAvya hai, siddhAntakA siddhAnta hai aura saMsArakA eka kathArUpa citrakA citra mUlya bAraha Ane / caracAzataka caracAzataka - - dyAnatarAyajIkA sarala hindI bhASATIkA sahita / bahuta hI acchA chapA hai / cAra nakaze bhI diye haiM / mUlya || | ) chahaDhAlA -- daulatarAmakRta bar3e akSaroM meM chahaDhAlA -- budhajanakRta bar3e akSaroM meM ... chahaDhAlA -- bAvanaakSarI dyAnatarAyajI kRta jinendra paMcakalyANaka - ( paMcamaMgala ) abhiSekapATha sahita / mUlya eka AnA / jinendra guNAnuvAda paccIsI - mUlya - ) / jainapadasaMgraha dUsarA bhAga - isa dUsare bhAga meM svargIya kavivara bhAgacaMdajI kRta jitane pada hamako mile ve saba chape haiN| mUlya cAra Ane / jainapadasaMgraha pA~cavA~ kavivara budhajanajIke 250 ke hai / bahuta zuddhatApUrvaka chapAyA hai mUlya chaha Ane / jainavivAha vidhi -- abakI bAra yaha pustaka isa DhaMgase chapAI gaI hai ki mAmUlI par3hA likhAAdamI isake jariyese jainavidhike anusAra vivAha karA sakatA hai / pratyeka gRhasthako yaha pustaka ma~gAkara rakhanA caahie| mUlya pahale kI apekSA cauthAI arthAt sirpha tIna Ane rakkhA 1 / bhAga -- isa bhAga meM karIba padoMkA saMgraha tattvArthasUtrakI bAlabodhinI bhASATIkAyaha TIkA jainadharmake vidyArthiyoM ke lie banavAI gaI For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| yaha bhAdoMma bA~cana ke lie bhI bar3e kAma kI hai| gayA hai / isameM purANoM kI poleM eka majedAra kathAka sAdhAraNa bhAI bhI isase sUtroMke artha bAMcakara samajha sAtha kholI gaI haiN| nAmI nAmI dhUrtIkI bAteM sunakara sakate haiM / ratnakaraMDake samAna isameM bhI pada padake artha Apa cakarAveMge aura kaheMge ki ye purANa haiM yA kisI kiye haiN| mUlya 12) kapar3ekI jildakA 10) / masakharekI likhI huI kitAbeM haiM / chapAI bahuta sundara sUtra-( mokSazAstra) mUla zuddha pATha / hai| Apa par3hiye aura apane paurANika mitroMkA mUlya Der3ha aanaa| sunAiye / mUlya sirpha tIna Ane / darzanakathA-bhArAmalajIkRta / mUlya tIna Ane / nizibhojana kathA-mUlya do Ane / darzanapATha--daulatarAma aura budhajana kRta darzana / nirvANakANDa-mUla gAthA, saMskRta chAyA, bhASA sahita / mUlya eka aanaa| kavitA aura mahAvIra pUjA sahita / mUlya eka aanaa| dAnakathA-(cAra dAnakathA ) bakhatAvaramala nityaniyamapUjA saMskRta tathA bhASA--- ratanalAlakRta / mUlya do Ane / dravyasaMgraha--mUla gAthA, saMskRta chAyA, hindI ra isameM nIce likhe pATha chape hue haiM:--laghubhiSekapATha anvayArtha aura kavivara dyAnatarAyajIkRta bhASA kavitA saMskRta, nityapUjA saMskRta prAkRta, devagurazAstrakI sahita / cauthI bAra chapAyA gayA hai| pahilI vAra bhASA pUjA, bIsatIrthakara pUjA, akRtrimacaityAlayoMke pratyeka gAthAkI saMskRta chAyA nahIM thI vaha abakI argha saMskRta prAkRta, siddhapUjA saMskRta, siddhapUjAkA bAra lagA dI gaI hai| catura vidyArthI ise vinA bhAvASTaka, solahakAraNAdika argha, paMcaparameSTIkI guruke bhI par3ha sakatA hai| isa pranthameM jainadharmake jayamAlA prAkRta,zAntipATha saMskRta, visarjana saMskRta, mUlabhUta chaha dravya nava padArthoM kA bar3I uttamatAse aura bhASAstu tipATha / prAyaH bahutase loga inake varNana kiyA hai| mUlya cAra Ane / ulaTe sIdhe pATha vA dravya car3hAne ke maMtra azuddhatAse dhAnatavilAsa-( dharmavilAsa ) kavivara / par3hate the| isa kAraNa hamane bahuta zuddhatAse aneka dyAnatarAyajIkI phuTakara kavitAoMkA apUrva sNgrh| prAcIna pratiyoMse zudhavAkara ise chapavAI hai| mUlya isameM maMgalAcaraNa, upadezazataka, subodha paMcAsikA, cAra aane| dharmapacIsI, tattvasArabhASA, darzanadazaka, jJAnadazaka, niyamasAra-AcArya kundakunda bhagavAn kRta / dravyAdi caubolapacIsI, vyasanatyAga SoDaza, saradhA yaha prantha abhI taka alabhya thaa| kisIko isakA cAlIsI, sukhabattIsI, viveka vIsI, bhAkti dazaka, nAma bhI mAlUma na thA / yaha samayasAra, pravacanasAra dharmarahasya bAvanI, dAna bAvanI, cAra sau chaha jIva- Adike hI samAna adhyAtmakA prAkRta gAthAbaddha grantha samAsa, dazasthala caubIsI, vyauhAra paccIsI, AratI hai| isa para nigrantha muni zrIpadmaprabhamaladhArIkI dazaka, dazabola paccIsI, jinaguNamAlA saptamI, saMskRta TIkA hai jo sAtha hI chapI hai aura sarvasAdhAsamAdhimaraNa, AlocanApATha, ekIbhAva stotra, svayaM- raNake samajhane ke lie jainamitrake sampAdaka brahmacArI bhUstotra, pArzvanAtha stavana, tithiSor3azI, stutibArasI, zItalaprasAdajIkI banAI huI bhASa TIkA bhI zAmila yatibhAvanASTaka, sajjanaguNa dazaka, vartamAna vIsI- kara dI gaI hai| mUlya kapar3ekI jildakA do rupayA: dazaka, adhyAtmapaMcAsikA, akSarabAvanI, neminAtha aura sAdIkA pone do ru.| bahattarI, vajradantakathA, AThagaNa chanda, dharmacAhagIta, nemicarita-yA nemidUta kAvya / yaha saMskRtama AdinAthastuti, zikSApaMcAsikA, jugalaAratI,vairAgya- hai aura mahAkavi kAlidAsake meghadUta ke cauthe cara* chattIsI, vANIsaMkhyA, pallapacIsI, SaTaguNI hAni vRddhi NoMkI samasyApUrti karake racA gayA hai| bahuta hI lAbha, pUraNapaMcAsikA ina sabakA samAveza kiyA sundara kAvya hai| isameM bhagavAna neminAtha aura gayA hai / mUlya eka rupayA / kapar3ekI jildakA 1 / ) / rAjImatIkA pavitra caritra grathita kiyA gayA hai / dhUrtAkhyAna-dharbhaparIkSAke DhaMgakA yaha navIna sAthameM bhASATIkA bhI hai jo bahuta sarala gaura sundara mantha eka saMskRta granthake AdhArase hindImeM likhA bhASAmeM likhI gaI hai / mUla graMthakartA kavivara vika For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 3 ) makA paricaya bar3I khojake sAtha likhA gayA haiM / mUlya sAr3he cAra Ane / nyAyadIpikA - nyAyakA apUrva graMtha hai / sAthameM sarala bhASATIkA bhI lagA dI gaI hai| nyAya sIkhanevAloM ke lie bahuta upayogI hai / mUlya bAraha Ane / paramArthajakar3I saMgraha - isameM kavivara daulatarAma, bhUdharadAsa, rUpacaMda, jinadAsa, rAmakRSNa, darigahamala aura zAddaNU racita vairAgyakI 15 jakar3iyoMkA saMgraha hai / mUlya Der3ha AnA / pravacanasAra paramAgama - zrI kundakundAcArya ke nATakasamayasArakI kavitA karake jisa taraha kavivara banArasIdAsajIne yaza prApta kiyA hai, usI prakAra se kAzInivAsI kavivara vRMdAvanajIne pravacanasAra paramAgama ( kundakundakRta ) kI kavitA karake nAma kamAyA hai / isameM kavitta savaiyA Adi chandoMmeM adhyAtmake gUr3hatavA bar3I sundaratAse varNana kiyA hai / kavivarakI khAsa hAthakI likhI huI pratise saMzodhana karake yaha graMtha chapAyA gayA hai / mUlya sirpha savA rupayA / prANapriya - kAvya- yaha sundara aura sarasa kAvya pratyeka sahRdayako par3hanA cAhie / bhaktAmara ke cauthe caraNoMkI samasyApUrti kI gaI hai aura usameM neminAtha aura rAjImatIkA sarasa caritra nibaddha kiyA gayA hai| mUlya do Ane / vRMdAvanavilAsa - isa graMtha meM kAzInivAsI kavivara bAbU vRMdAvanajIke saMkaTamocana, kalyANakalpabuma Adi manohara stotroM, aneka prakAra ke padoM, phuTakara kavitAoM, jayapurake paMDita jayacandrajI, dIvAna amaracandrajI Adi mahAzayoM ke sAtha kiye hue praznottaroM aura gadyapadyabaddha ciTTiyoM kA saMgraha hai |saath hI hindI ke eka advitIya piMgala granthakA saMgraha hai, jo ki chandazataka ke nAmase prasiddha hai / granthake prAraMbha meM koI 32 pRSThoM meM kavivarakA jIvanacaritra aura unake granthoM kA paricaya diyA hai / mUlya bAraha Ane / bhaktAmara stotra - - anvaya, hindI artha, bhAvArtha aura navIna bhASApadyAnuvAda sahita / isameM ratnakaraMDake samAna pahale pratyeka zlokakA anyayAnugata padArtha. likhakara phira pratyekakA bhAvArtha likhA hai / pazcAt harigItikA aura narendrachanda meM usakI sundara kavitA banAI gaI hai| mUlya cAra Ane / bhaktAmara stotra - hemarAjajIkRta kavitA aura mUla sahita / mUlya eka AnA / bhASApUjAsaMgraha - - abakI bAra isameM jitanI pUjAyeM aura zAnti visarjana abhiSeka Adi pATha haiM, ve kevala bhASAmeM hI rakkhe haiM / saMskRta prAkRtakA koI bhI pATha nahIM hai / vizeSa khUbI yaha hai ki, pratyeka sthAna meM sthApanA AvhAnAdike maMtra zuddhatApUrvaka likha diye gaye haiN| kyoMki pUjAkA saccA taba hI milatA hai, jaba vaha zuddha maMtroccAraNa sahita kI jAve / nIce likhe bhASApATha haiM- abhiSekapATha, paMcAmRtAbhiSeka pATha, devazAstragurupUjAsamuccaya, vIsaviharamAnapUjA, devapUjA, sarasvatIpUjA, gurupUjA, kRatrimacaityAlayapUjA, siddhacakrapUjA, paMcamerupUjA, nandIzvara, solahakAraNa, dazalakSaNa, ratnatraya aura nirvANakSetrapUjA, samuccaya cauvIsIpUjA, svayaMbhUstotra, saptarSipUjA, zAntipATha visarjanapATha, stutipATha Adi saba bhASA ke pATha haiM / mUlya ATha Ane / paMcendriya sambAda - isa pustaka meM pA~coM indriyoMne apanI apanI zreSThatA acchI acchI yuktiyoMse siddha kI hai / mUlya eka AnA / banArasIvilAsa- isameM AgarAnivAsIsvargIya kavivara banArasIdAsajIke jJAnabAvanI, sUktamuktAvalI Adi aneka graMtharatnoMkA saMgraha hai / isake prAraMbha meM 113 pRSThoM meM graMthakartA kavivara banArasIdAsajIkA savistara jIvanacaritra bhI diyA gayA hai| hindI meM itanA saccA aura bar3A jIvanacaritra Ajataka kisI bhI kavikA prakAzita nahIM huA hai / mUlya 1 // ) bhUdharajainazataka - kavivara bhUdharadAsajI ke yoM to rupayA | rezamI jildakA do rupayA / saba hI grantha uttama haiM, parantu isa jainazataka meM to bAlabodha jaina dharma cauthA bhAga- mUlya pA~ca unhoMne kamAla kara diyA hai / isakA eka eka kavitta Ane / savaiyA amUlya aura pratyeka puruSa ke kaMTha karane yogya hai| vinaMtI saMgraha- isameM choTI bar3I 24 vinatiyoMkA TIkAke sthAna meM kaThina 2 zabdoM kI TippaNI dI haiN| ha hai| mUlya tIna Ane / mUlya r3hAI Ane / I For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) manoramA upanyAsa-hiMdIke prasiddha lekhaka zIlakathA--bhArAmalla kRta / mUlya cAra aane| ArAnivAsI bAbU jainendrakizorajIne zIlakathAke zrAvakadharma saMgraha-aneka zrAvakAcAroMkA AdhArase upanyAsakI sundara rasIlI bhASAmeM yaha vicAra aura manana karake zrIyuta mAsTara darayAvasiMha pustaka likhI hai| pratyeka strIpuruSa, aura bAlakake sodhiyAne isa granthako naye DhaMgapara likhA hai| aneka par3hane yogya hai / mU0 ATha Ane / purAne aura naye viSayoMpara bar3e parizramake sAtha isameM munizadIpikA-nayanasukhajIkRta prAcIna vicAra kiyA gayA hai / isakA svAdhyAya karanese zrAAcAryoMkA crit|muu0)|| vakAcArakI jAnane yogya aneka bAteM jJAta ho skeNgii| mRtyumahotsava-sadAsukhajI kRta vacanikA kImata kapar3ekI pakkI jildakA savA do rupaye / aura do tarahake samAdhimaraNa sahita / mU0 do aane| saptavyasana caritra--yaha 225 pRSThakA grantha mokSamArgaprakAza-bhASA vacanikAmeM abhI taka hai| isameM sAtoM vyasanoM kI sAta kathAyeM haiM aura aisI jainadharmake jitane prantha bane haiM, unameM mokSamArgaprakAza sarala hindI bhASAmeM likhI haiM ki, sAdhAraNa par3he likhe sarvopari hai| yaha kisI malagranthakA anuvAda athavA strIpuruSa acchI tarahase samajha sakate haiN| kathAyeM khUba TIkA nahIM hai, kintu eka AcAryatulya vidvAnakI vistArase haiM / pAMDavacaritra, cArudattacaritra, rAmacaritra, svataMtra racanA hai| gahanase gahana viSayoMkA isameM aura kRSNacaritra to eka prakArase cAra jude 2 purANa bar3I hI mArmikatA aura saralatAse nirUpaNa kiyA haiM / chapAI bahuta hI acchI hai / mUlya kevala caudaha hai| kA~kA svarUpa aura unakA pariNAma, saMsAra Ane / avasthAke duHkha, ratnatraya tathA mithyAdarzana, mithyA- samAdhimaraNa-do taraha kaa| mUlya eka aanaa| jJAna, mithyAcaritrakA svarUpa, advaitavAdI, kartAvAdI, sajjanacittavallabha---yaha grantha kaI varSa pahale naiyAyika Adi judA 2 matoMkA khaMDana, kuguru. kadeva. chapA thA, kintu aba kaI varSoM se nahIM milane ke kAraNa kudhamakA svarUpa aura niSedha, tIna prakArake jainAbhA- phirase chapAyA gayA hai| isameM mUla padya usake nIce soMkA svarUpa, cAroM anuyogoMkA eka vilakSaNa hI svargIya paM0 miharacandajIkA padyAnuvAda, aura sarala prakArakA nirUpaNa, aura mokSamArgakA svarUpa Adi artha haiM / antama yatI nayanasukhajIkA banAyA haA viSayoMkA isameM khUba hI vistArase varNana kiyA hai| padyAnuvAda bhI lagAyA gayA hai| vairAgyakA manohara 500 pRSThakA bahuta hI sundaratAse chapA haA grantha prantha hai / mUlya do Ane maatr| hai| saMzodhana bahuta hI bArIkAse kiyA gayA hai| sAmAyika pATha aura AlocanA pAThapahalI bAra chapA thA, usameM bhASAmeM bahuta kucha pheraphAra mUlya eka aanaa| kara diyA thA, parantu abakI bAra jyoMkA tyoM purAnI sAmAyikapATha-AcArya amitagatikRta mUla bhASAmeM hI chapAyA gayA hai| mUlya pahale tIna rupaye zloka aura brahmacArI zItalaprasAdakRta bhA. TI. rakkhA gayA thA / abakI bAra sirpha 1 // 1) aura sahita / mUlya eka aanaa| kapar3ekI jildakA 2) rupaye hai| sUktamuktAvalI--zrIsomaprabhAcAryakI sUktamuktAratnakaraMDazrAvakAcAra sAnvayArtha-pratyeka valI jisakA pratyeka zloka kaMTha karane lAyaka hai, aura jainI vidyArthIko sabase pahale yahI dharmazAstra par3hAyA jo sacamuca hI motiyoM kI mAlA hai, phirase chapakara jAtA hai| isa granthake sirpha 150 mUla zloka haiN| taiyAra hai / abakI bAra yaha pAThazAlAke vidyArthiyoMke pahale mUla zloka, pIche anvayapUrvaka saMskRta padoMko bahuta hI kAmakI bana gaI hai / kyoMki isa saMskaraNameM koSTakameM rakhakara bhASAmeM artha kiyA hai| kaThina pahale mUla zloka, phira kavivara banArasIdAsa aura zlokoMkA bhAvArtha bhI diyA hai| mUlya cAra aane| kavarapAlajIkA padyAnuvAda aura antameM anvayAnugata zikharamAhAtma--bhASA vacanikAmeM / mUlya hindI bhASATIkA ( ratnakaraMDake samAna) tathA bhAvArtha chapAyA gayA hai| mUlya chaha Ane / eka aanaa| . ***For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasUryodayanATaka-zrIvAdicandrasUrike saMskRta aMjanAsundarI nATaka--bAbU kanhaiyAlAla granthakA sundara sarala hindI anuvAda jainAhetIke zrImAla kRta / mUlya ATha Ane / sampAdaka zrInAthUrAma premIne gadyakA gadyameM aura indriyaparAjayazataka--mUla prAkRta gAthAyeM padyakA padyameM kiyA hai| yaha adhyAtmakA nATaka hai| aura usake nIce bhASA kavitA hai / bar3A hI upadeza isameM puruSake sumati aura kumati striyoMse utpanna hue, pUrNa aura vairAgyamaya grantha hai / iMdriyoMpara vijaya prApta prabodha, viveka, saMtoSa, tathA moha, krodha, lobha Adi karaneke lie pratyeka vyaktiko par3hanA caahie| hindI putroMkI lar3AI huI hai aura antameM prabodhakI vijaya kavitA kaMTha karane yogya hai / mUlya do Ane / hokara AtmA mukta ho gayA hai| mUlya ATha Ane / RSimaMDalayaMtrapUjana--(maMtrayaMtrasahita )-- jJAnadarpaNa-paM0 dIpacandajI zAha eka acche maMtrazAstrakA yaha apUrva grantha hai / prasiddha " vidyAAdhyAtmika paMDita aura kavi ho gaye haiM / yaha graMtha nuzAsana " nAmaka granthakA sArarUpa zrIguNanaMdi unhIMkA banAyA huA hai / kavitA banArasIdAsajA~ke AcAryane ise racA hai / sAthameM "kApamaMDala yaMtra" nATaka samayasArake DhaMgakI hai| zuddhanayakA kathana hai| kA nakazA bhI hai / mUlya pA~ca aanaa| pratyeka adhyAtmapremIko magA~nA caahie| abhI taka kalyANamandira--anvaya, hindI artha, bhAvArtha yaha prantha bilakula aprasiddha thA / mUlya cAra aane| aura navIna bhASApadyAnuvAda sahita / isameM bhaktAmarake samAna pahale pratyeka zlokakA anvayAnugata padArtha akalaMkacaritra-akalaMkastotra aura akalaMka. likhakara phira pratyekakA bhAvArtha likhA hai / mUlya cAra Ane / devakA jIvanacaritra aura hiMdI padyAnuvAda bhI sAthameM kyA Izvara jagata kartA hai ? mUlya ) // . lagA huA hai, jo ki khar3I bola kI kavitAmeM / khaMDelavAla itihAsa-khaMDelavAla jAtikI - harAekake samajhameM Ane yogya aura sundara hai / mUlya ra jAtiyoMkI utpatti AdikA varNana hai / mUlya tIna Ane / r3hAI Ane / aThArahanAte-yati nayanasukhadAsajIkI phar3akatI gomahasAra--karmakANDa mUla gAthA saMskRta chAyA huI kavitAmeM durAcArase eka hI bhavameM honevAle aura paM. manoharalAla zAstrIkRta bhASA TIkA sahita / aThArahanAtAMkA varNana hai / mUlya eka aanaa| . malya do rupye| . anubhavaprakAza--yaha paMDita dIpacanda zAhakA gRhasthadharma-brahmacArI zatila prasAdajI kRt| banAyA huA hai / yaha vacanikAmaya hai / isameM zuddhA. pratyeka gRhasthake bar3e kAmakI pustaka hai| mUlya 10) / tmAnubhavakA vivecana hai| isake svAdhyAyase AtmAko candraprabhacarita-mahAkavi zrIvIranAnda AcAya bar3I hI zAnti milatI hai| eka dakSiNI dharmAtmAne kRta-isameM AThaveM tIrthakara zrIcaMdraprabhu bhagavAnkA prakAzita karAyA hai / mUlya prAyaH lAgatake lagabhagakA " hai / mUlya prAyaH lAgataka lagabhagakA vistRta carita likhA gayA hai aura prasaMgAnusAra arthAt chaha Ane hai| vairAgya, zrRMgAra vAra Adi sabhI rasoMkA varNana kiyA , ... ArAdhanAkathAkoza-chandobaddha / isameM kaI hai| anuvAda bahuta sundara huA hai / pAThaka par3hakara AcAryoM aura rAjAoMkI kathAyeM haiM / mUlya 3 // rupyaa| khuza hoNge| kImata sAdI jildakA eka rupayA aura ArAdhanAkathAkoza--brahmacArI nemidatta kRta pakkI jildakA savA rupyaa| mUla aura paM. udayalAla kAzalIvAla kRta hindI jinazataka-zrImatsamaMtabhadrAcArya viracita mUla bhASATIkA sahita / mUlya pahalA bhAga 11) dUsarA aura narasiMhabhadR kRta saMskRta TIkA tathA paM0 lAlAbhAga 10), tIsarA bhAga 1 // ) / rAmajI kRta bhA0 TI0 sahita / mUlya bAraha Ane / AptaparIkSA-mUla aura bhASATIkA sahita / jinendra paMcakalyANaka--(paMcamaMgala) jainapAThamUlya pA~ca Ane / zAlAoM meM par3hAye jAneke lie yaha pustaka taiyAra kI AlocanA pATha-arthasahita / mUlya -) / maatr| gaI hai| pahale maMgalapATha phira kaThina kaThina zabdoMkA : For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha, phira sarala bhAvArtha, isake bAda praznAvalI hai| jainaniyama pothIpratyeka maMgalake antameM usakA sAra bhAga bhI de diyA jaina jagadutpatti-- hai / artha kaI vidvAnoM kI sammatise likhA gayA hai| jainajAgaraphI-syAdavAda vAridhi paM0 gopAlamUlya tIna aane| dAsajI kRta jaina matAnusAra bhUgolakA varNana / mUlya jinendragaNagAyana-aneka kaviyoMka naI tarjake dA aan| 80 pada aura bhajanoMkA saMgraha / mUlya do Ane / " jaMbUsvAmI carita-mAsTara dIpacaMdalI upadezaka jinenTamatadarpaNa-jaina dharmakI prAcInatAko rAcata hindA bhASAma / mUlya cAra Ana / siddha kara dikhAnevAlI isa choTIsI pustakakA mUlya dazalakSaNadharma--paM0 sadAsukhadAsajI kRta savA AnA / dUsarA bhAga mUlya cAra Ane / ratnakaraMDa zrAvakAcArameM jo dazalakSaNa dharmakA varNana jainANa-nitya pATha karane yogya eka sau varNana kiyA gayA hai / mUlya pA~ca Ane / / kiyA gayA hai / unhIM dazalakSaNa dharmoMkA isa pustakameM pAThoMkA uttama saMgraha / mUlya sAdIkA 1) kapar3ekI dazalakSaNadharmasaMgraha-dazalakSaNI pUjA, usakI jildakA savA rupyaa| jayamAla aura sadAsukhajIkRta vistRta dazalakSaNa jainanityapATha saMgraha-saMskRtake nitya pATha dharmake varNana shit| mUlya chaha Ane / karane yogya 16 stotroMkA saMgraha / rezamI jilda / digambara jaina DAirekTarI-samasta bhAratamUlya chaha aane| varSake digambara jaina bhAiyoMkI gaNanA, pratyeka prAmake jainatIrthayAtrAvivaraNa-isameM sarva hI tIrtha- jaina mukhiyoMke nAma,gRhasaMkhyA, maMdira AdikA vivaraNa kSetroMke mArga Adi tathA anya AvazyakIya bAtoMkA bahata khoja aura dhanavyaya karake likhA gayA hai / pUrA khulAsA diyA gayA hai / sAthameM bhAratavarSakA kA 1500pRSThakI mahattva pUrNa pustakakA mUlya ATha rupye| nakazA aura zrIsammedazikharajI tathA giranArajIkI ' kA dvAdazAnuprekSA--bAraha bhAvanA / zrIyuta bAbU -phoTo bhI haiN| mUlya chaha Ane / dayAcaMdajIne zrIsvAmI samantabhadrAcArya kRta ratnakarajainatIrthayAtrAdarpaNa-isameM samasta jainatIrthoMkA DazrAvakAcArakI bhASA vacanikAke AdhArase likhA kula hAla, aura hindusthAna bharake jaina tIrthIkA eka hai| saMsArabhogoMse virakta karanevAlI kuMjiyA~ yaha nakazA bhI diyA gayA hai / isake sivA prasiddha bAraha bhAvanAyeM haiM / mUlya chaha Ane / nagaroMkA vivaraNa aura relve mArgoM kA khulAsA varNana hai / dravyAnuyogatarkaNA--isa graMthameM zAstrakAra zrI. mUlya do rupye| madbhojasAgarajIne sugamatAse mandabuddhijIvoMko dravya- jainastotraratnAkara--isame zvetAmbara bhAiyoMke jJAna honeke lie atha, " guNaparyayavadravyam" isa nityapATha karane yogya 9 smaraNa aura 5 stotra haiM / mahAzAstra tattvArthasUtrake anukUla dravya--guNa tathA mUlya cAra aane| anya padArthoMkA bhI vizeSa varNana kiyA hai aura jainasampradAyazikSA--zvetAmbara dharmopadeSTA prasaMgavaza 'syAdasti' Adi saptabhaMgoMkA aura yati zrIpAlacandra rcit| yaha bar3e mahattvakA grantha digaMbarAcAryavayaM zrIdevasenasvAmI viracita nayacakrA sameM svIparuSoMke dharma, saMskAra, Arogya rakSAke AdhArase naya. upanaya tathA malanayoMkA bhI vistArase niyama, dezI aura aMgarejI rItise rogoMke nidAna varNana kiyA hai / mUlya do ru.| aura cikitsA, phala, tarakArI, kanda aura samasta dhanyakumAracaritra--zrIsakala kIrti AcAryake bhojya padArthoMke guNa doSa aura saikar3o jAnane yogya banAye hue saMskRta dhanyakumAracaritrakA yaha hindI uttama uttama viSayoMkA samAveza kiyA gayA hai| anuvAda paM0 udayalAlajI kAzalIvAlane kiyA hai / 800 pRSThoMke uttama kapar3ekI jilda baMdhe hue graMthakA kathA bahuta rocaka hai / isameM dAnakI mahimA dikhalAI mUlya kevala 3 // ) / hai| bhASA sabakI samajhe Ane yogya hai / mUlya jainadharmakA.mahatva-- ...mUlya 1) bAraha Ane / For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmasaMgrahazrAvakAcAra--anumAna cAra sau padmanandIpaJcIsI-yaha bar3A sundara andha hai / varSa pahale medhAvI nAmake eka bar3e bhArI vidvAn ho isameM-dharmopadezAmRta, dAnopadeza, zrAvakadharma, ekatvagaye haiN| unhoMne apane samaya takake vividha AcAki bhAvanA, AlocanA, brahmacarya, kriyAkANDa, paramArtharace hue zrAvakAcAra granthoMkA adhyayana evaM manana viMzati, pUjASTaka, jinadarzana-Adi koI paccIsa karake aura vartamAnadezakAlake anusAra AcAraviSayaka adhikAra haiN| sabameM varNana bar3A hI marmasparzI hai / anubhava saMpAdana karake vistArake sAtha isa granthakI kImata cAra rupye| racanA kI hai / bhA0 TI0 udayalAlajI kAzalIvAlane puruSArthasiddhathupAya bhASATIkA-yaha zrIkI hai| mUlya do rupye| amRtacandrasvAmI viracita prasiddha zAstra hai / isameM dharmaratnodyota-ArA nivAsI bAbU jagamo- AcArasaMbandhI bar3e 2 gUDha rahasya haiM,vizeSa kara hiMsAkA hanadAsajI kRta yaha kavitA grantha hai| isameM upAsanA, svarUpa bahuta khUbIke sAtha darasAyA gayA hai, yaha eka pramANa, prameya, bhedavijJAna, udyamopadeza, suvratakriyA, bAra chapakara bika gayA thA isa kAraNa phirase saMzodhana dvAdazAnuprekSA, samAdhibhAvanA aura ArAdhanA isa karAke dUsarIvAra chapAyA gayA hai| mUlya eka ru0 / prakAra nau adhikAra haiM / mUlya eka rupyaa| puruSArthasiddhayupAya-mUla aura sAMkSapta bhASA. dharmapraznottarazrAvakAcAra-praznottara rUpase TIkA / mUlya cAra Ane / zrAvakAcArakA varNana bahuta uttama tarahase kiyA gayA pravacanasAra--zrIamRtacandrasUrikRta tattvapradIhai / mUlya do rupyaa| pikA saMskRta TIkA jo ki yUnivarsiTIke korsameM dhanaMjayanAmamAlA-mUla mAtra / mUlya savA dAkhila hai tathA zrIjayasenAcAryakRta tAtparyavRtti saMkRta aanaa| TIkA aura bAlabodhinI bhASATIkA ina tIna TIkAoM nAgakumAra-carita-nAgakumAra kaisA kartavya- sahita chapAyA gayA hai / isake mUlakartA zrIkundrakuparAyaNa puruSaratna thA / kaisA paropakArI aura zUravIrandAcArya haiM / yaha AdhyAtmika grantha hai| mUlya tIna ru. thA, isa bAtakA bar3I acchI tarahase isa pustakameM pradAnacarita-(sAra ) bAbU dayAcaMda goyalIya varNana hai / kImata chaha Ane / kRt| mUlya chaha Ane / paramAtmaprakAza--yaha grantha yogIndradeva kRta paMcastotrabhASA-isameM bhaktAmara, kalyANamaMdira, prAkRta dohAoMmeM hai / usake nIce saMskRta chAyA hai ekIbhAva, viSApahAra aura bhUpAlacauvIsI ye pAMca aura usake nIce brahmadeva kRta saMskRta TIkA hai aura bhASA stotra haiN| ma. do Ane / saMskRta TIkAke anusAra hindI bhASA TIkA kI gaI paMcAstikAyasamayasAra-abakI bAra yaha hai| adhyAtmakA apUrva grantha hai| mUlya tIna ru0| grantha bar3I sundaratAse chapA hai| pahale isameM saMskRta .. paramAtmaprakAza-mUla prAkRta dohA ora usakA TIkA eka hI thI, para abakI bAra eka aura sarala sarala hiMdI artha / mUlya / / ) Ane / TIkA lagA dI gaI hai| donoM TIkAke nIca sva.paMDita pavanadUtakAvya-ujjainake rAjA vijayanarezakI hemarAjajIkRta hindI TIkAkA vartamAnakI hindIstrI sutArAko eka vidyAdhara harakara le gayA thA / bhASAmeM parivartita rUpAntara hai / yaha bhagavAn sIke AdhAra para yaha grantha racA gayA hai| kiim| kundakundAcAryakA AdhyAtmika viSayakA sabase uttama cAra Ane / aura mahatvakA grantha hai| kImata do rupye| parIkSAmukha-jainanyAyameM praveza karane ke lie paMcakalyANakavidhAna-paM0 vakhtAvaralAlakRta sabase pahale yahI grantha par3hAyA jAtA hai| pahale isa 24 tIrthaMkaroMkI paMcakalyANaka pUjAkA saMgraha / mUlya granthako kevala saMskRtameM chapA huA honese bahuta kama chaha Ana / loga isase lAbha uThAte the| para aba zrIyuta paM0 bAlabodha jainadharma-pahalA bhAga ... ) ghanazyAmadAsajIne isakA hindI anuvAda bhI kara " . dUsarA bhAga ... ) diyA hai| prantha bar3A upayogI hai| kImata chaha aane| , , tIsarA bhAga ... ) For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadravyasaMgraha-sarala hindI bhASATIkA tathA vidvAnkA banAyA huA sabase pahalA yahI koza hai| saMskRtaTIkA sahita / choTA dravyasaMgraha jo chapa cukA bahuta hI acchA aura bar3A koza hai / amarakoza Adi hai, usIkI yaha saMskRta aura bar3I bhASATIkA hai| pracalita kozoMse yaha bahuta hI bar3A aura vilakSaNa mUlagAthAke nIce usakI saMskRta chAyA, aura phira hai| yaha medinIke DhaMgakA nAnArtha koSa hai / kaviyoM zrIbrahmadevasUrikRta saMskRtaTIkA, tatpazcAt paM. javAha. tathA vidvAnoMke bar3e kAmakA hai| sarasvatIpracAraka ralAlajIkRta bhASATIkA isa kramase yaha grantha chapA hai| seTha nAthAraMgajI gAMdhIne kevala granthapracArakI buddhise mUlya do rupye| isako prakAzita kiyA hai aura mUlya bhI svalpa bhagavatIArAdhanAsAra-yaha grantha paM0 rakkhA hai / mUlya eka rupayA sAta Ane / sadAsukhadAsajIkRta vacanikA sahita jyoMkA tyoM khule zIla aura bhAvanA--munzIlAla ema. e. patroMpara chapA hai| isameM antima sallekhanAkA apUrva kRta / mulya DeDha aanaa| zAntidAyaka varNana hai / mUlya cAra rupye| zreNika carita-isakI kathA bar3I ho sundara bhaktAmarakathA-(maMtrayaMtra sahita ) isameM pahale hai| AjakalakI bhASAmeM saMskRtaparase anuvAda huA bhakkAmarake mUlazloka phira hindI padyAnuvAda, bAda hai| kapaDekI bahata sandara jilda / kI hai| malakA khulAsA bhAvArtha, phira bhaktAmarake maMtroMko siddha zreNikacaritasAra--mUlya tIna Ane / karanevAloMkI 33 sundara kathAyeM, isake bAda antameM SaTapAhaDa..-zrIkundakundAcArya ke banAye hue maMtra, Rddhi aura unakI sAdhanavidhi tathA ar3atAlIsa darzana, sUtra, caritra, vodha, bhAva aura bhAvaliMga ina hI zlokoMke ar3atAlIsa yaMtra, isa prakAra yojanA chaha pAhuDoMkI mUla gAthA aura saMskRtachAyA sahita karake sarvasAdhAraNake lAbhArtha yaha grantha chapAyA gayA bhASATIkA hai / mUlya eka ru0 / hai| thoDIsI pratiyeM rahI haiM / mUlya savA ru.| .. sarvArthasiddhi bhASAvacanikA-tattvArthasUtrakI * mahendrakumAra nATaka-isakI uttamatA aura pUjyapAdasvAmIkRta sarvArthasiddhiTIkA bahuta prAcIna upayogitA bAMcakara hI jAnI jA sakatI hai| chapAIkI aura prAmANika TIkA hai / yaha usIkI paM0 jayacandajI sundaratA dekhane yogya hai / mUlya chaha Ane / kRta bhASAvacanikA hai| pratyeka sUtrakA khUba vistArake mahAvIracarita-brahmacArI zItalaprasAdajI sAtha artha kiyA hai / bar3e TAIpameM khule patroMpara chapI rcit| mUlya eka aanaa| hai| saba pRSTha 900 ke lagabhaga haiM, to bhI mUlya 4) / mANika vilAsa-mANikacaMdajIke 125 padoMkA samyaktva-kaumudI--yaha jaina kathA-sAhityakA saMgraha / mUlya cAra aane| sundara prantha hai / isameM samyaktva prApta karanevAloMkI yazodhara carita--isameM yazodhara mahArAjakA ATha manohara aura dhArmika kathAyeM haiN| yaha hindI carita bar3I sundaratAse likhA gayA hai / isake par3hanese bhASAmeM anuvAda hokara abhI hI prakAzita huA hai / hRdayameM karuNArasakA pravAha baha uThatA hai / kImata cAra AnA / isakI sarala aura sundara bolacAlakI saMskRta bhASA - yazodharacarita--mUla prAkRta aura hindI artha dvArA vidyArthIgaNa bhI lAbha uThA sakeM, isalie ise shit| mUlya do rupye| . saMskRta sahita chapAyA hai| kImata sAdI jilda 10), laghu abhiSeka-mUlya DhAI aane| kapar3ekI pakI jildakA eka rupayA chaha Ane / vasunandi zrAvakAcAra-hindI artha shit| sabhASyatattvArthAdhigamasUtra--isakA dUsarA sabhAjyatara mUlya ATha aane| nAma tattvArthAdhigama mokSazAstra bhI hai| jainiyoMkA yaha varSa prabodha--jainAcArya racita jyotiSa grnth| paramamAnya aura mukhya grantha hai / isameM jainadharmaka mUlya bAraha Ane / saMpUrNasiddhAnta AcAryavaya zrIumAsvAti (mI) jIne vizvalocanakoza-zrIzrIdharasena kavipaMDitakA bar3e lAghavase saMgraha kiyA haiM / aisA koI bhI jainaapUrva koza hindI bhASATIkA sahita / eka jaina siddhAnta nahIM hai jo isake sUtroMmeM garbhita na ho| For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 9 ) siddhAntasAgarako eka atyanta choTese tattvArtharUpI ghaTameM bharadenA yaha kArya anupama sAmarthya vAle isake racayitAkA hI thA / tatvArthake choTe 2 sUtroM ke arthagAMbhI ko dekhakara vidvAnoMko vismita honA par3atA hai / mUlya 2 ) / syAdvAdamaMjarI saMskRta aura bhASATIkA - isameM chahoM martoMkA vivecana karake TIkAkartA vidvadvarya zrImaliSeNasUrine syAdvAdako pUrNarUpa se siddha kiyA hai / mUlya 4) / samayasAra nATaka - banArasIdAsajIkA prasiddha anya bhASA vacanikA sahita / khule patroMpara chapA hai / mUlya 2 // ) / samayasAra nATaka - kavitta savaiyoM meM / mUlya chaha Ane / samayasAra--prasiddha adhyAtmakA grantha / saMskRta AtmakhyAti TIkAkI paM0 jayacandajI kRta vacanikA / isameM zuddha nizcayanayakA varNana hai / mUlya cAra rupaye / samayasAra nATaka - ( bAlabodha AtmakhyAti ) svAmI kundakundAcArya ke granthakA anuvAda | mUlya 1 | saptabhaMgItaraMgiNI bhASATIkA - yaha nyAyakA apUrva grantha hai / isameM granthakartA zrIvimaladAsajIne syAdasti, syAnnAsti Adi saptabhaMgI nayakA vivecana navyanyAyakI rItise kiyA hai / syAdvAdamata kyA hai yaha jAnane ke lie yaha grantha avazya par3hanA cAhie / mUlya eka ru0 / satyArthayajJa - manaraMgalAlajI kRta cauvIsa tIrtha karoMkI pUjA | mUlya // ) / sammedazikhara pUjA - mUlya cAra Ane / sAgAradharmAmRta pUrvArdha - hindI bhASATIkA shit| zrAvakAcArakA bahuta prasiddha grantha hai / paNDitapravara AzAdharakA banAyA huA hai / bhASA sarala hai mUlya 1 // ) / / zrIsiddhakSetra pUjAsaMgraha - isa saMgraha meM zrIsammedazikhara vidhAna, pAvApurapUjA, caMpApura pUjA, paTanA pUjA jaMbUsvAmI pUjA, sonAgiri, nayanAgiri, droNAgiri, muktAgiri, siddhavarakUTa, cUlagiri, bar3avAnI, giranAra, zatruMjaya, pAvAgar3ha, tAraMgA, gajapaMtha, mAMgItuMgI, kanthala giri, gommaTTasvAmIkI pUjA, aura caturviMzati nirvANakSetra pUjA hai / moTe akSaroM meM sundaratA pUrvaka chapA hai / tIrthayAtrAke samaya yaha pustaka bar3e kAma kI hai| mUlya ATha Ane / sItAcarita - bAbU dayAcanda goyalIya likhita | mUlya tIna Ane / jarUrata nahIM / dUsarI bAra sundaratAse chapA hai / isameM suzIlA upanyAsa - isa upanyAsakI prazaMsAkI manoraMjana ke sAtha jainadharmakA sAra bhara diyA gayA hai| pakkI kapar3ekI jilda | mU0 1| ) | sukumAlacaritasAra - sukumAla ku~varakA carita bar3A hI sundara hai, yaha carita pahale do bAra chapakara bika cukA / sarvasAdhAraNako yaha carita sulabhatA se par3hane ko mila sake isa liye sva0 brahmacArI nemidatta ke sukumAla caritasArakA yaha nayA anuvAda hai / mUlya Der3ha AnA / sukhAnaMda manoramA nATaka - - zIlakathAke AdhAra para isa nATakakI racanA kI gaI hai / sTejapara khelane lAyaka hai / mUlya // // ) / somAsatI nATaka - bAbU jainendrakizora kRta mUlya - ) // saMzaya timirapradIpa teraha paiMthakA khaMDana aura vIsa paMthakA maMDana / mUlya bAraha Ane / hindI kalyANamandira - paM0 giridhara zarmA kRta khar3I hindIkI kavitAmeM mUlya eka AnA / hindI bhaktAmara -- paM0 giridhara zarmA kRta khar3I hindI kavitA | mU0 ) 1 hanumAnacarita - sukhacaMda padmazAha poravAr3a likhita / mUlya / -) traivarNikAcAra -- somasenAcArya kRta mUla aura marAThI TIkAsahita / mU0 3) jJAnArNava bhASA TIkA sahita -isake kartA zrIzubhacandrasvAmIne dhyAnakA varNana bahuta hI uttamatAse kiyA hai / prakaraNavaza brahmacaryavratakA varNana bhI bahuta dikhalAyA hai / yaha ekabAra chapakara bika gayA thA / aba dvitIyabAra saMzodhana karAke chapAyA gayA hai / mUlya cAra ru0 / For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) saMskRtake graMtha / amarakoSa-mUla guTakA / mUlya cAra aane| jainendraprakriyA--prAcIna jainAcAryakRta vyAkaamarakoSa-mUla zloka aura zabdAnukramaNikA raNa / mUlya 1 // ) sahita mUlya / ) nItivAkyAmRta-somadeva sUri kRta nItikA aSTasahasrI--vidyAnaMda svAmI racita nyAyakA apUrva grantha / mUlya 1) apUrva graMtha / mU0 2 // ) neminirvANakAvya-yaha kAvya mahAkavi alaMkAra cintAmaNi-ajita senAcArya kRta vAgbhaTTakRta hai / isameM neminAtha rAjulakA caritra hai| alaMkArakA grantha / mUlya // ) Ane / . isakI kAvyazailI bahuta acchI hai / mUlya // 2) AptaparIkSA--mUla pATha mAtra / mUlya eka AnA parIkSAmukha--prameyaratnamAlA TIkAsahita-mUla AptamImAMsA-mUlya eka aanaa| grantha zrImANikyanandikRta aura TIkA zrIanantavIrya kAtraMtapaMcasaMdhi--bhASA TIkA sahita / mUlya AcAryakRta / mUlya // ) do aane| __ pAzrvAbhyudayakAvya saTIka--AdipurANake kAvyAnuzAsana--saTIka / mahAkavi vAgbhaTTa kartA bhagavajjinasenane isa apUrva granthakI racanA kI kRta alaMkAra graMtha / mUlya sAta Ane / hai| isameM kAlidAsakavikA banAyA huA meghadUta. kAvyAnuzAsana--AcArya hemacandra viracita / kAvya sabakA saba veSTita hai / arthAt meghadUtake copalAlakAra caDAmaNi saMjJaka vRtti sahita mUlya 2) zlokoMke pratyeka pAdakI samasyApUrti karake yaha grantha kAvyamAlA saptama gucchaka-isameM bhaktAmara, banAyA hai| mUlya bAraha Ane / kalyANamaMdira, siMdUraprakaraNa Adi 23 stotra haiN| pArzvanAtha caritakAvya-mahAkavi vAdimUlya eka rupyaa| rAjasUri kRta / mUlya lAgatakA ATha Ane / kAvyamAlA terahavA~ gucchaka-vAdicandra . 2. paMcaparameSThI pUjA-yazonandi AcArya kRta / sUrikRta pavanadUta kAvya aura dhanyarAja kRta zaMgAra, , mUlya cAra Ane nIti aura vairAgyazataka tathA anyAnya vaiSNava paMcastotra-bhaktAmara, kalyANamaMdira, ekIkaviyoMke kAvya bhI zAmila haiM / mU. eka rupayA / / bhAva, viSApahAra aura bhUpAla caturvizatikA ina gaNaratnamahodadhi--zrIvardhamAna nAmake eka . 5 stotroMkA saMgraha / mUlya do aane| jaina vidvAnakA banAyA huA vyAkaraNakA apUrva grantha / prameyakamalamAtA-zrIprabhAcandrAcArya vira mUlya do rupayA / gomahasAra--( jIvakAMDa ) utthAnikA mUla. cita jaina darzanakA yaha bahuta hI uccakoTikA nyAya - prantha hai / jainadharmake mAnya siddhAntoMkA isameM bar3e gAthA aura saMskRta chAyA sahita / mUlya / ) / . pANDityake sAtha nirUpaNa kiyA gayA hai / mUlya cAra candraprabhacarita--isameM candraprabhatIrthakarakA pa rupye| vitra caritra hai / mahAkavi vIranandi viracita dekhane mokSazAstra-mUla / mUlya) yogya mahAkAvya hai| isakI racanA raghuvaMzake DhaMgakI hai / mUlya / ) yazodharacarita-vAdirAjasUri kRt| mUlya jainastotrasaMgraha-isameM bhaktAmara. kalyANa- ATha Ane / maMdira, viSApahAra, ekIbhAva aura jinacaturvizatikA yazastilakacampUkAvya-yaha nItivAkyAye 5 mUlastotra haiM / mUlya cAra Ane / mRtake kartA zrIsomadevasUri viracita mahAkAvya hai / - jainanityapAThasaMgraha--isameM paMcastotra, sahasra- isameM yazodhara mahArAjakA pavitra caritra hai / mUlya . nAma, tattvArthasUtrAdi 16 pATha digambarI zvetAmbarI prathama khaMDakA 3 / / ) uttarakhaMDakA 2 // ) donoM prakArake jainI bhAiyoMke hitArtha saMgraha kiye haiN| laghIyastrayAdi saMgraha- isameM cAra andha haiN| rezamI jildakA bahuta hI suMdara guTakA hai / mUlya pahalA bhaTTAkalaMkadeva kRta laghIyatraya anantakIrti chaha Ane / .. racita tAtparyavRtti sahita, dUsarA bhaTTAkalaMkadeva kRta For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarUpasambodhana aura tIsarA cauthA anaMtakIrti cAhatA hai| upadezakoMke bar3e hI kAmakA hai / mUlya racita laghu vRhat srvshsiddhi| mUlya lAgata- // ) Ane / kA chaha Ane / hitopadeza-mUla / mUlya ATha Ane / vikrAnta kauravIya nATaka-zrIhastimalla- (jainamata digdarzana) kavikRta / mUlya lAgatakA chaha aanaa| An Insight into jainism sAgAradharmAmRta--sopajJa bhavyakumudacandrikA yaha pustaka aMgrejI bhASAmeM hai / isameM jaina dharmaka TIkA sahita / mUlya lAgatakA / ) mahatva, jainamata nAstika mata nahIM hai, jainI kisako subhASitaratnasaMdoha-yaha graMtha dharmaparIkSAke pUjate haiM, karma philosaphI, dharma, ahiMsA, saMsAra kartA amitagatyAcAryakRta mUla saMskRta hai / isameM sAM- aura mokSa ina sAta mahattvapUrNa nibaMdhoMkA saMgraha hai| sArikaviSayanirAkaraNa, kopanirAkaraNa, mAyAhaMkAra pratyeka aMgrejIdA jainI bhAIko ise avazya par3hanA Adi 33 viSaya haiM / pratyeka viSayakA nirUpaNa aisA cAhie / ajainoMko dikhalAneke lie bhI yaha pustaka vistRta kiyA hai ki pratyeka zloka kaNTha rakhaneko jI bar3I acchI hai| mUlya kevala / ) / hindI-grantharatnAkara kAryAlayakI sarvasAdhAraNopayogI hindIkI uttama pustakeM / acchI AdateM DAlanekI zikSA-vidyArthi- haiM, unake udAharaNa aura citra bhI isameM diye gaye yoMke bar3e kAmakI pustaka hai / ise par3hanese kharAbase haiN| hindImeM isa viSayakA yaha sabase pahalA grantha hai| kharAba AdateM chUTa jAtI haiM / mUlya DhAI aane| rogiyoM, vaidyoM, aura nirogoM-sabako par3hanA caahie| __ annapUrNAkA maMdira-pavitra, zikSAprada, karu- mUlya kapar3ekI jildakA 1.), sAdI jildakA ) NArasapUrNa sAmAjika upanyAsa / yaha upanyAsa itanA kaThinAI meM vidyAbhyAsa-bar3I bar3I kaThinAi acchA hai ki thor3e hI samayama aMgarejI, marAThI Adi yoMke rahate hae bhI jinake hRdaya meM vidyAke prati bhakti bhASAoM meM isakA anuvAda ho cukA hai / mUlya cAdaha aane| hotI hai ve kisa taraha vidvAn bana jAte haiM, mocI, A~khakI kirakirI-eziyAke sarvazreSTha kavi kumhAra, khetihara, bar3haI, mallAhoM jaise nauca kuloMmeM ravIndranAtha ThAkurake 'cokheravAlI' nAmaka prasiddha bhI janma lekara,daridratAke dukhoMmeM par3e rahakara bhI udyogA upanyAsakA anuvAda / bahuta U~ce darajekA upanyAsa puruSa kaise bar3e bar3e vidvAn bana gaye haiM, andhoM aura hai| manuSyake AMtarikabhAva-citroMkA, unake utthAna patitoMne bhI apanI vidyAvRddhi kisa taraha kI hai, ina patana vA ghAta-pratighAtoMkA isameM bar3A sundara varNana saba bAtoMke aitihAsika udAharaNa isa pustakameM diye hai / mUlya 1 // ), sAdI jildakA 1 // ) / hue haiM / par3hakara tabIyata phar3aka uThatI hai / vidyAbhi- upavAsacikitsA-jainadharmameM vrata karane aura ruci utpanna karane aura udyogase prema karanA sikhAupavAsa karanekA bahuta mahattva batalAyA hai| parantu neke lie yaha pustaka jAdUkA kAma karatI hai| pratyeka abhItaka loga vrata yA upavAsako kevala 'dharma' yA bhAratavAsIke kAnoM taka isake zabda pahu~canA caahie| . 'svarga jAnekI sIr3hI' samajhate haiM / isa pustakameM vidyArthiyoM ko to avazya par3hanA caahie| a~garejImeM batalAyA gayA hai ki upavAsa karanese kevala dharma hI isakI lAkhoM pratiyA~ bika cukI haiM / bhASA sugama hai| nahIM hotA hai; kintu yaha nIroga honekI sabase acchI mUlya // ) davAI hai / sAre duniyAke bhayaMkarase bhayaMkara roga upa- caritragaThana aura manobala-isa pustakameM vAsase ArAma ho sakate haiM / kyoM ho sakate haiM, aura batalAyA gayA hai ki apanI cAlacalanakA banAnA kaisa.ho. sakate haiM? ina praznoMkA uttara isameM vistArase apane hAthameM hai| apane mAnasika balase cAhe jo diyA gayA hai| jina logoMne upavAsase roga acche kiye apanI cAlacalana sudhAra sakatA hai| pustaka bar3e hI For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) . kAmakI hai| vidyArthiyoM aura navayuvakoMko avazya citra isameM lagAye gaye haiN| chapAI bahuta hI sundara par3hanA caahie| mUlya DhAI aane| hai / mUlya chaha Ane / caubekA ciTThA-svargIya bAbU baMkimacandra baMkimanibaMdhAvalI-svargIya baMkimabAbUke cune caTTopAdhyAyake 'kamalAkAntera daphtara' kA anuvAda / hue baMgalA nibandhoMkA anuvAda / isameM dhArmika, ha~sI-dillagIkI bAtoMmeM sAmAjika, rAjanaitika Adi rAjanItika, manoraMjaka aura sAhityasambandhI bahuta viSayoMkA bar3I mArmikatAse varNana kiyA hai| mUlya uccazreNIke nibandha jo abhI taka hindImeM prakAzita gyAraha aane| nahIM hae the zAmila kiye gaye haiN| mUlya 1), sAdIkA diyAtale aMdherA-choTIsI zikSAprada galpa / bAraha Ane / par3hakara Apa bahuta prasanna hoMge aura yadi apanI byAhI baha--sasurAla jAnevAlI bahaoMke paDhastrIko par3hAne meM lAparavAhI karate hoMge to cintApUrvaka neke lie bahuta hI acchI, eka anubhavI vidvAnakI par3hAne lageMge / mUlya Der3ha AnA / likhI huI zikSAprada pustaka / mUlya tIna Ane / durgAdAsa nATaka-baMga sAhityameM jo pratiSTA mitavyayitA-yaha yUropake prasiddha lekhaka DA0 kavivara ravIndranAtha ThAkura kI hai, vahI svargIya dvije semuela smAilsa sAhabakI aMgarejI pustaka 'thiriphTa' ndralAlarAyakI hai; bAlki nATaka likhanemeM to ve sarva zreSTha samajhe jAte the| unhIMke sarvazreSTha nATaka dugA kA hindI anuvAda hai / isa phijUlakharcI aura vilAsitAke jamAne meM yaha pustaka pratyeka bhAratavAsI dAsakA yaha hindI anuvAda hai| anuvAdaka haiM pa0 bAlaka, yuvA, vRddha aura strIke nitya svAdhyAya karane rUpanArAyaNajI paannddey| hindImeM aba taka isakI yogya hai / isake par3hanesa Apa cAhe jitane apavyayI jor3akA eka bhI nATaka nahIM hai| sTeja para acchI hoM, mitavyayI saMyamI aura dharmAtmA bana jaaveNge| taraha khelA jA sakatA hai| dezabhakti aura vIratAke . mUlya ) bhAva kUTa kUTa kara bhare haiN| jodhapura nareza jasavaMta yuvAoMko upadeza / isa pustakameM jo abhI siMhake prasiddha prabhubhakta senApati rAThaura durgAdAsaka abhI yuvA avasthAko prApta hue haiM, jo par3ha rahe haiM, Adarzacaritrako lekara isakI racanA kI gaI hai| jo vivAha karanevAle haiM, jinakA vivAha ho cukA hai, mUlya kapar3ekI jildakA savA rupayA, sAdIkA // ) / jinakI strI A cukI hai, jo pitA bananevAle haiM . pratibhA-yaha upanyAsa mAnava-caritako udAra, athavA bana cuke haiM, una saba yuvAoMke lie itane unnata banAnevAlA, Adarza dharmavIra karmavIra banAne acche upadaza diye gaye haiM ki unake anusAra calavAlA aura dezakI vartamAna AvazyakatAoMko pUrNa nese vartamAna aura AgAmI jIvana bahuta hI sukhamaya karanevAlA hai| mUlya 11) sAdIkA 1) / __ bana sakatA hai| pratyeka navayuvakake hAthameM yaha pustaka pitAke upadeza-eka Adarza pitAne apane jAnA caahie| isake prabhAvase saikar3oM kumArgapara patrako jo zikSAprada ciTThiyA~ likhI thIM yaha unakA jAnele sammakha hae yuvakoMke jIvana sudhara gaye haiM, ve saMgraha hai| pratyeka vidyArthIke par3hane yogya hai / mUlya dharmAtmA, sadAcArI aura deza tathA samAjake sevaka Der3ha aanaa| __ phUloMkA gucchA-gyAraha cunI huI sundara , bana gaye haiN| mUlya dasa Ane / sundara galpoMkA saMgraha / isakI kahAniyA~ manoraMjaka, landanake patra-vilAyatase eka bhAratavAsI sajjana yahA~ke samAcArapatroM meM apane dezavAsiyoMke rocaka, cittAkarSaka aura zikSAprada haiN| mUlya nau Ane, kapar3ekI jildakA bAraha Ane / nAma patra chapAyA karate the| una patroMmese kucha kAmake bUDhekA byAha-eka lobhIne apanI lar3akIkI patroMkA isa pustakameM saMgraha kiyA gayA hai / patra bar3e zAdI eka bUr3he seThake sAtha kara dI thI, isase usa hI jozIle, dezabhaktipUrNa aura sacce hRdayase likhe lar3akIkI aMta meM kaisI durdazA huI aura seThakI kaisI hue haiM / par3hate hI dezabhaktikI bijalI dauDa jAtI miTTIpalIda huI, isakA hRdayagrAhI varNana isa khar3I hai| navayuvakoM vidyArthiyoM aura lekhakoMko yaha pustaka bolAke sundara kAvyameM kiyA gayA hai| pA~ca bar3hiyA avazya par3hanA cAhie / mUlya tIna Ane / For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyArthIka jIvanakA uddezya-eka choTAsA vIra prasAdajI dvivedI / isake sAtha 60 phejakI milakI nibandha hai / eka nAmI vidvAn ke urdU nibandhakA anu- jIvanI aura do citra bhI haiM / mUlya do rupyaa| vAda hai / vidyArthImAtrako par3hanA caahie| pUlya eka sUmake ghara dhUma-yaha eka choTAsA nATaka yA aanaa| prahasana hai / isameM eka sUma-makkhIcUsakI durdazA par3ha' vyApAra-zikSA vyApArapradhAna jaina jAti ke lie kara Apa loTapoTa ho jAya~ge / ha~sate ha~sate peTa phUla yaha pustaka bahuta hI acchI aura apUrva hai| pratyeka jAyagA / sTejapara acchI taraha khelA jAsakatA hai| jainapAThazAlAmeM par3hAye jAne yogya hai / isameM vyApA- mUlya tIna Ane / rakA mahattva, dhaMdA, pU~jI, sikkA, veMka, huMchI, bahI- svadeza-DaoN. ravIndranAtha ThAkurake ATha nibaMkhAtA, sAkha, vyApArI ke guNa, lAbha-hAnike kAraNa, dhoMkA saMgraha / manana karane yogya viSaya / mUla =) grAhakI, vijJApana, sA~jhA, tejI-maMdI, udhArakA santAna kalpadrama-buddhimAn, balavAn, rUpavyApAra, bImA, jakAta, arthazAstra Adi viSayoMke vAn , nirogI, sadguNI santAna utpanna karaneke viSayameM bahuta hI sarala aura upayogI pATha haiN| jinheM par3hakara dezI aura videzI vidvAnoM ke siddhAMta aura anubhava loga vyApArake navIna aura prAcIna tatvoMko acchI isa pustakameM likhe gaye haiN| isameM batalAyA gayA hai taraha samajha sakate haiN| hindImeM apane DhaMgakI yaha ki lar3akA yA lar3ako utpanna karanA, burI yA bhalI pahalI pustaka hai / mUlya ATha aanaa| zAntivaibhava-yaha pustaka viliyama jArja gArDa- santAna paidA karanA, mAtA-pitAke hAthame hai aura nakA 'majaSTI Apha kAmanesa' nAmaka aMgrejI pustakake dezakA uddhAra acchI santAnase ho sakatA hai| malya AdhArase likhI gaI hai| isameM itane viSaya haiM-1 kapar3ekI jildakA eka rupayA aura sAdIkA bAraha zAnti, 2 utAvalI nAzakA kAraNa hai, 3 asaphalatAmeM aane| saphalatA, 4 sadA udyoga karI, 5 AnandakA mArga campA- zrIyuta bAbU kRSNalAlajI varmA isake aura 6 sukha aura zAnti / pustaka vahata hI acchI lekhaka hai / isameM nAyikAkI saccaritratA, sahiSNutA, aura vizeSakara vidyArthiyoM ke lie bahuta upayogI hai| aura mAtR pitR bhaktikA acchA citra khIMcA gayA hai| mUlya cAra Ane / mUtya sAta aane| vivAhakA uddezya-bAbU jugalakizora mukhtAra bAla vivAhakA eka hRdayadrAvaka dRzyalikhita / isa pustakameM vivAhakA bahuta hI mArmika yaha TrekTa hai / viSaya nAmahIse pragaTa hai| lekhakane aura tAttvika varNana likhA hai / mUlya) ise vizeSakara vidyArthiyoM ke lie likhA hai| mUlya eka sadAcArI bAlaka-yaha eka choTIsI sundara aanaa| galpa hai| bAlakoM vidyArthiyoM ke kAmakI hai / mUlya jananIjIvana-Aja kalakI striyA~ mAtA to do Ane / bana jAtI haiM, para yaha nahIM jAnatI ki mAtAke kyA __ saphalatA aura usakI sAdhanAke upAya- kartavya haiM aura santAnakA pAlanapoSaNa kisa taraha saMsArake sabhI kAryoM meM saba loga saphalatA cAhate haiN| kiyA jAtA hai. bImAriyoMse, sardI garmIse unakI kaise saphalatAkI icchA rakhanevAloMko avazya par3hanA caahie| sabhA kI jAtI hai, unakA svabhAva kaise sudhArA jA, mUlya // ) sAdIkA =) ra sakatA hai, ve par3hAye likhAye kaise jA sakate haiM, aura: svAvalambana-(selpha helpa ) apane pairoM khar3e hone aura apanI buddhise kAma karanekI zikSA isase svayaM apane zarIrakI sAvadhAnI kisa taraha rakhanI milatI hai / isameM saikar3oM dezI videzI udAharaNa bhI caahie| pratyeka mAtA yA mAtA bananevAlI jananIko diye gaye haiN| mU0 1 // ). sAdIkA 11) yaha pustaka avazya par3hanI cAhie / mUlya nau aane| __ svAdhInatA-jAna sTuarTa milakI livarTIkA zAradA-isa pustakakI nAyiko eka Adarza strI anuvAda / anuvAdaka, sarasvatIsampAdaka paM0 mahA- hai| usake caritase dikhAyA gayA hai ki par3hI lIkhI For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ striyA~ - pratikUla avasthA meM apane pati, svajana aura gharakI kahA~taka sevA aura bhalAI kara sakatI haiM / yaha pustaka kyA strI kyA puruSa sabhIke par3hane yogya hai / mUlya chaH AnA / Life of Mahabir - bAbU mANika candrajI bI. e. elaela. bI. khaNDavA dvArA likhita mUlya eka ru0 / 14 nAma mAlA--yaha kavivara dhanaMjaya kRta nAnArtha koza hai / paM0 ghanazyAmadAsajIne isakI bhASATIkA kI hai / antameM zabda sUcI bhI lagI huI hai| mUlya khAta Ane / bAlabodha jaina dharma zikSaka prathama bhAga, bAlabodha jaina dharma rakSaka dvitIya bhAgadonoM pustakeM pahale pahala jaina dharmakI zikSA grahaNa karanevAloM aura unheM par3hAne vAle adhyApakoMke bar3I kAmakI hai / bAbU dayAcandajI racita prathama bhAga aura dvitIya bhAga acchI taraha par3ha sakane kI rIti naye DhaMga se inameM likhI gaI / ina pustakoM kA viSaya vA adhyApakake hI samajhameM AsakatA hai aura buddhi bhI balavAna hotI hai| mUlya prathama bhAga 7)| aura dvitIya bhAga kA ) | hai ! "bhASA darzana pATha artha sahita - isameM paMDita daulatarAmajI kRta stutikA artha aura bhAvArtha hai / mAno yaha jaina matakI sArabhUta pustaka hindI bhAvA jAnanevAloMke lie banAI hai| mUlya eka thAnA / artha prakAzikA-yaha paM0 sadAsukhajI kRta tattvArthaM sUtra ke dazoM adhyAyoMkA sarala artha hai / artha bahuta vistArapUrvaka hai, aura bar3I saralatAse samajhAyA gayA hai / haraeka AdamIke samajha meM AsakatI hai / bhASA purAnI jaipurakI hai / isa granthakI pahale 4 ) kImata thI / kintu aba sAr3he tIna ru0 dAma hai aura pahale kI apekSA chapAI bahuta hI uttama hai| kAgaja bhI moTA * aura cikanA lagAyA gayA hai maMgAne vAloMko zIghratA karanI cAhie / mahAvIra purANa - aMtima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIrakA apUrvaM carita / jisake dekhane ke lie saMskRta na jAnanevAle bhAI bahuta dinoMse AzA lagAye hue the, vaha aba chaMpakara taiyAra hai / mUlya khule patroMkA 1 | ) aura kapar3e kI sunaharI jildakA dAma 1 || ) hai | saMskRta pravezinI -- ( prathama bhAga ) saMskRta sIkhanevAle vidyArthiyoMke bar3e kAma kI cIja hai / isake par3hane meM vyAkaraNake kaThina sUtra aura niyamAdi nahIM raTane par3ate haiN| vyAkaraNa saMbaMdhI samasta graMthoMkA maMthana karake isakI racanA kI gaI hai| isameM Aye hue zabda va dhAtuoM kA manana karanese saMskRta kAvyoMkA paThana pAThana saMskRta meM vArtAlApa karanA aura saMskRta meM anuvAda karanA sugama ho jAtA hai / mU0 eka ru0 / parIkSAmukha - AcAryavarya zrImANikyanaMdi viracita | jainanyAyameM praveza karaneke lie sabase pahale yahI graMtha par3hAyA jAtA hai / isameM mUlake sAtha hindI aura baMgalA TIkA bhI lagA dI gaI hai, jisase isakI upyogit| bahuta bar3ha gaI hai / mUlya chaha Ane / jainabAlabodhaka - prathama bhAga | paM0 pannAlAlajI vAkalIvAlakRta / yaha pustaka bahuta dinoMse aprApya thii| aba punaH chapakara taiyAra huI hai / mUlya cAra Ane / nemipurANa - brahmacArI nemidattake saMskRta granthakA paM0 udayalAlajI kAzalIvAla dvArA kiyA gayA anuvAda | isameM bhagavAn neminAthakA caritra vistAra ke sAtha sarala bhASAmeM likhA gayA hai / mUlya do rupayA / kapar3ekI jildakA savA do rupayA / sudarzana caritra - bhAraka sakalakIrtike saMskRta granthakA sarala hindI anuvAda / sudarzanasThakA pavitra caritra sabhIke par3hane yogya hai / mUlya nI Ane / noTa - saba jagahakI chapI huI saba tarahakI jaina pustakeM yahA~ harasamaya milatI haiN| kisI bhI jaina granthakI AvazyakatA huA kare, hamako patra likhA kIjie / patA - jainagraMtha ratnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, giragAMva - baMbaI / For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naye naye jaina grantha | AdipurANa bhASAkAsahita / yaha bar3A bhArI grantha 4-5 varSase chapa rahA thA / aba pUrA chapakara taiyAra huA hai / jainadharmakA itanA bar3A grantha' aba taka koI bhI nahIM chapA / isake saba milAkara lagabhaga 1800 pRSTha / khule patroMpara chapA / mandiroM meM jo saba jagaha bhASAvacanikA milatI hai, usase isameM vizeSatA hai / vacanikA ke sAthameM mUla zloka nahIM haiM, para isameM mUla zloka bhI sAtha hI sAtha diye haiM / isakI bhASA bhI sabakI samajhameM Ane yogya aura mUlake anusAra hai / pratyeka mandira meM, bhaNDArameM bhagavajinasenAcArya aura guNabhadrAcArya ke isa vizAla granthakI eka eka prati rahanA cAhiye / jo loga grantha ma~gAnA cAhe ve ciTThI ke sAtha 1|| ) Der3a rUpayAkA manIArDara bhI pezagI bheja deveM / kyoMki isakA ae ad se apayAke karIba lagatA hai / loga . aksara bI. pI. vApasa kara dete haiM / isa kAraNa DA~ka kharca pezagI Aye binA hama vI. pI. nahIM bhejeMge | granthakI nyochAvara DaoNka kharcake sivAya 16) solaha rupayA hai / harivaMza purANa. paM0 gajAdhara lAlajI nyAyatIrthakRta hindI anuvAda / moTA kAgaja, moTesApha akSara, kapar3e kI majabUta sundara jilda baMdhA huA / sundaratAse chapA "huA hai| mUlya chaha ru0 / ratnakaraNDa zrAvakAcAra | hindI padyAnuvAda | anuvAdaka, sukavi paM0 giridhara zarmA / jo vidyArthI saMskRta nahIM jAnate haiM unheM mUla ratnakaraNDa arthasahita raTA diyA jAtA hai / para isase lAbha kucha nahIM hotA hai / vidyArthI marma nahIM samajhate aura thor3e hI dinoMmeM bhUla jAte haiM / isa lie bahuta dinoMse yaha AvazyakatA batalAI jA rahI thI ki bAlabodha-kakSAoMke lie ratnakaraNDa chandobaddha banA diyA jAya / parIkSAlaya meM chandabaddha ratnakaraNDa niyata bhI kara diyA gayA thA; para chandobaddha ratnakaraMDa koI thA hI nahIM, isa kAraNa hamane sukavi zrIgiridhara zarmAse ise hAla hI banavAkara prakAzita kiyA hai / kavitA bolacAlakI hindI bhASA meM hai jo sahaja hI samajhameM A jAtI hai / isa bAta kI kozizakI gaI hai ki mUlakA koI bhAva raha nahIM jAya aura saMzodhana meM isakA dhyAna rakkhA gayA hai ki koI zAstraviruddha bAta na likhI jAya / pAThazAlAoMke saMcAlakoMko namUne ke taura para eka prati ma~gA dekhanA cAhie / mulya tIna Ane / gommaTasAra jIvakAMDa -- bhASATIkA / lIjie.. aba pUrA gommasAra bhASATIkA sahita tayAra ho gyaa| pahale sirpha isakA karmakANDa bhASATIkAsahita chapA thA / aba jIvakAMDakI bhI bhASA taiyAra hogaI hai / ise paM0 khUbacandajI zAstrI sampA daka satyavAdIne likhA hai / nirNayasAgara presameM bahuta zuddhatAse chapA hai / mUlya 2 || ) hai | labdhisAra- (kSapaNAsAra garbhita ) prAkRta gAthA, saMskRta chAyA, aura saMkSipta hindI bhASA sahita chapA hai / isa graMtha meM karmoM se chUTanekA upAya vistAra sahita dikhalAyA hai / isameM mithyAtvakarma chur3Ane ke liye pA~ca labdhiyoMkA varNana hai / pA~coM meM mukhyatA karaNa labdhikA svarUpa acchI taraha dikhalAyA gayA / isI se mithyAtva karmase chUTakara samyaktva guNakI prApti hotI hai / yahI guNa mokSakA mUla kAraNa hai| nirNayasAgara meM bahuta zuddhatAse chapA haiM / mUlya 1|| ) 1 jainavrata kathAsaMgraha - isameM RSipaMcamI, sugaMdhadazamI, anaMtapaMcamI, ratnatraya, dazalakSaNa, muktAvalI, ravivrata, puSpAJjali aura naMdIzvara isa prakAra 9 vrata vidhi udyApana unakA mAhAtmya aura phala pAnevAle puruSoMke caritra chaMdobaddha haiM / mUlya / ) prabhaMjanacarita-prabhaMjana nAmaka munikA caritra / isakI kathA bahuta hI dilacaspa hai / triyAcaritra khUba hI dikhalAyA hai / mUlya cAra Ane / puNyAzrava - isameM choTI bar3I 56 kathAyeM haiM / kathAyeM satru dhArmika bhAvoMse paripUrNa haiM / jainasamA - jameM isa sundara kathA -graMtha svAdhyAya kA khUba pracAra For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| pahalo AvRtti bika jAnepara dUsarI bAra chapA ise bar3e parizramase likhI hai| isameM sampUrNa tIrthoke hai| kImata tIna rupyaa| rAste dharmazAlA vahA~ke dekhane yogya sthAnoMkA bahuta dhanaMjaya nAmamAlA-mUla mAtra mUlya savA aanaa| acchA varNana hai / 108 pRSThakI pustakakA mUlya dhanaMjaya nAmamAlA bhASATIkA-isameM eka sirpha cAra AnA hai| zabdake aneka artha batalAye gaye haiM, bar3A upayogI vidvadratnamAlA-isameM zrIjinasena, guNabhadra', graMtha hai| pratyeka jainapAThazAlAoMmeM paDhAne yogya hai| paM0 AzAdhara, zrIamitigati, zrIvAdirAja, zrImaaMtameM zabdoMkI sUcI bhI dI hai| mUlya sAta aane| lliSeNa aura samantabhadrAcArya Adi saMskRtake sAta bAlagaNita-bAba dayAcaMdajI goyalIya bI.e. graMthakatAoMkA aura unake banAye hue graMthoMkA kRt| gaNita sIkhanevAle vidyArthiyoM ke lie yaha paricaya hai / mUlya daza aanaa| --pustaka bar3I lAbhadAyaka hai| mUlya tIna aane| chahaDhAlA sArtha-isakA hindI bhAsArtha zrIyuta / jainabAlabodhaka prathama bhAga-50 pannAlA- va. zItala prasAdajIne kiyA hai / choTIsI pustakama lajI baakliivaalkRt| phirase saMzodhita hokara chapA jainadharmakA marma bar3I khUboke sAtha liyA gayA hai| vidyArthiyoMke liye bar3I upayogI pustaka hai| hai| mUlya / ) mUlya tIna aanaa| ra tattvamAlA dUsarA bhAga-vra0 zItala prasA'dajo kRta / isameM jIva, ajIva, Azrava, baMdha, saMbara, saMskRta pravezinI- aneka mahAnAya prAcIna vyAkaraNoMkI paddhatiko kliSTa va raTaMtavidyA samanirjarA aura mokSa Adi sAta tattvoM aura piMDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta cAroM dhyAnoMkA varNana jhakara saMskRta par3hanese Darate hai| isa liye hai| vidyArthiyoMke bar3e kAmakI pustaka hai / pRSTha saMskRtameM sugamatAse praveza karane ke liye yaha pustaka bar3I upayogI hai| aneka vyAkaraNa saMbaMdhoM graMthokA saMkhyA 104 muuly.|) paTana karake isakI racanA huI hai| isake pahanesa pUjAvidhAnasaMgraha-isameM paMcakalyANaka, paMca vyAkaraNa ke kaThina sUtra va niyamAdi raTane nahIM parameSThI, aSTakamadahana, zikharamAhAtmya aura nivANa pddte| isameM Aye hae kacha zabda va dhAtuokA ina pA~coM vidhAnoMkA saMgraha hai| pustaka mATa artha manana karane mAtra hI saMskRtameM anuvAda karanA akSaroM meM sundaratA zuddhatApUrvaka chapI hai| aMtame vArtAlApa karanA va pustakoM kA artha lagAnA bahuta zAntipATha aura visarjana bhI hai / mUlya chaha aane| sugama ho jAtA hai| mUlya eka rupayA / karma-dahana pUjA vidhAna-sva. paM0 TekacaMdajI Atmazuddhi-nAmase hI samajha lIjiye / lekhaka kRta / upavAsavidhi, jApyavidhisahita bahuta zuddhatA haiM lAlA bhunzIlAlajI ema. e. gavarnameMTa penzanara / pUrvakaM chapA hai / mUlya pA~ca Ane / mUlya sAr3he tIna Ane / giranAramAhAtmya pUjAvidhAna-sva. paM0 prAcIna jaina itihAsa ----'da lA bhaag| bamabha hajArImallajI kRt| yaha bAta sarvamAnya hai ki nAtha bhagavAnase lekara vAsupUjya tIrthakara takakA bhaktike vinA kisIpara kisIke vacanoMkA asara naI paddhatile likhA huA itihAsa / kaI nakaze bhI nahIM par3atA aura asara vinA koI bhI kisIke diye haiM / jainapAThazAlAoMmeM par3hAye jAneke lie anusAra calaneko taiyAra nahIM hotaa| yaha graMtha bAbU sUrajamalajI sampAdaka jaina prabhAto likhA bhaktikA sAdhana hai / kavitA isakI bahuta sundara hai / mUlya bAraha aane| hai| mUlya nau aane| prAtaHsmaraNapATha-jyotiparatna paM. jiyAlAlajI kailAzayAtrA-va0 lAmacIdAsajIkA kailAzakA kRta / mUlya eka AnA / A~khoM dekhA adbhuta varNana hai / dUsarI bAra chapI hai| milanekA patA- .. mUlya eka aanaa| jainatIrthayAtrAdIpaka-dillIke lAlA phateha para jaina grantharatnAkara kAryAlaya, candajIne sampUrNa jainatIrthoMkI bandanA karake hIrAbAga, po. giragA~va-bambaI / For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hitaiSI-auSadhAlaya-iTAvahakI pvitr-sstii-aussdhiyaaN| Rekh namaka sulemaanii| davA sapheda daagoNkii| jagatprasiddha asalI 20 varSakA AjamUdA hA- isase zarIrameM jo sapheda 2 dAga par3ajAte jamekI aksIra davA / kI0 // ) tIna haiM vaha dUra ho jAte haiM / kI0 1) sI018) svaas-kutthaar| - yaha svAMsa dameM kI zartiyA davA hai / kI. 1) dhAtu sNjiivn| golI dstbNdkii| - saMpUrNa dhAtu vikArako naSTa kara nayA vIrya rakta, Ama, Adi atisAra tathA saMgrahaNI paidA hokara zarIra hRSTa-puSTa hojAtA hai / kI0 1) Adiko zIghra dUra karatI hai| kI0 // ) prdraantk-cuurnn| davA khAMsIkI / striyoM ke zveta, lAla Adi pradaroMko zartiyA sUkhI yA tara khAMsIko aura kaphako dUra kakara tAkata bar3hAtA aura garbhasthiti karatA hai rane vAlI AjamUdA davA hai / kI0 // ) arka kapUra / nynaamRt-surmaa| haijekI aksIra davA / kI0 / ) sampUrNa vikAroMko dUrakara netroMkI jyoti cNdrklaa| bar3hAtA aura tarAvaTa paidA karatA hai / kI0 1) yaha gore va khUbasUratIkI davA hai| kI0 // ) dnt-kusumaakr| nain-sudhaa-anyjn| dA~toMke saba roga dUra hokara dAMtoMkI camaka. isase A~khakA jAlA dhundha phalI mAr3A Adi bar3hAtA aura majabUta karatA hai| kii| saba acche hote haiM / kI0 // ) dadru-damana / davA peTake drdkii| '' yaha khuzabUdAra marahama vinA kaSTake dAdake cAhe kaisA peTa darda ho phaurana dUra hotA hai . dAdAko tagAdAkara bhagAtI hai / kii|) kI0 // ) - kesh-bihaar-tail| tAmbUla rNjn| atyanta sugandhise citta prasanna kara keza aura pAnake sAtha khAnekA bar3hiyA masAlA / kii0|) mastakake rogoMko dUra karatA hai / kI0 // ) ziradarda-hara taila / kii|) .:: naaraaynn-tail| karNa-roga-hara taila kii0|) zaradI Adise utpanna hue darda, gaThiyA, pa- khujalI-nAzaka taila / kii|) kSAghAta Adi sarva vAta rogoMkI zartiyA davA bAla ur3AnekA sAbuna / kI0 / ) hai| kI0 1) kokila-kaNTha-baTikA / kii0|) patA-candrasena jaina vaidya, candrazrima, iTAvaha UP. For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . The Jain Gazette. . A monthly organ of THE ALL INDIA JAIN ASSOCIATION. ( THE BHARAT JAIN MAHAMANDAL. ) Edited and published by Mr. AJIT PRASAD, M. A., LL. B., Vakil, High Court, at Ajitashram, Lucknow. -:0: It is the only journal in the Jain community which is edited in English, and has a circulation in foreign countries. It deals with all current topics affecting the Jain Society and Jail religion. It contains philosophical, literary, scientific and religious articles by eminent scholars. 'It is conducted on a basis of wide and libosal tole ration. It was no party politics to serve, and is not subsidized by a is not subsidized by any Sothy Self-help and upgrudginy service is its motto. Therefore it is, that every English knowing Jaini must recognise it religious duty to subscribe to the Jain Gazette, to induce his friends i bscribe and to remember the Jaia Gazette on occasions of domesti Welebrations. Annual subscription Rupees 2. Apply for a sample copy at least: if you have not as yet made up you mind to subscribe to TILE MANAGER, JAIN GAZETTE, Ajitushram, Lucknov. muni| hindI-jaina sAhityakA isa nAmakA eka mAsika patra zrIyukta bra0 vizvambharadAsajI gAya dvArA sampAdita hokara pratyeka itihAsa / mAsakI pUrNimAko prakAzita hone lagA hai / lekha sama yAnukUla aura upayogI viSayoMke gaMbhIratAke sAtha joki jaina hitaiSIke isI aMkameM samA likhe hue tAttvika aura hRdaya prAhI hote haiM / mano- ho gayA hai / use pustakAkAra chapA liyA gara rajaka lekha, upanyAsa, AkhyAyikA aura kavitAe~ bhI hai| yaha lekha saptama hindI sAhitya sammela pratyeka aGkameM rahatI haiN| yaha sarva priya hai| yadi Apako sAmAjika unnatike mArmika lekha dekhane hoN| jabalapurake adhivezanameM par3hane ke lie likhA gara to 2). bhejakara isa bhavyapatrake grAhaka ho jaaiye| thaa| isameM hindI sAhityake zarUse Ajataka milane kApatA-mainejara mAne kaviyoM lekhakoMkA vistRta varNana hai / mUla bodavar3a (khAnadeza) chaha Ane / Printed by Chintaman Sak haram Deole, at the Bombay Vaibhav Press, Servants of India Society's Building, Sandh'irst Road, Girgaon, Bombay. Published by Nathuram Premi, Proprietor, Jain-Granth-Ratnakar Karyalaya, Hirabag, Bombay. For Personal & Private Use Only