Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvarddhamAnAya nmH| aMka bhAga 12 11-12 janahitaiSI navaMbara, disaMbara 1916. jainsmaaj| tIrthakSetroMke jhagar3e, striyoMkI ajJAnamaya-duHkhamaya dazA, zAstroMkI rakSA aura pracArake kAmameM lAparavAhI aura aguoMkI 'bher3iyAdhasAna' buddhike andhera: ye saba bAteM dekhakara zAsanadevI dhanavAnoM, paNDitoM aura bAbuoMko sammilita zaktise udyoga karaneke lie samajhA rahI hai| RALA sN0--naathuuraampremii| Fotomalaritalese Oriya
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ vissy-suucii| praarthnaayeN| 1. janahitaiSI kisI svArthabuddhise prerita hokara nijI lAbha ke lie nahIM nikAlA jAtA hai| isameM jo samaya aura zaktikA vyaya kiyA jAtA hai vaha kevala acche 1 bhadrabAhu-saMhitA ( granthaparIkSA ) vicAroMke pracArake lie| ata: isakI unnatimeM lekhaka, zrIyuta bAbU juglkishorjii| hamAre pratyeka pAThakako sahAyatA denI caahie| mukhtaar| ... ... 521 2. jina mahAzayoM ko isakA koI lekha acchA mAlUma 2 hindI-jainasAhityakA itihAsa. 540 ho unheM cAhie ki usa lekhako jitane mitroMko ve par3hakara sunA sakeM avazya sunA diyA kreN| 3 sabhApatikA vyAkhyAna-vyA0,zrIyuta 3. yadi koI lekha acchA na mAlUma ho athavA viruddha bAbU mANikacandajI jaina bI. e. ela mAlama ho to kevala usIke kAraNa lekhaka yA ela. bI. vakIla-- ... ... 569 sampAdakase dveSa bhAva na dhAraNa karane ke lie savi4 lar3anA dharma hai yA kSamAbhAva rakha- naya nivedana hai| nA-le0, zrIyuta vADIlAla motIlAla zAha 589 4. lekha bhejaneke lie sabhI sampradAyake lekhakoMko 5 syAdvAda mahAvidyAlayakI bhItarI AmaMtraNa hai| -smpaadk| dazA-le0, zrIyuta bAbU nihAlakaraNa seThI ema. esa. sI. ... ... 595 / / 1. hamAre hindI granthoMkI kadara / 6 unmAda (kahAnI)- le0, zrIyuta bAbU hindI-grantharatnAkarake granthoMke premI yaha jAnakara padumalAla bakSI bI. e. ... 599 bahuta prasanna hoMge ki indaurakI 'mahArAjA holakarsa 7 vidhavA-vivAha vicAra ... ... 6.1 hindIsAhitya-samiti ' ne hamArI nIce likhI pusta8 vividha prasara ... ... 610 koMpara prasanna hokara unake lekhakoMko nIce likhe ana9 ahiMsAkA artha ( kavitA )--le. sAra paritoSika pradAna kiyA haiH___ zrIyuta pa. rAmacarita upAdhyAya ... 623 1 svAvalaMbana ( hindI selphahelpa )-le0, 10 vizvaprema ( kavitA ) le0 zrIyuta bAbU - bAbU motIlAla bI. e , ... ... ... 45) motIlAla jaina vI. e. ... ... 624 2 saphalatA aura usakI sAdhanAke upAya-le0, bAbU rAmacandra varmA, ... 20) __3 yuvAoMkI upadeza-le0, bAbU dayAcanda niymaavlii| vI. e., 20). 1. vArSika mUlya upahArasahita 3) tIna rupayA pezagI 4 vyApArAzikSA-le0,paM0 giridhara zarmA,20) ___ isake sivAya madhyapradeza ( sI. pI.) ke shikssaahai| vI. pI. tIna rupayA eka AnekA bhejA jAtA hai| hai| khAtene apane yahA~kI lAyaberiyoMke aura vidyArthi2. upahArake binA bhI tIna rupayA mUlya hai| / yoke pAritoSikake lie nIce likhI pustake maMjUra 3. grAhaka varSake AraMbhase kiye jAte haiM aura bIcase arthAt 7 veM aMkase / bIcase grAhaka honevAloMko kI haiM aura hameM isa prakArake naitika zikSAprada grantha upahAra nahIM diyA jaataa| Adhe varSakA mUlya prakAzita karaneke lie bahuta hI utsAhita kiyA hai:11) ru. hai| 1 mitavyayatA (kiphAyatazArI) mU. ) 4. pratyeka aMkakA mUlya pA~ca Ane hai| 2 caritragaThana ora manobala , ) 3 acchI AdateM DAlane kI zikSA, // 5. saba tarahakA patravyavahAra isa patese karanA caahie| 4 svAvalambana (selpha helpa) , 1 // mainejara-jainagrantharatnAkara kAryAlaya, 5pitAke upadeza 6 zAnti vaibhava hIrAbAga, po0 girgaaNv-bNbii| 7 yuvAoMko upadeza For Personal & Private Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitaM manohAri ca durlabha vacaH / bArahavA~ bhaag| aMka 11-12 jainhitaissii| kArtika mArga02442 navambara, disa0 1916. PRASTRasranamanarnamamaRRER sAre hI saMgha sanehake sUtasauM, saMyuta hoM, na rahai kou dvessii| ? premasauM pAlaiM svadharma sabhI, rahaiM satyake sA~ce svarUpa-gaveSI // OM baira virodha na ho matabhedateM, hoM sabake saba bandhu zubhaiSI / / * bhAratake hitako samajheM saba, cAhata hai yaha jainahitaiSI // Roupasubversu URV bhdrkaahu-sNhitaa| (grantha-parIkSA-lekhamAlAkA caturtha lekha / ) mazyA . (2) [le. zrIyuta bAbU jugalakizorajI mukhtAra / ] jina logoMkA abhItaka yaha khayAla rahA hai ke madhyavartI kisI samayameM huA hai| astu / ki yaha graMtha (bhadrabAhusaMhitA) bhadrabAhu zruta- isa graMthake sAhityakI jA~case mAlUma hotA hai kevalIkA banAyA huA hai-Ajase lagabhaga 2300 ki jisa kisI vyaktine isa graMthakI racanA kI varSa pahalekA banA huA hai-unheM pichalA lekha hai vaha niHsandeha apane gharakI akala bahuta kama par3hanese mAlUma hogayA hogA ki yaha graMtha vAsta- rakhatA thA aura use graMthakA sampAdana karanA vameM bhadrabAhu zrutakevalIkA banAyA huA nahIM hai, nahIM AtA thaa| sAtha hI, jAlI graMtha banAneke na unake kisI ziSya-praziSyakI racanA hai aura kAraNa usakA Azaya bhI zuddha nahIM thA / yahI na vikramasaMvat 1657 se pahalehIkA banAhuA vajaha hai ki usase, graMthakI svataMtra racanAkA hai| balki isakA avatAra vikramakI 17 vIM honA to dUra rahA, idhara udharase uThAkara rakkhe zatAbdike uttarArdhameM-saMvat 1657 aura 1665 hue prakaraNoMkA saMkalana bhI ThIka taurase nahIM For Personal & Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 SAHARAMILARIORIm jainahitaiSI hosakA aura isalie usakA yaha graMtha idharaudha- SAmeM diye haiM, jinake sAthameM unakA saMskRta rake prakaraNoMkA eka beDhaMgA saMgraha bana gayA hai| artha nahIM hai| cauthe, pahale khaMDake pahale adhyAAja isa lekhameM inhIM saba bAtoMkA digdarzana meM kucha saMskRta ke zloka bhI aise pAye jAte haiM karAyA jAtA hai| isase pAThakoM para graMthakA jAlI- jinake sAtha saMskRtameM hI unakI TIkA athavA pana aura bhI adhikatAke sAtha khula jAyagA aura TippaNI lagI huI hai| aisI hAlatameM prAkRtakI sAtha hI unheM isa bAtakA pUrA anubhava ho jAyagA vajahase saMskRta arthakA diyA jAnA koI artha ki graMthakartA mahAzaya kitanI yogyatA rakhate the:- nahIM rakhatA / yadi kaThinatA aura sugamatAkI (1) isa graMthake tIsare khaMDameM tIna adhyAya- dRSTi se aisA kahA jAya to vaha bhI ThIka nahIM cauthA, pA~cavA~, aura sAtavA~-aise haiM jinakA bana sakatA / kyoMki isa dRSTi se ukta cAroM mUla prAkRta bhASAmeM hai aura artha saMskRtameM diyA hI adhyAyoMkI prAkRtameM koI vizeSa bheda nahIM hai| cUMki isa saMhitA para kisI dUsare vidvAna hai| rahI saMskRta zlokoMkI bAta, so ve itane kI koI TIkA yA TippaNI nahIM hai isa lie ukta sugama haiM ki unapara TIkA-TippaNIkA karanA artha usI dRSTi se dekhA jAtA hai; jisa dRSTise hI vyartha hai| namUneke taurapara yahA~ do zloka ki zeSa sampUrNa grantha / arthAt vaha graMthakartA TIkA-TippaNIsahita uddhRta kiye jAte haiM:(bhadrabAhu ) kA hI banAyA huA samajhA jAtA 1-pAtrAnsaMtame dAnena bhaktyA bhujetsvayaM punaH / hai; parantu graMthakartAko aisA karanekI jarUrata kyoM bhogabhUmikaraH svargaprApteruttamakAraNam // 8 // paidA huI, yaha kucha samajhameM nahIM aataa| isake / TIkA-pAtrAniti bahuvacanaM muni AryikA uttarameM yadi yaha kahA jAya ki prAkRta honekI zrAvaka zrAvikA iti caturvidhapAtraprItyarthe / eteajahase aisA kiyA gayA to yaha koI samucita vanyatamaM pUrvamAhArAdidAnena saMtarya punaH svayaM bhujet / uttara nahIM ho sakatA / kyoMki prathama to pAtradAnaM ca bhogabhUmisvargaprApterutamakAraNaM jJeyamityarthaH / aisI hAlatameM, jaba ki yaha sArA graMtha saMskRtameM 2-kAMsyapAtre na bhoktavyamanyonyavarNajaiH kadA / racA gayA hai, ina adhyAyAkA prAkRtama racakara zUdrastvapakkaM pakvaM vA na bhuMjedanyapaMktiSu // 84 // graMthakartAkA Dabala parizrama karanA hI vyartha mAlama TippaNI-paMktiSu iti bahuvacanAdvarNatrayapakAhotA hai| dUsare, bahutase aise prAkRta graMtha bhI dekhanemeM Ate haiM jinake sAtha unakA saMskRta vava pakkamapakvaM vA na bhujet ityarthaH / artha lagAhuA nahIM hai / aura na bhadrabAhake sama- isase pAThaka samajha sakate haiM ki zloka yameM, jaba ki prAkRta bhASA adhika pracalita thI, kitane sugama haiM, aura unakI TIkA-TippaNImeM / prAkRta graMyoMke sAtha unakA saMskRta artha kyA vizeSatA kI gaI hai| sAtha hI mukAbalagAnekI koI jarUrata thii| tIsare isa leke lie isase pahale lekhameM aura isa lekhake khaMDake tIsare adhyAyameM 'uvasaMggahara' aura agale bhAgameM uddhRta kiye hue bahutase kaThi'tijayapahutta ' nAmake do stotra prAkRta bhA- nase kaThina zlokoMko bhI dekha sakate haiM jina 1-2 ye donoM stotra zvetAmbaroMke 'pratikramaNasUtra' para kAi TAkA-TappaNa para koI TIkA-TippaNa nahIM hai / aura phira meM bhI pAye jAte haiM; parantu yahA~ para ukta pratikramaNa usase natIjA nikAla sakate haiM ki kahA~ sUtrase pahale stotrameM tIna aura dUsaremeM eka aisI taka aise zlokoMkI aisI TIkA-TippaNI kacAra gAthAyeM adhika haiN| ranA zrutakevalI jaise vidvAnoMkA kAma ho sakatA For Personal & Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ CLAULA HARITALLAHABATMAHARAS H TRAILERY bhdrbaahu-sNhitaa| RamnfinitionARTIES 523 hai| saca to yaha hai ki yaha saba mUla aura isakA ullekha pAyA jAtA hai| isa taraha para TIkA-TippaNiyA~ bhinnabhinna vyaktiyoMkA kArya donoM saMpradAyoMke vidvAnoM dvArA yaha hinduoMkA mAlUma hotA hai / mUlakartAoMse TIkAkAra bhinna eka jyotiSa graMtha mAnA jAtA hai| parantu pAThajAna par3ate haiM / sabakA DhaMga aura kathana- koMko yaha jAnakara Azcarya hogA ki isa zailI prAyaH alaga hai / cauthe aura sAtaveM bRhatsaMhitAke adhyAyake adhyAya bhadrabAhasaMhiadhyAyoMkI TIkAmeM bahutase sthAnoM para, 'itya- tAmeM nakala kiye gaye haiM-jyoMke tyoM yA kahIM pi pAThaH -aisA bhI pATha hai-yaha likhakara, kahIM kucha bhadde aura anAvazyaka parivartanake mUlakA dUsarA pATha bhI diyA huA hai, jo sAtha uThAkara rakkhe gaye haiM-parantu yaha saba kucha malakA ullekhayogya pATha-bheda hojAneke bAda hote hue bhI varAhamihira yA unake isa graMthakA TIkAke bananeko sUcita karatA haiM / yathAH- kahIM nAmollekha taka nahIM kiyA / pratyuta, varAha 1-vAhimaraNaM ( vyAdhimaraNaM)-'rAyamaraNa mihirake ina saba vacanoMko bhadrabAhuke vacana ( rAjamaraNaM) ityapi pAThaH' // 4-30 // pragaTa kiyA gayA hai aura isa taraha para eka 2-'mehaMtara ( meghAntara-)'-'hemaMtara ( hemA ajaina vidvAnake jyotiSakathanako jaina jyontara-) ityapi pAThaH ' // 4-31 // 3- 'aNNeNavi (anyenApi )- aNNo. tiSakA hI nahIM balki jainiyoMke kevalIkA NNavi (anyonyamapi-parasparamapi) ityapi pAThaH kathana batalAkara sarve sAdhAraNako dhokhA diyA // 7-21 // gayA hai / isa nIcatA aura dhRSTatAke kAryakA isase mUlakatI aura TIkAkArakI sApha taurase pAThaka jo cAhe nAma rakha sakate haiM aura usake vibhinnatA pAI jAtI hai| sAtha hI. ina saba upalakSama graMthakatAko cAhe jisa padavIse vibhabAtoMse yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki graMthakartA Sita kara sakate haiM, mujhe isa viSayameM kucha kahaina donoMse bhinna koI tIsarA hI vyakti hai| nekI jarUrata nahIM hai / maiM sirpha yahA~ para graMthause saMbhavataH ye saba prakaraNa isI rUpameM (TIkA- kAke isa kRtyakA pUrA paricaya de denA TippaNIsahita yA rahita ) kahIMse prApta hae haiM hI kAphI samajhatA hU~ aura vaha paricaya isa aura usane unheM vahA~se uThAkara binA soce prakAra haiM:. samajhe yahA~ jor3a diyA hai| (ka) bhadrabAhusaMhitAke dUsare khaMDameM (2) hinduoMke yahA~ jyotiSiyoMmeM 'varAha- 'karaNa ' nAmakA 29 vA adhyAya hai, jisameM mihira' nAmake eka prasiddha vidvAna AcArya- kula 9 padya haiM / inameMse zurUke 6 padya bahaho gaye haiN| unake banAye hue graMthoMmeM 'bRhatsaMhitA' tsaMhitAke tithi aura karaNa ' nAmake 99 veM nAmakA eka khAsa graMtha hai, jisako loga adhyAyase, jisameM sirpha 8 padya haiM aura pahale 'vArAhIsaMhitA' bhI kahate haiM / isa graMthakA do padya kevala 'tithi ' se sambaMdha rakhate ullekha vikramakI 11 vIM zatAbdimeM honevAle haiM, jyoMke tyoM ( usI kramase ) uThAkara " somadeva ' nAmake jainAcAryane bhI apane rakkhe gaye haiM / sirpha pahale padyameM kucha "yazastilaka ' graMthameM kiyA hai / sAtha hI anAvazyaka ulaTa phera kiyA hai| bRhatsaMhitA. 'jainattatvAdarza' Adi zvetAmbara graMthoMmeM bhI kA vaha padya isa prakAra hai: For Personal & Private Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 yatkArya nakSatre taddaivatyAsu tithiSu tatkArye / karaNamuhUrteSvapi tatsiddhikaraM devatAsadRzam // 3 // bhadrabAhusaMhitAmeM isake pUrvArdhako uttarArdha aura uttarArdhako pUrvArdha banA diyA hai / isase arthameM koI hera phera nahIM huA / ina chahoM payoMke bAda bhadrabAhusaMhitA meM sAtavA~ paya isa prakAra diyA hai: lAbhe tRtIye ca zubhaiH samete, pApairvihIne zubharAzilane / vedhyau tu karNau tridazejyalagne * tiSyenducitrAharirevatISu yaha bRhatsaMhitA ke ' nakSatra' nAmake 98 veM adhyAyase uThAkara rakkhA gayA hai, jahA~ isakA nambara 17 hai / yahA~ 'karaNa' ke adhyAyase isakA koI sambaMdha nahIM hai / isake bAdake donoM padya ( naM0 8-9 ) bhI isa karaNa - viSayaka adhyAya se koI saMbaMdha nahIM rakhate / ve bRhatsaMhitA ke agale adhyAya naM 100 se uThAkara rakkhe gaye haiM, jisakA nAma hai ' vivAhanakSatralagnanirNaya' aura jisameM sirpha ye hI do haiN| inameM se eka padya namUne ke taura para isa prakAra hai: rohiNyuttararevatImRgaziromUlAnurAdhAmaghAhastasvAtiSu SaSTha taulimithuneSUdyatsu, pANigrahaH / saptAyantyabahiH zubhairuDupatAvekAdazadvitrige, krUraistrayAyaSaDaSTagairna tu bhRgau SaSThe kuje cASTame // 8 // (kha) bRhatsaMhitA meM ' vastraccheda' nAmakA 71 vA~ adhyAya hai, jisameM 14 zloka haiM / inameMse zloka naM0 13 ko chor3akara bAkI saba zloka bhadrabAhusaMhitAke ' nimitta ' nAmaka 30 veM adhyAyameM naM0 183 se 195 taka nakala kiye gaye haiM / parantu isa nakala karanemeM eka tamAzA kiyA hai, aura vaha yaha hai ki antima zloka naM0 14 ko to antameM hI usake sthAnapara kI jagaha bhadrabAhusaMhitA meM ' tridazejya * * amarejya' banAyA hai / ( naM0 195 para) rakkhA hai / bAkI zlokoM meM se pahale pA~ca zlokoM kA eka aura usake bAda ke sAta zlokoM kA dUsarA aise do vibhAga karake dUsare vibhAgako pahale aura pahale vibhAgako pachi nakala kiyA hai / aisA karane se zlokoMke kramameM kucha gar3abar3I ho gaI hai / antima zloka naM0 195, jo nUtana vastradhAraNakA vidhAna karanevAle dUsare vibhAga ke zlokoMse sambaMdha rakhatA thA, pahale vibhAgake zlokoM ke anta meM rakkhe jAnese bahuta khaTakane lagA hai aura asambaddha mAlUma hotA hai / isake sivAya antima zloka aura pahale vibhAga ke cauthe zloka meM kucha thor3AsA parivartana bhI pAyA jAtA hai / udAharaNa ke taurapara yahA~ isa prakaraNake do zloka uddhRta kiye jAte haiM: vastrasya koNeSu vasanti devA narAzca pAzAntadazAntamadhye | zeSAstrayazcAtra nizAcarAMzAstathaiva zayyAsanapAdukAsu // 1 // bhoktuM navAmbaraM zastamRkSe'pi guNavarjite / vivAhe rAjasammAne brAhmaNAnAM ca sammate // 14 // bhadrabAhu saMhitAmeM pahalA zloka jyoMkA tyoM naM0 190 para darja hai aura dUsare zloka meM, jo antima zloka hai, sirpha ' brAhmaNAnAM ca sammate ' ke sthAna meM 'pratiSThAmunidarzane ' yaha pada banAyA gayA hai / ( ga ) varAhamihira ne apanI bRhatsaMhitA meM adhyAya naM 0 86 se lekara 96 taka 11 adhyAyoMmeM ' zakuna' kA varNana kiyA hai| ina adhyAyoMke payoMkI saMkhyA kula 319 hai / isake sivAya adhyAya naM0 89 ke zurU meM kucha thor3AsA gadya bhI diyA hai| gayako chor3akara inameM 301 paya bhadrabAhu saMhitA ke 'zakuna nAmake 31 veM adhyAya meM uThAkara rakkhe gaye haiM aura una para nambara bhI usI ( pratyeka adhyAyake For Personal & Private Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ HARImm bhadrabAhu-saMhitA 525 alaga alaga ) kramase DAle gaye haiM jisa prakAra dravyoMse pUjA kare / phira akelA ardharAtrike ki ve ukta bRhatsaMhitAmeM pAye jAte haiM / bAkIke samaya usa vRkSake AgnakoNameM khar3A hokara 18 padyoMmeMse kucha padya chUTa gaye aura kucha chor3a tathA piMgalAko aneka prakArakI zapatheM diye gaye mAlUma hote haiM / isa taraha para ye gyAra- ( kasameM ) dekara padya naM0 42 / 43144 meM diyA hake gyAraha adhyAya bhadrabAhusaMhitAmeM nakala huA maMtra aise svarase par3he jise piMgalA suna sake kiye gaye haiM aura unakA eka adhyAya * banAyA aura usake sAtha piMgalAse apanA manoratha pUche / gayA hai| itane adhika zlokoMkI nakalameM sirpha aisA kahane para vRkSa para baiThI huI vaha piMgalA yadi ATha dasa padya hI aise haiM jinameM kucha parivartana kucha zabda kare to usake phalakA vicAra padya pAyA jAtA hai| bAkI saba padya jyoMke tyoM naM0 15 meM* diyA hai aura usake kacha nakala kiye gaye haiN| astu / yahA~ pAThakoMke zabda na karane AdikA vicAra sa Upara udsaMtoSArtha aura unheM isa nakalakA acchA jJAna dhRta kiye hue padyameM batalAyA hai / isase isa karAneke lie kucha parivartita aura aparivartita padyakA sApha sambandha ukta sAta padyoMse pAyA jAtA donoM prakArake padya namUneke taura para uddhRta kiye hai| mAlUma hotA hai ki graMthakartAko isakA kucha jAte hai: bhI smaraNa nahIM rahA aura usane ukta sAta padyoM1-vAnarabhikSuzravaNAvalokanaM naiRtaatttiiyaaNshe| ko chor3akara isa padyako yahA~ para asambaddha banA phalakusumadantaghaTitAgamazca koNAcaturthAze // 2-8 // diyA hai| isa padyameM nairRta koNake sirpha tatIya aura 3- rAjA kumAro netA ca dRtaH zreSThI caro dvijaH / caturtha aMzohIkA kathana hai / isase pahale do gajAdhyakSazca pUrvAdyAH kSatriyAdyAzcaturdizam 5-4 aMzoMkA kathana aura honA cAhie jo bhadrabAhu- yaha padya yahA~ 'zivAruta ' prakaraNameM bilasaMhitAmeM nahIM hai / isalie yaha kathana adhUrA kula hI asambaddha mAlUma hotA hai / isakA yahA~ hai / bRhatsaMhitAke 87 veM adhyAyameM isase pahaleke kucha bhI artha nahIM ho sakatA / eka bAra isakA eka padyameM vaha kathana diyA hai aura isalie avataraNa isI 31 veM adhyAyake zurUmeM naM0 28 * * isa padyako naM0 9 para rakhA hai| isase spaSTa hai para ho cukA hai aura bRhatsaMhitAke 86 ve aki vaha padya yahA~ para chUTagayA hai| dhyAyameM yaha naM0 34 para darja hai / nahIM mAlUma 2-avAkpradAne vihitArthAsaddhiH pUrvoktadikcakra- ise phirase yahA~ rakhakara graMthakartAne kyA lAbha phalaurathAnyat / vAcyaM phalaM cottamamadhyanIcazAkhA- nikAlA hai / astu / isake badalemeM isa prakaraNasthitAyAM varamadhyanIcam // 3-39 // kA 'zAntA...' ityAdi padya naM0 13 graMthakartA bRhatsaMhitAmeM, jisameM isa padyakA naM0 46 se chUTa gayA hai aura isa tarahapara lekhA barAbara hai, isa padyase pahale sAta padya aura diye ho gayA-prakaraNake 14 padyoMkI saMkhyA jyoMkI haiM jo bhadrabAhusaMhitAmeM nahIM haiM aura unameM tyoM banI rhii| piMgalA jAnavarase zakuna lenekA vidhAna kiyA * yathAH- "ityevamukta trumuurdhvgaayaashcirilvrilviihai| likhA hai ki,-'saMdhyAke samaya piMgalAke tirute'rthsiddhiH| nivAsa-vRkSake pAsa jAkara brahmAdika devatAoMkI atyAkulatvaM dizikArazande kucAkuceaura usa vRkSakI naye vastroM tathA sugaMdhita tyevamudAhRte vA // 45 // For Personal & Private Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 . jainahitaiSIdiffmirmitiful mAraka 4- krUraH SaSThe krUradRSTo vilamAdyasmintrAzau tadgRhAMge (gobrAhmaNa ) kI jagaha 'jinAdi ' banAyA vraNaH syAt / gayA hai aura usase yaha sUcita kiyA hai evaM proktaM yanmayA - janmakAle cihna rUpaM tattadasmi ki yAtrAke samaya uttaradizAmeM yadi sAdhu vicintyaM // 11-1 " aura jinAdika hoveM to zreSTha phala hotA isa padyake uttarArdhameM likhA hai ki 'isI hai| parantu isa tabadIlIse yaha mAlUma na prakArase janmakAlIna cihnoM aura phaloMkA jo haA ki ise karake graMthakartAne kaunasI kucha varNana maiMne kiyA hai una sabakA yahA~ bhI baddhimattAkA kArya kiyA hai| kyA 'sAdhu' vicAra karanA cAhie / varAhamihirane 'bRha- zabdameM 'jina' kA aura 'jinAdi ' zajjAtaka ' nAmakA bhI eka grantha banAyA hai jisa- bdoMmeM 'sAdhu' kA samAveza nahIM hotA thA ? meM janmakAlIna cihnoM aura unake phaloMkA varNana yadi hotA thA to phira sAdhu aura jinAdi ye hai / isase ukta kathanake dvArA varAhamihirane do zabda alaga alaga kyoM rakkhe gaye ? apane usa graMthakA ullekha kiyA mAlUma hotA sAtha hI, jisa gau aura brAhmaNake nAmako hai / graMthakartAne use binA soce samajhe yahA~ uDAyA gayA hai usako yadi koI ' Adi' jyoMkA tyoM rakha diyA hai| bhadrabAhusaMhitAmai zabdase grahaNa kara le to usakA graMthakAne isa isa prakArakA koI kathana nahIM jisase isakA zlokameM kyA pratIkAra rakkhA hai ? uttara ina sambaMdha lagAyA jaay| . saba bAtoMkA kucha nahIM ho sakatA / isalie 5-ojAH pradakSiNa zastA mRgaH snkulaannddjaaH| graMthakartAkA yaha saba parivartana nirA bhUla bharA cASaH sanakulo vAmo bhRgurAhAparAhnataH // 1-37 // aura mUrkhatAkA dyotaka hai / ___ yaha bRhasaMhitA (a0 86) kA 43 vA~ 7-dhIvarazAkunikAnAM saptamabhAge bhayaM bhavati dIpte padya hai / isameM 'bhRgu' jIkA nAma unake vacana bhojanavighAtaukto nidhanabhayaM ca ttprtH||2-33|| sahita diyA hai| bhadrabAhusaMhitAmeM ise jyoMkA isa padyameM sirpha 'nirgranthabhayaM' ke sthAtyoM rakkhA hai / badalA nahIM hai| saMbhava hai ki nameM 'nidhanabhayaM ' banAyA gayA hai aura isakA yaha padya parivartanase chUTa gayA ho / aba Age abhiprAya zAyada aisA mAlUma hotA hai ki graMthaparivartita paryAka do namUne dikhalAye jAte haiM:- kartAko nigraMtha ' zabda khaTakA hai / usane 6-zreSTho hayaH sitaH prAcyAM zavamAMse ca dkssinne| isakA artha digambara muni yA jainasAdhu kanyakA dadhinI pshcaadudgsaadhujinaadyH||1-40| samajhA hai aura jainasAdhuoMse kisIko bhaya bRhatsaMhitAmeM isa padyakA pahalA caraNa ' zre- nahIM hotA, isalie usake sthAnameM 'nidhana / The hayasite prAcyAM' aura cauthA caraNa 'duda- zabda banAyA gayA hai| parantu vAstavameM nigraMthakA ggo viprasAdhavaH ' diyA hai| bAkI donoM artha digambara muni yA jainasAdhu hI nahIM hai caraNa jyoMke tyoM haiM / isase bhadrabAhusaMhitAmeM balki nirdhana' aura 'mUrkha' bhI usakA isa padyake inhIM do caraNoMmeM tabadIlI pAI artha hai x aura yahA~ para vaha aise hI arthameM jAtI hai| pahale caraNakI tabadIlI sAdhAraNa + yathAH-nigraMthaH kSapaNe'dhane baalishe'pi|' iti hai aura usase koI arthabheda nahIM huA / zrIdharasenaH // 'nirgratho nisvamUrkhayoH zramaNe c|' iti rahI cauthe caraNakI tabadIlI, usameM 'govipra' hemacandraH // For Personal & Private Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahRta huA hai / astu graMthakartAkA isa parivanase kucha hI abhiprAya ho, parantu chaMdakI dRSTise usakA yaha parivartana ThIka nahIM huA / aisA karanese isa AryA chaMdake cauthe caraNa meM do mAtrAyeM kama ho gaI haiM- 15 ke sthAnameM 13 hI mAtrAyeM raha gaI haiM / yahA~ pAThakoMko yaha jAnakara Azcarya hogA ki varAhamihira AcAryane to apanA yaha saMpUrNa zakunasambaMdhI varNana aneka vaidika RSiyoM tathA vidvAnoMke AdhArapara - aneka graMthoMkA Azaya lekara - likhA hai aura usakI sUcanA ukta varNa ke zurU meM lagA dI hai / parantu bhadrabAhu - saMhitA ke kartA itane kRtajJa the ki unhoMne jisa vidvAnake zabdoMkI itanI adhika nakala kara DAlI hai usakA AbhAra taka nahIM mAnA / pratyuta adhyAyake zurUmeM maMgalAcaraNake bAda yaha likhakara ki ' zreNika ke praznAnusAra gautamane zubha azubha zakunakA jo kucha kathana kiyA hai vaha ( yahA~ mere dvArA ) vizeSarUpase nirUpaNa kiyA gayA hai * ' isa saMpUrNa kathanako jainakA hI nahIM balki jainiyoMke kevalIkA banA DAlA hai ! pAThaka soceM aura vicAra kareM, isameM . kitanA adhika dhokhA diyA gayA hai| (gha) bhadrabAhu saMhitA meM, zakunAdhyAyake bAda, 'pAka' nAmakA 32 vA~ adhyAya hai, jisameM 17 padya haiM / yaha pUrA adhyAya bhI bRhatsaMhitA se nakala kiyA gayA hai / bRhatsaMhitA meM isakA naM0 97 hai aura payoMkI saMkhyA vahI 17 dI hai| ina payoMmeMse 8 payoMkI nakala bhadrabAhusaMhitAmeM jyoMkI tyoM pAI jAtI hai / bAkI padya kucha parivartana ke sAtha uThAkara rakkhe gaye haiM / parivartana Ama taura * bhadrabAhu -saMhitA / ce 'zreNikena yathA pRSThaM tathA gautamabhASitam / zubhAzubhaM ca zakunaM vizeSeNa nirUpitam // 2 // 527 para zabdoMko prAyaH Age pIche kara dene yA kisI kisI zabda ke sthAna meM usakA paryAyavAcaka zabda rakhadene mAtra se utpanna kiyA gayA hai / udAharaNa ke taura para Adi antake do paya una padyoMke sAtha nIce prakAzita kiye jAte haiM jinase ve kucha parivartana karake banAye gaye haiM: pakSAdbhAnoH somasya mAsiko'GgArakasya vakroktaH / AdarzanAcca pAko budhasya jIvasya varSeNa // 1 // ( - bRhatsaMhitA / ) pAkaH pakSAdbhAnoH somasya ca mAsikaH kujasya vakroktaH AdarzanAcca pAko budhasya sugurozca varSeNa // 1 // (- bhadrabAhusaMhitA / ) Uparake isa padyakA bhadrabAhusaMhitA meM jo parivartana kiyA gayA hai usase artha meM koI bheda nahIM huA / hA~ itanA jarUra huA hai ki AryA chaMdake dUsare caraNa meM 18 mAtrAoMke sthAna meM 21 mAtrAyeM hogaI haiM aura ekakI jagaha do 'pAka' zabdoMkA prayoga vyartha huA hai / yadi zurUke ' pAkaH ' padako kisI taraha nikAla bhI diyA jAya to bhI chaMda ThIka nahIM baiThatA / usa vakta dUsare caraNa meM 17 mAtrAyeM raha jAtI haiM isalie graMthakartA ne yaha parivartana karake koI buddhimAnIkA kAma nahIM kiyA / 2- nigaditasamaye na dRzyate cedadhikataraM dviguNe prapacyate tat / yadi na kanakaratnagopradAnairupazamitaM vidhidvijaizca zAntyA // 17 // bRhatsaMhitA // nigaditasamaye na dRzyate cet adhika (taraM) dviguNe vipacyate tat / yadi na jinavaco gurUpacaryA zamitaM tanmahakaizca lokazAntyai // 17 // bhadra0 saM0 / isa padyako dekhanese mAlUma hotA hai ki bhadrabAhusaMhitAmeM isake uttarArdhakA khAsa taura se parivartana kiyA gayA hai / parivartana kisa dRSTise kiyA gayA aura usameM kisa bAtakI vizeSata For Personal & Private Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 WImmm jainahitaiSI rakkhI gaI hai, isa bAtako jAnaneke lie sabase arthAt-jo koI bhI utpAta yA dUsarA koI pahale bRhatsaMhitAke isa padyakA Azaya mAlUma vighna ho usameM brAhmaNa devatAoMko dakSiNA denA honA jarUrI hai aura vaha isa prakAra hai:- cAhie-sonA, gau aura bhUmi denA caahie| aisA 'grahoM tathA utpAtoM Adike phala pakanekA karanese utpAtAdikakI zAMti hotI hai| jo samaya Upara varNana kiyA gayA hai usa samaya isa gAthAko par3hakara zAyada kucha pAThaka yaha para yadi phala dikhAI na de to usase dane kaha uThe ki 'yaha kathana jainadharmake viruddha samayameM vaha adhikatAke sAtha prApta hotA hai| hai / ' parantu viruddha ho yA aviruddha, yahA~ usake parantu zarta yaha hai ki, vaha phala suvarNa, ratna dikhalAnekA AbhiprAya yA usapara vicAra karane aura godAnAdika zAMtise vidhipUrvaka brAhmaNoMke kA avasara nahIM hai-viruddha kathanoMkA acchA dvArA upazamita na huA ho / arthAt yadi vaha didgadarzana pAThakoMko agale lekhameM karAyA phala isa prakArase upazAMta na huA ho taba hI jAyagA-yahA~ sirpha yaha dikhalAnekI garaja hai dUne samayameM usakA adhika pAka hogA, anyathA ki ki graMthakAne eka jagaha ukta parivartanake dvaar| nahIM / smaraNa rahe, bhadrabAhusaMhitAmeM isa padyakA yaha pUrA yaha sUcita kiyA hai ki sonA tathA gau Adikajo kucha parivartana kiyA gayA hai vaha sirpha isa ke dAnase brAhmaNoMke dvArA zAMti * nahIM hotI padyakI ukta zartakA hI parivartana hai / isa zartake aura dUsarI jagaha khule zabdoMmeM usakA vidhAna sthAnameM jo zarta rakhI gaI hai vaha isa prakAra hai:- kiyA hai / aisI hAlatameM samajhameM nahIM AtA ki - graMthakartAke isa kRtyako unmattaceSTAke sivAya paranta zarta yaha hai ki vaha phala loka- aura kyA kahA jAya ! yahA~ para yaha bhI pragaTa zAMti ke lie mahatpuruSoM dvArA kI huI jinavacana kara denA jarUrI hai ki graMthakartAne, apane isa aura gurukI sevAse zAMta na huA ho|' kRtyase chaMdameM bhI kucha gar3abar3I paidA kI hai| ____ isa zartake dvArA isa padyako jainakA libAsa bRhatsaMhitAkA ukta paya 'puSpitAgrA' nAmaka pahanAkara use jainI banAyA gayA hai| sAtha hI, chandameM+ hai / usake lakSaNAnusAra caturtha graMthakAne apane isa katyase yaha sacita kiyA pATameM bhI gaNoMkA vinyAsa usI prakAra honA hai ki zAMti suvarNa, ratna, aura gauAdike dAnase cAhie thA jisa prakAra ki vaha dvitIya caraNameM nahIM hotI balki jinavacana aura garukI sevAse pAyA jAtA hai / parantu bhadrabAhasaMhitAmeM aisA hotI hai| parantu tIsare khaMDake 'RSiputrikA' nahIM hai / usake cauthe caraNakA gaNavinyAsa nAmaka cauthe, adhyAyameM pratimAdikake utpAtakI dUsare caraNase bilakula bhinna ho gayA hai| jisake pAkakA isa pAkAdhyAyameM bhI varNana hai, (0) bhadrabAhusaMhitAmeM 'vAstu ' nAmakA zAMtikA vidhAna karate hue likhA hai ki:- - jaM kicivi uppAdaM aNNaM vigdhaM ca tattha nnaasedd| * brAhmaNoMke utkarSakI bAtako do eka jagaha aura dakkhiNadejasuvaNaM gAvI bhUmI u vippadevANaM 112 * bhI badalA hai jisakA Upara uddhRta kiye hue (kha) aura (ga) bhAgake padyoMmeM ullekha AcukA hai| * isakI saMskRtachAyA isa prakAra hai:- +isa chaMdake viSama (1-3) caraNoM meM kramazaH yatkiMcidapi utpAtaM anyadvighnaM ca tatra nAzayati / nagaNa nagaNa ragaNa yagaNa aura sama (2-4) caradakSiNA dadyAt suvarNa gauH bhUmizca vipradevebhyaH // NoMmeM nagaNa jagaNa jagaNa ragaNa aura eka guru hote haiN| For Personal & Private Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ roynnraayaayaayaayaayaayaa bhdrbaahu-sNhitaa| infrintimilimtitititiurmiritur 529 35 vA~ adhyAya hai, jisameM lagabhaga 60 zloka bAkI nahIM rahatA ki yaha saba kathana ukta vasunandike 'pratiSThAsArasaMgraha ' graMthase uThAkara bRhatsaMhitAse uThAkara hI nahIM balki curAkara rakkhe gaye haiM aura jinakA pichale lekhameM ullekha rakkhA gayA hai / sAtha hI isase graMthakartAkI kiyA jA cukA hai| ina zlokoMke bAda eka sArI yogyatA aura dhArmikatAkA acchA patA zlokameM vAstuzAstrake anusAra kathanakI pratijJA mAlUma ho jAtA hai| dekara, 13 padya isa bRhatsaMhitAke 'vAstu- (3) pahale lekhameM, bhadrabAhu aura rAjA vidyA ' nAmaka 53 veM adhyAyase bhI uThAkara zreNikakI ( graMthakartA dvArA gar3hI huI ) asambaddha rakkhe haiN| jinameMse zurUke cAra poMko AyaryA mulAkAtako dikhalAte hue, hinduoMke 'bRhachaMdase anuSTapameM badala kara rakkhA hai aura bAkIko tpArAzarI horA ' graMthakA ullekha kiyA jA cukA prAyaH jyoMkA tyoM usI chaMdameM rahane diyA hai| hai / isa graMthase lagabhaga dosau zloka uThAkara ina padyoMse bhI do namUne isa prakAra haiM:- bhadrabAhusaMhitAke adhyAya naM0 41 aura 42 meM 1 SaSThizcaturvihIMnA vezmAni bhavanti paMca sacivasya / rakkhe gaye haiM / saMhitAmeM ina saba zlokoMkI svASTAMzayutA daiye tadardhato rAjamahiSINAm // 6 // nakala prAyaH jyoMkI tyoM pAI jAtI hai| sirpha (-bRhtsNhitaa|) dasa pA~ca zloka hI inameM aise najara Ate haiM sacivasya paMca veimAni catuhInA tu sssstthikaaH| jinameM kucha thor3AsA parivartana kiyA gayA hai| svASTAMzayutadairdhyANi mahiSINAM tadardhataH // 68 // (-bhadrabA0 sN0|) 1-bhaumajIvAruNAH pApAH eka eva kaviH zubhaH / 2 aizAnyAM devagRhaM mahAnasaM cApi kAryamAgneyyAm / zanaizcareNa jIvasya yogomeSabhavo yathA // 41-16 // nairRtyAM bhANDopaskaro'rtha dhAnyAni mArutyAm // 78 // 2-svAtriMzAMze'thavA mitre triMzAMze vA sthito yadi / ina padyoMmeM dUsare nambarakA padya jyoMkA tyoM tasya bhuktiH zubhA proktA bhadrabAhumaharSibhiH42-18 nakala kiyA gayA hai aura bRhatsaMhitAmeM naM0 118 3-evaM dehAdibhAvAnAM SaDvargagatibhiH phalam / para darja hai / pahale padyameM sirpha chaMdakA parivartana . hai, / zabda prAyaH vahIke vahI pAye jAte haiM / isa samyagvicArya matimAnpravadet mAgadhAdhipaH 42-dvi.17 parivartanase pahale caraNameM eka akSara baDha inameMse pahalA zloka jyoMkA tyoM hai aura vaha gayA hai-8 kI jagaha 9 akSara ho gaye haiN| yadi ukta pArAzarI horAke pUrvakhaMDa sambandhI 13 veM graMthakartAjI kisI mAmUlI chaMdovitse bhI adhyAyameM naM0 19 para darja hai / dUsare zlokameM salAha le lete to vaha kamase kama 'sacivasyA 'kAlavidbhirmanISibhiH ' ke sthAnameM 'bhadrake sthAnameM unheM 'maMtriNaH / kara denA jarUra bAhumaharSibhiH ' aura tIsare zlokameM ' kAlabatalA detA, jisase chaMdakA ukta doSa sahajahImeM vittamaH' kI jagaha mAgadhAdhipaH ' banAyA dUra ho jAtA / astu / gayA hai / dUsare zlokameM bhadrabAhuke nAmakA jo Uparake isa saMpUrNa paricayase-jyoMke tyoM 1 yaha zloka bRhatpArAzarIhorAke 37 veM adhyAyameM uThAkara rakkhe hue, sthAnAntara kiye hue, chUTe naM. 3 para darja hai| hue, chor3e hue aura parivartita kiye hue padyoMke 2 yaha zloka bR. pArAzarI horAke 46 veM, adhyA-. namUnoMse-sApha jAhira hai aura isameM koI saMdeha yakA 11 vA padya hai| For Personal & Private Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 530 "jainahitaiSI - parivartana hai usa prakArakA parivartana isa adhyAya ke aura bhI aneka zlokoM meM pAyA jAtA hai aura isa parivartana ke dvArA graMthakartAne hinduoMke isa horA-kathanako bhadrabAhukA banAnekI ceSTA kI hai / rahA tIsare zlokakA parivartana, vaha bar3A hI vilakSaNa hai / isake mUlameM likhA thA ki ' isa prakAra buddhimAn jyotiSI ( kAlavittamaH bhale prakAra vicAra karake phala kahe ' / parantu saMhitAke katIne, apane isa parivartana se, phala kahanekA vaha kAma mAgadhoMke rAjAke sapurda kara diyA hai ! aura isalie usakA yaha parivartana yahA~ bilakula asaMgata mAlUma hotA hai / yadi visargako haTAkara yahA~ ' mAgadhAdhipaH ' ke sthAnameM 'mAgadhAdhipa aisA sambodhana pada bhI mAna liyA jAya to bhI asambaddhatA dUra nahIM hotI kyoMki graMtha meM isase pahale ukta rAjAkA koI aisA prakaraNa yA prasaMga nahIM hai jisase isa padakA sambaMdha ho sake / / ( 4 ) hinduoMke yahA~ ' laghupArAzarI' nAma kA bhI eka graMtha hai aura isa graMthase bhI bahuta se zloka kucha parivartanake sAtha uThAkara bhadrabAhusaMhitA ke adhyAya naM0 41 meM rakkhe hue mAlUma hote haiM, jinameM se eka zloka udAharaNa ke taura para isa prakAra hai: " jinadevaM praNamyAdau sarvajJaM vibudhArcitam / lakSaNAni ca vakSye'haM bhadrabAhuryathAgamaM // 1 // isa padyameM, maMgalAcaraNake bAda, likhA hai kimaiM bhadrabAhu Agamake anusAra lakSaNoMkA kathana karatA huuN|' isa pratijJAvAkyase eka dama aisA mAlUma hotA hai ki mAno bhadrabAhu svayaM isa adhyAyakA praNayana kara rahe haiM aura ye saba zabda unhIMkI kalamase athavA unhIMke mukhase nikale hue haiM; paraMtu nIce ke ina do paryoke par3hanese, jo ukta padyake anantara diye haiM, kucha aura hI mAlUma hone lagatA hai / yathA:pUrvamAyuH parIkSeta pazcAlakSaNameva ca / AyurhInanRnArINAM lakSaNaiH kiM prayojanam // 2 // nArINAM vAmabhAge tu puruSasya ca dakSiNe / yatheoktaM lakSaNaM teSAM bhadrabAhuvaco yathA // 3 // padya naM0 3 meM 'bhadrabAhuvaco yathA' ye zabda Aye haiM, jinakA artha hotA hai ' bhadrabAhuke dazAyugme madhyagatastadayuk zubhakAriNAm // 41 // vacanAnusAra athavA jaisA ki bhadrabAhune kahA hai|' laghupArAzarI meM yaha zloka isa arthAt ye saba vacana khAsa bhadrabAhuke zabda diyA hai:nahIM haiM - unhoMne isa adhyAyakA praNayana nahIM kiyA balki unake vacanAnusAra ( yadi yaha satya ho ) kisI dUsare hI vyaktine isakI racanA kI hai / Age bhI isa adhyAyake zloka naM032, 131 aura 195 meM yahI ' bhadrabAhuva yogo dazAsvapi bhavetprAyassuyogakAriNoH / prakAra dazAsvapi bhavedyogaH prAyazo yogakAriNoH / dazAdvayI madhyagatastadayuk zubhakAriNAm // 18 // pAThaka donoM padyoM para dRSTi DAlakara dekheM, kitanA sugama parivartana hai ! do eka zabdoMko Age pIche karadene tathA kisI kisI zabdakA gayA hai / laghupArAzara ke dUsare padyoMkA bhI prAyaH yahI hAla hai / saMhitAmeM unakA bhI isI prakArakA parivartana pAyA jAtA hai / (5) bhadrabAhu saMhitA ke dUsare khaMDa meM 'lakSaNa' nAmakA eka adhyAya naM0 37 hai, jisameM pradhAnataH strIpuruSoMke aMgoM - upAMgoM Adi ke lakSaNoM ko dikhalAte hue unake zubhAzubha phalakA varNana kiyA hai / isa adhyAyakA pahalA padya isa prakAra hai 1 antake 20 padyoMmeM kucha thor3ese hAthI ghor3oMke paryAyavAcaka zabda rakha dene mAtra se parivartana ho bhI lakSaNa diye haiM / For Personal & Private Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ muRATIKAARAMITRATIOHORITMAITARIATRADA bhdrbaahu-sNhitaa| 531 co yathA, zabda pAye jAte haiM, jinase isa kozameM 'sAmudraka ' zabdake nIce kucha zloka pichale kathanakI aura bhI adhika puSTi hotI hai| kisI sAmudrakazAstrase uddhRta karake rakhe gaye. isake sivAya eka sthAnapara, zloka naM0 136 haiM, jinameMke do zloka isaprakAra haiM:meM, grAhyakanyA kaisI hotI hai, ityAdi prazna vAmabhAge tu nArINAM dakSiNe puruSasya ca / dekara agale zloka naM0 137 meM 'bhadrabAhu nirdiSTaM lakSaNaM teSAM samudreNa yathoditam // ruvAceti ' isa para bhadrabAhu bole, ina zabdoMke pUrvamAyuH parIkSeta pazcAllakSaNameva ca / sAtha usakA uttara diyA gayA hai| praznottara rUpake AyuhIna narANAM cet lakSaNaiH kiM prayojanam // ye donoM zloka pahale lekhameM uddhRta kiye jA ina zlokoMmeM pahalA zloka ukta tIsare padyase cuke haiM / inase bilakula spaSTa hojAtA hai ki bahuta kucha milatA julatA hai / mAlUma hotA hai yaha saba kathana bhale hI bhadrabAhuke vacanAnusAra ki saMhitAkA ukta paya isI zloka parase yA likhA gayA ho, parantu vaha khAsa bhadrabAhukA isake sadRza kisI dUsare zloka parase parivartita vacana nahIM hai aura na una logoMkA vacana hai kiyA gayA hai aura isa parivartanake kAraNa hI jinake praznapara bhadrabAhu uttararUpase bole the| vaha kucha dUSita aura asambaMdhita bana gayA hai / kyoMki yahA~ 'uvAca' aisI parokSa bhUtakI anyathA, isa zlokameM ukta prakArakA koI doSa kriyAkA prayoga pAyA jAtA hai / aisI hAlatameM nahIM hai| isakA 'teSAM pada bhI isase pahale zlokakahanA par3atA hai ki yaha saba racanA kisI tIsare ke uttarArdhameM Aye hue 'manuSyANAM ' padase hI vyaktikI kRti hai / parantu aisA honepara sambandha rakhatA hai / rahA dUsarA zloka, use pahale zlokameM diye hue ukta pratijJAvAkyase dekhanese mAlUma hotA hai ki vaha aura saMhitAkA virodha AtA hai aura isalie sAre kathana para Upara uddhata kiyA huA padya naM0 2 donoM jAlIpanekA saMdeha hojAtA hai| tIsare nambarake eka haiM / sirpha tIsare caraNameM kucha nAmamAtrakA padyako phirase jarA gaurake sAtha par3hane para mAlUma parivartana hai jisase koI arthabheda nahIM hotaa| hotA hai ki usameM 'bhadrabAhuvaco yathA' bahuta saMbhava hai ki saMhitAkA ukta paya bhI isa ke hote hue 'yathoktam ' pada vyartha par3A hai, dUsare zlokaparase parivartita kiyA gayA ho| usakA 'teSAM' zabda khaTakatA hai aura cUMki parantu ise chor3akara yahA~ eka bAta aura noTa 'yathokta 'pada 'lakSaNaM' padakA vizeSaNa hai, kI jAtI hai aura vaha yaha hai ki isa adhyAyameM isalie isa padyameM koI kriyApada nahIM hai aura eka sthAna para, 'nAradasya vaco yathA' yaha na pichale tathA agale donoM padyoMkI kriyAoMse pada dekara nAradake vacanAnusAra bhI kathana kara-. usakA koI sambaMdha pAyA jAtA hai / aisI hAla- neko sUcita kiyA hai / yathAHtameM, isa padyakA artha hotA hai- 'striyoMke vAma lalATe yasya jAyeta rekhaatrysmaagmH| bhAgameM aura puruSake dakSiNabhAgameM unakA yathokta SaSThivarSAyuruddiSTaM nAradasya vaco yathA // 130 // lakSaNa bhadrabAhuke vacanAnusAra / ' isa arthase yaha isase mAlUma hotA hai ki isa adhyAyakA padya yahA~ bilakula asambaddha mAlUma hotA hai aura kisI dUsare padyaparase parivartita karake banAye 1 vaha uttarArdha isa prakAra hai:- lakSaNaM tu manujAnekA khayAla utpanna karatA hai| zabdakalpadruma- SyANAM ekaikena vadAmyaham / For Personal & Private Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 1 kucha kathana kisI aise graMthase bhI uThAkara rakkhA - gayA hai jo hinduoMke nArada muni yA nAradAcArya se sambaMdha rakhatA hai / 'nAradasya vaco yathA' aura ' bhadrabAhuvaco yathA ' ye donoM pada eka hI vajanake haiM | Azcarya nahIM ki isa adhyAya meM jahA~ ' bhadrabAhuvaco yathA ' isa padakA prayoga pAyA jAtA hai vaha ' nAradasya vaco yathA ' isa padako badala kara hI banAyA gayA ho aura Upara ke padyameM 'nAradasya' ke sthAna meM 'bhadrabAhu ' kA parivartana karanA raha gayA ho / parantu kucha bhI ho Uparake isa saMpUrNa kathanase isa viSaya meM koI saMdeha nahIM rahatA ki isa adhyAyakA yaha saba kathana, jo 220 payoMmeM hai, eka yA aneka sAmudraka zAstroM- lakSaNagraMthoM - athavA tadviSayaka adhyAyoMse uThAkara rakkhA gayA hai aura kadApi bhadrabAhuzruta valIkA vacana nahIM hai / jainahitaiSI - ( 6 ) bhadrabAhusaMhitA ke pahale khaMDameM dasa adhyAya haiM, jinake nAma haiM 1 caturvarNanityakriyA, 2 kSatriyanityakarma, 3 kSatriyadharma, 4 kRtisaMgraha, 5 sImA nirNaya, 6 iMDapAruSya, 7 stainyakarma, 8 strIsaMgrahaNa, 9 dAyabhAga aura 10 prAyazcitta / ina saba adhyAyoM kI adhikAMza racanA prAyaH manu Adi smRtiyoM ke AdhAra para huI hai, jinake saiMkar3oM yA to jyoMke tyoM aura yA kucha parivartanake sAtha jagaha jagaha para ina adhyAyoMmeM pAye jAte haiM / manuke 18 vyavahAroM - vivAdapadoM kA bhI adhyAya naM0 3 se 1 taka kathana kiyA gayA hai / parantu yaha saba kathana pUrA aura silasilevAra nahIM hai / isake bIca meM kRtisaMgraha nAmakA cauthA adhyAya apanI kucha nirAlI hI chaTA dikhalA rahA hai - usakA majamUna hI dUsarA hai - aura usameM kaI vivAdoMke kathanakA - darzana taka bhI nahIM karAyA gayA / ina adhyA-yoM para yadi vistAra ke sAtha vicAra kiyA jAya to eka khAsA alaga lekha bana jAya; parantu yahA~ isakI jarUrata na samajhakara sirpha udAharaNake taurapara kucha payoMke namUne dikhalAye jAte haiM:ka-jyoMke tyoM padya / traividyebhyastrayIM vidyAM daMDanItiM ca zAzvatIm / AnvIkSikIM cAtmavidyAM vArtAraMbhAMca lokataH 2-134 taiH sArdhaM cintayennityaM sAmAnyaM saMdhivigraham / sthAnaM samudayaM guptiM labdhaprazamanAni ca // 145 // ye donoM padya manusmRtike sAtaveM adhyAyake haiM jahA~ ve kramazaH naM0 43 aura 56 para darja haiM / vA~ nopagacchetpramatto'pi striyamArtavadarzane / samAnazayane caiva na zayIta tayA saha // 4-42 // yaha padya manusmRtike cauthe adhyAyakA 40 hai 1 kanyaiva kanyAM yA kuryAttasyAH syAdvizato damaH / zulkaM ca dviguNaM dadyAcchiphAzcaivApnuyAddaza // 8-14 // yaha padya manusmRtike AThaveM adhyAyameM naM0 369 para darja hai| kha -- parivartita padya / manusmRtike sAtaveM adhyAyameM rAjadharmakA varNana karate hue, rAjAke kAma se utpanna honevAle dasa vyasanoMke jo nAma diye haiM ve isa prakAra haiM: mRgayAkSo divAsvapnaH parivAdaH striyomadaH / taiyitrika vRthAyyA ca kAmajo dazako gaNaH // 47 // bhadrabAhu saMhitA meM isa pathake sthAna meM nimna likhita Der3ha padya diyA hai:parivAdo divAsvapnaH mRgayAkSo vRthATanam / tauryatrikaM striyo madyamasatyaM stainyameva ca // 2-138 // ime dazaguNAH proktAH kAmajAH budhaninditAH / donoM padyoMke mIlAnase jAhira hai ki bhadrabAhusaMhitAkA yaha Der3ha padya manusmRtike ukta padya naM0 47 parase, usake zabdoM ko Age pIche For Personal & Private Use Only -
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ SHABARTIMLAIMLIMATIBIOTALED ___ bhdrbaahu-sNhitaa| Timfimum 533 karake banAyA gayA hai| sirpha 'asatya' aura banAyA gayA hai / isa parivartanase 'putra apane hI 'stainya ' ye do vyasana isameM jyAdaha bar3hAye samAna hakadAra hai ' kI jagaha ' AtmA nizcayase gaye haiM, jinakI vajahase kAmaja vyasanoM yA putrarUpa hokara utpanna hotA hai' yaha artha ho gayA hai| guNoMkI saMkhyA dasake sthAnameM bAraha ho gaI hai| kRtvA yajJopavItaM tu pRSThataH kaMThalambitam / paraMtu vaise bhadrabAhusaMhitAmeM bhI yaha saMkhyA viNsUtre tu gRhI kuryAdvAmakarNe vratAnvitaH // 1-18 // dasa hI likhI hai, jisase virodha AtA hai| yaha padya vahI hai jise viTrala nArAyaNa kRta saMbhava hai ki graMthakartAne 'tauryatrika' ko eka / Ahnika ' meM 'aMgirAH / RSikA vacana likhA guNa yA eka cIja samajhA ho / parantu vAstavameM hai| sirpha 'samAhitaH / ke sthAnameM yahA~para aisA nahIM hai| gAnA, bajAnA aura nAcanA ye 'vratAnvitaH' kA parivartana kiyA gayA hai| tInoM cIjeM alaga alaga haiM aura alaga alaga manasmatike AThaveM adhyAyameM, lokavyavahAgaNa kahe jAte haiM, jaisA ki ukta padameM lage rake lie kucha saMjJAoMkA varNana karate hue, hue 'trika ' zabdase bhI jAhira hai| likhA hai ki jharokheke bhItara saryakI kiraNoM ke nAdharmazcarito loke sadyaH phalati gauriva / praviSTa honepara jo sUkSma rajaHkaNa dikhalAI zanairAvartamAnastu karturmUlAni kRntati // 4-172 // dete haiM usako trasareNu kahate haiM / ATha trasareNu . (-mnusmRtiH|) oMkI eka lIkha, tIna lIkhoMkA eka rAjasarSapa, nAdharmastvarito loke sadyaH phalati gauriva / tIna rAjasarSapoMkA eka gaurasarSapa aura chaha zanairAvartamAnastu karturmUlAni kRntati // 4-85 // gaurasarSapoMkA eka madhyama yava (jau ) hotA. - (-bhadrabAhu sa0) hai| yathAH -- ye donoM padya prAyaH eka haiM / bhadrabAhusaMhi jAlAntaragate bhAnau yatsUkSma dRzyate rajaH / tAke padyameM jo kucha thor3AsA parivartana hai vaha prathamaM tatpramANAnAM trasareNuM pracakSate // 132 // samIcIna mAlUma nahIM hotA / usakA 'mizraM' trasareNavo'Tau vijJeyA likA parimANataH / pada bahuta khaTakatA hai aura vaha yahA~ para kucha tA rAjasarSapastisraste trayo gaurasarSapAH // 133 // bhI artha nahIM rakhatA / yadi use kisI taraha sarSapAH SaT yavo madhyaH..................) para 'sadyaH' kA paryAyavAcaka zabda 'zIghra' bhadrabAhasaMhitAke kartAne manusmRtike isa mAna liyA jAya to aisI hAlatameM 'stvarito' kathanameM trasareNuse paramANukA abhiprAya samajhakara ke sthAnameM 'zcarito' bhI mAnanA par3egA aura tathA rAjasarSapa aura gaurasarSapake bhedoMko ur3Ataba padya bharameM sirpha eka zabdakA hI anA- kara jo kathana kiyA hai vaha isa prakAra hai:vazyaka parivartana raha jaaygaa| + yasya bhAgo punarnasyAtparamANuH sa ucyate / AtmA vai jAyate putraH putreNa duhitA smaa| te'au likSA trayastacca sarSapaste yavo hi SaT // 3-252 // tasyAmAtmani tiSThantyAM kathamanyo dhana haret // 9-26 // - + isase pahale zlokameM trasareNvAdike bhedase hI mAnadAyabhAga prakaraNakA yaha paya vahI hai jo , saMjJAoMke kathanakI pratijJA kI gaI hai jisase mAlUma manusmRtike 9 veM adhyAyameM naM0 130 para darja hotA hai ki graMthakartAne trasareNuko paramANu samajhA hai| hai| sirpha usake 'yathaivAtmA tathA putraH' ke yathAH saMsArakhyavahArArtha mAnasaMjJA prakathyate / hemasthAnameM 'AtmA vai jAyate putraH' yaha vAkya ratnAdivastUnAM trasareNvAdibhedataH // 251 // For Personal & Private Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 alumammmmHDAMAMTARA jainhitaissii| Shrimammintinu m my __ arthAt-jisakA vibhAga na ho sake usako (ka) pahale khaMDake 'prAyAzcatta ' nAmaka 'paramANu kahate haiM / ATha paramANuoMkI eka lIkha, 10 veM adhyAyameM, eka sthAna para, ye tIna tIna lIkhoMkA eka sarSapa ( sarasoMkA dAnA ) aura padya diye haiM:chaha sarSapoMkA eka jo hotA hai / saMhitA- paNa dasa bArasa NiyamA pagNArasa hoi tahaya divasehiM / kA yaha saba kathana jainadRSTise bilakula girA khattiya baMbhAvissA suddAya kameNa sujhaMti // 37 // huA hI nahIM balki nitAnta, asatya mAlUma kSatriyAsUtakaM paMca viprANAM daza ucyte| hotA hai| isa kathanake anusAra eka jau, asaM- vaizyAnAM dvAdazAhena mAsArdheSvitare jane // 38 // khyAta athavA anaMta paramANuoMkI jagaha, sirpha yatiH kSaNena zuddhaH syAtpaMca rAtreNa pArthivaH / 144 paramANuoMkA puMja ThaharatA hai, jaba ki brAhmaNo dazarAtreNa mAsArdhenetaro janaH // 39 // manusmRtikA kartA use 432 trasareNuoMke ina tInoM padyoMmeMse koI bhI padya 'uktaM ca' barAbara batalAtA hai| eka trasareNumeM bahutase Adi rUpase kisI dUsare vyaktikA pragaTa nahIM paramANuoMkA samUha hotA hai / paramANuko jaina- kiyA gayA aura na dUsarA padya pahale prAkRta zAstroMmeM iMdiyagocara nahIM mAnA; aisI hAlata padyakI chAyA hai / to bhI pahale padyameM jisa bAtahote hue laukika vyavahArameM paramANuke paimAnekA kA varNana diyA hai vahI varNana dUsare padyameM bhI prayoga bhI samucita pratIta nahIM hotA / ina saba kiyA gayA hai / donoM padyoMmeM kSatriya, brAhmaNa, bAtoMse mAlUma hotA hai ki graMthakartAne saMjJAoMkI vaizya aura zUdroMkI sUtakazuddhikI maryAdA yaha kathana manasmRti yA usake sadRza kisI kramazaH pA~ca, dasa, bAraha aura paMdraha dinakI dUsare graMthase liyA to jarUra hai; parantu vaha usake batalAI hai / rahA tIsarA padya, usameM kSatriyoM Azayako ThIka taurase samajha nahIM sakA aura aura brAhmaNoMkI zuddhikA to kathana vahI hai jo usane paramANukA lakSaNa sAthameM lagAkara jo isa Uparake donoM padyoMmeM diyA hai aura isalie yaha kathanako jainakI raMgata denI cAhI hai usase yaha kathana tIsarI bAra AgayA hai, bAkI rahI vaizyoM kathana ulaTA jainake viruddha hogayA hai aura aura zUdroMkI zuddhikI maryAdA, vaha isameM isase graMthakartAkI sApha mUrkhatA TapakatI hai / satya 15 dinakI batalAI hai, jisase vaizyoMkI hai 'malkA prasAda bhI bhayaMkara hotA hai|' zaddhikA kathana pahale donoM padyoMke kathanase (7) isa saMhitAmeM aneka kathana aise pAye viruddha par3atA hai| kyoMki unameM 12 dinakI jAte haiM jinheM graMthakartAne vinA kisI nUtana maryAdA likhI hai / isake sivAya graMthameM ina tInoM AvazyakatAke ekase adhika vAra varNana kiyA padyoMkA graMthake pahale pichale padyoMke sAtha kucha hai aura jinake isa varNanase na sirpha graMthakartAkI sambaMdha ThIka nahIM baiThatA aura ye tInoM hI mUDhatA athavA himAkata hI jAhira hotI hai balki padya yahA~ 'uThAU cUlhA' jaise mAlUma par3ate haiM / sAtha hI yaha bAta aura spaSTa ho jAtI hai ki yaha (kha ) dUsare khaMDameM 'tithi ' nAmakA 28 pUrA graMtha kisI eka vyaktikI svataMtra racanA vA~ adhyAya hai, jisameM kula teraha padya haiN| inameMna hokara prAyaH bhinna bhinna vyaktiyoMke prakara- se chaha padya naM0 4, 5, 7, 8, 9, 10 bilaNoMkA eka beDhaMgA saMgraha mAtra hai| aise kathanoMke kula ve hI haiM jo isase pahale 'muhUrta' nAmake kucha namUne isa prakAra haiM: : 27 veM adhyAyameM kramazaH naM0 9, 10, 15, For Personal & Private Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ TAMAmmmmmmmm bhdrbaahu-sNhitaa| 535 18, 19, 20 para darja haiM / yahA~ para unheM vA~ adhyAya hai, jisameM svamakA bhI varNana diyA vyartha hI dubArA rakkhA gayA hai| hai| ina donoM adhyAyoMmeM svapnaviSayaka jo (ga) dUsare khaMDameM virodha ' nAmakA eka kucha kathana kiyA gayA hai usameMse bahutasA 43 vA~, adhyAya bhI hai jisameM kula 63 zloka kathana eka dUsarese milatA julatA hai aura ekake haiM / ina zlokoM meM zurUke sADhe teIsa zloka-naM0 hote dUsarA bilakula vyartha aura phijUla mAlUma 2 se naM0 25 ke pUrvArdha taka-bilakala jyoMke hotA hai / namUneke taurapara yahA~ donoM adhyAtyoM ve hI haiM jo pahale isI khaMDake grahayaddha' yoMse sirpha do do zloka uddhRta kiye jAte haiM:nAmake 24veM adhyAyake+zurUmeM Acuke haiM aura 1-madhurerciviMzetsvapne divA vA yasya vezmani / unhIM nambaroMpara darja haiN| samajhameM nahIM AtA tasyArthanAzaM niyataM mRtovApyabhinirdizet // 45 // ki jaba donoM adhyAyoMkA viSaya bhinna bhinna thA -adhyAya 26 / / to phira kyoM eka adhyAyake itane adhika zlokoM- madhuchatraM vizetsvapne divA vA yasya vezmani / ko dUsare adhyAyameM phijala nakala kiyA gyaa| arthanAzo bhavettasya maraNaM vA vinirdizet // 133 // saMbhava hai ki ina donoM viSayoMmeM graMthakartA -adhyAya 30 / ko paraspara koI bheda hI mAlUma na huA ho / use 2-mUtraM vA kurute svapne purISaM vA salohitam / isa 'virodha ' nAmake adhyAyakorakhanekI jarU- pratibudhyettathA yazca labhate so'rthanAzanam // 52 // rata isa vajahase par3I ho ki usake nAmakI -a0 26 / . sUcanA usa viSayasUcImeM kI gaI hai jo isa purISa lohitaM svapne matraM vA kurute tathA / khaMDake pahale adhyAyameM lagI huI hai aura jo tadA jAgarti yo maryo dravyaM tasya vinazyati // 121 // pahalA adhyAya agale 23-24 adhyAyoMke sAtha -a0 30 / kisI dUsare vyaktikA banAyA huA hai, jaisA ki inase sApha jAhira hai ki graMthakartAne ina pahale lekhameM sUcita kiyA jA cukA hai aura donoM adhyAyoMkA svapnaviSayaka kathana bhinna isalie graMthakartAne isa adhyAyameM kucha zlokoMko bhinna sthAnoMse uThAkara rakkhA hai aura usameM 'grahayuddha' prakaraNase aura bAkIko eka yA itanI yogyatA nahIM thI ki vaha usa kathanako aneka tAjika graMthoMse uThAkara rakha diyA ho chA~Takara alaga kara detA jo eka bAra pahale aura isa tarahapara isa adhyAyakI pUrti kI ho| AcukA hai / isI taraha para isa graMthameM 'utpAta' parantu kucha bhI ho, isameM sandeha nahIM ki graMtha- nAmakA eka adhyAya naM0 14 hai, jisameM kevala kartAne apane isa kRtyadvArA sarva sAdhAraNa para utpAtakA hI varNana hai aura dUsarA 'RSiputrikA' apanI khAsI mUrkhatA aura himAkatakA ijahAra nAmakA cauthA adhyAya, tIsare khaMDameM, hai jisameM kiyA hai| utpAtakA pradhAna prakaraNa hai / ina donoM adhyA(gha) isa graMthameM 'svapna' nAmakA eka yoMkA bahutasA utpAtaviSayaka kathana bhI eka adhyAya naM0. 26 hai, jisameM kevala svapnakA hI dUsarese milatA julatA hai / inake bhI do do namUne varNana hai aura dUsarA 'nimitta ' nAmakA 30 . isa prakAra haiM: 1-nartanaM jalanaM hAsyaM ulkAlApau nimIlanaM / + isa 24 veM adhyAyameM kula 43 zloka haiN| devA yatra prakurvanti tatra vidyAnmahadbhayam // 14-102 // For Personal & Private Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ ILALATHALALIBAIL jainahitaiSI ITTERTYNTHATANT devo NacaMti jahiM pasijjati tahaya rovtii| vidiggatazcordhvagato'dhogato dIpa eva ca / jai dhUmaMti calaMti ya hasaMti vA vivihruuvehiN| kadAcidbhavati prAyo jJeyo rAjan zubho'zubhaH3-8-18 loyassaditi mAriM dubbhikkhaM tahaya roya pIDaM vA 4-78 ye cAroM padya kramazaH 1 divyendrasaMpadA, 2 AraNyA grAmamAyAnti vanaM gacchaMti nAgarAH / 2 vyaMjana, 3 cihna aura 4 dIpa nAmake cAra udati cAtha jalpaMti tadAraNyAya kalpate // 14-6 // alaga alaga adhyAyoMke padya haiM / inameM 'nRpa' AraNayAmiga pakkhI, gAme Nayaramma dIsade jattha / aura 'rAjan / zabdoMdvArA kisI rAjAko hohadi NAyaraviNAso paracakkAdo na saMdeho // 4-56 // sambodhana karake kathana kiyA gayA hai; parantu ___ isase spaSTa mAlUma hotA hai ki ina adhyAyoM pahale yaha batalAyA jA cukA hai ki isa saMpUrNa kA yaha utpAta viSayaka kathana bhI bhinna bhinna minna graMthameM kahIM bhI kisI rAjAkA koI prakaraNa yA sthAnoMse uThAkara rakkhA gayA hai aura cUMki ina prasaMga nahIM hai aura na kisI rAjAke prazna para isa donoM adhyAyoMmeM bahutasA kathana eka dUsareke graMthakI racanA kIgaI hai, jisako sambodhana karake viruddha bhI pAyA jAtA hai, jisakA digdarzana ye saba vAkya kahe jAte / isalie ye cAroM paya agale lekhameM karAyA jAyagA, isalie ye donoM isa graMthameM bilakula asambaddha tathA anamela mAlUma adhyAya kisI eka vyaktike banAye hue bhI nahIM hA hote haiM aura sAtha hI isa bAtako sUcita karate graMthakartAne unheM jahA~ tahA~se uThAkara binA haiM ki graMthakartAne ina cAroM pAhIko nahIM soce samajhe yahA~ jor3a diyA hai| balki saMbhavataH ukta cAroM adhyAyoMko kisI (8) yadyapi isase pahale lekhameM aura isa aise dUsare graMtha yA graMthoMse uThAkara yahA~ rakkhA hai lekhameM bhI Upara, prasaMgAnusAra, asambaddha katha. jahA~ ukta graMtha yA graMthoMke kartAoMne unheM noMkA bahuta kucha ullekha kiyA jA cukA hai to apane apane prakaraNAnusAra diyA hogA / mAlUma bhI yahA~ para kucha thor3ese asambaddha kathanoMko aura hotA hai ki saMhitAke kartAke dhyAnameM hI ye dikhalAyA jAtA hai, jisase pAThakoM para graMthakA beDhaM- sambodhana pada nahIM Aye / athavA yoM kahanA gApana aura bhI adhikatAke sAtha spaSTa ho jAyaH- cAhie ki usameM inake sambaMdhavizeSako samajha(ka) gaNezAdimunIn sarvAn namaMti zirasA sdaa| nekI yogyatA hI nahIM thI / isa lie usane nirvANakSetrapUjAdIn bhuMjatIndrAzca bho nRpa // 36-51 // unheM jyoMkA tyoM nakala kara diyA hai| trasareNvAdikaM cAnyattilakAlakasaMbhavaM / ityevaM vyaMjanAnAM ca lakSaNaM tattvato nRpa // 38-19 // (kha ) isa graMthake tIsare khaMDameM 'navagrahamanuSyeSu bhavecihaM chatratoraNacAmaraM / stuti ' nAmakA sabase pahalA adhyAya hai / siMhAsanAdimatsyAntaM rAjyacihnaM bhavenRpa // 39-6 // antimavaktavyameM bhI isa adhyAyakA nAma 'grahastuti ' hI likhA hai; parantu isa sAre . 1 saMskRtachAyAH-"devA nRtyaMti yadi prasvedyaMti tathA ca rudanti ( vadanti ) / yadi dhUmaMti calaMti ca " adhyAyakA pATha kara jAne para, jisameM kula 15 hasaMti vA vividharUpaiH // lokasya dadati mArI durbhikSaM padya haiM, grahoMkI stutikA isameM kahIM bhI kucha tathA rogapIDAM vA // 78 // patA nahIM hai| isakA pahalA padya maMgalAcaraNa __2 saMskRtachAyAH aura pratijJAkA hai, jisameM grahazAnti pravaAraNyakamRgapakSI grAme nagare ca dRzyate yatra / kSyAmi ' isa vAkyake dvArA grahoMkI stuti nahIM bhaviSyati nagaravinAzaH paracakrAt na saMdehaH // 56 // balki zAntike kathanakI pratijJA kI gaI hai| For Personal & Private Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ ILIBHIBHIBIHABAROBAILER bhdrbaahu-sNhitaa| infinimimuTITHAIRATIme 537 dUsare padyameM grahoM (khecaroM) ko 'jainendra' usakI vipadAyeM nAza ho jAtI haiM aura use sukha batalAyA hai aura unake pUjanakI preraNA kI hai| milatA hai| isake bAda eka padyameM grahoMkI dhUpake, isake bAda cAra padyoMmeM tIrthakaroM aura grahoMke dUsaremeM grahoMkI samidhike aura tIsaremeM sapta nAmoMkA mizraNa hai / ye cAroM padya saMskRta sAhi- dhAnyoMke nAma diye haiM aura antima padyameM yaha tyakI dRSTise bar3e hI vilakSaNa mAlUma hote haiN| batalAyA hai ki kaise yajJake samAna koI zatru inase kisI yatheSTa AzayakA nikAlanA bar3e nahIM hai| adhyAyake isa saMpUrNa paricayase pATaka buddhimAnakA kAma hai * / sAtaveM padyameM khecaroM bhale prakAra samajha sakate haiM ki ina saba kathasahita jineMdroMke pUjanakI preraNA hai / AThaveM noMkA prakRta viSaya ( grahastuti ) se kahA~ taka padyameM grahoMke nAma diye haiM aura unheM 'jina' sambandha hai aura ApasameM bhI ye saba kathana kitane bhagavAnakI pUjA karanevAle batalAyA hai / isake eka dUsarese sambaMdhita aura sugaThita mAlUma hote bAdake do padyoMmeM likhA hai ki " jo koI haiM ! Azcarya hai ki aise asambaddha kathanoMko bhI jineMdrake sanmukha grahoMko prasanna karaneke lie bhadrabAhu zrutakevalIkA vacana batalAyA jAtA hai / 'namaskArazata' ko bhaktipUrvaka 105 bAra japatA (ga ) tIsare khaMDoM 'zAsti' nAmake pA~caveM hai ( usase kyA hotA hai? yaha kucha nahIM bata- adhyAyakA prAraMbha karatehue sabase pahale nimra lilAyA ) / pA~caveM zrutakevalI bhadrabAhune yaha saba khita zloka diyA hai:kathana kiyA hai / vidyAnuvAdapUrvakI grahazAMtividhi kI gii| " yathAH grahastutiH pratiSThA ca muulmNtrrssiputrike| zAsticake kriyAdIpe phalazAntI dazottare // 1 // jinAnAmagrato yohi grahANAM tuSTihetave / namaskArazataM bhaktyA japedaSTottaraM zataM // 6 // yaha zloka vahI hai jo, uttara khaMDake dasa bhadrabAhuruvAceti paMcamaH zrutakevalI / adhyAyoMkI sUcI pragaTa karatA huA, Antima vidyAnuvAdapUrvasya grahazAMtividhiH kRtaH // 10 // vaktavyameM naM0 5 para pAyA jAtA hai aura jisa 11 veM padyameM yaha batalAyA hai ki jo koI kA pichale lekhameM ullekha hocukA hai| yahA~ para nitya prAtaHkAla uThakara vighnoMkI zAMtike lie yaha zloka bilakula asambaddha mAlUma hotA hai par3he (kyA par3he ! yaha kucha sUcita nahIM kiyA) aura graMthakartAkI unmattadazAko sUcita karatA __ hai| sAtha hI isase yaha bhI pAyA jAtA hai ki * ukta cAroM padya isa prakAra haiM, jinakA artha 'antima vaktavya ' antimakhaMDake antameM nahIM pAThakoMko kisI saMskRta jAnanevAlese mAlUma karanA banA balki vaha kula yA usakA kucha bhAga pahacAhie:"padmaprabhasya mArtaDazcaMdrazcaMdraprabhasya c| vAsupUjyasya lese gar3hA jAcukA thA / tabahI usake ukta bhaputro badhepyaSTajinezvarAH // 3 // vimalAnantadharmANaH vAkyakA yahA~ itane pahalese avatAra hosakA hai| zAMtikuMthurnamistathA / vardhamAnajineMdrasya pAdapadme budhaM isa zlokake Age prAkRtake 11 padyoMmeM saMskRtanyaset // 4 // vRSabhAjitasupArzvazvAbhinaMdanazItalau / chAyAsahita isa adhyAyakA jo kucha varNana kiyA sumatiH saMbhavaH svAmIzreyAMsazca vRhaspateH // 5 // suvidheH / kathitaH zukraH suvratasya zanaizcaraH / neminAtho bhavedrAho: hai vaha pahale padyako chor3akara jisameM maMgalAcaraNa ketuH zrImallipArzvayoH // 6 // " aura pratijJA hai, kisI yakSakI pUjAse uThAkara For Personal & Private Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ HARTIALAALHAR jainahiteSI rakkhA gayA hai aura usakI 'jayamAla ' mAlUma kucha gadya dekara 'idaM prAyazcittaprakaraNamAra hotA hai|* ___ bhyate ' isa vAkyake bAda, ye tIna padya diye haiM; (gha) tIsare khaMDake 9 veM adhyAyameM grahacA- aura inake Age baratanoMkI zuddhi AdikA rakA varNana karate hue 'zanaizcaracAra ' ke sambaMdhameM kathana hai:jo padya diyA hai vaha isa prakAra hai:-- yathAzuddhi vrattaM dhRtvopAsakAcArasUcitam / zanaizcaraM cAramidaM ca bhUmipo yo vetti vidvAnibhRto bhogopabhoganiyamaM digdezaniyatiM tathA // 1 // yathAvat / sapUjanIyo bhuvi labdhakIrtiH sadA sahAyeva hi anarthadaMDaviratiM tathA nityaM vrataM kamAt / ahaMdAdInamaskRtya caraNaM gahamedhinAm // 2 // divyacakSuH // 43 // kathitaM muninAthena zrutvA tacchAvayedamUn / isa padyameM zanaizcaracArakA kucha bhI varNana n| pAyAdyatikulaM natvA punardarzanamastviti // 3 // dekara sirpha usa vidvAn rAjAkI prazaMsA kI gii| jo zanaizcaracArake 'isa kathana ' ko jAnatA hai| ina tInoM padyoMkA adhyAyake pahale pichale parantu isase yaha mAlUma na huA ki zanaizcara- kathanase prAyaH kucha bhI sambaMdha nahIM haiN| tIsare cArakA vaha kathana kaunasA hai jisakA yahA~ 'idaM' padyakA uttarArdha bhI zeSa padyoMke sAtha asaMgata (isa ) zabdase grahaNa kiyA gayA hai| kyoMki jAna par3atA hai / isalie ye padya yahA~para asaMbaddha adhyAya bharameM isa padyase pahale yA pIche isa mAlUma hote haiM / inameM likhA hai ki-' upAsaviSayakA koI bhI dUsarA padya nahIM hai jisase isa kAcArameM kahe hue bhogopabhogaparimANa vratako 'idaM / zabdakA sambaMdha ho ske| isalie yaha digvirati, dezavirati tathA anarthadaMDavirati nAmake padya yahA~para bilakula asambaddha aura anarthaka vratoMko aura taise hI anya nityavratoMko kramazaH mAlUma hotA hai| graMthakartAne ise dUsare khaMDake yathAzakti dhAraNa karake aura ahaMtAdikako'zanaizcara-cAra ' nAmake 16 veM adhyAyase uThA- namaskAra karake muninAthane gRhasthoMke cAritrakA kara rakkhA hai jahA~para yaha ukta adhyAyake antameM varNana kiyA hai / usako sunakara unheM sunAve, darja hai / isI taraha para grahAcArasambandhI adhyA- rakSA kare, yatikulako namaskAra karake phiradarzana yoMke prAyaH antima padya haiM aura vahIMse uThAkara hove, isa prakAra / ' isa kathanakI anya bAtoMko yahA~ rakkhe gaye haiN| nahIM mAlUma graMthakartAne aisA chor3akara, muninAthane upAsakAcArameM kahe hue karake apanI mUrkhatA pragaTa karaneke sivAya aura zrAvakoMke vratoMko dhAraNa kiyA, aura vaha bhI kaunasA lAbha nikAlA hai| pUrA nahIM, yathAzakti ! taba kahIM gRhasthoMke ca(Ga) pahale khaMDameM 'prAyazcitta ' nAmakA strikA varNana kiyA, yaha bAta bahata khaTakatI hai dasavA~ adhyAya hai / isa adhyAyake zurUmeM, pahale aura kucha banatI huI mAlUma na hokara asamaMjasa * maMgalAcaraNake bAdakA padya nimna prakAra hai aura ra pratIta hotI hai| jainasiddhAntakI dRSTise munIbhantameM 'ghattA' ke bAda 'mai Nimmala hou...' ", svaroMko zrAvakoMke vratoMke dhAraNa karanekI koI ityAdi eka padya diyA hai:-"cAraNAvAsa kailAsa jarUrata nahIM hai / ve apane mahAvratoMko pAlana sailAsio, kiNnnriivennuviinnaajhunniitosio| sAmavaNNo karate hue gRhasthoMko unake dharmakA saba kucha sauNNo pasaNNo muho, Ai devANa devAhi pammo upadeza desakate haiM / nahIM mAlUma graMthakartAne kahA~ muho // 3 // " kahA~ke padoMko ApasameM jor3akara yahA~para yaha For Personal & Private Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ TITTTTTTTHANIm bhdrbaahu-sNhitaa| bhdrbaahu-sNhitaa| asamaMjasatA utpanna kI hai| parantu ise chor3ie para, apane antima vaktavyameM, yaha AjJA car3hA aura eka nayA dRzya dekhie / vaha yaha hai ki, dI hai ki, ' yaha saMhitA (bhaTTArakI gaddIpara baiThaisa adhyAyameM aneka sthAnoMpara kIDI, bIDA, nevAle ) AcAryake sivAya aura kisIko bhI na tAmbUla bIDA, khaTIka, camAra, mocI, Dohara, dI jAya / mithyAdRSTi aura mUDhAtmAko denese kolI kaMTI. jimana khAtI sonArA lopa ho jAyagA / Ageke loga pakSapAtI hoNge| chIpI, telI, nAI, DoMva, varuDa aura maniyAra yaha saMhitA samyakdRSTi mahAsUri (bhaTTAraka ) ityAdi bahutase aise zabdoMkA prayoga pAyA jAtA ke hI yogya hai, dUsareke yogya nahIM hai / ' yathAHhai jinakA hindI Adi dUsarI bhASAoMke sAtha saMhiteyaM tu kasyApi na deyA sUribhirvinA // 15 // sambaMdha hai / saMskRta graMthameM saMskRta vAkyoMke sAtha mithyAvine ca mUDhAya dattA dharme vilupati / isa prakArake zabdoMkA prayoga bahuta hI khaTakatA pakSapAtayutAzcAgre bhaviSyati janAH khalu // 16 // hai aura inakI vajahase yaha sArA. adhyAya bar3A eSA mahAmaMtrayutA suprabhAvA ca saMhitA / hI vilakSaNa aura beDhaMgA mAlUma hotA hai / namU- samyagdRzo mahAsUreogyeyaM nAparasya ca // 17 // neke taurapara aise kucha vAkya nIce uddhRta kiye- pAThakagaNa ! dekhA, kaisI vilakSaNaAjJA hai ! jAte haiM: dharmake lopa ho jAnekA kaisA adbhuta siddhAnta hai ! 1-" cADAlakalAkacamAramocIDoharayogikolAMka- kaisI anokhI bhaviSyavANI kI gaI hai ! aura dInAM gRhe jimana itara samAcAraM karoti tasya prAya- kisa prakArase graMthakartAne apane mithyAtva, maDhatA zcitta...mokalAbhiSekAH viMzati...bIDA 100 / " 1. , aura pakSapAta para paradA DAlaneke lie dUsaroMko . mithyAdRSTi, mUDha aura pakSapAtI ThaharAyAhaiM !! 2-" aSTAdazaprakArajAtimadhye sAlimAlItalIta sAmpradAyika moha aura bezaramIkI bhI hada ho vIsUtradhAra-khAtIsonAra-ThaTherAkuMbhakAraparothaTachIpInAI gaI !!! parantu kucha bhI ho, isa AjJAkA itanA DovavuruDagaNImanI-yAracitrakAra ityAdayaHprakArA eteSAM pariNAma jarUra nikalA hai ki samAjameM isa saMhigRhe bhuMkte samAcAraM karoti tasya prAyazcittaM upavAsA tAkA adhika pracAra nahIM ho skaa| aura yaha ekabhaktAni 3 .........tAmbUla bIDA 400 / / acchA hI huA / aba jo loga isa saMhitAkA mAlUma hotA hai ki graMthakartAne yaha saba kathana pracAra karanA cAhate haiM, samajhanA cAhie ki, ve kisI aise hI khicar3I graMthase uThAkara rakkhA hai graMthakartAke ukta samasta kUTa, jAla aura ayuktA aura use isako zuddha saMskRtakA rUpa denA nahIM caraNake poSaka tathA anumodaka hI nahIM bAlka aayaa| isase pAThaka graMthakartAkI saMskRtasambaMdhinI bhadrabAhuzrutakevalIkI yogyatA aura unake pavitra yogyatAkA bhI bahuta kucha anubhava kara sakate haiN| nAmako baTTA lagAnevAle haiM / agale lekhameM, viruddha isa taraha para yaha graMtha idhara udharake prakaraNoMkA kathanoMkA ullekha karate hue, yaha bhI dikhalAyA eka beDhaMgA saMgraha hai| graMthakartA yaha saba saMgraha jAyagA ki graMthakartAne isa saMhitAke dvArA apane kara to gayA, parantu mAlUma hotA hai ki bAdako kisI kutsita Azayako pUrA karaneke lie kisI ghaTanAse use isa bAtakA bhaya z2arUra logoMko mArgabhraSTa (gumarAha ) aura zraddhAnabhraSTa huA hai ki kahIM merI yaha saba pola sarvasAdhAraNa karanekA kaisA nIca prayatna kiyA hai| para khula na jaay| aura isalie usane isa graMtha 15-11-16 / For Personal & Private Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ @ @ athavA @@@ 0000000000000000000000000000 hindI-jainasAhityakA itihAsa / 9 jaina lekhakoM aura kaviyoM dvArA hindI sAhityakI sevA / (mllpuvpillpipittpllppppppppppppddipllm sabhApati mahAzaya aura sabhyavRnda ! ___ isa asahiSNutA yA anudAratAne dezakI bhAratavarSako apanI dhArmika sahiSNutAkA bauddhika aura rASTrIya unnAtake mArgameM khUba hI abhimAna hai| isa puNyabhUmimeM Astika, nAstika, kA~Te bichAye / isase hamArI mAnasika pragatiko vaidika, avaidika, IzvaravAdI, anIzvaravAdI Adi lakavA mAra gayA aura hamAre sAhityakI bAr3ha sabhI parasparaviruddha vicAra rakhanevAle eka dUsareko aneka choTI bar3I sImAoMke bhItara avaruddha kaSTa diye vinA phalate-phUlate aura vRddhi pAte ho gaI / isakI kRpAse hI hamArA bahutasA rahe haiM / hajAroM varSoM taka yahA~ yaha hAla rahA sAhitya par3A par3A sar3a gala gayA aura bahutasA hai ki eka hI kuTumbameM vaidika, jaina, aura bauddha naSTa kara diyA gayA / yadyapi aba bhI hamako dharma eka sAtha zAntipUrvaka pAle jAte rahe haiN| isa balAke paMjese chuTTI nahIM milI hai-nyUnAmatavibhinnatA yA vicArabhinnatAke kAraNa yahA~ke dhika rUpameM usakA vyakta avyakta prabhAva hamAre loga kisIse dveSa yA vaira nahIM karate the, balki hRdayoM para aba bhI banA huA hai; to bhI sauAdarakI dRSTise dekhate the| bhAgyavaza hama naye jJAnake prakAzameM A par3e haiM yahI kAraNa hai jo yahA~ cArvAka-darzanake praNetA - jisase hamArI A~kheM bahuta kucha khula gaI haiM / / hama dhIre dhIre apane purAne mArgapara Ane lage 'maharSi ke mahattvasUcaka padase satkRta kiye haiM, vicArabhinnatAkA Adara karane lage hai gaye haiM aura vedavirodhI bhagavAn RSabhadeva tathA aura apane parAye sabhI dharmoko udAra dRSTise buddhadeva 'avatAra' mAne gaye haiN| dekhane lage haiN| para hamArI yaha abhimAnayogya paramatasahi- Aja hindIsAhityasammelanake isa pleTaSNutA pichale samayameM na rahI aura jabase yaha kama phArma para mujhe jo 'jaina lekhakoM aura kaviyoM hone lagI, tabhIse zAyada bhAratakA adhaHpatana dvArA hindI sAhityakI sevA' para yaha nibandha honA zurU ho gyaa| loga matabhinnatAke kAraNa par3hanekI AjJA dI gaI hai so merI samajhameM eka dUsarese ghRNA karane lage aura vaha ghRNA isI prakAzakA hI pariNAma hai| mujhe AzA hai ki itanI bar3ha gaI ki dhIre dhIre yahA~ paramatasahiSNutA hamArI yaha udAratA dina para dina bar3hatI jAyagI aura vicAraudAryakI hatyA hI ho gaI / 'hastinA aura kamase kama hamArI sAhityasambandhI saMsthAoMse pIDyamAno'pi na gacchejjainamandiram' jaise vAkya to dhArmika pakSapAta sarvathA hI haTa jaaygaa| usI samaya gar3he gaye aura dhArmika dveSake bIja bo prasaMgavaza ye thor3ese zabda kahakara aba maiM diye gye| 'apane viSayakI ora a * saptama hindIsAhityasammelana, jabalapurameM par3he jAneke lie janahitaiSI-sampAdaka dvArA likhita / dasaroMke vicAro For Personal & Private Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ CAMARHEEMARATHHALEBRILLIABLETIHAR hindI-jainasAhityakA itihaas| mimminimunitlimiminimit 541 1 jainasAhityakA mhttv| dikhAyA jAyagA, prAkRtake apabhraMzase milatA hindIkA jaina sAhitya bahata vizAla hai aura julatA hai / yaha saMbhava hai ki prAcIna hindIkI bahuta mahattvakA hai / bhASAvijJAnakI dRSTise usameM zarIraracanAmeM anya bhASAoMkA bhI thor3A bahuta kucha aisI vizaSatAyeM haiM jo jainetara sAhityameM hAtha rahA ho, para usakI mUla jananI to apanahIM haiN| bhraMza hI hai| aisA jAna par3atA hai ki prAkRtakA 1 hindIkI utpatti aura kramavikAsake iti- jaba apabhraMza honA AraMbha huA, aura phira hAsameM isase bahuta bar3I sahAyatA milegii| usameM bhI vizeSa parivartana hone lagA, taba hindIkI utpatti jisa prAkRta yA mAgadhIse mAnI usakA eka rUpa gujarAtIke sA~cemeM Dhalane lagA jAtI hai, usakA sabase adhika paricaya jaina aura eka hindIke sA~cemeM / yahI kAraNa hai jo vidvAnoMko rahA hai / abhItaka prAkRta yA mAga- hama 16 vIM zatAbdIse jitane hI pahalekI hindI dhIkA jitanA sAhitya upalabdha huA hai, usakA aura gujarAtI dekhate haiM, donoMmeM utanI hI adhikAMza jainoMkA hI likhA huA hai / yadi yaha adhika sadRzatA dikhalAI detI hai| yahA~ taka kahA jAya ki prAkRta aura mAgadhI zurUse aba- ki 13 vI 14 vIM zatAbdIkI hindI aura taka jainoMkI hI sampatti rahI hai, to kucha gujarAtImeM ekatAkA bhrama hone lagatA hai / atyukti na hogii| prAkRtake bAda aura hindI- udayavanta munike 'gautama-rAsA'ko jo vi0 saMvat gujarAtI bananeke pahale jo eka apabhraMza bhASA 1412 meM banA hai vicArapUrvaka dekhA jAya, raha cukI hai usa para bhI jainoMkA vizeSa adhi- to mAlUma ho ki usakI bhASAkI gujarAtIke kAra rahA hai / isa bhASAke abhI abhI kaI grantha sAtha jitanI sadRzatA hai, hindIke sAtha usase upalabdha hue haiM, aura ve saba jaina vidvAnoMke kucha kama nahIM hai * / gujarAtI aura hindIkI yaha banAye hue haiM / prAkRta aura apabhraMzake isa adhika sadRzatA kahIM kahIM aura bhI spaSTatAse dikhalAI detI paricayake kAraNa, jaina vidvAnoMne jo hindI hai / kalyANadevamunike 'devarAja vaccharAja cauracanA kI hai usameM prAkRta aura apabhraMzakI prakRti paI,' nAmake graMthase-jo saM0 1643 meM banA hai suspaSTa jhalakatI hai| yahA~ taka ki 19 vIM aura aura jisakI bhASA gajarAtImizrita hindI 20 vIM zatAbdIke jainagranthoMkI hindImeM bhI hai-hamane kucha padya Age uddhRta kiye haiM, auroMkI apekSA prAkRta aura apabhraMza zabdoMkA jinameM bahuta kama zabda aise haiM jinheM prAcIna prayoga adhika pAyA jAtA hai / aisI dazAmeM spaSTa hindI jAnanevAlA yA prAcIna gujarAtI samajhahai ki hindIkI utpatti aura kramavikAzakA nevAlA na samajha sakatA ho / gujarAtake pustajJAna prApta karaneke lie hindIkA jainasAhitya kAlayoMmeM aise bIsoM rAse mileMge, jo gujarAtIbahuta upayogI hogaa| kI apekSA, hindIke nikaTasambandhI haiM; para hai ve gujarAtI hI samajhe jAte haiM / mAla kavikA 2 gujarAtI sAhityake vidvAnoMkA khayAla hai ki gujarAtI bhASAkA jo prAcInarUpa hai, vaha . / 'puraMdara-kumara-caupaI' nAmakA jo grantha hai, apabhraMza prAkRta hai| hamArI samajhameM prAcIna * gautamarAsAke padyoMke kucha namUne Ageke pRSThoMmeM hindIkA AdisvarUpa bhI, jaisA ki Age diye gaye haiN| For Personal & Private Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 542 mmmmmm jainahitaiSI use logoMne abhItaka gujarAtI hI samajha rakkhA grantha 'rAjasthAna' likhanemeM jinase bar3I bhArI thA;para aba supaNDita muni jinavijayajIne usako sahAyatA milI thI, ve jJAnacandrajI yati eka acchI taraha par3ha karake mujhako likhA hai ki vaha jaina sAdhu hI the / kavivara banArasIdAsajIkA nissandeha hindI grantha hai| garaja yaha ki hindI Atmacarita apane samayakI aneka aitihAsika aura gujarAtI eka hI prAkRtase apabhraMza hokara bAtoMse bharA huA hai / musalamAnI rAjyakI aMdhAbanI haiM; isa kAraNa unake prAraMbhake-eka do dhuMdhIkA usameM jItA jAgatA citra hai / isa taraha zatAbdiyoMke-rUpa milate-julate hue haiM / hindI itihAsakI dRSTise bhI hindIkA jainasAhitya mahabhASAkA itihAsa vinA ina milate-julate tvakI vastu hai| rUpoMkA adhyayana kiye nahIM likhA jA sakatA, abhI taka hindI sAhityakI jo khoja isa kAraNa isake lie hindIkA jainasAhitya huI hai usameM padyagranthoMkI hI pradhAnatA hai / gadya khAsa taurase par3hA jAnA cAhie / isa kAryameM grantha bahuta hI thor3e haiN| parantu jainasAhityameM yaha bahuta upayogI siddha hogaa| gadya grantha bhI bahutase upalabdha haiM / Age grantha3 jisa taraha saMskRta aura prAkRtake jaina- kartAoMkI sUcIse mAlUma hogA ki unnIsavIM sAhityane bhAratake itihAsakI racanAmeM bahuta zatAbdIke bane hue pacAsoM gadyagrantha jainasAhibar3I sahAyatA dI hai, usI taraha hindIkA tyameM haiM / aThArahavIM zatAbdIke bhI pA~ca sAta jainasAhitya bhI apane samayake itihAsa para gadyagrantha haiM / satrahavIM zatAbdImeM paM0 bahuta kucha prakAza DAlegA / jaina vidvAnoMkA hemarAjajIne paMcAstikAya aura pravacanasArakI itihAsakI ora sadAse hI Adhika dhyAna rahA vacanikAyeM likhI haiM / samayasArakI pAMDe hai| pratyeka jaina lekhaka apanI racanAke antameM rAyamallajIkRta bAlAvabodhaTIkA inase bhI apane samayake rAjAoMkA tathA guruparamparAkA pahalekI banI huI hai| Azcarya nahIM jo vaha kacha na kucha ullekha avazya karatA hai| yahA~ taka solahavIM zatAbdI yA usase bhI pahalekI gadyaki jina logoMne granthoMkI nakaleM karAI haiM, aura racanA ho| parvata dharmArthIkI banAI huI 'samAdhidAna kiyA hai unakA bhI kucha na kucha itihAsa taMtra' nAmaka granthakI eka vacanikA hai jo una granthoMke antameM likhA rahatA hai| jaina lekha- solahavIM zatAbdIke bAdakI nahIM mAlUma hotii| koMmeM vizeSa karake zvetAmbaroMmeM paurANika cari- garaja yaha ki jainasAhityameM gadyagrantha bahuta troMke sivAya aitihAsika puruSoMke caritra likha- haiM, isalie gadyakI bhASAkA vikAsakrama samajhanekI bhI paddhati rahI hai / khoja karanese bhoja- neke lie bhI yaha sAhitya bahuta upayogI hai| prabandha, kumArapAla-caritra, Adike samAna aura bhI 2 jainasAhityake aprakaTa aneka granthoMke milanekI saMbhAvanA hai| mUtA neNasIkI khyAta' jaise aitihAsika grantha bhI jainoMke rahaneke kAraNa / dvArA likhe gaye haiM jo bahutasI bAtoMmeM apanI 1 jyoM hI dezameM chApakA pracAra huA, tyoM sAnI nahIM rakhate / zvetAmbara yatiyoMke pustakA. hI jainasamAjako bhaya huA ki kahIM hamAre layoMmeM itihAsakI bahuta sAmagrI hai aura vaha grantha bhI na chapane lageM / loga sAvadhAna ho gaye hindI yA mAravAr3ImeM hI hai| karnala TADako apanA aura jIjAnase isa bAtakI koziza karane lage For Personal & Private Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ ANILAINTAIMIMLAIMUMBAI BIRHAAHALIP hindI-jainasAhityakA itihAsa amin10miltinititimminine 543 ki jainagrantha chapane na pAveM / idhara kucha logoM. mbara sampradAyakI pradhAna bhASA hindI hai, aura para nayA prakAza par3A aura unhoMne jainagranthoMke zvetAmbara sampradAyakI gujarAtI / zvetAmbaroMkI chapAneke lie prayatna karanA zurU kiyA / lagA- bastI yadyapi rAjapUtAnA, yuktaprAnta aura paMjAbameM tAra 20 varSa taka donoM daloMmeM anavarata yuddha bhI kama nahIM hai; parantu ukta prAntoMmeM zikSAprApta calA aura abhI varSa hI do varSa hue haiM, jaba jainoMkI kamIse aura gujarAtameM zikSita jainoMkI isakI kucha kucha zAnti huI hai| phira bhI jaina- adhikatAse inakI dhArmika carcAmeM gujarAtI samAjameM aise manuSyoMkI kamI aba bhI nahIM hai bhASAkA prAdhAnya ho rahA hai / zvetAmbara samprajinheM pakkA vizvAsa hai ki grantha chapAnevAle nara- dAyake sAdhuoMmeM bhI gujarAtI jAnanevAloMkI hI kameM jAyeMge aura vahA~ unheM asahya yAtanAyeM saha- saMkhyA adhika hai, isalie unake dvArA bhI sarbatra nI par3eMgI ! aura samAjoMmeM bhI thor3A thor3A gujarAtIkI hI tUtI bolatI hai| aisI dazAmeM yadi chApekA virodha zurU zurUmeM huA thA, para hindIkA zvetAmbarasAhitya par3A rahe, usakI jainasamAja sarIkhA virodha zAyada hI kahIM huA koI dU~Dha khoja na kare, to kyA Azcarya hai / ho / isane isa viSayameM sabako nIcA dikhalA jahA~ taka hama jAnate haiM, zvetAmbara sampradAyake diyaa|abhii tIna hI cAra varSa hue haiM jaba 'jaina- bahuta hI kama logoMko yaha mAlUma hai ki hindImeM ratnamAlA' aura 'jainapatAkA' nAmake mAsika patra bhI zvetAmbara sAhitya hai / isa taraha hindIchApekA virodha karaneke lie hI nikalate the bhASAbhASI zvetAmbaroMkI upekSA, anabhijJatA aura grantha chapAnevAloMko pAnI pI pakira kosate aura gujarAtIkI pradhAnatAke kAraNa bhI hindIke the| aisI dazAmeM jaba ki svayaM jainoMko hI jainasAhityakA eka bar3A bhAga aprakaTa ho hindIkA jainasAhitya sugamatAse milanekA rahA hai| upAya nahIM thA, taba sarvasAdhAraNake nikaTa to jainasamAjake vidvAnoMkI aruci yA upekSAvaha prakaTa hI kaise ho sakatA thA ! dRSTi bhI hindI jainasAhityake aprakaTa rahanemeM 2 eka to jainasamAja itanA anudAra hai ki kAraNa hai| ucca zreNIkI aMgarejI zikSA pAye vaha apane grantha dUsaroMke hAthameM denese svayaM hica- hae logoMkI to isa ora ruci hI nahIM hai| katA hai aura phira jainadharmake prati sarvasAdhAraNa- unheM to isa bAtakA vizvAsa hI nahIM hai ki ke bhAva bhI kucha acche nahIM haiN| nAstika veda- hindImeM bhI unake socane aura vicAranekI koI virodhI Adi samajhakara ve jainasAhityake prati cIja mila sakatI hai| abhI taka zAyada eka aruci yA virakti bhI rakhate haiM / zAyada unheM bhI hindIke jainagranthako yaha saubhAgya prApta nahIM yaha bhI mAlUma nahIM hai ki hindImeM jainadharmakA sAhitya bhI hai aura vaha kucha mahattva rakhatA hai| 3 huA hai ki usakA sampAdana yA saMzodhana kisI " aisI dazAmeM yadi jainasAhitya aprakaTa rahA jaina grejyueTane kiyA ho| zeSa rahe saMskRtajJa sajjana, aura loga usase anabhijJa rahe, to kucha Azcarya so unakI dRSTimeM becArI hindIkI-bhAkhAkI-aunahIM hai| kAta hI kyA hai ? ve apanI saMskRtakI dhunameM hI ___3 hindIkA jainasAhitya do bhAgoMmeM vibhakta masta rahate haiM / hindI likhanA bhI unameMse bahuta hai eka digambara aura dUsarA zvetAmbara / diga- kama sajjana jAnate haiN| For Personal & Private Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 jainahitaiSI - 3 khojakI jarUrata / jaisA ki hama pahale kaha cuke haiM zvetAmbaroMkA hindI sAhitya abhItaka prakAzita hI nahIM huA hai / para hameM vizvAsa hai ki zvetAmbara sampradAyakA bhI bahutasA sAhitya talAza karanese mila sakatA hai / abhI thor3e hI dina pahale hamane jodhapura ke prasiddha itihAsajJa muMzI devIprasAdajIko patra likhakara hindIke jaina sAhitya ke viSayameM kucha pUchatAcha kI thI / usake uttara meM unhoMne likhA thA ki "osavAloM ke bahutase grantha yahA~ DhU~r3hanese mila sakate haiM / maiMne unakI kavitA saMgraha kI hai | Apa chApeM, to maiM granthAkArameM taiyAra karA kara bhejU~ / hara eka kavikI kucha kucha jIvanI bhI hai / " 1 rAjapUtAnA aura mAlaveke yatiyoM ke pustakAlayoM meM hindI ke prAcInagranthoMke milanekI AzA hai / abhI hamane indaura ke yativarya zrIyuta mANikacandajIke sevAmeM eka patra isa viSaya meM likhA thA ki unhoMne apanI ' jagarUpa jati lAyabrerI ' ke 100 se adhika jaina granthoMkI sUcI taiyAra karake bheja dI jinameM unake kathanAnusAra hindI yA hindI mizrita gujarAtI grantha hI adhika haiM aura unameM se jina cAra granthoMke dekhanekI hamane icchA prakaTa kI, unheM bhI bheja diyA / isa taraha aura aura yatiyoMke pustakAlayoM meM bhI saikar3oM grantha hoMge / 2 pATaNa, jaisalamera, IDara, jayapura Adike prAcIna pustakabhaNDAroMmeM hindI granthoMkA anveSaNa khAsa taura se honA cAhie / abhItaka ina bhaNDAroMkA anveSaNa saMskRta ke paNDitoMne hI kiyA hai, jinakI dRSTimeM bhASAkA koI mahattva nahIM hai / yaha bhI saMbhava hai ki ukta bhaNDAroMke prAcIna hindI grantha prAkRta samajha liye gaye hoM / abhI muni mahodaya jinavijayajIko pATaNake bhaNDArameM mAlakavike 'bhojaprabandha' aura 'purandarakumara-ca upaI' nAmake do hindI grantha mile haiM / 3 isa nibandhameM Age hamane jina granthoMkA ullekha kiyA hai, unakA bahuta bar3A bhAga Agare aura jayapura ke AsapAsakA banA huA hai / bundelakhaMDa Adi prAntoMmeM bhI bahutase hindI jainagraMtha milanekI saMbhAvanA hai| jayapura meM koI dosau tIna sau varSoMse aisA prabandha hai ki yahA~ grantha likhA likhAkara dUra dUrake loga le jAte haiM athavA likhakara ma~gavA lete haiM / yahI kAraNa hai jo sAre digambara sampradAya meM yahIMke aura yahA~ se nikaTa sambandha rakhanevAle Agareke bane hue hI hindI - granthoMkA phailAva ho gayA hai / anyatra jo grantha bane hoMge, ve pracArakI ukta suvidhA na honeke kAraNa vahIM par3e rahe hoMge / yaha saca hai ki Agare aura jayapura meM vidvAnoM kA samUha adhika rahA hai, itanA aura sthAnoM meM nahIM rahA hai, to bhI yaha nahIM kahA jA sakatA ki anyatra vidvAn the hI nahIM aura unhoMne graMtharacanA sarvathA kI hI nahIM / ataH anyatra khoja honI cAhie / 4 jahA~ jahA~ digambara sampradAya ke bhaTTArakoMkI gaddiyA~ haiM vahA~ vahA~ke sarasvatImandiroM meM bhI aneka hindI ke granthoMke prApta honekI AzA hai / hamArA anumAna hai ki bhaTTArakoMke banAye hue hindIgrantha bahuta hone cAhie, parantu hamAre isa nibandhameM Apa dekheMge ki cAra hI chaha bhaTTArakoMke granthoMkA ullekha hai / jayapura meM teraha paMthakA bahuta jora rahA hai, isI kAraNa usake pratipakSI bhaTTArakoMke granthoMkA vahA~se adhika pracAra nahIM ho sakA hai / bhaTTArakoMkA sAhitya unhIM ke bhaMDAroMmeM par3A hogA / 5 dakSiNa aura gujarAta meM bhI khoja karanese hindI grantha mileMge / gujarAtI aura marAThI meM diga For Personal & Private Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ TWILLAILATIMIRALARIAATAHARARIAAIIRATRAITALD hindI-jainasAhityakA itihaas| 545 mbarI sAhitya prAyaH bilkula nahIM hai, isa kAraNa karanese nibandha bahuta bar3ha gayA hai aura isa ina prAntoMke digambariyoMkA kAma hindIgranthoMse kAraNa mujhe bhaya hai ki isake par3haneke lie samaya hI calatA rahA hai| ataeva yahA~ke bhaNDAroMmeM milegA yA nahIM; to bhI yaha nizcaya hai ki bhI hindaki digambara grantha mileNge| do tIna varSa merA parizrama vyartha na jAyagA / hindIke sevaka pahale hamane bArsI (zolApura ) se do aise hindI isase kucha na kucha lAbha avazya uThAya~ge / grantha ma~gAkara dekhe the, jo isa ora kahIM bhI 5 upalabdha jainasAhityake nahIM milate haiN| viSayameM vicAra / 4 apUrNa khoj| 1 upalabdha jainasAhitya do bhAgoMmeM vibhakta merA yaha nibandha pUrI khojase taiyAra nahIM ho sakatA hai-zvetAmbara aura digambara / ho sakA hai / jayapurameM bAbA dulIcandajIkA zvetAmbara sampradAyake sAhityameM kathAgrantha hI hastalikhita bhASAgranthoMkA eka acchA pustakA- adhika haiM, tAttvika yA saiddhAntika grantha prAyaHlaya hai, usakI sUcIse, bAbU jJAnacandrajI nahIMke barAbara haiM, para digambara sAhityameM lAhauravAloMkI granthanAmamAlAse, chape hue jitane kathAgrantha yA caritragrantha haiM lagabhaga granthoMse, pUjya paM0 pannAlAlajI dvArA banIhuI utane hI tAttvika aura saiddhAntika grantha haiM / gojayapurake kucha bhaNDAroMkI sUcIse aura bambaIke mmaTasAra, rAjavArtika, sarvArthasiddhi, AtmakhyAti, terahapaMthI mandirake pustakAlayake granthoMse maiMne bhagavatI ArAdhanA, pravacanasAra, samayasAra, paMcAyaha nibandha taiyAra kiyA hai| jina lekhakoMkA stikAya jaise mahatvapUrNa granthoMkI vacanikAyeM samayAdi nahIM milA hai, unako prAyaH chor3a digambarasAhityameM maujUda haiN| kisI kisI granthake diyA hai / yadi lekhakake sAmane sabake saba grantha to do do cAra cAra gadyapadyAnuvAda milate haiN| hote, to vaha isa nibandhako aura bhI acchI devAgama. parIkSAmakha, nyAyadIpikA, AptamImAMsA tarahase likha sktaa| Adi nyAyake granthoM takake hindI anuvAda kara lekhakako vizvAsa hai ki khoja karanese DAle gaye haiN| aisA kahanA cAhie ki digambarihindIke prAcIna jainagrantha bahuta milegI aura yoMke saMskRta aura prAkRta sAhityameM jina jina unase yaha nizcaya karane meM sahAyatA mileMge ki viSayoMke grantha milate haiM, prAyaH una sabhI viSahindIkA likhanA kabase zurU huaa| yoM para hindImeM kucha na kucha likhA jA cukA hai| 'jaina lekhakoM aura kaviyoM dvArA hindI sAhi- hindaki lie yaha bar3e gauravakI bAta hai| yadi lyakI sevA' yaha viSaya aisA hai ki isameM san koI cAhe to vaha kevala hindI bhASAke dvArA saMvat na diyA jAtA to bhI kAma cala sakatA digambara jainadharmakA jJAtA ho sakatA hai / isakA thA; parantu jaba nibandha likhanA zurU kiyA phala bhI spaSTa ho rahA hai / zvetAmbara sampradAyameM jo gayA, taba yaha socA gayA ki isake sAtha sAtha loga saMskRta aura prAkRta nahIM jAnate haiM, unameM yadi lekhakoMkA itihAsa bhI de diyA jAya, to dhArmika jJAnakA prAyaH abhAva dekhA jAtA hai-prAyaH eka aura kAma ho jAyagA aura samaya bhI adhika loga munimahArAjoMke hI bharose rahate haiM; para na lgegaa| ataH isameM kaviyoMkA thor3A thor3A digambara sampradAyameM yaha bAta nahIM hai| yahA~ jainaparicaya bhI zAmila kara diyA gayA hai / aisA dharmakI jAnakArI rakhanevAle jagaha jagaha maujUda For Personal & Private Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 546 jainahitaiSI - haiM, gommaTasAra AdikI gaMbhIra carcA karanevAle saikar3oM aise bhAI haiM, jo saMskRtakA akSara bhI nahIM jAnate haiN| gA~va gA~vameM zAstrasabhAyeM hotI haiM aura loga bhASA granthoMkA svAdhyAya karate hue najara Ate haiM / 2 hindIke jainagranthoMkA pracAra kevala hindIbhASAbhASI prAntoMmeM hI nahIM hai; gujarAta aura dakSi meM bhI hai / dakSiNa aura gujarAtake jainoMke dvArA hindI ke kaI bar3e bar3e grantha chapakara bhI prakAzita hu haiN| sudUra karnATaka takameM - jahA~ hindI bahuta kama samajhI jAtI hai - bahutase hindI grantha jAte haiM aura par3he jAte haiM / eka tarahase hindI diga mbara sampradAyakI sarvasAmAnya bhASA bana gaI hai / Apako yaha sunakara Azcarya hogA ki 'jaina mitra' Adi hindI patroMke eka cauthAIse bhI adhika grAhaka gujarAta aura dakSiNa meM haiN| isa taraha digambara sampradAya ke hindI sAhityake dvArA hindI bhASAkA dUsare prAntoMmeM bhI pracAra ho rahA hai| 3 jainadharmakA eka sampradAya aura hai jise 'sthAnakavAsI' yA 'DhU~r3hiyA' kahate haiM / hama samajhate the ki isa sampradAyakA bhI hindI sAhitya hogA / kyoMki isa sampradAyake anuyAyI 4-5 lAkha samajhe jAte haiM aura ve rAjapUtAnA tathA paMjAba meM adhika haiM, parantu talAza karanese mAlUma huA ki isa sampradAyameM hindIke grantha prAyaH nahIM barAbara haiM / sthAnakavAsI sampradAyake sAdhu zrIyuta AtmArAmajI upAdhyAyase isa viSameM pUchatAcha kI gaI to mAlUma huA ki sthAnakavAsiyoMmeM paM0 harajasarAyajI Adi do tIna hI kavi hue haiM jinake cAra pA~ca grantha milate haiM aura thor3I bahuta pustakeM abhI abhI likhI gaI haiN| isa sampradAya para bhI gujarAtI bhASAkA Adhipatya ho rahA hai| saMbhava hai ki khoja karane se isa sampradAya ke bhI daza pA~ca hindI grantha aura mila jAveM / 4 zvetAmbarI aura digambarI sAhitya meM eka ullekha yogya bAta yaha najara AtI hai ki sAre zvetAmbara sAhitya meM do cAra hI grantha aise hoMge jinake kartA gRhastha yA zrAvaka hoM, isake viruddha digambara sAhityameM daza pA~ca hI hindI grantha aise milate haiM jinake karttA bhaTTAraka yA sAdhu hoM / prAyaH sArA hI digambara sAhitya gRhasthoM yA zrAvakoMkA racA huA hai / digambara sampradAya meM sAdhu- saMghakA abhAva koI 400-500 varSoMse ho rahA hai / yadi isa sampradAya ke anuyAyI zvetAmbaroMke samAna kevala sAdhuoMkA hI mu~ha tAkate rahate, to Aja isa sampradAyakI durgati ho jAtI / isa sampradAya ke gRhasthoMne hI guruoM kA bhAra apane kandhoMpara le liyA aura apane dharmako bacA liyA / inhoMne gata do sau tIna sau varSoMmeM hindI sAhityako apanI racanAoMse bhara diyA / 5 ina donoM sampradAyoM ke sAhityameM eka bheda aura bhI hai| zvetAmbara sAhitya meM anuvAdita grantha bahuta hI kama haiM, prAyaH svataMtra hI adhika haiM, aura digambara sAhityameM svataMtra grantha bahuta kama haiM, anuvAdita hI adhika haiM / isakA kAraNa yaha mAlUma hotA hai ki paramparAgata saMskAra ke anusAra gRhastha yA zrAvaka apaneko grantharacanAkA anAdhikArI samajhatA hai / use bhaya rahatA hai ki kahIM mujhase kucha anyathA na kahA jAya / isa lie digambara sAhitya kI racanA karanevAle gRhastha lekhaka aura kaviyoMko svataMtra grantha racane kA sAhasa bahuta hI kama huA hai - sabane pUrvaracita saMskRta granthoMke hI anuvAda kiye haiM / kaI anuvAdaka itane acche vidvAna hue haiM ki yadi ve cAhate, to unake lie do do cAra cAra svataMtra granthoMkI racanA karanA koI bar3I bAta nahIM thI / para For Personal & Private Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ HELLBHABILIBAB I TAHARIHARMILLIABILIBRARY SEX hindI-janasAhityakA itihaas| REminentrmulimmintiminfinity HTTER 547 unhoMne aisA nahIM kiyaa| jaba hama paM0 jaya- haiM ki eka caubIsI pUjApATha banA DAlA hai| candrajIke anuvAda kiye hue granthoMkI sUcImeM majA yaha hai ki ina saba racanAoMmeM vizeSatA 'bhaktAmaracaritra' kA nAma dekhate haiM, taba inakI kucha nhiiN| sabameM eka hI bAta / eka dUsarekA 'prAcIna-zraddhA' para Azcarya hotA hai| saMskRta - anukaraNa / inakA banAnA bhI cUranake laTakoMse meM bhaTTArakoMke banAye hue aise pacAsoM grantha haiM jo . jyAdA kaThina nahIM hai / jisake jImeM racanAkI dRSTise kaur3I kAmake nahIM haiM, to bhI " AtA hai vahI eka pUjA banA DAlatA hai| unake hindI anuvAda ho gaye haiM aura anuvAda nuvAda Apako yaha sunakara Azcarya hogA ki saMskRta aura karanevAloMmeM bahutase aise haiM jo yadi cAhate to prAkatameM pajApAThake grantha bahuta hI kama upalabdha mUlase bhI kaI guNI acchI racanA kara sakate haiM. aura jo haiM ve ucca zreNIke haiM / para hindIthe-ve svayaM hI mUlase acchI saMskRta likhanekI vAloMne isake lie malagranthoMkA sahArA lenekI yogyatA rakhate the| jarUrata nahIM samajhI / basa, isI eka viSayake 6 hindIke jainasAhityako hama cAra bhAgoMmeM granthoMkI hindI-jainakaviyoMne sabase Adhika vibhakta karate haiM, eka bhAgameM to tAttvika grantha svataMtra racanA kI hai ! pichale dinoMmeM jainasamprahaiM, dUsare meM purANa caritra kathAda haiM, tIsaremeM pUjA dAyameM pUjA pratiSThAoMko jo vizeSa pradhAnatA dI pATha haiM aura cauthemeM padabhajana vinatI Adi haiN| gaI hai, usIkA yaha pariNAma hai / isa samayakI inameMse pahale tIna prakArake granthoMkA parimANa dRSTise jainoMkA sabase bar3A kAma pUjA-pratiSThA lagabhaga barAbara barAbara hogA / pahale do viSaya karanA-karAnA hai| pada-bhajana-stavanAdi sambandhI aise haiM ki una para cAhe jitanA likhA jA cauthe prakArake sAhitya pahale tIna prakArakAsAhityoM sakatA hai, para yaha bAta logoMkI samajhameM kama jitanA to nahIM hai, to bhI kama nahIM hai| pariAyagI ki pUjApAThake grantha bhI ukta donoM zrama karanese kaI hajAra jainapadoMkA saMgraha ho viSayoMke hI barAbara haiN| sacamaca hI isa viSayameM sakatA hai| bhUdhara, dyAnata, daulata, bhAgacanda, jainoMne 'ati' kara DAlI hai| hamane apane isa banArasI Adike pada acche samajhe jAte haiN| nibandhameM jo jude jude kaviyoMke grantha bata- inakA pracAra bhI khUba hai / isa sAhityase aura lAye haiM, unameM pUjApAThake grantha prAyaH chor3a diye pUjAsAhityase jainadharmameM 'bhaktirasa ' kI bahuta haiM aura jina kaviyoMne kevala pUjApAThoMkI hI puSTi huI hai| kisI kisI kavine to isa rasake racanA kI hai, unakA to hamane ullekha bhI nahIM pravAhameM bahakara mAno isa bAtako bhulA hI diyA kiyA hai / eka hI eka prakArake pUjA pATha daza hai ki 'jainadharma Izvarake kartApaneko svIkAra daza bIsa bIsa kaviyoMne banAnekI kRpA kI hai| nahIM karatA, ataH usameM bhaktikI sImA bahuta hI caubIsI pUjApATha to kamase kama 20-25 maryAdita hai / ' isa viSayameM jAna par3atA hai jainakaviyoMke banAye hue hoNge| inakA tA~tA abataka dharma para vaiSNavadharmake bhaktimArgakA hI bahuta kucha bhI lagA jA rahA hai| logoMko aba bhI saMtoSa nahIM prabhAva par3A hai / kahIM kahIM yaha prabhAva bahuta hI hai| kevalArI (sivanI) ke eka sajjanane abhI spaSTa ho gayA hai / eka kavi kahatA hai-" nAtha hAla hI eka pUjApATha racakara prakAzita kiyA hai| mohi jaise bane taise tAro; morI karanI kachu na kucAmanake paM . jinezvaradAsajIne bhI sunate vicaaro|" 'karanI' ko hI Izvara mAnanevAle For Personal & Private Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 548 KHALIBOORTILITAMITRAILE jainhitaissii| jainhitaissii| jaina kavike ina vacanoMma dekhie Izvarake kartR- rAdike nirUpaNa karanevAle grantha unhoMne bhAvakA kitanA gaharA nahIM likhe / ___7 hindIke jainasAhityakI prakRti zAntarasa 9 yaha hameM mAnanA par3egA ki jaina kaviyoMmeM hai| isake pratyeka granthameM isI rasakI pradhAnatA ucca zreNIke kavi bahuta hI thor3e hue haiN| bnaarsiihai| zRMgArAdi rasoMke granthoMkA isameM prAyaH dAsa sarvazreSTha jainakavi haiM / rUpacanda, bhUdharadAsa, abhAva hai / itane bar3e sAhityameM eka bhI alaM- bhagavatIdAsa, Anandaghana, uccazreNImeM gine jA kAra yA nAyikAbheda AdikA grantha dekhanemeM sakate haiN| dIpacaMda, dyAnatarAya, mAla, yazovijaya, nahIM AyA / jayapurake eka pastakabhaNDArakI vRndAvana, bulAkIdAsa, daulatarAma, budhajana Adi sU meM dIvAna lAlamANake 'rasaprakAza alaM- dUsarI zreNIke kavi haiN| inakI saMkhyA bhI kama kAra ' nAmake granthakA ullekha hai; para hamane hai| tIsare darje ke kavi agaNita haiM / jo uccause dekhA nahIM / sunate haiM hanumaccaritra aura zreNIke kavi hue haiM, unhoMne prAyaH aise viSayoMpara zAntinAthacaritrake kartA sevArAma rAjapUtane bhI racanA kI hai jinako sAdhAraNa buddhike loga samajha nahIM sakate haiN| carita yA kathAgranthoMkI yadi ye eka 'rasagrantha' banAyA thA; para vaha aprApya hai| kavivara banArasIdAsajIkI bhI kacha zaMgArarasakI loga racanA karate to bahuta lAbha hotaa|critoNmeN __eka pArzvapurANa hI aisA hai jo eka uccazreNIke racanA thA, para unhoMne use yamunAma bahA kavike dvArA racA gayA hai| phira bhI usameM naraka. diyA thA ! svarga, trailokya, karmaprakRti, guNasthAnAdikA vizeSa ___ saMskRta aura prAkRtameM jainoMke banAye hue varNana kiye banA kavise na rahA gayA aura zRMgArAdike grantha bahuta milate haiM / usa samayake isalie vaha bhI eka prakArase tAttvika grantha bana jainavidvAnoMko to isa viSayakA paraheja nahIM gayA hai| usameM kathAbhAga bahuta kama hai| isa taraha thA / yahA~ taka ki bar3e bar3e muniyoMke banAye sAdhAraNopayogI prabhAvazAlI caritagranthoMkA jainahue bhI kAvyagrantha haiM jo zRMgArarasase labAlaba bhare sAhityameM prAyaH abhAva hai aura jainasamAja tulahue haiM / taba yaha eka vicAraNIya bAta hai ki sIkRta rAmAyaNa jaise utkRSTa granthoMke Anandase hindIke lekhakoMne isa ora kyoM dhyAna vaMcita hai / zIlakathA, darzanakathA, aura khuzAlanahIM diyA / isakA kAraNa yahI jAna candajIke padmapurANa AdikI raddI niHsatva par3atA hai ki jisa samaya jainoMne hindIke grantha kavitAko paDhate par3hate jainasamAja yaha bhUla hI likhe haiM usa samaya unheM jainadharmakA jJAna phailAne- gayA hai ki acchI kavitA kaisI hotI hai| kI, aura jainadharmakI rakSA karanekI hI dhuna vizeSa 10 gadyalekhakoMmeM tathA TIkAkAroMmeM ToDarathI / unakA dhyeya dharma thA, sAhitya nhiiN| isI malla sarvazreSTha haiM / jayacanda, hemarAja, AtmArAma, kAraNa unhoMne isa ora koI khAsa prayatna nahIM neNasI mUtA acche lekhaka hue haiM / sadAsukha, kiyA / para unheM isa viSayase koI paraheja nahIM bhAgacanda, daulatarAma, jagajIvana, devIdAsa thA / yahI kAraNa hai jo unhoMne striyoMke nakha- Adi madhyama zreNIke lekhaka haiN| bAkI saba zikhavarNana aura vividha zRMgAraceSTAoMse bhare hue sAdhAraNa haiM / gadyameM zvetAmbaroMkA sAhitya prAyaH AdipurANa Adike anuvAda likhanemeM saMkoca hai hI nahIM, muni AtmArAmajAka avazya hI kucha nahIM kiyA hai| hA~ khAlisa zRMgAra aura alaMkA- grantha haiM jo gaNanIya haiM / zeSa zvetAmbarI sAhi For Personal & Private Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ AHMMMMAMAWAIMIMMMAHARAMHAAAAAAAIAIIMALAILE hindI-jenasAhityakA itihAsa / 549 tya padyameM hai / zvetAmbarI sAhitya jitanA upa- rAtI aura hindI do bhASAoMmeM nikalatA hai| labdha hai, usameM tAttvika carcA bahuta hI kama hai, zvetAmbara sampradAyaka sAptAhika 'jainazAsana meM kevala kathAgrantha haiN| bhI hindaki kucha lekha rahate haiN| 'jainasaMsAra' 11 Adhunika samayake jainalekhakoMne sarvopa- aura 'jaina muni' kramase zvetAmbara aura sthAnakayogI aura sArvajanika pustakoMkA likhanA bhI zurU vAsI sampradAyake navajAta patra haiN| . kara diyA hai| unhoMne apane prAcIna kSetrase-kevala inake pahale hindIke aura bhI kaI patra nikadhArmika sAhityase bAhara bhI kadama bar3hAyA hai| lakara banda ho cuke haiM / jahA~taka hama jAnate haiM, abhI 5-7 varSoMse isa viSayameM khAsI unnati sabase pahalA hindI jainapatra 'jainaprabhAkara' thA, huI hai| uccazreNIkI a~garejI zikSA pAye hue jo ajamerase nikalatA thaa| yaha kaI varSa taka yuvakoMkA dhyAna isa ora vizeSa AkarSita huA calatA rahA / yaha koI 20-22 varSa pahalekI hai| aise sajjanoMkA paricaya isa nibandhake bAta hai / lAhaurakI 'jainapatrikA' 8-10 anta meM diyA gayA hai| AzA hai ki thor3e hI varSa taka calakara banda ho gaI / jainatattvaprakAsamayameM jainasamAjameM hindI lekhakoMkI eka zaka, jainapatAkA, jainanArIhitakArI, jainakAphI saMkhyA ho jAyagI aura unake dvArA siddhAntabhAskara koI do do varSa calakara banda hindIkI acchI sevA hogii| ho gye| inameM 'siddhAntabhAskara' ullekha yogya 6 sAmayika saahity| patra thaa| AtmAnanda jainapatrikA zvetAmbarajainasamAjake kaI hindI patra bhI nikalate . ra sampradAyakI mAsika patrikA thI / yaha 5-7 varSa haiN| inakI saMkhyA khAsI hai / adhikAMza hindI . " calakara banda ho gii| 'jainaratnamAlA' aura 'jainI' patra digambara sampradAyake haiM / sAptAhikoMmeM : eka eka varSa taka hI jIvata rahe / 'syAdvAdI' jainagajaTa aura jainamitra haiM / jainamitrakI aura 'cittavinoda' kA eka hI eka aMka nikalA! dazA acchI * hai, para jainagajaTa to patroMkA jayapurasa 'janapradApa ' nAmakA patra bhI kucha kalaGka hai / mAsikoMmeM jainahitaiSI, jAtiprabo- mahInoMtaka nikalatA rahA thaa| dhaka, jainaprabhAta, digambara jaina, aura satyavAdI eka do sArvajanika patra bhI jainoMke dvArA haiM / inameMse pichalA purAne vicAravAloMkA mukha- prakAzita hote haiM / dehalIke sAptAhika 'hindI patra hai / 'digambara jaina ' kevala yahA~ vahA~ke samA- samAcAra' ke svAmI seTha mAThUmalajI aura dehacAroM aura lekhoMko A~kha banda karake saMgraha kara rAdUnake 'bhAratahitaiSI' ke sampAdaka aura prakAzaka denevAlA hai / usake koI khAsa khayAla nahIM haiN| lAlA gulazanarAyajI jainI haiN| hindIke suprasiddha usame AdhI gujarAtI bhI rahatI hai| 'jAti- astaMgata 'samAlocaka' patrake svAmI mi0 prabodhaka' kevala sAmAjika sudhArakA kAma jainavaidya bhI jainI the| karatA hai| isake sampAdaka eka grejyueTa haiM / jainoMTAga hindIkI 'jainaprabhAta ' eka seThoMkI sabhAkA patra hai, isa lie use bahuta kucha dabakara likhanA par3atA hai| unnatikI cessttaa| 'sthAnakavAsI kAnpharesa prakAza' sthAnaka- Apako mAlUma hogA ki bambaIke hindIvAsI sampradAyakA sAptAhika patra hai / yaha guja- grantharatnAkara kAryAlayake saMcAlaka jainI haiN| For Personal & Private Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 550 / bambaI navajAta ' hindIgauravagranthamAlA' ke svAmI bhI jainI haiM / jhAlarApATanakI hindI sAhitya samitikA jo 11-12 hajAra rupayoMkA sthAyI phaNDa hai, vaha kevala jainoM kA diyA huA hai / isake dvArA hindI ke uttamottama grantha lAgata ke mUlya se bece jAya~ge / indaurakI madhyabhArata hindI sAhitya samitiko bhI jainoMkI orase kaI hajAra rupayoMkI sahAyatA milI hai / khaNDavekI hindI granthaprasAraka maMDalI ke saMcAlaka bAbU mANikacandajI vakIla bhI jainI haiM / hamako AzA hai ki bhaviSya meM hindI sAhityakI unnatimeM jaina samAjakA aura bhI adhika hAtha rhegaa| 8 jainagranthaprakAzaka saMsthAyeM / jainagrantharatnAkara kAryAlaya, jainasAhitya-pracA raka kAryAlaya, aura rAyacandra jaina zAstramAlA, bambaIkI ye tIna saMsthAyeM hindIke jainagrantha prakAzita karanevAlI haiM / inameMse se tIsarIke svAmI zvetAmbara haiM, zeSa doke digambara / lAhaurake bAbU jJAnacandrajIne hindIke bahuta grantha chapAye haiM, para isa samaya unakA kAma banda hai devabandake bAbU sUrajabhAnajI vakIlane bhI grantha prakAzanakA kArya banda kara diyA hai / kalakatekI sanAtana jaina granthamAlA aba hindIke grantha bhI prakAzita karane lagI hai | sUrata ke digambarajainakAryAlayase, kolhApura ke jainendrapresase aura bambaI ke jainamitra kAryAlaya se bhI aneka grantha prakAzita hue haiM / isake sivAya aura bhI kaI sajjana thor3e bahuta hindI grantha chapAyA karate haiM / zvetAmbarasampradAyakI orase hindI granthaprakAzaka saMsthAoMke sthApita honekI bahuta AvazyakatA hai| / 1 9 hindIkA itihAsa / jaina sAhityakA itihAsa batalAne ke hameM hindI sAhityakA itihAsa dekha jainahitaiSI - pahale jAnA cAhie / zivasiMha saroja ke karttA aura mizrabandhuoMke vicArAnusAra hindIkI utpatti saMvat 700 se mAnI jAtI hai / saM0 770 meM kisI puSya nAmaka kavine bhASA ke dohoMmeM eka alaMkArakA grantha likhA thA / saM0 890 ke lagabhaga kisI bhATa kavine 'khumAna rAsA' nAmaka bhASA grantha likhA / ye donoM hI grantha upalabdha nahIM haiM / inake bAda canda kavine vi0saM0 1225 se 1249 taka 'pRthvIrAja rAsA' bnaayaa| usake bAda ke jaganika kedAra aura bAradara beNA nAmaka kavi hue, para inakI racanAkA patA nahIM / candakA beTA jalhaNa huA usane pRthvIrAja rAsAkA zeSa bhAga likhA / usake bAda ' kumArapAlacarita' nAmakA grantha saM0 1300 ke lagabhaga banA / kumArapAla aNahilavAr3eke rAjA the / inake bAda 1354 meM bhUpatine 'bhAgavata kA dazama skandha' banAyA / 1354 meM narapati nAlhane 'vIsaladevarAsA, ' 1355 nallusiMhane 'vijayapAlarAsA, ' aura 1357 meM zAraMgadharane ' hammIra rAsA' banAyA / 1382 meM amIra khusarokA dehAnta huA, jo urdU phArasI ke sivA himdIke bhI kavi the / inake bAda 1407 se gorakhanAthakA kavitAkAla zurU hotA hai / hamArI samajhameM isa itihAsa meM bahutasI bAteM asala meM sabase pahalA grantha ' pRthvIrAja rAso ' vinA kisI pramANake, bhramavaza likhI gaI haiN| 1 ginA jAnA cAhie / isake pahale ke grantha kevala anumAnase yA bhramase samajha liye gaye haiM ki hindI ke haiM / para vAstavameM yadi ve hoMge to prAkRta yA apabhraMza bhASAke hoMge / Aja kala jisa prakAra bhASA kahane se hindIkA bodha hotA hai usI prakAra eka samaya ' bhASA' kahane se 'prAkRta' kA bhI bodha hotA thA / puSya kavikA 'dohAbaddha alaMkAra' aura 'khumAnarAsA ' ye donoM hI grantha prAkRta ke hone cAhie / candake bAdakA 'kumArapAlacarita' For Personal & Private Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ STIANIMAITHILIAMITRALLIAM I NATIBARD hindI-jainasAhityakA itihAsa / 551 bhI bhramase hindIkA samajha liyA gayA hai| isakA badalane lagatA hai vaise hI bhAratIya bhASAoMkA dUsarA nAma 'prAkRta vyAzraya mahAkAvya ' hai| yaha bhI rUpa parivartita hone lagatA hai| isake pahale jainAcArya hemacandra dvArA banAyA gayA hai aura uttara aura pazcimabhAratameM vaha apabhraMza bhASA kucha 13 vIM zatAbdImeM hI-kumArapAlake samayameM hI- thor3ese hera-pherake sAtha, bolI jAtI thI, jisakA isakI racanA huI hai / ise bambaIkI gavarnameMTane vyAkaraNa hemacaMdrasUrine apane 'siddhahaima-zachapAkara prakAzita bhI kara diyA hai / isameM bdAnuzAsana ' nAmaka mahAn vyAkaraNake aSTamAprAkRta, saurasenI, paizAcI aura apabhraMza bhASA- dhyAyake caturthapAdake 329 veM sUtrase lekara oMkA saMgraha hai aura ina sabako 'bhASA ' kahate aMtima sUtra 448 veM taka (120 sUtroMmeM ) likhA haiM / jAna par3atA hai, isI kAraNa yaha hindIkA hai / hemacaMdrasUri apane samayake sabase bar3e vaiyAgrantha samajha liyA gayA hai| isake sivAya isakA karaNa the| unhoMne apane vyAkaraNake pahale 7 apabhraMza bhAga ( zrImAn muni jinavijaya- adhyAyoMmeM saMskRtakA sarvAMgapUrNa vyAkaraNa likha jIke kathanAnusAra ) purAne DhaMgakI hindIse kara AThaveM adhyAyameM prAkRta vagairaha vyAvahArika 10-12 Ane bhara milatA hai| isa kAraNa bhI bhASAoMkA vyAkaraNa bnaayaa| aMtameM apanI isake hindI samajha liye jAnekI saMbhAvanA hai| mAtRbhASA-pracalita dezabhASA-ki jisakA nAma isake bAdake bhUpati kavikI bhASAse yaha bodha unhoMne 'apabhraMza' rakkhA hai, usakA vyAkanahIM hotA ki vaha saMvat 1354 ke lagabhagakA raNa bhI likha ddaalaa| yaha kAma sabase pahale kavi hai| usakI bhASA solahavIM sadIse pahalekI unhoMne hI kiyaa| unhoMne apabhraMzakA kevala nahIM mAlUma hotI / nAlha AdikI racanAke viSa- vyAkaraNa hI nahIM likhA; paraMtu koza aura chandoyameM bhI hameM sandeha hai / mizrabandhuoMne isake niyama bhI banA diye / vyAkaraNa koza aura sambandhameM koI bhI santoSayogya pramANa nahIM chandoMke udAharaNoMmeM saikar3oM padya Apane una diye haiN| ataH candako chor3akara sabase pahale granthoMke diye haiM jo usa samaya, dezabhASAke nizcita kavi mahAtmA gorakhanAtha haiM ji- sarvocca aura pratiSThita grantha gine jAte the| nako samaya khojake lekhakoMmeM saM0 1407 hemacaMdrasarine apanI janmabhASAkA gajarAtI nizcita kiyA hai (yadyapi hameM isa samayameM bhI sandeha hindI aura marAThI Adi koI khAsa nAma hai)| arthAt pRthvIrAja rAsoko chor3akara hindIke na rakhakara 'apabhraMza' aisA sAmAnya nAma upalabdha sAhityakA prAraMbha vikramI 15 vIM rakkhA hai jisakA kAraNa yaha hai ki vaha bhASA zatAbdIse hotA hai| usa samaya, usI rUpameM bilakula thor3ese . 10 hindIkA prAraMbha / bhedake sAtha bhAratake bahutase pradezoMmeM bolI hamAre vicArase hindIkA prAraMbha terahavIM zatA- jAtI thI / isa lie AcArya hemacaMdrane use bdIke madhyabhAgase hotA hai| jo samaya bhAratake khAsa kisI pradezakI bhASA na mAna kara rASTrIyabhAvoMmeM bar3A bhArI parivartana karatA hai vahI sAmAnya apabhraMza bhASA mAnI / acchA to aba usakI bhASAoMmeM bhI savizeSa parivartana karatA yaha bAta upasthita hogI ki yaha apabhraMza hai / dillIzvara pRthvIrAja cauhAnake patanake bAda (vikRtarUpa) kisa bhASAkA thaa| isa praznakA bhAratake svAtaMtryakA jisa taraha ekadama svarUpa uttara hameM kevala jainasAhityase milegA aura For Personal & Private Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ mumDIOBILLIBAHAAR 552 jainahitaiSI PHTRIPTES HOTOGETiminimundtRED kisIse nhiiN| isake lie hameM una prAkRta citatAne ina pradezoMkI jo vyApaka bhASA apagraMthoMko dekhanA cAhie jo hemacaMdrAcAryake pahale bhraMza thI usake bhAvI vikAzako prAntIya-bhASAkramase 3-4 zatAbdiyoMmeM, likhe gaye haiN| oMke bhinna bhinna bhedoMmeM vibhakta kara diyA / yadyapi una sabakA avalokana abhI taka ThIka yahIMse, gujarAtI, rAjapUtAnI, mAlavI, aura ThIka nahIM kiyA gayA hai to bhI jitanA kiyA hindI bhASAoMke garbhakA sUtrapAta huA aura dhIre gayA hai usase itanA to ni:saMkoca kahA jA dhIre 15 vIM zatAbdImeM pahu~cakara ina bhASAoMne sakatA hai ki yaha apabhraMza, zaurasenI aura apanA svarUpa spaSTatayA prakaTa kara diyA / mahArASTrI prAkRtakA thaa|dshviiN zatAbdIke pahale- aisI dazAmeM hemacaMdrAcAryake apabhraMzako hI ina ke jitane jaina prAkRtagraMtha haiM unameM inhIM donoM uparyukta bhASAoMkA mUla samajhanA cAhie / isabhASAoMkI pradhAnatA hai| dazavIM zatAbdIke kI paSTimeM apabhraMzake kucha padya yahA~ para uddhRta bAdake jo graMtha haiM, unameM ye bhASAyeM kramase lupta kara dene Avazyaka haiM jo hemacaMdrasUrine apane hotI jAtI haiM aura apabhraMzakA udaya dRSTi- vyAkaraNameM udAharaNArtha, usa samayake pracalita gocara hotA hai / mahAkavi dhanapAla, mahezvarasUri loka graMthoMmeMse-rAsAoMmeMse-uddhRta kiye haiN| aura jinezvarasUri Adike graMthoMmeM apabhraMzakA DhollA maI tuhuM vAriyA Adi AkAra tathA ratnaprabhAcAryakI upadezamAlA mA kuru dIhA maannu| kI 'doghaTTI vRtti' aura hemacaMdrasUrike graMthoMmeM niddae gamihI rattaMDI usakI uttarAvasthA pratIta hotI hai / Upara likhA darDavaDa hoi vihaaNnnu|| jA cukA hai ki dazavIM zatAbdIke pahaleke graMthoM biTTIe mai bhaNiya tuhu~ meM zaddha saurasenI aura mahArASTrI prAkRta hai aura mA kuru vaMkI dihi| bAdameM unakA vikRtarUpa hai / kAlakI gatike putti sakaNNI bhalli jivaM sAtha honevAle una bhASAoMke svarUpake bhraMzahI- mArai hiaI pihi|| ko hemacaMdrasUrine apabhraMza nAma diyA aura zaura- bhalloM huA ju mAriA senI tathA prAkatake bAda hI apane vyAkaraNameM bahiNi mahArA kntu| usakA bhI vyAkaraNa lipibaddha kara diyaa| lajjejaMtu vayaMsiahu jai bhaggA gharu entu // hemacaMdrasUrike dehAntake bAda thor3e hI varSoM meM bhAratameM rAjyakrAMti huI aura rASTrIya paristhitimeM 1 rAtrike prAraMbhameM strIpuruSake praNayakalahakI saghora parivartana hone lgaa| hamameM paraspara IrSyAgni mAptipara kisI navayauvanAkI apane patike prati yaha sulagane lagI aura videzI vijetA usakA lAbha ukti jAna par3atI hai| 'DholA' zabda nAyakake sauThAne lage / dezoMkA pArasparika sneha-saMbaMdha mbodhanameM hai / 2 vAritaH-rokA / 3 dIrgha / 4 nidraayaaN-niiNdmeN| 5 rAta / 6 jldii| 7 prabhAta / TaTA aura eka rAjyake rahanevAle dUsare rAjyake 8 roSAtura putrIke prati snehI pitAkI ukti / rahanevAloMko zatru mAnane lge| isI kAraNa, guja- vidrIe-he beTI / 9 vakradRSTi / 10 putrI / 11 hRdayameM rAta, rAjapUtAnA, avantI aura madhyaprantike nivA- paiThakara / 12 bhAvArtha-he bahina bhalA huA jo merA siyoMkA isake pahale jitanA vyAvahArika sambandha pati mara gayA / yadi bhAgA huA ghara AtA to maiM vistRta thA usameM saMkucitatA AI / isa saMku- sakhiyoMmeM lajita hotii| 13 vayasyAnAM mdhye| For Personal & Private Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - jaina sAhityakA itihAsa / ina payoMke sAtha 'pRthvIrAjarAso' yA usI samaya ke likhe gaye kisI aura graMthake padyoMkA yadi milAna kiyA jAya to bhASAviSayaka bahuta kucha sAdRzya hI nahIM bilakula ekatA dikhAI degI / aisI dazA meM 'pRthvIrAjarAso' yadi hindIhIkA graMtha ginA jAne yogya hai, to usake AsapAsa ke bane hue jaina graMtha bhI jinakA ullekha Age kiyA gayA hai hindI graMtha gine jAne yogya haiM / isa ullekhase, hamane jo hindI kA prAraMbha 13 vIM zatAbdIke madhyase mAnA hai vaha bhI yuktisaMgata mAlUma degA aura sAtha meM, jisa taraha ajainoMke race hue hindI graMtha, usake prAraMbhakAlake milate haiM vaise jainoMke bhI milane ke kAraNa hindIkA itihAsa likhane meM unakI upayogitA kitanI adhika hai yaha bhI bhalI bhA~ti jJAta ho jAyagA / hamane agale pRSThoM para 13 vIM, 14 vIM aura 15 vIM zatAbdI ke jina jaina graMthoM ko hindI ke yA usase bahuta milatI julatI huI bhASAkA mAnA hai, unake avalokanase hindI ke vikAzakI bahuta kucha naI naI bAteM aura naye naye rUpa mAlUma hoMge, jo hamArI bhASA ke zarIrasaGgaThanakA itihAsa likhameM ati Avazyaka sAdhana haiN| ajaina sAhityameM, jaba caMdake bAda gorakhahIkA graMtha hameM dRSTigocara hotA hai - madhyakA koI nahIM taba, jaina sAhityameM isa bIca ke pacAsoM graMtha khoja karane para mila sakate haiN| isase siddha huA ki hindIkA saMpUrNa itihAsa taiyAra karane meM jainasAhityase mahattvakI sAmagrI mila sakatI hai / terahavIM zatAbdI | 1 jambUsvAmI rAsA / bar3odA mahArAjakI seMTrala lAyabrerIkI orase nikalane vAle .' lAibrerI miselenI ' nAmake traimAsika patrakI apraila 1915 kI saMkhyA meM zrIyuta cimmana - lAla DAhyAbhAI dalAla ema. e. kA eka mahattvapUrNa lekha prakAzita huA hai / usameM unhoMne suprasiddha jaina pustakAlayoM kI khoja karanese prApta hue alabhya saMskRtaprAkRta - apabhraMza aura prAcIna gujarAtIke granthoMkA vivaraNa diyA hai / usameM 'jambUsvAmI 5-6 553 rAsA' nAmakA eka grantha hai / yaha mahendrasUri ziSya dharmasUrine saM0 1266 meM banAyA hai / lekhaka isakI bhASAko prAcIna gujarAtI batalAte haiM aura ise upalabdha gujarAtI sAhitya meM sabase pahalA grantha mAnate haiM; parantu hamArI samajha meM candakI bhASA Ajakala ke hindI jAnanevAloM ke lie jitanI durUha hai, yaha usase adhika durUha nahIM hai aura gujarAtI ke sAtha isakA jitanA sAdRzya hai usase kahIM adhika hindIse hai / ukta vivaraNa parase hama yahA~ usake prAraMbha ke do padya uddhRta karate haiM: jiNa cau-visa paye namevi guru caraNa nameci // jaMbU svAmihiM taM cariyaM bhaviDe nisuNetri // kari sAnidha sarasatti devi jIyarayaM ( 2 ) kahANau / jaMbU svAmihi (su) guNagahaNa saMvivakhANau // jaMbUdIvi siri bharaha khitti tihiM nara pahANau // rAjagraha nAmeNa nayara pahuMcI khANa || rAja karai seNiye nariMdra naravarahaM ju sAro / tAsu taii (ati) buddhivaMta mati abhayakumAro // 2 // 2 revatagiri rAsA | pATanake saMghavIpAr3A ke bhaNDAra meM 'revaMta giri rAsA' nAmakA eka grantha aura bhI vikramakI terahavIM zatAbdIkA banA huA hai 1 vastupAlamaMtrI ke guru vijayasena sUrine saMvat 1288 ke lagabhaga- jaba ki vastupAlane giranArakA saMgha nikAlA thA - ise banAyA hai / isameM giranArakA aura vahA~ke jainamandiroM ke jIrNoddhArakA varNana 1 pada-caraNa / 2 caritra / 3 bhavika-bhavya / 4 suno| 5 saMkSipta / 6 nagara / 7 pradhAna / 8 pRthirvAmeM / 9 vikhyAta / 10 zreNikarAjA / 11 tanaya putra / * jisa pratise ye padya liye gaye haiM, vaha zuddha nahIM hai, isalie inameM chandobhaMga jAna par3atA hai / For Personal & Private Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 554 hai / isakI bhASA ko bhI dalAla mahAzaya prAcIna gujarAtI batalAte haiN| prAraMbha ke kucha dohe dekhie / paramesara titthesaraha paye paMkaja paNameva / bhaNisu rAsu revaMtagiriaMbikaidivi sumarevi // 1 // gAmAgara-pura-vaNa-gahaNa sari-saravari-suparasu / devabhUmi disi pacchimaha maNaharu soraTha desu // 2 // jiNu tahiM maMDala - maMDaNau maragaya-mauDa-mahaMtu | nimmala-sAmaMla-sihara bhara, reheM giri revaMtu // 3 // tasu siri sAmiMDa sAmelau sohaMga suMdara sAru / . iva nimmala-kula- tilaiu nivasaI nemikumAru // 4 // tasu muhaNu dasa disavi desa disaMtaru saMgha | Avai bhAva rasAlamaNa uhali ( ? ) raMga taraMga // 5 // poravADakula maMDaNau jainahitaiSI / naMdaNu AsArAya ! vastupAla vara maMti" tahi tejapAlu dui bhAi // 6 // gurjara ( vara ) dhara dhuri dhavala vIra dhavala devarAja / birDa ba~dhevi avariyau samaU dUama mAjhi // 7 // hamArI samajhameM yaha prAcIna hindI kahI jA sakatI hai| 1 tIrthezvarake / 2 padapaMkaja / 3 praNamya-praNAma karake / 4 giranAraparvatakI ambikA devI / 5 smRtvA - smaraNa karake / 6 supradeza / 7 manohara / 8 marakata maNike mukuTase shobhit| 9 zyAmala / 10 zikhara / 11 rAje / 12 svAmI / 13 zyAmala / 14 zobhaka - zobhAyukta 15 tilaka / 16 mukhadarzana / 17 maMtrI / 18 donoM / 19 bandhu / 20 avatarita kiyA / 21 susamaya / 22 duHSamakAlameM / / 3 neminAtha caupaI / pATaNake bhaNDAroM meM eka 'neminAtha catuSpAdikA' nAmakA 40 payoMkA grantha hai| isake kartA ratnasiMha ke ziSya vinaya - candra sUri haiM / inakA samaya vikramakI 13 vIM zatAbdIkA antima bhAga hai / mallinAtha mahAkAvya, pArzvanAthacarita, kalpanirukta Adi aneka saMskRta - prAkRta grantha inake banAye hue upalabdha haiM / isa capaIkI mUla prati bhI saM0 135558 kI likhI huI hai / ataH yaha terahavIM zatAdaki aMtakI racanA hai / isake prAraMbhakI pA~ca caupAiyA~ isa prakAra haiM:sohaMga suMdaru ghaNa lAyannu sumaravi sAmi saoNmalavantu / sakhi pati rAjala caDi uttariya, - bAra mAla suNi jima vajjariya // 1 // nemi kumara sumaravi giranAri, siddhI rAjala kanna kumAri / zrAvaNi saravANa kaDue mehu, gajjai virahi rijhijjahu dehu || vijjuM jhakka rakkhase jeva, mihi viNu sahi sahiyai keva // 2 // sakhI bhaNai sAmiNi mana jhUri, dujjaNa taNA manavaMchita pUri / gayeu nemi tau vinaThau kAi, achai anerA varaha sayAi // 3 // bolai rAjala tau iMha vayaNu, nattha nemi vara sana vara-reMyaNu // dharai teju gahaNa savi tAu, gayANi na uggai dirNeyara jAveM // 4 // bhAdavi bhariyA sara pikkhevi, sakaruNa rovai rAjala devi / hA ekalaiMDI mai niradhAra, kima uveSisi karuNAsAra // 5 // 5 1 subhaga / 2 lAvaNya / 3zyAmala varNa / 4 meghA vijalI / 6 rAkSasIke samAna / 7 sakhi / 8 hai svAmini / 9 yadi nemi calA gayA to kyA vinaSTa bigar3a ) gayA, . aura bahutase vara haiM / yaha isa caraNakA abhiprAya hai / 10 vararatna / 11 grahagaNa - nakSatra / 12 taba taka / 13 gagana yA AkAzameM / 14 dinakara-sUrya / 15 yAvat jaba taka / 16 bhaadoNmeN| 17 akelI / ( 1 For Personal & Private Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - jaina sAhityakA itihAsa / 1 4 uvaesamAlA kahANaya chappaya / yaha bhI uparyukta vinayacandrasUrihIkI racanA dharmadAsagaNakI banAI huI prAkRta upadezamAlA ke anuvAda rUpameM ye chappaya banAye gaye haiM / isameM - saba milAkara 81 chappaya haiM / chappaya chandoMkI tarapha vicAra kiyA jAya to ve prAyaH hindI ke graMthoMhImeM adhika dekhe jAte haiM - gujarAtI meM bahuta kama | caMdrakA 'pRthvIrAjarAso' prAyaH inhIM chappaya chandoMmeM banA huA hai | ataH isa graMthako hindIgraMtha kahane meM koI pratyavAya nahIM hai / bhASA bhI caMdake rAsose bilkula milatI julatI hai| isake Adi - aMta chappaya isa prakAra haiM:vijayana riMda jiNiMdevIrahathi hiM-vaya-leviNu / dhammadAsa gaNi nAmi gAmi nayarihiM viharai puNu / niyaputteha raNasI harAyapaDibohaNa sArihiM / karai esa uvaesamAla jiNavayaNaviyArihiM / saya paMca cyAla gAhA ramaNamaNikaraMDa mahiyali muNau / subhAvi suddha siddhaMta sama, savi sAhU sAvayaM suNau // 1 // aMta: iNi pari siri uvaersa mAla (su rasAla ) kahANaya / tava - saMjama saMtAsa viSayavijjAi pahANya | sArvaya saMbharaNattha atyaMpaya chappaya chaMAdAha / ) 1 jinendravIrake hAthase jinhoMne vrata (dIkSAvrata liyA thA, ve dharmadAsa gaNi / 2 nijaputra raNasiMharA ke pratibodhanArtha / 3 upadezamAlA / 4 gAthArUpa ratnoMkA maNikaraNs yA piTArA / 5 zrAvaka / 6 upadezamA lA-kathAnaka / 7 tapa saMyama saMtoSa vinaya- vi. yA pradhAna 1 8 zrAvakavaNArtha / 9 arthapada / rayaNasiMha sUrIsa sIsa paNa ANadihiM / arihaMta ANa aNudiNa udaya, dhammamUla matthai hauM / bho bhaviya bhattisattirhi sahala sayala-lacchilIlA lahau // 1 // caudahavIM zatAbdI | 555 1 saptakSetrirAsa | kartAkA nAma abhI taka spaSTa jJAta nahIM huA; para racanA - kAla saMvat 1327 hai / isameM jinamaMdira, jinapratimA, jJAna, sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zravikArUpa (zvetAmbara saMpradAya meM mAne hue) sAta puNyakSetroMkI upAsanAkA varNana hai / yadyapi isameM kitane hI zabdaprayoga gujarAtIkI ora jhukate hue dikhAI dete haiM para hindI ke sAtha sAdRzya rakhanevAle zabdoM kI pradhAnatA avazya hai / namUne ke lie kucha aMtake padya dekhie: sAtai kSetra ima boliyA puNa eka kahIsiha ! kara joDI zrIsaMghapAsi aviNau mAgIsai / kAMI u UNaM AgauM boliu utsUtru | te bolyA micchAdukkaya zrIsaMghavadItuM // 196 // mUra (kha) toie kuNa mAtra purNa sugurupasAo / 1 prabhaNati - kahate haiM / 2 AjJA / 3 bhaktiza-ktise / 4 sakalalakSmIlIlA arthAt kevalajJAna / 5 sAta kSetra isa prakAra kaha kara maiM phira eka bAta kahU~gA - hAtha jor3akara zrIsaMgha ke pAsa avinaya mA~gUgA arthAt kSamA mA~gUgA ki yadi kucha 'U' nyUna 'AgauM' adhika yA 'utsUtra' zAstraviruddha kahA gayA hai to zrIsaMgha meM prasiddha 'mithyA duSkRta ho / 6 maiM mUrkha hU~ isa lie maiM kauna mAtra hU~ - kyA... cIja hU~; parantu suguke prase aura tribhuvanasvAmI jagannAtha hRdaya meM basate haiM isase yaha 'rAsa' banA sakA hU~ / For Personal & Private Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 556 mmmmmmmm jainahitaiSI anai ja tribhuvanasAmi sijavAlA dhara dhaDahaDai vasaI hiyaDai jgnaaho| vAhiNi bhuvegi| tANa pramANii sAtakSetra dharaNi dhaDakkA raju uDae ima kIdhau raaso| navi sUjhai maago| zrIsaMghu duriyaha apaharau haya hIMsaha Arasai karaha sAmI jinnpaaso||117 // voga vahai bhll| saMvata tera sattAvIsae sAdakiyA thAharai avaru navi deI bulla // 2 // mAha msvaaddi| nisi dIvI jhalahalahi guruvAri AvIya dasAma jema Ugiu taaraaynnu| pahilai pkhvaaddi| pAvala pAru na pAmiyae tahi pUrU huu rAsu vegi vahaI sukhaasnnu| sivsukhnihaannuuN| AgevANihi saMcarae / jiNa cauvIsai bhaviyaNai saMghapati sAhu deslu| karisii kalyANUM // 198 // buddhivaMtu bahu nivaMtu 2sNghptismraa-raas| aNahillapura paTTanake parikamihi sunizcalu // 3 // AsavAla zAha samarA saMghapatine saM01371 ina padyoMkI racanA to solahavIM aura satra meM zatrujaya tIrthakA uddhAra agaNita dhana vyaya , karake kiyA thA / isa uddhArako lakSya karake havIM zatAbdIke rAjapUtAnAke cAraNIya rAsoMse * bhI vizeSa sarala aura sahajameM samajhameM AjAnenAgendra gacchake AcArya pAsaDa sUrike ziSya aMbadevane yaha rAsA banAyA hai| isameM gujarAtI prayo vAlI hai| goMke sthAnameM rAjasthAnI bhASAke zabda adhika . 2 thUlibhadra phAgu / isa nAmakI eka dikhAI dete haiM isase, isake kartAkA vAsasthAna sI pustaka kharatara gacchake AcArya jinapadmasaMbhavataH rAjapUtAnAkA koI pradeza honA / sUrine vikramakI caudahavIM zatAbdIke antameM, ' caitra mahInemeM phAga khelaneke lie banAI hai| cAhie / rAjasthAnI bhASAoMkA jitanA sAdRzya gujarAtIke sAtha hai usase kaI gunA adhika usakA prAraMbha isa prakAra hai: paNamiya pAsa jiNaMdaNya, hindIse hai aura yaha Aja bhI pratyakSa hai| anu sarasaI smrovi| paTTanase saMgha nikAla kara samarA zAhane jaba thUlabhadramuNivai bhaNisu, zatrujayakI tarapha prayANa kiyA usa samayakA phAgu baMdha guNakavi // 1 // kavi varNana karatA hai: aha sohaga suMdara rUbaraMtu vAjiya saMkha asaMkha nAdi gunnmnnibhNddaaro| kaMcaNa jima jhalakaMta kaMti saMjama kAhala duddududdiyaa| ghor3e car3ai sallArasAra siri hAro // thUlibhadra rAuta siiNgdd'iyaa| muNirAu jAma mahiyalI tau devAlau jotri yoga bohaMtau / nayararAya pADaliya ghAghari ravu jhmkh| mAMhi pahUtau viharaMtau // sama visama navi gaNai 'kacchalirAsA ' Adi aura bhI kaI kRtikoI navi vAriu thkkaa||1|| yA~ isa zatAbdIkI milatI haiN| 1saM0 1327 masabAr3a (mArgasira ?), pahale jyakSakI dazamI, guruvAra / 1 sarasvati / 2 sthUlabhadra munipaate| 3 nagararAja-zreSTha nagara / 5 paattliiputrmeN| For Personal & Private Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ KALALITALIATIMITRATIMILAIMARATHAILABILIARD hendI-jainasAhityakA itihAsa / HTTTTTTTTTTTTTTTTTTuiuiltTTTTTTTE R papa7 3 saMskRtameM jainAcArya merutuGgakRta prabandha pandrahavIM shtaabdii| cintAmaNi nAmakA eka aitihAsika grantha hai, 1 gautamarAsA / pandrahavIM zatAbdIkA sabase jo zAstrI rAmacandra dInAnAtha dArA chapakara pahalA grantha 'gautamarAsA' milA hai / ise saMvat prakAzita ho gayA hai| yaha vikrama saMvat 1361 1412 meM udayavaMta yA vijayabhadra nAmake zvetAmeM banakara samApta huA hai / isake kaI prabandhoMmeM / ma mbara sAdhune banAyA hai| pATanameM isakI eka prati yatra tatra kucha dohe diye hue haiM jo apabhraMza 15 vIM zatAbdIke uttarArdhakI likhI huI milI bhASAke haiM aura hindI jaise jAna par3ate haiN| par3ata hai / hai / yaha grantha chapa gayA hai, para zuddha nahIM chapA / graMthakartAke samayameM ve janazrutiyoMmeM yA pracalita lata isake prAraMbhake kucha padya ye haiM:-- dezabhASAke kisI jainagranthameM prasiddha hoMge, isa kAraNa unheM caudahavIM zatAbdIke yA usase vIra jiNesaracaraNakamala kamalAkayavAso, pahaleke kaha sakate haiN| paNamavi pabhaNisu sAmi jA mati pAchai saMpajai, sAla goymgururaaso| sA mati pahilI hoi| maNu taNu caraNu ekaMtu muMju bhaNai muNAlavai, karavi nisuNau bho bhaviyA, vidhana na ber3hai koi|| (pRSTha 62) jima nivasai tumha dehi jai yaha rAvaNu jAiyo, gehi guNagaNa gahagahiyA // 1 // daha muhu ikku sriiru| jaMbudIvi siriMbharahakhitti janani viyaMbhI cintavai, khoNItalamaMDaNu, kavanu piyAie khIru // (pRSTha 70) magadhadesa seNiya naresa kasu karu putra kalatra dhI, riu-dalabala khNddnnu| kasu karu karasaNa baadd'i| dhaNavara guvvara nAma gAmu Aivu jAivu ekalA jahi guNagaNasajjI, hattha...vivi jhaadd'i|| ( pRSTha 121) vippu vase vasubhUi muMju bhaNai muNAlavai. tattha jasu puhavI bhajjA // 2 // jurvaNNu gayau na jhuri| tANa puttu siri iMdarbhUi jai sakkara sayakhaMDa thiya, bhUvalayapasiddhau, toi sa mIThI cuuri|| (pRSTha 59) caudahavijjoM viviharUpa nArI-rasa viddhu| ___ ina padyoMmeM yadyapi apabhraMza zabda adhika haiM, vinaya viveki vicAra sAra to bhI inake samajhanemeM pRthvIrAja rAsokI apekSA guNagaNaha manoharu, adhika kaThinAI nahIM par3atI / isalie inakI bhASAko prAcIna hindI kahanemeM hameM koI saMkoca 1 kamalAkRtavAsaH-jinameM lakSmIkA nivAsa hai| nahIM hotaa| 2 svAmi / 3 gotama / 4 suno| 5 jambUdvIpa / 6 shriibhrtkssetr| 7 kSoNItalamaMDana / 8 zreNika / 1 mRnnaalvtii| 2 vijUMbhita hokr-ghbdd'aakr| 9 ripu / 10 sajI huii| 11 vipra / 12 vasubhUti / 3 kSIra-dUdha / 4 kRza kr| 5 donoM / 6 yauvana / 13 pRthvI nAmakI bhaaryaa| 14 indrbhuuti|15vidyaa For Personal & Private Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ SamamamamamOLICADAILE jainahitaiSIAmmunimittamil sAta hAtha supramANa deha kohu mAnu mAyA ( mada) mohu, rUpihiM rNbhaavru||3|| jara jhape pArayau saMdehu // 5 // neyaNavayaNa karacarANa dAna na dinnau munivara jogu, jiNa vi paMkajajali pADiya, nA tapa tapiu na bhogeu bhogu / tejihi tArAcaMda sUra sAvaya gharahi liyau avatAru, AkAsi bhmaaddiy| anudinu mani ciMtahu navakAru // 6 // ruvihi mayaNu anaMga isa granthakI prAcIna hindI aura bhI adhika karavi melhiu nihADiya, spaSTa haiM / yaha mujarAtIkI apekSA hindIkI ora dhIrima meru gaMbhIra siMdhu caMgima caya caaddiy||4|| bahuta adhika jhukatI huI hai / 2 jJAnapaMcamI caupaI / magadhadezameM vi- 3 dharmadattacaritra-ima granthakA ullekha hAra karate samaya jinaudayaguruke ziSya aura mizrabandhuoMne apane itihAsameM kiyA hai / ise Thakkara mAlheke putra viddhaNUne saMvata 142 3 meM saMvat 1486 meM dayAsAgarasUrine banAyA thaa| isakI racanA kI hai / udAharaNaH-- solahavIM shtaabdii| jiNavara sAsANa Achai sAru, jAsuna labhai aMta apAru / 1 lalitAMgacaritra; ise zAnti sUrike par3hahu guNahu pUjahu nisunehu, ziSya Izvara sUrine maNDapadurga ( maDalagar3ha ) ke siyapaMcamiphalu kahiyau ehu // 1 // bAdazAha gyAsuddInake putra nAsinahIna ke samaya siyapaMcAma phalu jANai loi, (vi0 saM0 1555-1569) meM, malika mAphajo nara karai so duhiu na hoi| rake paTTadhara sonArAya jIbanake putra puMja maMtrIkI saMjama mana dhari jo naru karai, prArthanAse saM0 1561 meM banAyA hai / isakI so naru nizcai duttara tri||2|| racanA bar3I sundara hai / prAkRta aura apabhraMzakA oMkAra jiNai (?) cauvIsa, sArada sAmini karau jgiis| mizraNa bahuta hai / kavi svayaM apane kAvyakI vAhaga haMsa caDI kara vINa, prazaMsA AryA chandameM isa prakAra karatA hai:so jiNa sAsaNi acchai lINa // 3 // sAlaMkArasamatthaM aThadala kamala UpanI nAri, sacchaMdaM sarasasuguNasaMjuttaM / jeNa payAsiya vedai caari| laliyaMgakumaracariyaM sasihara biMbu amiyarasu phurai, lalaNAliyabba nisuNeha / / namaskAra tasu 'viddhaNu' kri||4 aba thor3ese padya aura dekhie:ciMtAsAyara javi naru parai, ghara dhaMdhala sayalai vIsarai / mahimahati mAlavadesa, dhaNa kaNayalacchi nivesa / 1 apane netroM, vacanoM, hAthoM aura cara tihaM nayara maMDavadugma, goMkI zobhAse parAjita karake jisane paMkajoMko ahinavau jANa ki saMgga // 67 // jalameM paThA diye / 2 tejase candrasUryako AkAzameM tihaM atulabala guNavaMta, bhamAyA / 3 rUpase madanako anaMga ( vinaH aMgakA) banAke nirdhArita kara diyA yA nikAla diyaa| zrIgyAsasuta jyvNt| 4 zrutapaMcamI / 5 dukhI / 6 dustara / 1 kanaka-suvarNa / 2 abhinava / 3 svarga / For Personal & Private Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ BIMALAMROMITALIRILD REE hindI-jainasAhatyakA itihaas| affitTTTTTTTTRIEfinitifmiim ITTER 559 samarastha sAhasadhIra, vaha hindI hai / kaviko zvetAmbara sampradAyakI zrIpAtasAha nisIra // 68 // pradhAna bhASA gujarAtIkA paricaya Adhika rahA tasu ji sakala pradhAna, hai, aisA jAna par3atA hai| guru ruvarayaNa nidhaan| hiMduA rAya vajIra, 4 yazodhara caritra / lAhaurake bAbU jJAnazrIpuMja mayaNaha vIra // 69 // candajIne apanI sUcImeM phaphoMdU grAmanivAsI gauravadAsa nAmake jainavidvAnke banAye hue isa sirimAla-vaMzavayaMsa, maaniniimaanshNs| granthakA ullekha kiyA hai aura isake bananekA sonArAya jIvanaputta, samaya 1581 batalAyA hai| jayapurake bAbA bahuputta parivara jutta // 70 // dulIcandajIke sarasvatIsadanameM isakI eka prati zrImalika mAphara paTTi, maujUda hai| bAbAjIne apanI jainazAstramAlAmeM hayagaya suhaDa bahu ctttti| ise likhA hai zrIpuMja puMja nariMda, 4 kRpaNacaritra : yaha choTAsA para bahuta bahu kavita keli suchaMda // 71 // navarasa vilAsau lola, hI sundara aura prasAdaguNasampanna kAvya bambaI nvgaahgeyklol| digambara jainamandirake sarasvatIbhaNDArameM eka nija buddhi bahua vinANi, guTakemeM likhA huA maujUda hai / isameM kavine guru dhammaphala bahu jANi // 72 // eka kaMjUsa dhanIkA apanI A~khoM dekhA huA iyapuNyacariya prabaMdha, caritra 35 chappaya chandoMmeM kiyA hai / ghelhake laliaMga nRpsNbNdh| beTe ThakurasI nAmake kavi isake racayitA haiN| pahuM pAsa cariyaha citta, ve 16 vIM zatAbdIke kavi haiM / pandrahasau uddhariya eha caritta // 73 // assImeM unhoMne isakI racanA kI hai, jaisA ki ve 2sAra-sikhAmana raasaa|yh grantha indau- antake chappayameM kahate haiM:rake zrImAna yati mANikacandajIke bhaNDArameM hai; isau jANi sahu koI, aura ukta yati mahodayakI kRpAse hameM marama mUrikha dhana sNcyo| prApta huA thA / bar3a tapagacchake jayasundara dAna puNya upagAri, sUrike ziSya saMvegasundara upAdhyAyane saMvat dita dhaNu kivai Na khNcyau| 1548 meM isakI racanA kI hai / koI maiM paMdarA sau asai, 250 padyoMmeM yaha samApta huA hai / racanA poSa pAMcai jAga jaannyau| sAdhAraNa hai / rAtako na khAnA, chanA huA pAnI jisau kRpaNu ika dIThu, pInA, jIvadhAta nahIM karanA, amuka amuka tisau guNu tAsu bkhaannyau| abhakSya padArtha nahIM khAnA Adi bAtoMkI zikSA kavi kahai ThakurasI ghelhataNu, maiM paramatthu vicaariyo| (sikhApana ) isameM dI gaI hai / bhASAmeM guja kharaciyo tyAhaM jItyau janamu tIkI jhalaka hai-kahIM kahIM adhika hai-to bhI jiha sAMcyau tiha haariyo| 1 raajymeN| 2 hindU / 3 maMtrI / 4 zrImAlavaMzake kavi apanI kathAkA prAraMbha isa prakAra avataMsa-mukuTa / 5 vijJAnI / 6 prabhu / 7 paarshv| karatA hai: For Personal & Private Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ CARBOARATHAADITIOLATALABULL janahitaiSI kRpaNu eku parasiddha, kRpaNu kahai re mIta, nayari nivasaMtu nilakkhaNu / majjhu ghari nAri staavai| kahI karama saMjoga jAta cAli dhaNu kharaci, tAsu ghari, nAri vicakkhaNa // kahai jo mohi na bhAvai // dekhi duhUkI jor3a, tihi kAraNa dubbalau, sayalu jaga hiu tmaasai| rayaNa dina bhUkha na laagai| yAhi puriSakai yAhi, mIta maraNu Aiyau, daI kima de ima bhAsai // gujjhu A~khau tU Agai // vaha rahyau rIti cAhai bhalI, dANa pujja guNa sIla sti| tA kRpaNa kahai re kRpaNa suNi, yaha de na khANa kharacaNa kivai, ___ mIta na kara manamAhi dukhu / duvai karahidINa kalaha ati / pIhari paThAi dai pApiNI, ... gurasauM goThi na karai, jyoM ko diNa tUM hoi sukhu // 21 // deva dehurau na dekhe / sthAnAbhAvase aba hama aura padya uddhRta nahIM mAMgiNa bhUli na dei, kara skte| Akhira seThajI ghara Aye aura eka gAli suNi rahai alekhai // jhUThI ciTThI gharavAlIke sAmane par3hakara bole ki sagI bhatIjI bhuvA bahiNi, tumhAre bar3e bhAIke putra utpanna huA hai, isalie bhANijI na jyaavai|| unhoMne tumheM bulAneke lie yaha ciThI dekara AdamI rahai rUsaNI mAr3i, Apa nyautau jaba aavai|| bhejA hai| tumheM pIhara calI jAnA cAhie / pAhuNau sagau Ayau suNai, becArIko jAnA par3A / isake bAda yAtriyoM kA rahai chipiu muhu rAkhi kri| saMgha calA gyaa| jaba kucha samayake bAda vaha jiva jAya tavahi pANa nIsarai, sakuzala lauTa AyA aura usameM seThane dekhA ki ima dhana saMcyau kRpaNa nara // kaI loga mAlAmAla hokara Agaye haiM tata ume eka dina kRpaNakA strAna kahA ki giranAra- baDA duHkha haA ki maiM dhayoM na gyaa| maiM jAtA jIkI yAtrAke lie bahutase loga jA rahe haiM, to khUba kiphAyatazArIse rahatA aura inase bhI yadi Apa bhI mujhe lekara yAtrA karA lAveM, to adhika dhana kamA lAtA / isa duHkhase vaha rAta apanA dhana pAnA saphala ho jAya / isa para seTha dina duHkhI rahane lagA aura dhIre dhIre jI bar3e khaphA hue / donoMmeM bahuta dera taka vivAda hotA rhaa| seThAna ne dhanakI saphalatA dAna maraNazayyApara par3a gayA / logoMne bahuta bhoga Adise batalAI aura seThane usakA virodha samajhAyA ki aba tU kucha dAnadharma kara le, para kiyA / antameM seThajI taMga Akara gharase cala usane kisIkI na sunI / vaha bolA, maiM sAre diye / mArgameM unakA eka parAnA mitra dhanako sAtha le jAU~gA / usane lakSmIse milA, vaha bhI kaMjUsa thA / usane pUchA, Aja prArthanA ki maiMne tumhArI jIvanabhara ekaniSThatAse tuma unmanA aura durbala kyoM ho rahe ho ? seThajI sevA kI hai, aba tuma mere sAtha calo / lakSmIne uttara dete haiM: kahA, ki mere sAtha le calaneke jo kaI dAnAdi 1 goSTI baatciit| 1 yAtrA / 2 guhya-gupta vAta / 3 kaha diyA / For Personal & Private Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAya the unheM tUne kiye nahIM, isalie maiM tere sAtha nahIM jA sakatI / kRpaNa mara gayA aura naraka meM taraha tarahake duHkha bhogane lagA / idhara usake maranese loga bahuta khuza hue aura kuTumbI Adi Anandase dhanakA upabhoga karane lage / yahI isa caritrakA sAra hai / kavine kathA acchI cunI hai / racanA usakI eka A~khoM dekhI ghaTanA para kI gaI hai, isa kAraNa usameM prANa haiM | mAlUma nahIM, isa kavikI aura bhI koI racanA hai yA nahIM | hindI - jaina sAhityakA itihAsa / 5 rAmasItAcaritra / isa granthakA ullekha mizrabandhuoMne apane hindI ke itihAsameM kiyA hai / ise bAlacanda jainane vikrama saMvat 1578 meM banAyA hai / satrahavIM zatAbdI | isa zatAbdI ke bane hue jainagraMtha bahuta milate haiM / isameM hindIkI khAsI unnati huI hai| hindI ke amara kavi tulasIdAsajI isI zatA meM hue hai| 1 banArasIdAsa / isa zatAbdIke jainakavi aura lekhakoM meM hama kavivara banArasIdAsajIko sarva zreSTha samajhate haiM / yahI kyoM, hamArA to khayAla hai ki jainoMmeM inase acchA kavi koI huA hI nahIM / ye Agarake rahanevAle zrImAla vaizya the / inakA janma mAgha sudI 11 saM0 1643 ko jaunapura nagarameM huA thA / inake pitAkA nAma kharagasena thA / ye bar3e hI pratibhAzAlI kavi the / apane samayake ye sudhAraka the| pahale zvetAmbara sampradAyake anuyAyI the, pIche digambarasampradAyamukta ho gaye the; parantu jAna par3atA hai, inake vicAroMse sAdhAraNa logoMke vicAroMkA mela nahIM khAtA thA / ye adhyAtmI yA vedAntI the / kriyAkANDako bahuta mahattva nahIM dete the / isI kAraNa bahuta se loga inake viruddha ho gaye 561 1 " the / yahA~ taka ki usa samaya ke meghavijaya upAdhyAya nAmake eka zvetAmbara sAdhune unake viruddha eka yuktibodha ' nAmakA prAkRta nATaka ( svopajJa saMskRtaTIkAsahita ) hI likha DAlA thA, jo upalabdha hai / usase mAlUma hotA hai ki inako aura inake anuyAyiyoM ko usa samaya ke bahuta se loga eka judA hI panthake samajhane lage the / banArasIdAsajI ke banAye hue cAra grantha - 1 banArasIvilAsa, 2 nATaka samayasAra, 3 arddha kathAnaka aura 4 nAmamAlA ( koSa ) prasiddha haiM / inameM se pahale tIna upalabdha haiN| do chapa cuke haiM aura tIsarekA Azaya pahale ke sAtha prakAzita ho cukA hai / banArasIvilAsa koI svataMtra grantha nahIM hai, kintu unakI koI 60 choTI bar3I kavitA - oMkA saMgraha hai / yaha saMgraha jagajIvana nAmake eka Agare ke kavine saMvat 1701 meM kiyA thA / sUktamuktAvalI, samayasAra kalazA, aura kalyANamandira stotra nAmakI tIna kavitAoMko chor3akara isa saMgrahakI saba racanAyeM svataMtra haiM, aura ekase eka bar3hakara haiM / adhyAtmake premI unameM tanmaya ho jAte haiM / samayAbhAva ke kAraNa hama do cAra dohe sunAkara hI saMtoSa kareMge: eka rUpa hindU turuka, dUjI dazA na koi / manakI duvidhA mAnakara, bhaye ekasoM doi // 7 // doU bhUle bharama meM, kareM vacanakI Teka | 6 'rAma rAma' hindU kaheM, turuka 'salAmAleka' // 8 // ina pustaka vAMcie, vehU par3heM kite / eka vastu ke nAma dvaya, jaise 'zobhA' ' jeba ' // 9 // For Personal & Private Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 562 tinakauM duvidhA - je lakheM, raMga viraMgI cAma / mere nainana dekhie, jainahitaiSI - ghaTa ghaTa antara rAma // 10 // gupta yaha hai yaha bAhara yaha mAhiM / jaba laga yaha kachu hai rahA, taba laga yaha kachu nAhiM // 11 // dUsarA grantha nATaka samayasAra hai / prAkRta bhASAmeM bhagavAn kundakundAcAryakA banAyA huA samayasAra nAmakA eka grantha hai aura usa para amRtacandrAcArya kRta saMskRta vyAkhyAna hai| nATaka samayasAra inhIM donoM granthoMko AdhAra mAnakara likhA gayA hai| mUla aura vyAkhyAnakaM marmako samajha kara use inhoMne apane raMga meM raMgakara apane zabdoMmeM apane DhaMgase likhA hai / bar3A hI apUrva grantha hai / isakA pracAra bhI khUba haiN| zvetAmbara aura digambara donoM hI sampradAyoMmeM isakA khUba Adara hai / isa para kaI TIkAyeM bhI bana cukI haiM aura unameM se do chapa bhI gaI haiM / jo sajjana vedAnta ke premI haiM, unase hamArA anurodha hai ki ve isa granthako avazya hI par3heM / jainadharmake siddhAntoMkA jinheM paricaya hai, ve ise par3hakara avazya prasanna hoNge| isakA kevala eka hI sIdhA sAdhA padya sunAkara maiM Age bar3hagA:bhaiyA jagavAsI, tU udAsI haikai jagatasauM, eka chai mahInA upadesa mero mAnu re / aura saMkalapa vikalapake vikAra taji, bauThake ekaMta mana eka Thaura Anu re // terau ghaTa sara tAmaiM tU hI hai kamala vAkau, tU hI madhukara hai suvAsa pahicAnu re / prApati na hai hai kachU aiseM tU vicAratu hai, sahI hai hai prApati sarUpa yauMhI jAnu re // bhASA kI dRSTise bhI isakI racanA uccazreNIkI | bhASAparakaviko pUrA adhikAra haiN| za bdoM ko tor3e-maror3e binA unhoMne unakA prayoga kiyA hai / chandobhaMgAdi doSoMkA unake granthameM abhAva hai| tIsarA grantha ardhakathAnaka hai / yaha grantha unheM jainasAhityake hI nahIM, sAre hindI sAhityake bahuta hI U~ce sthAnapara ArUr3ha kara detA hai / eka dRSTi se to ve hindI ke bejor3a kavi siddha hote haiM / isa grantha meM ve apanA 55 varSakA Atmacarita likhakara hindI sAhitya meM eka apUrva kArya kara gaye haiM aura batalA gaye haiM ki bhAratavAsI Ajase tIna sau varSa pahale bhI itihAsa aura jIvanacaritakA mahattva samajhate the aura unakA likhanA bhI jAnate the / hindI meM hI kyoM, hamArI samajhameM zAyada sAre bhAratIya sAhitya meM ( musalamAna bAdazAhoM ke AtmacaritoMko chor3akara ) yahI eka Atmacarita hai, jo Adhunika samayake AtmacaritoMkI paddhati para likhA gayA hai / hindI bhASAbhASiyoM ko isa granthakA abhimAna honA caahie| ardhakathAnaka choTAsA grantha hai / saba milAkara isameM 673 dohA-caupAiyA~ haiM / isameM kavine apanA vikrama saMvat 1698 taka kA 55 varSakA jIvanacarita likhA hai / granthake anta meM kavine likhA hai ki AjakalakI utkRSTa Ayuke hisAba se 55 varSakI Ayu AdhI hai| isa lie isa 55 varSake caritakA nAma 'ardhakathAnaka' huA hai / yadi jItA rahA aura bana sakA, to maiM zeSa AyukA carita aura bhI likha jAU~gA ! mAlUma nahIM kavivara Age kaba taka jIte rahe aura unhoMne AgekA carita likhA yA nahIM / jayapura ke bAbA dulIcandajIne apanI sUcI meM banArasI paddhati nAmakA 500 zlokaparimita eka aura granthakA ullekha kiyA hai / Azcarya nahIM, jo usImeM unakI zeSajIvanakI kathA surakSita ho / For Personal & Private Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - jainasAhityakA itihAsa / ardhakathAnaka meM kavivarane apane jIvanakI tamAma choTI moTI dukhasukhakI bAtoMkA bahuta hI acche DhaMgase varNana kiyA hai jinakA par3hanevAloM para gaharA prabhAva par3atA hai / unhoMne apane tamAma bure aura bhale karmoMkA - guNoM aura avaguNoMkA- isameM citra khIMcA hai / ve jahA~ apane guNoM kA varNana karate haiM vahA~ durguNoM kA bhI karate haiM / durguNa bhI aise vaise nahIM, jinheM sAdhAraNa loga svamameM bhI nahIM kaha sakate haiM, unheM unhoMne likhA hai / isase unakI mahAnubhAvatA prakaTa hotI hai - yaha mAlUma hotA hai ki unakA AtmA kitanA bahuta hI aura saMsAra ke mAnApamAna se pare AkAzameM vihAra karanevAlA thA / apanI jIvanakathAse sambandha rakhanevAlI usa samayakI unhoMne aisI aneka bAtoM kA varNana kiyA hai jo bahuta hI manoraMjaka aura kutUhalavarddhaka haiM | mugala bAdazAhoM ke rAjya meM vaNika mahAjanoM ko jo kaSTa hote the, sAdhAraNa prajA jo kaSTa pAtI thI, adhikArI loga jo atyAcAra karate the, unakA varNana bhI isameM jagaha jagaha para pAyA jAtA hai / vikrama saMvat 1673 meM AgaremeM plega rogakA prakopa huA thA, isa ghaTanAkA bhI kavine ullekha kiyA hai: isa hI samaya iti vistarI, parI Agare pahilI marI / jahA~ tahA~ saba bhAge loga, paragaTa bhayA gAMThakA roga // 574 nika gAMTha marai china mAhiM, kAhUkI basAya kachu nAhiM / cUhe mareM vaidya mara jAhiM, bhayasauM loga anna nahiM khAhiM // 75 banArasIdAsajI para eka bAra bar3I vipatti AI thI / unake pAsa eka pAI bhI kharca kara 563 neke lie nahIM thI / sAta mahIne taka ve eka kacaurIvAlekI dUkAnase donoM vakta pUrI kacaurI udhAra lekara khAte rahe / jaba hisAba kiyA, to usakA dAma kula 14 rupayA huA ! arthAt usa samaya Agare jaise zaharameM do rupaye mahIne meM AdamI donoM vakta bAjArakI pUrI kacaurI khA sakatA thA / isase usa samaya ke ' sukAla ' kA patA lagatA hai / jisa samaya bAdazAha akabarake maranekA samAcAra jaunapura pahu~cA, usa samaya vahA~ke nivAsiyoMkI dazAkA varNana kavine isa prakAra kiyA hai: isI bIca nagara maiM sora, bhayau udaMgala cArihu ora / ghara ghara dara dara diye kapATa, TavAnI nahiM baiThe hATa // 52 // bhale vastra aru bhUSana bhale, te saba gAr3e dharatI tale / haMDavAI ( ? ) gAr3I kahUM aura, nagada mAla nirabharamI Thaura // 53 // ghara ghara sabani bisAhe satra, loganha pahire moTe vastra / ThAr3hI kaMbala athavA khesa, nArina pahire moTe vesa // 54 // U~ca nIca koU na pahicAna, dhanI daridrI bhaye samAna / corI dhAri dise kahuM nAhiM, yahI apabhaya loga DarAhiM // 55 isase zrotAgaNa usa samaya ke rAjazAsanakI paristhitiyoMkA bahuta kucha anumAna kara sakeMge / samaya na rahane ke kAraNa maiM isa granthakA aura adhika paricaya nahIM de sakatA / jo mahAzaya adhika jAnanA cAhate hoM, ve mere dvArA sampAdita banArasIvilAsa ke prAraMbha meM isa granthakA vivaraNa par3hanekA kaSTa uThAveM / For Personal & Private Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 KAMARITAIMERALIAMLILABALIBAGALLAHRA jainhitaissii| TUmminiminimum yadyapi isa granthakI racanA nATakasamayasAra cauthA grantha nAmamAlA hindIkA dohAbaddha jaisI nahIM hai, to bhI viSayake lihAjase vaha koza hai / ise hamane abhItaka dekhA nahIM hai, khAsI hai| kahIM kahIMkA varNana bar3A hI svAbhA- para khojanese yaha mila sakatA hai / kavivarakA vika aura hRdayasparzI hai / apane bhAI dhana- eka aura graMtha zRMgArarasakI racanAoMkA saMgraha malakI mRtyukA zoka kavine isa prakAra varNana thA jise unhoMne svayaM jamunAmeM bahA diyA thaa| kiyA hai: unheM isa viSayase ghRNA hogaI thI aura ghanamala ghanadara yahI kAraNa thA jo unhoMne usakA astitva hI kAla-pavana-saMjoga / na rahane diyaa| mAta pitA taruvara tae, 2 kalyANadeva / ye zvetAmbara sAdhu jinacandra lahi Atapa suta-soga // 19 jaba kavivara eka bar3I bImArIse mukta hokara. sUrike ziSya the| inake banAye hue devarAja baccha rAja caupaI' nAmaka eka granthakI hAtalikhita sasurAlase ghara Aye taba prati hameM zrImAna yati mANika candrajIkI kRpAse Aya pitAke pada gahe, prApta huI hai / saMvat 1643 meM yaha grantha vikrama mA roI ura tthoki| jaise cirI kurIjakI, nAmaka nagarameM racA gayA hai| isameM eka rAjAke tyoM suta dazA viloki // 194 // putra baccharAja aura devarAjakI kahAnI hai| eka bAra paradezameM kavi apane sAthiyoMke baccharAja bar3A thA, parantu marya thA, isa kAraNa sahita kahIM Thahare ki itane meM masaladhAra pAnI rAjya devarAjako milaa| RccharAjya gharase nikala barasane lgaa| taba bhAgakara sarAyameM gaye, para gayA, pIche aneka kaSTa sahakara aura apanI vahA~ jagaha na milI. koI umarAva Thahare hue the. unnati karake aayaa| bhAIne bahuta sI parIkSAbAjAra meM khar3e honeko jagaha na thI, sabake ki- ye lIM / antameM baccharAja uttirNa huA aura bAr3a banda the| usa samayakA citra kavivara isa sa Adhe rAjyakA svAmI ho gyaa| racanA sAdhAraNa A taraha khIMcate haiM: hai| bhASAmeM gujarAtIkA mizraNa hai aura yaha bAta phirata phirata phAvA bhaye, zvetAmbara sampradAyake hindI sAhityameM aksara baiThana kahai na koii| pAI jAtI hai / namUnAtalai kIcasauM paga bhareM, jiNAvara caraNakamala namI, Upara varasata toi // 94 // suha guruhIya dharesi / aMdhakAra rajanI viya, samarayAM savi sukha saMpajai, himaritu agahana mAsa / bhAjai sayala kalesi // 1 nAri eka baiThana kahyau, buddhai ghaNasukha pAie, puruSa uThyo lai bA~sa // 95 // buddhalAhie raaj| banArasIdAsa apane dUsare putrakI mRtyukA buddhai Ati garuaupaNau, ullekha ina zabdoM meM karate haiM - buddhi sarai savi kAja // 3 bAnArasike dUsaro, bhayau aura sut-kiir| vidyAdhara kula UpanI, divasa kaikumaiM ur3i gayau,tAje paaNjraasriir|| suravegA abhidhaan| For Personal & Private Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - jainasAhityakA itihAsa / rAjAnI ati mAnitA, vanitAmAhiM pradhAna // 76 // saMvata sola trayAlA varasii, eha prabandha kiyau mana harasihi / vikrama nayarai riSabha jiNesA, jasu samaraNa sabi Talai kilesA // 84 // 3 mAladeva / ye bar3agacchIya bhAvadevasUrike ziSya the / sAdhAraNataH ye 'mAla' ke nAma se prasiddha haiN| apane graMthoM meM bhI ye 'mAla kahai' yA 'mAla bhaNai' isa taraha apanA ullekha karate haiM / inake banAye hue do grantha upalabdha haiM, eka 'bhoja - prabandha' aura dUsarA 'purandara kumaraca upaI ' / 'purandarakumaracaupaI' vikrama saMvat 1652 kA banA huA hai|yh grantha zrIyuta muni jinavijayajIke pAsa / isake viSaya meM Apa apane patra meM likhate haiM ki "yaha purandara kumara caupaI grantha hindImeM hai ( gujarAtImeM nahIM ) / ise maiMne Aja hI ThIka ThIka dekhA hai| racanA acchI aura lalita hai| jAna par3atA hai 'mAla' eka prasiddha kavi ho gayA hai| gujarAtI prasiddha kavi RSabhadAsane apane 'kumArapAla rAsa' meM jina prAcIna kaviyoMkA smaraNa kiyA hai, unameM mAlakA nAma bhI . hai / vaha 'mAla' aura koI nahIM kintu 'bhojaprabandha' aura 'puraMdara caupaI ' kA karttA hI honA caahie| ' puraMdara caupaI' kA Adi aura antimabhAga yaha hai : Adi: varadAIzruta devatA, guru prasAdi AdhAra / 'kumara - puraMdara' gAisyUM, sIlavaMta suvicAra // naranArI je rasika te, suNihu saba citu lAi / ThUMTha na kaba hi ghumAiyahiM, vinA sarasa taru nAi // 565 sarasa kathA jai hoI tau, suNai savihi mana lAi / jihA~ suvAsa hovahi kusuma, sarasa madhupa tihA~ jAi // aMtaH- bhAvadevasUri guNanilau, baDagacha- kamala - diNaMda / tAsu susIsa ziSya ( ? ) kahai, mAladeva AnaMda // " ye loga sindha aura paMjAbake madhyameM rahA karate the| aisA sunA gayA hai ki bhAvadevasUri ke upAzraya aba bhI bIkAnera rAjya ke 'bhaTanera' aura ' hanumAnagar3ha ' nAmaka sthAnoM meM haiM / " dUsarA grantha 'bhojaprabandha' ukta muni mahodaya mere pAsa bheja dene kI kRpA kI hai / isakI pratimeM zurU ke do patra, antakA eka patra aura bIca ke 20 se 24 takake pRSTha nahIM haiM / padyasaMkhyA 1800 hai / isameM tIna sambandha yA adhyAya haiN| pahalemeM bhojake pUrvajoMkA, bhojake janmakA aura vararuci dhanapAlAdi paNDitoMkI utpattikA varNana hai, dUsare meM parakAyApraveza, vidyAbhyAsa, devarAjaputrajanma, aura madanamaMjarIkA vivAha tathA tIsare meM devarAja baccharAja videzagamana aura bhAnumatIke samAgamakA varNana hai / yadyapi yaha prabandhacintAmaNi tathA ballAla ke bhojaprabandha Adi AdhArase banAyA gayA hai; tathApi isakI racanA svataMtra hai / 'kaviranuharaticchAyAM' ke anusAra ukta thakI chAyA hI lI gaI hai / bhASA prauDha hai; parantu usameM gujarAtIkI jhalaka hai aura apabhraMza zabdoMkI adhikatA hai / vaha aisI sApha nahIM hai jaisI usa samaya ke banArasIdAsajI Adi kaviyoMkI hai / kAraNa, kavi aura rAjagujarAta pUtAnekI boliyoM se adhika paricita thA / vaha pratibhAzAlI jAna par3atA hai / koI koI paya bar3e hI cubhate hue haiM: For Personal & Private Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 566 bhalau huau jai nIsarI, aMguli sappiM-muhAhu | oche setI prItar3I, jadi tu tadi lAhu // 91 // sindhula lauTakara jaba rAjA-muMjake samIpa AyA, taba muMja kapaTakI ha~sI ha~sakara usake galese lipaTa gayA / isako lakSya karake kavi kahatA hai: - dhUrata rAjA muMja paNi millau uThi gali lAgi / ko jANai ghana dAminI, jala mahiM AI ANi // 120 // ghaNu varasai sIyala salila, soI mili hai vijju / ruha~ tUsai~ jIvayai, rUThai~ viNasara kajja // 121 // tailipadevakI lar3AI meM hAra kara rAjA muMja bhAgA aura eka gA~va meM AyA, usa samayakA kavine bar3A hI sajIva varNana kiyA hai: -- vanateM vana chipata phirau, gavhara vanaha~ nikuMja / bhUkhau bhojana mA~givA, govali Ayau muMja // 247 // gokula kAI gvArinI, U~cI baiThI khATi / jainahitaiSI sAta putra sAtai bahU, dahI bilovahiM mA~Ti // 48 // kAhiM dUdha kahuM kei mili, mAkhaNu kAhiM kei / as padhArahi ghIu taha, jisu bhAvaitisu dei // 49 // gAi vAcharU kaTTarU, mahiSI aMgaNa dekhi / khAja pIjai vilasiyai, garava karai suvisekhi // 50 // 1 sarpake mu~ha se / 2 hai / 3 miTTI ke vartanameM / jisa samaya mRNAlavatI ke vizvAsaghAta karane se phira muMja pakar3A gayA aura bar3I durdazA ke sAtha nagara meM ghumAyA gayA, usa samaya muMjake mu~ha se kavine kaI bar3e mArmika dohe kahalavAye haiM:khaMDita ghRtabiMdU miseMi~, re maDakA mata roi / nArI kauNa na khaMDiyA, muMja ilApati joi // 7 // misina anna tUM vApha ke, argAni AMci mata roi / agini vinA heu~ dAsiyai~, bhasama kiyau kina joi // 11 // sAli musali tUM tADiyau, tusa kapaDA liya chIni / dAsi kaTAcchahiM mAriyau, kIya hau~ savahIna // 12 // isa granthakI yaha bAta noTa karane lAyaka haiN| ki isameM hindIke dohoMko ' prAkRtabhASA dohA ' likhA hai / mAlUma hotA hai usa samaya hindI usI taraha prAkRta kahalAtI hogI jisa taraha bambaIkI ora isa samaya marAThI prAkRta kahalAtI hai / 7 isa grantha meM bahutase iloka ' uktaM ca ' kahakara likhe gaye haiM, jinameM bahutoM kI bhASA apabhraMzase bahuta kucha milatI huI hai / yathA: dujjaNa jaNa baMbUlavaNa, jara siMcai amiraNa / to su kAMTA bIMdhaNA, jAtaDi taNai guNeNa // isameM bahutase padoM kI DhAleM likhI huI haiM, jaise ' mRgAMkalekhA caupa DhAla' / donoM bAtoMse yaha anumAna hotA hai ki isa granthase pahale purAnI hindI ke aneka grantha rahe hoMge jinase ukta ' uktaM ca ' liye gaye haiM aura 1 miSase / 2 maTakA - miTTIkA vartana / 3 mujhe / For Personal & Private Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI - jainasAhityakA itihAsa / jinakI DhAloMkA anukaraNa kiyA gayA hai | mRgAMkalekhAkI kathA zvetAmbara sampradAya meM bahuta prasiddha hai / ataeva ' mRgAMka lekhA kI ca upaIM ' koI jaina grantha hI thA / 4 hemavijaya | ye acche vidvAna aura kavi the / suprasiddha AcArya hIravijayasUrike ziSyoM me se the / inhoMne vijayaprazasti mahAkAvya aura kathAratnAkara Adi aneka saMskRta graMthoMkI racanA kI hai / hindI meM bhI inakI choTI choTI racanAyeM milatI haiM / ye AgarA aura dillI tarapha bahuta samaya taka vicaraNa karate rahe the, isa lie inheM hindIkA paricaya honA svAbhAvika hai / inhoMne hIravijayasUri aura vijayasenasUri Adi kI stuti meM choTe choTe bahuta se hindI padya banAye haiM / tIrthakaroM kI stavanAke bhI kucha pada race hue milate haiM / namUne ke taura para neminAtha tIrthakara ke stutipayako dekhie / ghanaghora ghaTA unayI ju naI, itataiM utataiM camakI bijalI / piyare piyare papihA bilalAti ju, mora kiMgAra ( ? ) karaMti milI / bica biMdu paraM dRga A~su jhareM, 'duni dhAra apAra isI nikalI / muni hemake sAhiba dekhanakU, ugrasena lalI su akelI calI / kahi rAjimatI sumatI sakhiyAnakaM, eka khinaka kharI rahure / sakhirI sagarI aMgurI muhI bAhi karati (?) bahuta (?) ise nihure / abahI tabahI kahI jabahI, yadurAyakUM jAya isI kahure / muni hemake sAhiba nemajI ho, aba toranateM tumha kyUM bahure / 5 rUpacanda | ye kavivara banArasIdAsajIke samaya Aga meM hue haiM / banArasAdAsajIne apane AtmacaritameM aura nATaka samayasArameM inakA ullekha kiyA hai aura inheM bahuta bar3A vidvAn batalAyA hai / ye jainadharmake acche marmajJa the / AdhyAtmika pANDitya bhI inameM acchA thA, yaha bAta inake paramArthI dohAzataka ' aura padoMke dekhanese jAna par3atI hai / paramArthI dohA zataka ko hamane pA~ca chaha varSa pahale jainahitaiSI meM prakAzita kiyA thaa| bar3e hI acche dohe haiN| udAharaNa:-- cetana cit paricaya binA, japa tapa sabai nirattha / kana bina tusa jibhi phaTakateM, Avai kachU na hattha / cetanasauM paricaya nahIM, kahA bhaye vratadhAri / sAli bihUneM khetakI, vRthA banAvata vAri // binA tattvaparicaya lagata, aparabhAva abhirAma / tAma aura rasa rucata haiM, amRta na cAkhyau jAma // bhramataiM bhUlyau apanapau, khojata kina ghaTamAhi / visarI vastu na kara car3he, jo dekha ghara cAhi / ghaTa bhItara so Apu hai, tuma nahIM kachu yAdi / vastu muThA maiM bhUlikai, ita uta dekhata vAdi // 8 567 pratyeka dohe ke pUrvArdhameM eka bAta kahI gaI hai aura uttarArdha meM vaha udAharaNase puSTa kI gaI hai| sabake saba dohe isI prakArake haiN| inameM paramArthakA yA AtmAkA tattva bar3I hI suMdaratAse samajhAyA gayA hai| ' gIta paramArthI' nAmakA grantha bhI ApakA banA huA hai, jo abhI taka upalabdha nahIM hai / hamane eka 'paramArtha jakar3asiMgraha ' nAmakI pustaka For Personal & Private Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 568 chapAI hai, usameM Apake banAye hue chaha pada saMgrahIta haiM / jAna par3atA hai, ye usI 'gItaparamAthIM' ke gIta yA pada hoNge| inameM bhI paramArtha tattvakA kathana hai / eka gItakA pahalA pada sunie: - cetana, acaraja bhArI, yaha mere jiya Avai / amRtavacana hitakArI, sadaguru tumAha par3hAvai // sadaguru tumahiM par3hAvai cita hai, aru tumahU hau jJAnI / taba tumahina kyohU Avai, cetanatatva kahAnI // viSayanikI caturAI kahie, ko sari kare tumhArI / vina guru phurata kuvidyA kaise, cetana acaraja bhArI // jainahitaiSI - ApakA eka choTAsA kAvya ' maMgalagIta - prabandha' jainasamAja meM bahuta hI pracalita hai / ' paMcamaMgala' ke nAmase yaha pA~ca chaha bAra chapa cukA hai| isameM tIrthaMkara bhagavAna ke janma, jJAna, nirvANa Adike samaya jo utsavAdi hote haiM unakA sAmpradAyika mAnatAoM ke anusAra varNana hai | racanA sAdhAraNa hai / < 6 6 rAyamalla | ye bhaTTAraka anantakIrtike ziSya the| inakA banAyA huA eka 'hanumaccaritra nAmakA payagrantha hai / yaha vikrama saMvat 1616 meM banAyA gayA hai / yaha grantha hameM mila nahIM sakA, isa lie isakI racanA kisa darje kI hai, yaha hama nahIM kaha sakate / hamAre eka mitrane isakI kavitAko sAdhAraNa batalAyA hai / kavivara banArasIdAsajI ne jina rAyamallajIkA ullekha kiyA hai, mAlUma nahIM ve ye hI the athavA inase bhinna / banArasIdAsajI ne likhA hai ki pANDe " rAyamallajI samayasAra nATaka ke marmajJa the, unhoMne samayasArakI bAlAvabodhinI bhASA TIkA banAI jisake kAraNa samayasArakA bodha ghara ghara phaila gyaa|" yaha bAlAvabodha TIkA abhI taka upalabdha nahIM huI hai| mAlUma hotA hai yaha banArasIdAsajI ke bahuta pahale bana cukI thI / unake samaya isakA khAsA pracAra thA / avazya hI yaha paMdrahavIM zatAbdIkI racanA hogI aura bhASA kI dRSTise eka mahattvaka vastu hogI / eka aura rAyamalla brahmacArI hue haiM jinhoMne saMvat 1667 meM ' bhaktAmarakathA ' nAmakA saMskRta grantha banAyA hai / ye sakalacandra bhaTTArakake ziSya the aura hUmar3ajAti ke the / mAlUma hotA hai bhaviSyadattacaritra ( chandobaddha ) aura sItA caritra ( chandobaddha ) nAmaka grantha bhI inhIM banAye hue haiN| inameM se pahalA grantha saM0 1663 meM banA hai, aisA jJAnacandajIkI sUcI - se mAlUma hotA hai / 7 ku~varapAla | ye banArasIdAsajI ke eka mitra the / yuktiprabodhameM likhA hai ki banArasIdAsajI apanI sailIkA uttarAdhikAratva inhIMko soMpa gaye the / pravacanasArakI TIkAmeM pA~r3e hemarAjajIne inako acchA jJAtA batalAyA hai / ye kavi bhI acche jAna par3ate haiN| inakA koI svataMtra grantha upalabdha nahIM hai; parantu banArasIdAsakRta sUktamuktAvImeM inake banAye hue kucha padya milate haiM ! lobhakI nindAkA eka udAharaNa: parama dharama vana da hai, durita aMbara gati dhArahi / kuyaza dhUma udagarai, bhUri bhaya bhasma vidhArahi // dukha phuliMga phuMkarai, tarala tRSNA kala kAr3hahi // dhana IMdhana Agama sa~joga dina dina ati bAr3ha hi // lahalahai lobha-pAvaka prabala, pavana moha uddhata hai // dajjhahi udAratA Adi bahu, guNa pataMga 'ka~varA' kahai // 59 // For Personal & Private Use Only ( apUrNa / )
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ AE ARDPSNAHATEa AME IPATRANEPA HIEVA 1 sabhApatikA vyAkhyAna / [ lakhanaUmeM gata 27 disambarako bhArata-jaina-mahAmaNDalake sabhApati zrIyuta bAbU mANikyacandra jaina bI. e. ela ela. bI. vakIla, khaNDavAkA jo mahattvapUrNa vyAkhyAna huA usakA sAra bhAga / avazya paThanIya / / priya pratinidhigaNa mahilAo tathA mahAzayo, hAsika prAcInatA hI nahIM varan usake siddhAntoMkI Apane mujhe isa bar3IbhArI kAnpharansakA-aisI satyatA saMsArake vicAravAn puruSa svIkRta karate jA kAnpharansakA-jo kisI jAti athavA saMpradAyavize- rahe haiM / jainadharmake lie yaha gauravakI bAta hai ki SakI na hote hue eka usa samagra kaumakI kAnpharaMsa yaha eka aisA dharma hai ki jisake siddhAMta vijJAnakI hai, jo kauma saMsArake itihAsameM eka vizAla tathA naIse naI zodhoMse milate julate haiM / vanaspatiyoM meM prazasta bhAga lenevAle dharmakI tathA jo manuSyajA- manovRttiyAM, cetanA tathA bhAvoMkA honA jo Aja tiko bhaviSyameM sadA sukhakA denevAlA rahegA aise. a , adhyApaka bosa siddha kara rahe haiM usakI zodha hamAre AcAryoMne sadiyoM pahale kara lI thI, jaba dharmakI-dhAraNa karanevAlI hai, aisI saMpUrNa kAmakA arvAcIna vijJAnakA janma bhI nahIM huA thaa| yaha isa kAnpharansakA sabhApati cunakara Apane mujhako ucita kahA gayA hai ki jainadharma hI eka aisA dharma bar3A sammAna pradAna kiyA hai, isake lie maiM Apako hai jisameM vyAvahArika nItikA dArzanika vitarkoMke aMtaHkaraNase dhanyavAda detA huuN| sAtha gUr3ha sambandha kiyA gayA hai| arthAt jisameM ___ ++priya pratinidhigaNa, saMsArake dhArmika itihA- jJAna aura cAritrakA aikya kiyA gayA hai / * sameM hamAre dharmahIne nahIM, hamArI kaumane bhI jAtiyoMke sToijijama ( Stoicism )ke viSayameM kahA jAtA itihAsameM bahuta bar3A bhAga liyA hai / itihAsa hamAre hai ki usakI zreSThatA usake cAritrake niyamoMmeM nahIM pUrva. gauravakI sAkSI de rahA hai / prAcInakAlameM hamArI parantu vikAroMko damana karaneke usake siddhAMtameM kaumameM baDe baDe nRpati, maMtrI tathA senApati,vizAla vidyamAna thI, kintu jainadharmake viSayameM hama kaha saMpatti ke svAmI, bar3e bar3e kavi, lekhaka tathA dhuraM- sakate haiM ki usakI zreSThatA donoMmeM vidyamAna hai| ghara vidvAn hogaye haiM, jinhoMne saMsArabharameM jainadharma isIlie to dekhane meM AtA hai ki cAritrameM jainI anya dharmoM kI dhAraka kaumoMse prAyaH zreSTha hote haiN| tathA janajAtike mahattvako sthApita kiyA thaa| jainadharmake lie yaha gauravakI bAta hai ki yadyapi hamako pazcimake vidvAnoMkA kRtajJa honA cAhie ki aura dharmoM ke samAna usake anuyAyiyoM ko bhI julma jinake niHsvArtha udyogase hamArA prAcIna gaurava siddha sahana karanA par3A hai, parantu aura dharmoMke samAna hotA jAtA hai| kucha samaya pahale yaha mAnA jAtA usake anuyAyiyoMne badalA lenekI icchAse kisI thA ki jainadharma bauddhadharmakI eka zAkhA hai tathA anya dharmakI dhAraka kaumake sAtha julma nahIM kiyaa| IsAke bAda anumAna chaThavIM sadImeM isakI utpatti yaha usake U~ce siddhAntoMkA pariNAma hai aura huI hai, kintu jaikobI tathA bUlarake samAna purA- isakA use ucita garva hai / eka lekhakakAI kathana tattvake pAzcAtya zodhakoMke parizramase yaha mata * Mrs. Sinclair Stevenson. asatya siddha ho gayA hai| jainadharmakI kevala aiti- $ Mr. Bernard Bosanquet. 7-8 For Personal & Private Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 570 / hai ki, 'yaha koI AzvaryakI bAta nahIM ki musa - lamAnoM ke julmase jainiyoM ke maMdira baca gaye, parantu Azcarya to isa bAta kA hai ki jisa tUphAnane bauddhadharmako bhAratavarSase ekadama bAhara kara diyA usa tUphAnase jainadharma naSTa hone se kaise baca gayA / ' mahAzayo, yaha hamAre dharmakI dRr3hatAkA pramANa tathA pariNAma hai / jainadharma IzvarapraNIta honekA dAvA nahIM karatA, na vaha AjJA-pradhAna dharma hai; vaha buddhikI pradhAnatA svIkAra karatA hai tathA usake siddhAntoM kI satyatA hI usake dAvekA AdhAra hai jainadharmahIne pahale pahala saMsArako samasta jIvoMke prati dayA karane tathA vizvabaMdhutva va sArvabhaumapremakA upadeza kiyA thA / eka prasiddha a~garez2akA + kathana hai ki vizva dayA ( Universal Hu - manity )kA vicAra arvAcIna hai, parantu vAstava meM isa dharmakA upadeza jainadharmane sadiyoM pahale kiyA thA / hamAre AcAryoMne upadeza kiyA hai ki :-- ekku kare maNa viSNu kari, mAM kari vaNavise / ikkaI devaI ji vasaI, 8 tihu hu asesu // mahAzayagaNa, prasiddha lekhaka lekIkA kathana hai ki plUTArkahIne pahale pahala pazuoM ke prati dayA karanekA upadeza-pAithegorasake punarjanma ke siddhAMtake AdhAra para nahIM, kintu vizva-bandhutva ke vistRta AdhArapara -- kiyA thA; parantu lekIko yaha vidita nahIM ki hamAre tIrthakaroMne plUTArkase sadiyoM pahale yahI upadeza manuSyajAtiko diyA thaa| jainadharmakA uddeza hI samasta jIvoMkI mukti karAne kA hai| parantu, mahAzayo, itanA hote hue bhI kucha logoMkA kathana hai ki, " jainadharma ahiMsA tattvakI eka hA syarUpa atizayoktikA upadezaka hai / "* kucha 88 8 paramAtmaprakAza, gAthA 234. * Mrs. Sinclair Stevenson. jainahitaiSI - loga hameM isa bAtakA doSa dete haiM ki hamane hiMsA paramo dharmaH " ke tattvakA durupayoga karake usakI ati kara DAlI hai jisakA yaha pariNAma hai ki hama viSayonmatta ( Monomaniacs ) tathA Darapoka ho gaye haiM, va dAMbhikatA (hypocrisy ) arthAt ma, apauruSatA va nirdayatAkA jIvana vyatIta karate haiM / " kucha loga kahate haiM ki mahAvIra svAmIke jIvanakI ghaTanAyeM hamane buddhake caricurA lI haiM / itanA hI nahIM baran hamahI meM kucha loga aise vidyamAna haiM jo kahate haiM ki jaina - dharmakA dhyeya bhautika unnatikA bAdhaka hai tathA jainadharma hI bhAratakI vartamAna adhogatikA kAraNa hai trase utanA / mahAzayo, mere pAsa samaya nahIM hai ki isa avasara para maiM ina saba AkSepoMkA uttara dUM / maiM kevala itanA hI kahUMgA ki ve jainadharmake saMbaMdha meM jJAna rakhate haiM jitanA ki meMDaka kueke bAhara kI duniyAMkA rakhatA hai, anyathA aise vicAra kadApi prakaTa nahIM krte| jisa lekhikAkA yaha kathana hai ki jainadharmakA hRdaya zUnya hai tathA jise vaha IsAI dharma ke rakta se bharake usameM jIvana lAnekI sammati detI hai usase maiM yahI kahUMgA ki jise vaha jainadharmakA hRdaya samajhatI hai vaha jainadharmakA hRdaya nahIM, kintu usakA mRtaprAya zarIra hai / jainadharmakA hRdaya usakI 'vartamAna sthiti tathA vartamAna vyavahAroM meM nahIM hai kintu vaha usakI U~cI philAsaphI tathA nItimeM vidyamAna hai / svargavAsI gAMdhIne ThIka kahA hai ki, " The abuses existing in our society are not from our religion but in spite of our religion,"arthAt jaina jAtimeM jo vartamAna kAlameM burAiyAM dekhane meM AtI haiM unakA kAraNa jainadharma nahIM hai, parantu ve jainadharma ke viparIta haiM / IsAI dharma ke lie vartamAna yuddhakI ora tathA usake nitya - narakake siddhAMta kI ora saMketa kara denA paryApta hogA / For Personal & Private Use Only 66 a
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ ImmmmIMAMMP sabhApatikA vyAkhyAna / 571 eka vicAra-zIla lekhakane ucita kahA hai ki samAna vRNita kAryoMke sAtha ho sakatA hai ? unakA " yadi IsAI dharma pUrNa naitika zuddhatAkA mata hai. jIvana dhArmika thA, tathA zikSA va dharmapracAra unake to phira isakA kyA kAraNa hai ki usakA adhi. kAryakSetra the / aise vyaktiko kevala saMdehake kAraNa katA tathA gurutAke sAtha isa prakAra mithyA artha vinA jA~ca kiye daMDa denA sarvathA anucita hai| samajhA gayA hai ki usake anuyAyiyoMmeM usake lie anumAna DhAI tIna varSase ve kArAvAsakA daNDa bhoga jo utsAha hai usIne una naitika siddhAntoMkA rahe haiM / isa prakArakA jo vartAva unake sAthameM jinakA vaha upadeza karatA hai. nAza kiyA hai / kiyA gayA hai usake prati jaina kaumameM bhArI krodha itihAsake par3hate samaya dhArmika haTha tathA julmakA tathA tiraskArakA bhAva paidA ho gayA hai aura yaha bhAva jisakA AdhAra prAyaH zuddhAMtaHkaraNase IzvarIya svAbhAvika hI hai| priya pratinidhigaNa, isameM koI AjJA batAyA jAtA hai use dekha prAyaH ulajhanameM Azcarya nahIM ki arjunalAlajIke tathA unakI par3anA par3atA hai / " ataeva mahAzayagaNa, hamAre niraparAdha strI tathA putrake duHkhako dekha hamako dharmake Upara jo AkSepa kiye jAte haiM ve prAyaH hArdika duHkha ho / mAnA ki pratyeka mahApuruSako mithyA haiM, aura hameM unake prati Adhika dhyAna duHkha bhoganA par3atA hai, aura duHkha sahanA hI denekI AvazyakatA nahIM / yAda aba bhI hamAre mahApuruSakA lakSaNa hai; mAnA ki sArvajanika jIvanake dharmakI paccIsa sau varSa pahalekI vidyamAnatA svIkRta mAne hI svArthatyAgake haiM, ataeva hamako adhika nahIM kI jAtI to na sahI / prAcIna honese hI koI udAsIna na honA cAhie; mAnA ki seThIjI apane dharma zreSTha nahIM hojAtA / svAmI rAmatIrthane ucita duHkhako saharSa sahana kara rahe hoMge; to bhI maiM pUchatA kahA hai ki, "kisI dharmako prAcIna honehIke hUM ki kyA isalie unake dukhako dUra karAnekA kAraNa grahaNa mata kro| prAcInatA usakI satya. hamArA jo kartavya hai usakA hameM pAlana na karanA tAko koI pramANa nahIM / kabhI kabhI purAnese purAne cAhie ? Apa mujhe kSamA kIjie-kartavyake makAna bhI girAne par3ate haiM tathA purAne kapar3e bada- anurodhase mujhe kahanA par3atA hai ki seThIjIkI lane hI cAhie / nayese nayA parivartana bhI yadi ApattikA mujhe itanA kheda nahIM hai jitanA isa vaha buddhikI parIkSAmeM saphala ho sakatA hai to vaha bAtakA hai ki jainajAtine, jisakI sevAke lie utanA hI acchA hai jitanA ki camakate hue osase unhoMne apanA jIvana arpaNa kiyA thA, unake suzobhita gulAbakA phUla," ataeva, mahAzayo, duHkhako dUra karaneke lie ucita prayala na hameM isa prakArake AkSepoMkI ora adhika dhyAna kiyaa| mere kahanekA artha, mahAzayo, Apa yaha na dekara hameM apanI zaktiko apanI kaumake na samajheM ki jaina kaumane kucha na kiyA / udyoga utthAna tathA apane dharmake pracAra kI ora lagAnA to avazya kiyA, parantu vaha udyoga vyavasthita cAhie / + + mahAzayo, jayapUra nivAsI (organised ) na honeke kAraNa tathA jAtike paMDita arjunalAlajI seThIne hamArI jAtikI sevAke adhikAMza netAoMke usameM ucita bhAga na leneke lie apanA jIvana taka arpaNa kara diyA thA, kAraNa saphala na huA / mujhe yaha jAnakara bahuta aura unhoMne kaumakI jo sevA kI hai vaha saba duHkha huA ki eka digaMbara sAmAyika patrake para prakaTa hai / usako jAnate hue kauna kaha sakegA seThI ke vicAroMke prati vinA avasarake lekhale ki unakA saMbandha corI, lUTa tathA khUna kharAbIke digaMbara samAjakA bhAva unake bahuta kucha viparIta For Personal & Private Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 572 mmmmmmmmm jainahitaiSImmmmmmmm kara diyaa| isa patrane jAna bUjhakara athavA binA ki hamako kyA karanA cAhie ? isakA saMkSipta jAne arjunalAlajIke matakA khaMDana karaneke bahAne uttara eka hI zabdameM yaha hai ki 'AndohamAre digaMbarI bhAiyoMke manameM unake prati bahuta lana'-niyamabaddha AMdolana / isa kathanakI kucha viSa bhara diyA / eka aisI saMsthAmeM zikSA satyatAmeM sandeha nahIM ki-" Andolana hI pAye hue-jo Adarza zikSA denekA dama bharatI iMglistAnake sAmAjika, rAjanaitika tathA audyogika . hai-isa patrake saMpAdakako itanA vicAra taka na itihAsakI AtmA hai / AndolanahIke sahAre huA ki aise avasarameM isa prakArake lekhoMkA burA a~garez2oMne apanA abhyudaya apanI svataMtratA tathA prabhAva hogA aura seThIjIke prati 'karuNA bhAva' saMsArakI jAtiyoM meM pahalA sthAna ityAdi bar3e bar3e kevala nAmake lie raha jAyagA / paranta bhADayo, kAryokA saMpAdana kiyA hai|" isalie hameM seThIhameM aba yaha vicAra karanA cAhie ki seThIjIko ' jIke lie nyAya dilAneke artha punaH AMdolana kisa prakAra nyAya mile / jaina kauma yaha nahIM karanA cAhie / parantu, mahAzayo, yaha kahA jA kahatI ki paMDita arjunalAlajI aparAdhI haiM athavA sakatA hai ki aise yuddhake samayameM eka aise viSayake niraparAdhI; vaha yahI kahatI hai ki kisI bhI vyakti. lie jisakA saMbandha gavarnameMTa aura dezI riyAsako binA jA~cake daNDa denA anyAya hai-kisI / toMke rizteke sAtha hai AMdolana karanA gavarnameMTako bhI vyAktako apanA bacAva nyAyAlayameM karane kA ApattikAraka ( Embarrasing ) hogA / avasara na denA anyAya hai| hama seThIjIke lie taba kyA hameM yuddhakA aMta hone taka kucha na karanA gavarnameMTase dayAkI bhikSA nahIM mA~gate. hama unake cAhie tathA seThIjIko kaSTa bhogate hue apanA lie nyAyakA dAvA karate haiM / baTizajAtikI lAbhakArI jIvana kArAvAsameM bitAne denA cAhie ? nyAyabuddhimeM bhAratavAsiyoMkA jo vizvAsa hai vaha yaha yaha kauna kaha sakatA hai ki yuddhakA aMta kaba bhAratameM bRTiza zAsanakA eka AdhAra hai| koI hogaa| merI sammatimeM hamako sabase pahale samagra jaina bhI kArya aisA karanA ki jisase yaha AdhAra kama kaumake pradhAna pradhAna netAoMkA, yadi ve svIkAra jora ho jAve athavA upayogitA (Expediency) . kareM to, eka prabhAvazAlI DepyuTezana punaH niyukta ke nimitta usa vizvAsakI Ahuti de denA eka . karanA cAhie jo bar3e lATasAhabakI sevAmeM tathA mahArAjA jayapurakI sevAmeM upasthita hokara seThIprakArase bRTizarAjyako hAni pahu~cAnA hai, ataeva jIke lie nyAyakI prArthanA kare / yadi hameM hamAre zAsakoMko ucita hai ki ve zIghra hI , saMtoSadAyaka uttara milA to ThIka hai, nahIM to phira seThIjIko nyAya prApta karAveM / parantu jAna par3atA lAcAra hameM AMdolana karanA hogA / taba hai ki hamAre zAsaka ina bAtoMkI ora jarA bhI , yadi vaha AMdolana gavarnameMTako ApattikAraka dhyAna diyA nahIM cAhate / aisI dazAmeM hamako (Embarrasing ) ho to usake doSI hama nahIM / kyA karanA cAhie ? sabhAyeM karanA, virodha- yaha kahanekI AvazyakatA nahIM ki vaha AMdolana pradarzaka sabhAyeM karanA, tAra denA, prArthanApatra majhe vizvAsa hai ki niyamabaddha hogaa| sabhAyeM karanA, bhejanA-ye kAma hamane thor3e bahuta kiye / hamane aprasannatA prakaTa karanA, tAra denA, prArthanApatra bar3e lATakI sevAmeM DepyuTezana bhejanekI yojanA bhejanA ityAdi kAma yadi vyavasthApUrvaka tathA kI thI, para unhoMne DepyuTezanase milanA hI svIkRta prabalatAke sAtha satata kiye jAya~ to mujhe vizvAsa na kiyaa| taba aisI dazAmeM prazna yaha hotA hai hai ki saphalatA avazya prApta hogii| For Personal & Private Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabhApatikA vyAkhyAna / priya pratinidhigaNa, + + pahale hameM yaha nizcita kara lenA cAhie ki hamAre udyoga kA - hamAre kAryoM kA - Adarza kyA hai| + + hamArA Adarza yahI hai ki jainadharmako usakI Adima zuddhatA, udAttatA tathA upayogitA pradAna kara use saMsArake bar3e bar3e dharmo ke samAna jIvita dharma banAnA tathA jainajAtiko usakI vartamAna avanata dazAse uThAkara saMsArakI bar3I bar3I jAtiyoMkI barAbarImeM biThalAnA / + + samaya nitya palaTatA jA rahA hai, nitya naI dazAyeM paidA hotI jAtI haiM; navIna AvazyakatAeM pratidina utpanna hotI jA rahIM haiM--aura inheM rokanA hamArI zaktike bAhara hai / hameM eka aisI sRSTimeM rahanA hai jisameM nAnA prakArakI jAtiyAM rahatI haiM aura jinakI taraha tarahakI sabhyatAoM ke sAtha hameM milakara rahanA par3atA hai| yadi yaha kahA jAya ki aisI dazA meM hameM cAhie ki apane pUrvakAlako bhUlakara hameM apanI AvazyakatAoMke anusAra navIna saMsthAeM sthApitakara naye Dha~gase samAjakI racanA karanI cAhie, to isakA artha yahI hogA ki samAja uttara koI mazIna nahIM hai jo apanI icchA ke anusAra cAhe jisa samaya cAhe jaisI banA lI jAya / manuSya-samAja eka jIvita vastuke samAna hai, aura usI ke samAna vikAsake niyamoMke anusAra hI usakA parivartana ho sakatA hai / ataeva ekadama navIna samAjakI racanA karanA asaMbhava hai / ataeva mahAzayo, hameM donoM kArya karane cAhie - hameM punarutthAna ( Revival ) bhI karanA cAhie aura navIna racanA bhI karanI cAhie, athavA, dUsare zabdoM meM, hameM ' sudhAra - Reform ke rAjamArgako grahaNa karanA cAhie / priya pratinidhigaNa, isa sudhArake kArya meM hameM do 'eka bAtoMkA avazya dhyAna rakhanA cAhie / + + eka to yaha ki jo kucha purAnA hai vaha saba hI uttama tathA pratyeka avasthAmeM lAbhadAyaka nahIM hai / 573 sAtha hI hameM yaha bhI smaraNa rakhanA cAhie ki jo kucha purAnA hai vaha saba hI burA bhI nahIM hai / kaI purAnI vastueM bhI bar3e kAma kI nikalatI haiM / sAtha hI hameM yaha bhI smaraNa rakhanA cAhie ki jo nayA hai vaha saba hI acchA nahIM hai / pazcimakI sAmAjika rItiyoM meM merI sammatimeM to anekAMza hAnikAraka haiN| manuSyasamAjakA sudhAra to pUrva tathA pazcima donoM ke sAmAjika siddhAntoMkI yojanAhIse ucita rIti se ho sakatA hai / hameM yaha bhI na bhUla jAnA cAhie ki pazcimameM aneka bAteM lAbhadAyaka haiM tathA unheM grahaNa karane ke lie hameM taiyAra rahanA caahie| dUsarI jisa bAta kA hameM smaraNa rakhanA cAhie vaha yaha hai ki jaina jAtikI vartamAna patita dazAse nirAza ho usase pRthak ho svayaM apanA sudhAra karanekA vicAra kadApi jImeM na lAnA cAhie / yadi hameM apanI samAjakA sudhAra karanA hai to usameM milakara hI karanA caahieN| cAhe hameM vAstavika phala na dikhalAI par3e to bhI yadi hama apane bhAiyoMke vicAroMmeM parivartana kara sakeM to samajhanA cAhie ki hamAre kAryakA bar3A hissA hama saMpAdita kara cuke / tIsarI bAta, mahAzayo, jisakA, merI sammatimeM, hameM sadA dhyAna rakhanA cAhie vaha yaha hai ki jAti- unnati ke isa mahAn kArya meM hameM sadA 8 ekatA va unnati ' ina do zabdoM ko sanmukha rakhane cAhie / hameM sama jainasamAjakI unnati karanI hai-- hameM jainadharmakA pracAra karanA hai / merA vizvAsa hai ki pRthak pRthak saMpradAyoMkI unnati karanese hama samagra jaina jAtikI unnati kara leMge, aisA samajhanA bhrama hai| jahAMtaka maiM jAnatA hUM isa oNla iMDiyA jaina esosiezana, athavA yadi yaha nAma Apako priya na ho to -- isa bhArata jainamahAmaMDala - kA uddeza pahalehI se sAMpradAyika bhedako eka ora rakha samagra jaina jAtikI unnati karanA, sAre jainiyoM meM ekatA For Personal & Private Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 574 jainahitaiSI - tathA maitrI bhAvakA pracAra karanA, tathA jainadharmakA prasAra karanA, rahA hai / + + isameM sandeha nahIM ki sAMpradAyikatva bhAratakI ekatAkA zatru hai / ekatA hI hamArI unnatikA mahAmaMtra hai| hamAre sAmane iMDiyana nezanala kA~gresakA udAharaNa vidyamAna hai / kyA hindU tathA musalamAnoMmeM jo bheda hai usase zvetAMbarI va digaMbariyoM meM jyAdA bheda hai ? athavA kyA zvetAMbarI yA digaMbariyoMmeM aura hiMdU athavA musalamAnoM meM jo bheda hai usase digaMbarI zvetAMvariyoM meM jyAdA bheda hai ? phira kyoM hama milakara kArya nahIM kara sakate ? + + parantu hamArI bhinna bhinna saMpradAyoM meM isa ekatA va sadudyoga sthApita karaneke hamAre pavitra kArya ke mArga meM kucha kAraNa aise haiM jo sadA bAdhAoMke rUpameM upasthita rahate haiM aura jinameM hamAre tIrthakSetroM ke saMbandhake jhagar3e ye eka pradhAna kAraNa haiM / pyAre bhAiyo, kyA Apa isa bAtako svIkAra nahIM kerageM ki hamAre pavitra tIrthakSetroMke saMbandha meM tIrthaMkara bhagavAna ke hama saba anuyAyiyoM ko isa prakAra lar3ate rahanA hamAre lie bahuta bhArI lajjAkA kAraNa hai ? ina jhagar3oM ko lekara hama nyAyAlayoMmeM abhiyoga upasthita kara apane dravyakA tathA apanI zaktikA jo nAza karate haiM kyA hamAre samAna zAMtipriya jAtike lie yaha zobhAkA kAraNa ho hai ? kyA ina jhagar3oMse hamAre bIca meM paraspara vaimanasya bar3hakara hamAre sArvajanika sadAcArako hAni nahIM pahu~catI ? sakatA abhiyoga yA mukaddamA lar3aneko vyaktiyoMkA yuddha jo kahA gayA hai yaha bilakula ThIka hai / isa prakAra Apasa meM lar3anA, tIrthakSetroMke saMbandha meM kalpita sattvoM kA niSpAdana athavA unakI rakSAke karane ke bhrama meM apanI zaktikA nAza karanA, yaha hamAre sabhya hone meM nizvayameva sandeha paidA karatA hai / yadi hama sabhya hone kA dAvA rakhate haiM to hameM cAhie ki hama anya ucita mArgoM dvArA apane jhagar3oMkA nipaTArA kreN| mahAzayagaNa, mere kathanakA artha Apa yaha kadApi na samajheM ki vAstavika sattvoMkI rakSA karaneke lie bhI, sacce hakoMkA pAlana karane ke lie bhI, hameM kucha na karanA caahie| apane ucita sattvoMkI rakSA ke lie lar3anA maiM ucita hI nahIM barana Avazyaka bhI samajhatA hUM, parantu sAthahI merA yaha bhI nivedana hai ki sattvasaMbandhI jhagar3oMkA nirNaya nyAyAlaya meM jAnekI apekSA anya upAyase yadi ho sake to usa upAya se kAma na lekara ekadama sIdhe nyAyAlayakA mArga dhAraNa karanA sarvathA anucita hai / + + kisI bhI saMpradAya kA yaha udyoga karanA ki dUsarI saMpradAyavAle usakI anumatise hI tIrtharAja para pUjA kara sakeM kaumakI unnatikA bahuta bar3A bAdhaka hai, ataeva isa prakArake bhAvoMko dUra kara isa jhagar3e ko hameM taya karanA cAhie / hAlahI meM nIcekI adAlatane jo phaisalA kara diyA hai saMbhava hai ki usake viparIta donoM orase apIleM kI jA~ya isalie isI avasara para hameM prayatna karanA cAhie ki aisA na kiyA jAve ! + + yaha jAna kara saMtoSa hotA hai ki isa prakArake prayatnakA AraMbha kara diyA gayA hai / isa prayatna karanevAloMko - vizeSa kara hamAre prasiddha dharmabaMdhu zrIyuta vADIlAla motIlAla zAhako -jitanA hama dhanyavAda deM kama hai, parantu aisA na karake kucha sajjana puruSoMne unakA udyoga niSphala karanekI ceSTA kI hai, va unheM burI icchAse yaha udyoga karanekA apavAda lagAyA hai / zrIyuta vADIlAlajIne ina abhiyogoMko taya karAneke lie jo upAya batAyA hai saMbhava hai ki hameM vaha ucita na jAna par3e, parantu apanA mata-bheda prakaTa karane ke lie yaha Avazyaka nahIM thA ki unheM mithyA apavAda lagAyA jAya, tathA unheM va unake sahAyakoM ke prati kuzabdoM kA prayoga kiyA jaay| una logoMko For Personal & Private Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ CHRIMAMAIMIMILAIMIMILAIMIMIRI sabhApatikA vyAkhyAna / FitTIMIRE 575 chor3akara jinako ina abhiyogoMse prakaTa athavA merI samajhase ina jhagar3oMkA nipaTArA honekI bahuta aprakaTa rUpase lAbha pahu~catA ho+kyA koI yaha kucha AzA hai / +x kahaneko taiyAra hai ki yadi anya kisI upAyase priyabandhuo, hamAre lie sabase adhika mahattvakA ina abhiyogoMkA aMta kiyA jAsake jo donoM __prazna jisakI ora hameM vizeSa dhyAna denA cAhie pakSavAloMko svIkRta ho to vaha hamAre lie abhi vaha hamArI saMkhyAke hrAsakA-hamArI saMkhyAmeM nandanIya na hogA ? taba phira kyA yaha ucita thA jo pratidina adhikAdhika ghaTI hotI jA rahI ki isake lie jo udyoga kiyA gayA usakA isa hai usakA hai| yaha bahuta bar3e khedakA viSaya prakAra virodha kiyA jAya ? priya pratinidhigaNa, hai daHkhakI bAta hai ki gata bIsa varSoM meM kSamA kIjie / merI sammatimeM bhI zrIyuta vADIlA- hamArI saMkhyA meM bahuta baDI kamI huI hai / lajIne jo upAya batAyA hai vaha ucita nahIM jAna jAna manuSyagaNanAkI riporTose vidita ho cukA hai ne par3atA / merA anubhava hai ki abhiyoga lar3anevAloMko ki san 1891 meM hamArI saMkhyA 14,16,638 dharma va nItikA upadeza karanese--Councels of thii| bAdameM yahI saMkhyA ghaTa kara san 1901 perfection denese-ve lar3anA nahIM chor3ate / maiM meM 13.34.140 ho gaI aura san 1911 meM yaha mAnaneke lie taiyAra nahIM hUM ki pratyeka dazAmeM kevala 12,48,182 raha gaI / arthAt san nyAyAlayadvArA nirNaya karAnekI apekSA madhyasthoM 1891 se 1911 taka hamArI saMkhyAmeM anumAna dvArA nirNaya karAnA uttama hai, aura mere vicArameM prati saikaDA 11 kI kamI huI hai; aura isa zikharajI saMbandhI ina abhiyogoMkA nirNaya nyAyA- ghaTIkA parimANa pratidina bar3hatA hI jAtA hai, layadvArA athavA madhyasthoMdvArA karAnemeM adhika kyoMki 1901 meM isa ghaTIkA parimANa 5.8 aMtara nahIM / parantu isakA artha Apa yaha na samajheM thA, parantu san 1911 meM yaha bar3hakara 6.4 ho ki maiM nyAyAlayameM privIkauMsila taka lar3ate rahanekI gayA / priya mahAzayo, isa hisAbase yAda hamArI sammati de rahA huuN| mere vicArameM ina abhiyo- saMkhyA Age bhI ghaTatI gaI to anumAna AgAmI gAkA nirNaya karanekA sabase uttama upAya yaha hogA eka sau dazavarSoM meM pRthvIpara hamArI kaumakA nAma ki inakA ApasahImeM nirNayadvArA- Amicable bhI na rahane paavegaa| niHsandeha hamAre lie yaha eka settlement dvArA--aMta kiyA jAya / isa bahata baDe daHkhakI bAta hai ki bhAratakI anya prakArakA nirNaya donoM bAjuoMkI sammati ke sAtha kaumoMkI saMkhyAmeM to vRddhi hotI jAya aura hAneke kAraNa donoMko saMtoSadAyaka hogA / isake hamArI saMkhyAkA kSaya hotA jAya / san 1891 lie yaha Avazyaka hai ki donoM orakI sammati- se 1901 ke daramiyAna bauddhoMkI saMkhyA 32.9, yoMkA parasparameM parivartana karAyA jaay| hameM cAhie IsAiyoMkI saMkhyA 28, sikkhoMkI saMkhyAmeM ki hama eka aisI prabhAvazAlI kameTI niyukta kareM 15.1, musalamAnoMkI saMkhyA meM 8.9, aura pArajisake kucha sabhAsada donoM saMpradAyoMke niSpakSa siyoMkI saMkhyA 4.7, prati saikar3A vRddhi huI hai, vyakti hoM tathA vizvasanIya anyamatI bhI sabhAsada parantu hinduoMmeM '3 kI va hamArI kaumakI saMkhyAmeM hoN| yaha kameTI donoM pakSoMke mukhiyAoMke sAtha 5.2 prati saikar3A kamI huI / san 1901 se san parAmarza karake unakI sammatiyAM jAnakara tasphiyekI 1911 ke daramiyAn jainiyoMko chor3akara saba zarte nizcita karAve / yadi aisA kiyA jAyagA to kaumoMkI saMkhyAmeM vRddhi huI / bauddhoMmeM 13,1, For Personal & Private Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 576 CHALALIBALLABALBARILABOLI jainahitaiSIWITHUTERTAmirmamRIYAR IsAiyoMmeM 32.6, sikkhoMmeM 6.33, musalamAnoMmeM mANakI isa alpatAkA kAraNa kyA hai / mahAzaya6.7, pArasiyoMmeM 6.3 tathA hiMduoMmeM 15.04 gaNa, pratyeka jAtimeM janmakA parimANa cAra kAraNoM prati saikaDA vaddhi huI. parantu hama jainiyA~meM punaH para avalaMbita rahatA hai-prathama Racial char6.4 kI ghaTatI huI / san 1891 meM daza acteristics athavA jAtIya lakSaNa, dUsarA Social hajAra bhAratavAsiyoMmeM 49 jainI the; san 1901 practices athavA sAmAjika vyavahAra, tIsarA meM 45 aura san 1911 meM 40 hI raha gye| Material well-being athavA bhautika aizvarya isase spaSTa hotA hai ki yadi hamane apanI saMkhyAke aura cauthA Public health athavA sArvajanika isa kSayake vegako rokanekA udyoga na kiyA to svAsthya / aba vicAra karanese vidita hogA ki zIghra hI hamAre aMtakA samaya A jAyagA / saMto hama jainiyoMke jAtIya lakSaNa, bhautika aizvarya tathA SakA viSaya hai ki isakI carcA tathA isa viSayapara sArvajanika svAsthya adhikAMzameM bhAratakI anya vicAra hamAre samAcArapatromeM honekA AraMbha hogayA kaumoMke samAna hI haiM-ataeva yaha spaSTa hai ki hai, parantu merI sammatimeM isakI ora aura bhI hamAre alpajanma-parimANakA kAraNa hameM hamAre adhika dhyAna denekI AvazyakatA hai / hamako sAmAjika vyavahAroMhImeM DhU~DhanA cAhie, aura hameM vicAra karanA cAhie ki hamAre isa -hAsakA isa bAtakA udyoga karanA cAhie ki jo sAmAkAraNa kyA hai / mahAzayo, do kAraNoMse kaumoMkI jika vyavahAra hamArI saMkhyAkA hAsa kara rahe haiM ve saMkhyA vRddhi athavA kSaya hotA rahatA hai-arthAt dUra kiye jAya~ / mahAzayo, jahAM taka maiM jAnatA eka to nivAsasthAna-parivartana ( Migration ) hUM, hamArI samAjameM isake saMbandhameM tIna prakArakI aura dUsarA matyu aura janmake parimANakA mAna sammatiyAM dRSTigocara hotI haiM / pahalI sammati yaha Relation between birth and death hai ki bAlavivAha tathA vRddhavivAha hamArI isa rates ) / aba inameMse pahalA jo kAraNa hai vaha kSatike kAraNa haiM aura inheM hameM rokane caahie| hamArI kSatikA mUla nahIM hosakatA, kyoMki hamArI dUsarI sammati yaha jAna par3atI hai ki kevala bAlakaumameM na to bhAratavarSase dezAntaragamana na anya vivAha Adiko rokanese kAma nahIM calegA, parantu dezoMse isa dezameM Agamana koI ullekhake yogya hamArI kSatikA kAraNa hamArA jAtibheda, hai ataeva huA hai / dUsare kAraNako jAnaneke lie yadyapi hameM ucita hai ki sAtha hI hama samagra jaina kaumameM sarakArI riporToM ( Vital Statistics) se yaha saha-bhoja tathA parasparavivAhakA pracAra kareM / tIsarI nahIM patA laga sakatA ki hamArI kaumameM mRtyukA sammati yaha jAna par3atI hai-yadyapi yaha AvAz2a parimANa kyA hai to bhI anubhavase yaha binA saMkoca bahuta daba kara nikala rahI hai ki kevala ina do kahA jA sakatA hai ki aisA anumAna karaneke lie sudhAroMse kAma na calegA aura yadi hameM apanI koI kAraNa nahIM hai ki bhAratakI anya jAtiyoMkI kSatiko rokanA hai to hameM hamArI kaumameM vidhavAapekSA jainiyoMmeM mRtyukA parimANa adhika hai, vivAhakA pracAra karanA cAhie / eka cauthI ataeva yadi hamArI kSatikA koI kAraNa ho sammati yaha bhI sunAI par3atI hai ki pahale hameM sakatA hai to vaha hamAre janmake parimANakI alpatA bAlavivAhako rokakara dekhanA cAhie, aura isase hI honA cAhie aura hameM isa bAtakA vicAra yadi yatheSTa lAbha na huA to bAdameM paraspara-vivAkaranA cAhie ki hamArI samAjameM janmake pari- hakA pracAra karanA cAhie, aura usase bhI yadi For Personal & Private Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabhApatikA vyAkhyAna / bAstavika lAbha na ho taba hameM vidhavAvivAhakA pracAra karanA cAhie / priya pratinidhigaNa, merI alpa sammatimeM to ina saba sammatiyoMmeM satyakA aMza hai, parantu sarvathA satya inameM se eka bhI sammati nizcita rUpase nahIM kahI jAsakatI, ataeva ina para vicAra karanekI AvazyakatA hai / mahAzayo, isameM sandeha nahIM ki bAlavivAha bhI hamArI kSatikA eka kAraNa hai, parantu maiM samajhatA hUM ki kevala isIko rokanekA udyoga karanese hamArA -hAsa na rukegA / manuSyagaNanAkI riporTa isa kathanakI satyatA siddha karatI hai / yadi hama mAna leM ki bAlakoM kA vivAha 20 varSakI avasthAke pahale na honA cAhie to riporToMse vidita hotA hai ki 20 varSase kama Ayuke vivAhita puruSoMkI saMkhyA san 1891 meM prati saikar3A anumAna 13, san 1901 meM anumAna 14, tathA san 1911 anumAna 10 thI / isI prakAra yadi lar3akiyoMke lie vivAhayogya avasthA 15 varSakI mAna lI jAya to isa avasthA se kamakI vivAhitA lar3akiyoMkI saMkhyA prati saikar3A san 1891 meM 173, san 1901 meM bhI 173 aura 1911 me~ 133 thI / isase siddha hotA hai ki gata daza daha varSoM meM hamArI kauma meM bAla vivAha kama hote jA rahe haiM, parantu tisapara bhI hamArI saMkhyA meM hrAsa hotA jA rahA hai, ataeva kevala bAlavivAha baMda kara denese hamArI kSatikA vega na ruka sakegA, yaha spaSTa jAna par3atA hai / * bhAiyo, dUsarA kAraNa jo jAtibhedakA batAyA jAtA hai usa para bhI hameM vicAra karanA cAhie / * hama dekhate haiM ki prathama to hamArI kaumameM striyoMkI apekSA puruSoM kI saMkhyA adhika hai, parantu ina - saMkhyAoM meM adhika antara na honese yadi hama usapara adhika dhyAna deM to anucita na hogA / aba san 11 kI manuSyagaNanAke anusAra hamArI kaumameM 577 6, 43, 553, puruSa the jinameMse 3,17,117 kuA~re the / isI prakAra 6,04, 629 striyoMmeMse 1,81,705 striyAM kuA~rI thiiN| itane kuA~re kuA~riyoMkA samAja meM vidyamAna honA niHsaMdeha hamAre janmake alpaparimANakA eka kAraNa honA hama sabako svIkAra karanA par3egA / kuA~re kuA~riyoMkI ina saMkhyAoMmeMse yadi hama aisoMkI saMkhyA nikAla deM jo saMtAna paidA karaneke yogya sAdhAraNatayA nahIM, arthAt jo puruSa 20 varSase kama aura 45 varSase adhika avasthAke haiM tathA ve striyA~ jo 15 varSase kama tathA 40 varSase adhika avasthA kI haiM, tau bhI hameM yaha dekhakara duHkha honA cAhie, mahAn kheda honA cAhie, ki 20 barSase 45 varSa takakI Ayuke 2,33,035 puruSoMmeMse 59,912 kuA~re, tathA 15 se 40 varSatakakI AyukI 2,53,854 striyAMmeMse 5,928 striyA~ kuA~rI, arthAt prati saikar3A puruSoMmeM 25.7 tathA striyoM meM 2.3 kuA~re kuA~riyAM hamArI kaumameM vidyamAna haiM / mahAzayo, vicAra kIjie ki yadi ina 5,9912 kuA~roMke tathA 5,928 kuA~rI striyoMke vivAha ho gaye hote to inake dvArA hamArI saMkhyA meM prativarSa kitanI vRddhi hotI / inake kuA~re rahanekA kAraNa bhalA isake sivAya kyA ho sakatA hai ki hamArI samAjameM alpasaMkhyaka aneka jAtiyA~ vidyamAna haiM ? digambara jaina DAirekTarIke dekhanese vidita hotA hai ki kevala digambara saMpradAya meM 41 jAtiyAM aisI haiM jinakI manuSya saMkhyA 500 se kama hai, 12 jAtiyoM meM 500 se 1000 takakI manuSya saMkhyA hai, 1000 se 5000 taka manuSyasaMkhyAkI jAtiyAM kevala 20 haiM, aura jinakI manuSyasaMkhyA 5000 se adhika hai aisI kevala 15 jAtiyAM hai / koI koI jAtiyoMkI do, tIna, cAra, ATha, solaha, bIsa Adi alpa manuSyasaMkhyAyeM raha gaI haiN| mujhe smaraNa For Personal & Private Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 578 CHRIMUMBALLIATLABILIRITUABALLIANIMAL jainahitaiSI par3atA hai ki maiMne kahIM par3hA thA ki manuSyagaNa- adhikAMza hI, saba isalie nahIM ki maiMne Apako nAkI sarakArI riporTa ke anusAra hamArI kaumameM 55 abhI batalAyA ki 15 se 40 varSakI AyukI jAtiyoMkI manuSyasaMkhyA 100 se bhI kama hai, tathA kuArI striyoMkI saMkhyA 5,928 hai, ataeva yadi 17 jAtiyAM aisI haiM jinakI manuSyasaMkhyA barAbara inake sAtha 20 se 45 takakI Ayuke kuAroMkA ghaTa rahI hai / gata varSa maiMne apanI jA~gaDA poravAr3a vivAha kara diyA jAya to bhI 59,912 meMse jAtikI eka upajAtikI manuSyagaNanA karAI thI kevala 5,928 kuAre vivAha kara sakeMge, aura to jAna par3A ki usameM kevala 277 puruSa tathA 53,984 puruSa phira bhI kuAre raha jAyeMge jo 292 striyAM thIM / mahAzayo, kyA yaha batAnekI saMtAna utpanna karaneke yogya hote hue bhI avivAAvazyakatA hai ki hamArI kaumameM isa prakArakI hita rahaneke kAraNa aisA nahIM kara sakeMge / aisI alpasaMkhyaka aneka jAtiyoMkA honA yaha bhI isakA avasthAmeM hameM kyA karanA cAhie, isa para vicAra kAraNa hai ki hamAre yahAM kuoNre ku~AriyoMkI karanekI kitanI AvazyakatA hai usakA, mahAzayasaMkhyA isa prakAra adhika hai, aura yadi hameM inakI gaNa, Apa hI anumAna kareM / isa vicArake lie saMkhyA ghaTAnekI icchA hai-yadi hama apanemeM hameM eka bAta aura bhI jAnanI cAhie aura vaha janma-parimANako bar3hAyA cAhate haiM---yadi hama yaha hai ki hamArI kaumameM vidhavAoMkI saMkhyA bahuta apanI saMkhyAke -hAsako rokanA cAhate haiM to hI adhika hai-anya kaumoMse bhI adhika haihameM isa anAvazyaka, kRtrima tathA hAnikAraka tathA anya kaumoMmeM vaha saMkhyA ghaTatI jA rahI hai jAtibhedako uThAkara paraspara khAnapAna tathA para- parantu hamArI kaumameM bar3hatI jA rahI hai / san 11 spara vivAhakA pracAra karanekA udyoga karanA caahie| kI manuSyagaNanAke anusAra hamArI kaumameM 6,04, priya bandhuo, hamako yaha udyoga avazya karanA 629 striyoMmeMse 1,53,297 arthAt pratisekar3A hogaa| hamArI kaumameM jo jAtibheda hai vaha paraM- 25.3 striyAM vidhavA haiM-dUsare zabdoMmeM cAra parAgata vyavasAya-bhedake Upara hiMduoMke jAtibheda- striyoMmeM tIna striyAM sadhavA aura eka strI vidhavA ke samAna avalAMbata nahIM hai, na hamAre yahAM jAti- hai| bauddhoMmeM san 91 meM 11.6, san 01 meM yoMmeM UMca nIcakA koI anukrama hai / ataeva 11, tathA san 11 meM 10.5 prati saikar3A striyAM bhAratameM bar3hatI huI vyavasAya-cunanekI svataMtratAse vidhavA thIM; IsAiyoMmeM san 91 meM 12.6, san jAtibheda dUra honekA jo svAbhAvika krama cala rahA 01 meM 12.6 tathA san 11 meM 11.8 prati hai usake Upara hama apanI jAtiyoMko eka kara- saikar3A striyAM vidhavA thIM; pArasiyoMmeM san 91 meM nekA kArya nahIM chor3a sakate-hameM isake lie mAnavI 13.8, san 01 meM 14.2 tathA san 11 meM udyoga karanA hogaa| mahAzayo, aba hameM tIsarI 13.5 prati saikar3A striyAM vidhavA thIM; musalamAnoMmeM sammati para vicAra karanA caahie| mAna lIjie san 91 meM 15, san 01 meM 15.1 tathA san ki hamane hamArI kaumameMse jAtibhedako uThA diyA 11 meM 14.6 prati saikar3A striyAM vidhavA thIM; tathA paraspara-vivAhakA pracAra kara diyA / niHsa- sikkhoMmeM san 91 meM 15, san 01 meM 13.8 ndeha isakA pariNAma yaha hogA ki hamArI jAtimeM tathA san 11 meM 15 prati saikar3A striyAM vidhavA saMtAna-utpanna karane yogya jo puruSa kuAre haiM thIM; hinduoMmeM san 91 meM. 17, san 01 meM unameMse adhikAMza vivAha kara sakeMge-kevala 193, tathA san 11 meM 18.7 prati saikala For Personal & Private Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ CTATIHARMATHAMALAMMARILLERALIAMAMALAHAMALITAL sabhApatikA vyAkhyAna / 579 striyAM vidhavA thIM; parantu hamArI jaina kaumameM san prayatna karanA kaumake lie hAnikAraka hogaa| yadi 91 meM 13.2, san 01 meM 23.1 tathA san vidhavA-vivAha dharma tathA nItike viruddha aura 11 meM 25.3 prati saikar3A striyAM vidhavA thiiN| hAnikAraka hai to kyA yaha Avazyaka nahIM hai ki san 1911 kI hamArI vidhavAoMkI saMkhyA jo isakI carcA karake yaha siddha kara diyA jAya ? maiMne Apako batAI usameM se yadi hama kevala 20 kyA isakI carcAko rokanekA pariNAma yaha nahIM se 40 varSa takakI hI AyukI striyoMkA lekhA hogA ki jinakI sammatimeM yaha hAnikAraka nahIM hai lagAveM to vidita hotA hai ki 20 se 40 varSa ve usake pakSakAra rahakara usake pracArakA udyoga takakI AyukI 2,04,705 striyoMmeM se 48, karate raheMge ? aura yadi yaha hAnikAraka nahIM hai na 466 arthAt 233 pratisaikar3A striyAM vidhavA burA hai, athavA burA hokara bhI Avazyaka hai, to kyA thIM jo yadi sadhavA hotI athavA hoM to santAna isakI carcAko rokanA apane Apako nukasAna utpAdana kara sakI hotI yA kara sakeM / mahAzayo, pahuMcAnA nahIM hai ? maiM to samajhatA hUM ki isa viSayakI inhIM bAtoMkA vicAra kara yaha sammati dI jArahI carcA avazya hokara hameM dekhanA cAhie ki yaha hai ki hameM vidhavAvivAhakA pracAra kara hamArI kau- hamAre lie Avazyaka hai yA nhiiN| hI no kramako rokanA cAhie / merI sammAta- mahAzayo isa viSayapara jarA dRDha hokara hameM meM inake sAtha hameM aisA mata nizcit karaneke lie vicAra karanA cAhie, aura kevala apanI aura bhI aneka bAteM haiM jinapara vicAra karanA komalahRdayatAhIse kAma na lenA caahie| isasa hogA / mAnA ki yadi hama vidhavA vivAhako na / vivAhakA uddeza bhaMga hotA hai-premakA Adarza mArA rokeM to 20 se 45 varSakI Ayuke 53,984 jAtA hai-ityAdi isI prakArakI apekSAoMse isakA puruSa jo avivAhita baca jAte haiM unake lie vicAra karanA paryApta na hogA; hameM hamArI kaumakI 15 se 35 varSakI AyukI 34,411 vidhavAyeM / ! sakhyAmeM bar3hatI huI kSatikI apekSAse bhI isapara mila sakatI haiM, parantu sAthahImeM anya bAtopara ' vicAra karanA hogA / vyakti vizeSa ise bhale hI burA vicAra karanA bhI Avazyaka hogaa| samajheM-hamArI sammatimeM striyoMkA to kyA puruSoMkA priya pratinidhigaNa, hameM smaraNa rakhanA hogA bhI svecchApUrvaka vidhavA athavA vidhura rahanA bhale hI ki vidhavA-vivAhakI carcA mAtrake viruddha hamArI zreSTha ho-balAt vaidhavyako koI koI bhale hI acchA kaumameM eka prabala bhAva vidyamAna hai| jaina kauma samajhate hoM-parantu hamako jAnanA hogA ki hamAra / isa viSayakI carcA taka karanA mahApApa samajhatI jIvana kevala hamArA nahIM hai-vaha kevala hamArI saMpatti hai, tathA isa viSayapara vivecana taka karanA hamArI nahIM hai, jisa samAjameM hamane janma dhAraNa kiyA hai kaumake dhArmika bhAvake lie ghRNotpAdaka hai| usakA bhI hamAre jIvanapara adhikAra hai / jAtiyoMke hamAre jainI bhAI ise mahA niMdyakarma mAnate haiM tathA jIvanameM aise avasara bhI Ate haiM jaba usa jAti ke aisA jAna par3atA hai ki kisI bhI dazAmeM unheM manuSyoMko usake lAbhake lie usakI rakSAke lieisakA vicAra svIkRta na hogaa| yadyapi mahAzayo, apane vyaktigata siddhAntoMkI bali denA par3atI hai| maiM isa samaya isa viSayake guNa doSoMkI carcA nahIM jisa jAtike meMbara aisA karaneke lie tatpara rahate kiyA cAhatA, parantu yaha kahanA apanA kartavya haiM vahI jAti sadA jIvita rahatI hai| saMsArakA samajhatA hUM ki isakI carcA takako rokanekA itihAsa yahI bAta batAtA hai ki apanI rakSA ke For Personal & Private Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 580 jainahitaiSI - 1 lie - apane Apako sarvanAzase bacAne ke lie-jana samAjoMko anIpsita sAdhanoM kA prayoga karanA par3atA hai / spArTana logoMkA itihAsa - lAikaragasake niyama --- isa bAtakI sAkSI de rahe haiM / yadi mAna liyA jAya ki hamAre lie kevala do hI bAteM haiM - arthAt eka to hamArI kaumakA aMta aura dUsare vidhavAvivAhake samAna anIpsita sAdhanoM kA prayoga - to aisI dazA meM hamArA kartavya kyA hai, isakA hameM acchI taraha vicAra karanA cAhie / ataeva yaha Avazyaka siddha hotA hai ki isa viSayakI carcAko na rokA jAya / mithyAtvakA khaMDana karate samaya hamAre AcAryoMne mithyAtvakI carcA kI hai taba hameM isakI carcA mAtra meM pApa mAnanA ucita nahIM / x + bAlavivAha kisa prakAra hamArI jAtike manuSyatvakA nAza kara rahA hai usase zAyada hI koI aisA nikale jo paricita na ho| + / aba bhI hamArI kaumameM caudaha 2 paMdraha 2 varSake bhItara hI bAlakoMke tathA gyAraha 2 bAraha 2 varSake aMdara hI bAlikA - oMke vivAha kiye jAte haiM / san 1911 kI manuSya-gaNanA prakaTa karatI hai ki hamArI kaumameM 20 varSa takakI avasthAke 25,743 puruSa tathA 15 varSa takakI avasthAkI 27,556 striyoMke vivAha ho cuke the / niHsandeha yaha duHkhakI bAta hai, parantu yaha jAnakara aura bhI hameM duHkha honA cAhie ki 15 varSa takakI AyukI 1,259 lar3akiyAM hamArI kaumameM vidhavAyeM thIM jinameM se 92 vidhavAyeM to pAMca varSa se bhI kama avasthA kI thiiN| bhArata kI anya kaumoMmeM bAlavidhavAoMkI itanI saMkhyA dekhane meM nahIM AtI / paMdraha varSa takakI AyukI prati 10,000 striyoMmeM bauddhoM meM ekase bhI kama IsAiyoM meM 12, pArasiyoM meM 14, sikkhoM meM 30, musalamAnoMmeM 40, jainiyoM meM 62 tathA hinduoMmeM 69 vidhavAyeM haiM / isa parase Apa vicAra kara sakateM haiM ki hamArI samAja meM bAlavivAhakA kitanA pracAra hai / mahAzayo, yaha bAlavivAha hamAre jIvana raktako pItA jArahA hai, hamAre yuvakoM ke svAsthyakA nAza kara rahA hai; vivAhake uddezapara pAnI phera rahA hai; dAmpatya - premako havA karatA jArahA hai; bAlakoM ke caritrako bigAr3a rahA hai; tathA binA prema utpanna karake samAjako avanatike gar3he liye jArahA hai| isI prakAra vRddha puruSoMke sAtha alpavayaska bAlikAoMkA vivAha bhI hamArI jAti meM bAlavidhavAoMkI saMkhyAkI vRddhi kara rahA tathA samAjameM durAcArakA pracAra kiye jArahA hai ! vivAha ke avasarapara nAca karAnekI rIti hamAre yuvakoM ke caritrako bigAr3atI huI hamArI kauma kI bhAvI saMtAnako sadA akarmaNya banAtI jArahI hai / vivAha tathA mRtyu Adi saMskAroMke samaya paMgatoM Adi vyartha vyaya karanA hamArI Arthika dazAko kharAba karatA jArahA hai / aneka vyartha rItiyAM hamAre bahumUlya samayakA sadA nAza karatI jArahI haiM / ina saba kurItiyoM ko baMda karanA hamAre lie bahutahI Avazyaka hai / + + kurItiyoMko baMda karane kI AvazyakatA to saba koI svIkAra karate haiM, paranta apane matakA pAlana karanevAle vyavahArameM bahuta kama dikhalAI par3ate haiM - yahAM taka ki jo svayaM ina bAtoMkA upadeza dete haiM ve bhI kAryakA jaba samaya AtA hai taba apane hI mata ke viruddha kArya karate haiN| isakA kAraNa manuSyakI svAbhAvika prAcIna priyatA ke sivAya kyA ho sakatA hai ? manuSya sAmAjika jIva honeke kAraNa jisa samAjameM rahatA hai usakI svIkRti, usakI Sanction, ke binA vaha kisI bhI rItikA pAlana athavA ullaMghana karanA nahIM cAhatA / taba yaha prazna paidA hotA hai ki kyA jAti-paMcAyatoM dvArA hameM jAtisudhArakA pracAra karanA cAhie ? mahAzayo, merI sammatimeM isase bhI kucha lAbha na hogA, baran .. phUTa paidA hokara lAbhake palaTe hAni hogI, kyoMki hamArI For Personal & Private Use Only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ Auru BABAALBUMAOBABILIARI sabhApatikA vyAkhyAna / mmmmmmmmmmmmmmmmm jAti-paMcAyateM itanI girI dazAmeM haiM ki unheM ajJAnakI kamI hotI jArahI hai / hinduoMmeM prati sudhAraneke udyogameM jo kAla lagegA tabatakasaMbhava sahasrameMse san 1891 meM 83, san 01 meM 94 hai ki inakA astitva hI na rahe / taba kyA hameM tathA san 11 meM 101, sikkhoMmeM prati sahasrameMse nirAza hokara sAmAjika-sudhArakA kArya hI chor3a san 91 meM 83, san 01 meM 98 tathA san 11 denA cAhie, aura yadi nahIM to phira hamArI meM 106; bauddhoMmeM prati sahasra san 91 meM 411, AzAkA AdhAra kyA honA cAhie ? maiM to yahI san 01 meM 402 tathA san 11 meM 404; pArasikahUMgA ki hameM nirAza na honA cAhie, tathA hamArI yoMmeM prati sahasrameMse san 91 meM 583, san 01. AzAkA AdhAra honA cAhie hamArI bhAvI saMtAna meM 756 tathA san 11 meM 782; musalamAnoMmeM -hamAre honahAra yuvA / mahAzayo, yaha AzA prati sahasrameMse san 91 meM 54, san 01 meM 60 karanA ki jo puruSa jIvanabhara aphIma khAtA AyA tathA san 11 meM 69; IsAiyoMmeM prati sahasrameMsa ho vaha aphIma khAnA vRddhAvasthAmeM chor3a de yaha san 91 meM 273, san 01 meM 291 tathA san nirarthaka hai; navIna paudhoMko. jhukAnA sahaja hai, 11 meM 293 puruSa par3hanA likhanA jAnate the / parantu eka bar3he hue vRkSako jhukAnekI AzA isase spaSTa hai ki zikSAke kSetrameM hama anya kaumoMke karanA vyartha hai / x x isIlie, mahAzayo, pIche nahIM haiM, tathA pArasiyoMke pazcAt hamArA hI sAmAjikasudhArakI AzA ina jAtimukhiyAoMse naMbara hai / isI prakAra a~gerejI par3he likhoMkI saMkhyA na kara maiM apanI AgAmI pIDhIse karatA huuN| hamArI kaumameM bhI anya kaumoMke mukAbalemeM ThIka maiM anumAna karatA hUM ki aise hI vicAroMse hI hai| prati dazasahasrameMse a~garejI par3hanA likhanA isa mahAmaMDalake saMsthApakoMne isakA nAma AdimeM jAnanevAle puruSoMkI saMkhyA pratyeka kaumameM isa jaina yaMgamensa esosiezana rakkhA hogaa| yadi hama prakAra thI:apanI saMtAnako-apane bAlaka bAlikAoMko- san 1901 meM san 1911 meM ucitarItise zikSA deveM to mujhe vizvAsa hai ki ye hinduoMmeM- .... 64 ... hI loga bar3e honepara samAjasudhArakA pracAra kreNge| sikkhoM meM- ... 52 ... 66 ataeva isa kArya ke lie jo udyoga hama abataka jainiyoM meM- ... 134 ... 202 karate A rahe haiM use jArI rakhate hue apanI bauddhoMmeM- .... 24 .... 41 AzAke bhAvI AdhAra, apanI saMtAnakI ucita pArasiyoMmeM- ... 4,075 ... 4,956 zikSAkI ora hameM dhyAna denA cAhie, aura yaha musalamAnoMmeM- ... 32 ... 51 mujhe hamArI kaumameM zikSAkI avasthAkA smaraNa IsAiyoM meM- ... 1,289 ... 1,256 dilAtA hai| isase yaha jAna par3atA hai ki jainiyoMkI apekSA priya pratinidhigaNa, hamAre lie zikSAkA prazna bhI hinduoMmeM zikSAkA pracAra kama hai / isakA kAraNa bahuta bar3e mahattvakA hai x: manuSya-gaNanAkI riporTose yaha hai ki hinduoMmeM aneka pichar3I huI jAtiyAM Apako jJAta hI hogA ki hamArI kaumameM prati sammilita haiM jo pUrNatayA azikSita haiM, kintu sahasrameMse san 1891 meM 441, san 1901 meM AryasamAjiyoMmeM prati sahasra 394 puruSa par3he likhe 470 tathA san 1911 meM 495 puruSa par3hanA tathA prati daza sahasra 719 puruSa aMgrejI par3he likhe likhanA jAnate the, arthAt hamArI komameM pratidina aura brahmasamAjiyoMmeM prati sahasra 739 puruSa par3he For Personal & Private Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 582 likhe tathA prati dazasahasra 5,816 puruSa a~garejI par3he likhe haiM / pddh'n| likhanA tathA a~garez2I jAna"nevAlI striyoMkA lekhA isa prakAra hai: prati sahasra par3hanA likhanA jAnanevAlI striyoMkI saMkhyA: san 1891 3 3 9 22 san 1901 1 hinduoM meM sikkhoM meM - jainiyoM meM - bauddhoM meM 398.... 637 isake sAtha meM hameM yaha bhI vicAra karanA pArasiyoMmeMmusalamAnoM meM- 2 3 IsAiyoMmeM 4 97 125... 135 cAhie ki hamArI zikSAkI paddhati kaisI ho / x + prathama hameM bAlakoMkI prAthamika zikSAko lenA prati dazasahasra a~grez2I par3hanA likhanA jAnane cAhie / isa bAta ko hama sabako mAnanA par3egA ki bAlI striyoMkI saMkhyAH sarakArI prAthamika pAThazAlAoM meM hamAre bAlakoM ko jo zikSA milatI hai vaha kisI 2 aMzameM hamAre 2 lie atyaMta hAnikAraka hai / usase honevAlI 2 hAniyoM ko dekhate hue hama apane bAlakoM ko sara 3 kArI pAThazAlAoMke bharose nahIM chor3a sakate / x / 2 1,704 / paraMtu isake lie pRthak pAThazAlAyeM kholanA ThIka nahIM / yaha hamArI zaktike bhI bAhara hai / isake lie hisA karane se hameM kamase kama 40 lAkha rupaye AraMbhika vyayake lie tathA 30 lAkha rupaye vArSika vyayake lie Avazyaka hoMge / aura yadi yaha sAdhya bhI ho to bhI merI sammatimeM to aisA karanA sarvAMza meM vAMchanIya nahIM hai / hamAre parama priya samrAT mahArAjA paMcama jaoNrjane cAra varSa hue taba dilobarake samaya apanI yaha icchA prakaTa kI thI ki isa sAre deza bhara meM pAThazAlAoM tathA kaoNlejoM kI jAla phailA dI jAya, yaha hama bhUle nahIM haiM / mahArAjA jaoNrjakI isa icchA ko kisI aMzameM pUrNa karaneke abhiprAyase bhArata gavarnameMTane vartamAna samayameM bAlakoMke lie jo anumAna eka lAkha AraMbhika pAThazAlAyeM haiM unake sivA thor3e hI dinoM meM 0 san 1901 san 1911 5 7 ... 0 www. 1 1 961... jainahitaiSI - 18 42 .... 538..... ... hinduoM meM sikkhoMmeM jainiyoMmeM bauddhoM meM pArasiyoM meM - musalamAnoM meM 1 IsAiyoM meM 615... 604 mahAzayo, isaparase hamArI kaumakI zikSAsaMbaMdhI - dazA saMtoSadAyaka jAna par3atI hai, parantu hameM jAnanA cAhie ki kevala par3halikhalenA zikSita honA nahIM kahA jAsakatA / zikSAkA artha isase bahuta baDA hai / kheda kI bAta hai ki sarakArakI zikSAsaMbaMdhI riporToM meM jainajAti hinduoMmeM sammilita - rahatI hai, ataeva hama yaha nahIM jAna sakate ki hamArI kaumameM ucca zikSA, athavA mAdhyamika zikSA yA kamase kama prAthamika zikSAkI kyA dazA hai, to bhI anubhava se hama yaha kaha sakate haiM ki hamArI jAtimeM ucca zikSitoMkI athavA mAdhyamika zikSA 8 14 40 58 san 1911 prAptoMkI saMkhyA bahuta hI alpa hai, aura striyoM meM to inakI saMkhyA aura bhI alpa hogI / yadi par3hanA likhanA jAnanevAle puruSa tathA striyA~ donoMko milAkara dekhA jAve to prati saikar3A 27 puruSa striyA~ likhanA par3hanA jAnate haiM, arthAt 100 meMse 73 manuSya nirakSara haiM / iMglaiMDa, jarmanI tathA jApAna Adi dezoM meM par3he likhoMkI saMkhyA prati saikar3A 99,98 tathA 97, isa prakArakI hai / aisI dazA meM, mahAzayo, Apa vicAra kIjie ki jaina jAtimeM zikSApracArakI kitanI bar3I AvazyakatA hai| For Personal & Private Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabhApatikA vyAkhyAna / avasara anumAna 91000 pAThazAlAeM aura sthApita kara prAraMbhika zikSAko phailAnekA nizcaya kiyA hai / yadyapi yuddha ke kAraNa isa nizcayake anusAra kArya nahIM ho sakA hai to bhI hameM vizvAsa rakhanA cAhie ki gavarnameMTa apane kathanake anusAra milanepara avazya kArya karegI / aisI dazAmeM mahAzayo, kyA hamAre lie yaha buddhimAnIkA kArya hogA ki sarakAra kI ina pAThazAlAoMse hama pRthak rahakara kucha bhI lAbha na uThAveM ? hama loga bhI to sarakArako Teksa dete haiM / phira anya kaumeM to sarakArakI Ayase Government revenues se zikSAsaMbandhI lAbha leM aura hama apane ko usase alaga rakkheM kyA yaha hamAre lie anucita na hogA? kyA yaha zreSTha na hogA ki hama sarakArase isa bAtakI prArthanA kareM ki jina 2 bAtoMmeM ina pAThazAlAoMkI zikSA hamAre lie hAnikAraka hai una 2 bAtoMmeM usakA sudhAra kara usa zikSAko apane upayukta banAveM ? hamAre musalamAna bhAiyoMne isI nItikA avalaMbana kara bahuta kucha saphalatA prApta kI hai, aura hama loga isa nItikA tyAgakara apanI pRthak pAThazAlAyeM sthApita karate jArahe haiM / hameM smaraNa rakhanA cAhie ki anyako kaumoMke samAna hameM bhI svattva hai ki gavarnameMTa hamAre upayukta zikSA hamAre bAlakoM ko denekA prabaMdha kare / 1 mahAzayo, hameM isa bAtakA aura bhI smaraNa rakhanA cAhie ki Ajakala sarakArI pAThazAlAoMmeM jitanA par3hAyA jAtA hai utanA hI bAlakoMkI zaktike bAhara honese usakA unake svAsthyapara burA asara hotA hai, krintu hama loga dhArmika zikSAke lie pRthak pAThazAlAeM sthApita kara bAlakoMke sirapara abhyAsakA bojhA DAla unakA svAsthya aura bhI kharAba karanekI mAno yojanA karate haiN| kyA yaha zreSTha na hogA ki hama gavarnameMTase isa bAta kI prArthanA kareM ki hamAre bAlakoMko 583 dhArmika zikSA sarakArI pAThazAlAoMhI meM paThanakAlake bhItara hI denekA prabaMdha sarakAra hamArI sahAyatAse kare | yaha saca hai ki isa viSaya meM gavarnameMTa kI vartamAna nIti hamArI isa icchA ke anukUla nahIM hai 1 + + dhArmika zikSAke saMbandha meM gavarnameMTa svayaM kucha nahIM kiyA cAhatI, tau bhI mujhe to AzA hai ki yadi hama ucita udyoga isa bAta ke lie kareM ki sarakArI pAThazAlAoM maiM paThana samayake aMdara hI - Within the school hours -- hamArI kaumake bAlakoMko dhArmika zikSA denekA prabaMdha karaneke lie hameM anumati dI jAya to hamArA udyoga avazya saphala hogaa| sAthahI meM merI sammatimeM khAsa 2 sthAnoM meM, jahAM hamAre bAlakoM kI saMkhyA adhika ho vahAM hameM eDeDa prAraMbhika skUleM kholanI cAhie jinake lie hama gavarnameMTase Arthika sahAyatA bhI pA sakate haiM kyoM ki aisA karanekI icchA gavarnameMTane prakaTa kI hai / yadi hama isa nItikA anusaraNa kareMge to nizcayameva kuvyavasthita pRthak pAThazAlAyeM sthApita karanekI apekSA hamako adhika lAbha hogA / sarakArI zikSApaddhati meM dhArmika zikSAkA jo abhAva hai maiM samajhatA hU~ ki use hameM isI nItise dUra karanA cAhie / naitika zikSA ke abhAvako dUra karanekA sarakArI prayatna AraMbha hai / isa prakAra sarakArI zikSApaddhatimeMse hameM anyAnya doSoM ko bhI dUra karanekA udyoga karanA cAhie / parantu priyapratinidhigaNa, mere batAye hue isa mArga meM yaha Apatti kI jAyagI ki isa prakArakI alpakAlika dhArmika zikSA kadApi yatheSTa nahIM ho sakatI hai, aura isalie usase adhika lAbha na hogA / maiM isa prakArakI Apatti karanevAloMse prazna karatA hUM ki dhArmika zikSAkA artha kyA hai ? hamAre dharmameM to saba hIM viSaya garbhita haiM - yathA darzanazAstra, AtmaviyA, nItividyA, bhUgolavidyA, nyAyavidyA, itihAsa, nATaka, kathA ityAdi / kyA hamAre bAlakoM ko AraMbha For Personal & Private Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 584 MATLATIMILIGIBILITALD jainahitaiSIimmifinitiinfmin kAlahIse ina saba vidyAoMkA adhyayana karanA dharmakI zikSAkA prabaMdha karanekA tathA kucha sthAnoM meM cAhie ? athavA kyA yaha Avazyaka hai ki pratyeka hAi skUloMke kholanekA udyoga hameM karanA caahie| jainako ina saba viSayoM meM vizArada hI honA cAhie, uccazikSAke lie kAlejoMke sAthama boDiMga hAusa aura kyA yaha saMbhava hai ? kyA pratyeka vyaktike kholakara hameM dhArmika zikSAko vyavasthA karanA cAhie lie ucita viSayakA nizcaya karanemeM vyaktigata tathA hamAre prasiddha netA seTha mAnakacaMda hIrAcaMdake rucikI ora bilakula dhyAna na denA cAhie ? batAye hue mArgako hameM na chor3anA cAhie parantu, kyA hameM Jack of all-master of none mahAzayo, isIke sAtha meM hameM eka * seMTrala jaina vidvAn paidA karane cAhie ? mahAzayo, Apa yaha kaoNleja ' kholaneke lie bhI udyoga avazya karanA kadApi na samajheM ki maiM dhArmika zikSAkA virodhI cAhie / jaina kaoNlejakA prazna esosiezanakI hI hUM, kintu maiM yaha avazya kahUMgA ki dhArmikazikSAke AyukA hai, parantu kheda isa bAtakA hai ki isakI kevala nAma para hI mohita hokara hamAre yuvakoMko carcA to hama barAbara karate jAte haiM, parantu isake hameM nirarthaka nahIM banAne cAhie / isameM koI sandeha lie kArya hamane abataka kucha bhI nahIM kiyA / nahIM ki laukika tathA udAraSecular and liberal merI sammatimeM hameM ucita hai ki hama eka kameTI zikSAne bhI saMsArako bahuta kucha lAbha pahu~cAyA hai| niyukta kareM jo isa praznapara salAha karake hameM isa usameM eka guNa yaha hai ki vaha hRdayako satya grahaNa bAtakI sammati de ki kisa sthAnapara hameM yaha kaoNleja karaneke yogya banAtI huI use satyake lie sadA sthApita karanA cAhie, isake prabaMdhake lie kyA khulA rakhatI hai / svAmI vivekAnaMda tathA rAmatIrthaka yojanA karanI cAhie tathA isake lie dravya kitanA samAna aneka udAharaNoMke rahate maiM yaha mAnaneko tathA kisa prakArase hameM ekatrita karanA cAhie taiyAra nahIM hUM ki skUloM va kAlejoMkI zikSA hameM aura isakA saMbandha sarakArI vizvavidyAlayoMse rakhanA nire bhautika-vAdI banAtI hai| yadi jainadharma satya cAhie athavA yaha navIna hindU vizvavidyAlayakA hai to use koI bhI Dara nahIM hai / maiMne skUlameM garbhita athavA Constituent kaoNleja honA caahie| sIkhA thA ki, ' manuSya makAna banA sakatA hai, para bhAiyo, yaha jo maiMne nivedana kiyA vaha sAdhAraNa kyA vaha patthara banA sakatA hai ? taba patthara kisane zikSAke saMbandhameM hai| vizeSa-zikSAke lie hameM banAye ? paramAtmAne-paramAtmA isa sRSTikA kartA hai| vizeSa saMsthAyeM sthApita karanI cAhie / vaha zikSA jainadharma bauddhadharmakI zAkhA hai, aura vaha usIke bAda koI zikSA nahIM jo kaumakI AvazyakatAoMko chaThavIM sadImeM nikalA / ' maiMne kaoNlejameM bAibala hI pUrNa na kare / jainadharma jo vaizyoMkA dharma kahA jAtA par3hI / parantu na to maiM sRSTikartAvAdI hUM na IsAI hai yaha ThIka hai kyoMka hamaseMse adhika vyApArI hogayA hUM, isalie isa bAtakA bahuta bar3A bhaya vargake haiN| madhyabhArata ejeMsImeM san 11 meM jainiyoMkI rakhanekI koI AvazyakatA nahIM ki nirI laukika saMkhyA 87,475 thI, unameM se 63,389 kA zikSA bAlakoMko dharma-bhraSTa kara degI / 'jainadharmase vyavasAya vyApAra thA / anya sthAnoMkA hAla mujhe aviruddha ' zikSA para itanA jora diyA jAtA dekha vidita nahIM, parantu maiM kaha sakatA hUM ki anya maiMne ye vicAra pragaTa karanekI AvazyakatA smjhii| sthAnoM meM hamAre vyApAra-vyavasAyI bhAiyoMkA parimANa, isI prakAra mahAzayo, mAdhyamika zikSAke lie aura bhI adhika hogA / isIse hameM yaha sammati dI bhI sarakArI mAdhyamika pAThazAlAoMmeM hameM apane jAtI hai ki hamArI pAThazAlAoMmeM kevala dhArmika For Personal & Private Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ SARALLULABULLETIMARATIBE pani sabhApatikA vyaakhyaan| 585 tathA vyApArika jaise munImI ityAdikI zikSA denI "prAkRta prAcIna-priyatA yaha mAnavI hRdayakI cAhie / prazna yaha hai ki jainadharma kyA kevala bani- svAbhAvika pravRtti hai / manuSyakA svabhAva parivartanake yoMkA-vyApArI-munImoMkA-dharma rahanese saMtuSTa hogA ? pratikUla hI hotA hai, aura isake do kAraNa haiM-- vaha kauma kauma nahIM jisameM saba prakArake vyakti na eka to ajJAtakA avizvAsa tathA kAlpanika hoM-vyApArI, kalAkauzalake jAnanevAle, rAjyakartA, vivecanakI apekSA anubhava para adhika avalaMbana kAnUnake jAnanevAle, lekhaka, kavi, DaoNkTara, nyAyA- aura dUsarA manuSyakA vaha svabhAva jisake kAraNa vaha dhIza, sainika, dharmapracAraka, kRSaka, parizrama karanevAle, apanI paristhitike anukUla apaneko banA letA ityAdi / kyA pRthak pAThazAlAyeM kholakara hama hai jisase aparicitakI apekSA paricita use apanI isa bar3I AvazyakatAko pUrNa kara sakate adhika svIkRta tathA sahya hotA hai / " yadyapi yaha haiM ? mahAzayo, niHsandeha isake lie hameM sarakArI satya hai to bhI hameM smaraNa rakhanA cAhie ki eka vidyAlayoMkA sahArA lenA par3egA-hamAre yuvakoMko jIvita vastuke lie--living organism ke videzoMmeM bhejanA par3egA / sAthahImeM hamAre dharmake lie-parivartana aparityAjya hai| " pratyeka vastu pracArake lie hameM aneka vyakti aise taiyAra karane satata parivartanahIse vidyamAna rahatI hai, " yaha eka hoMge jo hamAre dharmake pUrNa jJAtA hoM tathA jinheM anya prAcIna grIkakA kathana hai / laoNrDa roz2abarIke isa dharmoMkA-samasta vidyAoMkA-pAzcAtya sAiMsa, 2 kathanakI satyatA hameM mAnanI hI hogI ki, - darzana, nyAya, sAhitya tathA itihAsa AdikA-bhI paryApta jJAna ho| parantu maiM apanA yaha mata palaTanekI " The effigies and splendours of *** tradition are not meant to cramp the AvazyakatA nahIM dekhatA ki isa prakArakI aneka energies or the development of a choTI choTI saMsthAoMkI apekSA eka vizAla tathA rigorous and various nation." kyA yaha suvyavasthita saMsthA adhika lAbhadAyaka hogii| Apa - kahanA satya nahIM hai ki,"niyama va saMsthAyeM manuSyake kSamA kareM, merI sammatimeM kAzI, mathurA tathA murainAke lie haiM, na ki manuSya niyama va saMsthAoMke vidyAlaya hamArI isa AvazyakatAko pUrNa nahIM kara lie|"yaa to parivartanayA aMta / yahI prakR. sakate, aura isake lie yadi ina tInoM saMsthAoMko tikA niyama hai| milAkara eka vizAla saMsthA banAI jAya to maiM samajhatA hUM ki adhika lAbha hogaa| * * ___" hai badalatA rahatA samaya usakI sabhI ghAteM naI, priya pratinidhigaNa, sAmAjika sudhAra tathA .. kala kAmameM AtI nahIM haiM AjakI bAteM kaI ! zikSApracArake kAryake lie jisa mArgakA avalaMbana hai siddhi-mUla yahI ki jaba jaisA prakRtikA raGga hokaranekI sammati maiMne prakaTa kI hai usako dhAraNa taba ThIka vaisA hI hamArI kArya-kRtikA DhaGga ho / karane ke lie Apako yaha spaSTa jAna par3atA hogA prAcIna hoM ki navIna chor3o rUr3hiyAM jo hoM burI, ki sabase pahale hameM apanI kaumako isa bAtake banakara vivekI tuma dikhAo haMsa jaisI cAturI / lie taiyAra karanA hogA ki vaha parivartana athavA prAcIna bAteM hI bhalI haiM yaha vicAra alIka hai, change grahaNa ka neko tatpara ho / yaha bAta jaisI avasthA ho jahA~ vaisI vyavasthA ThIka hai // " hameM mAnanA par3egI ki hamArI jaina jAti abhI ataeva mahAzayo, yadi jainadharma va jaina kaumako parivartanake lie, bhArI parivartanake lie, tatpara jIvita rahanA hai, yadi jainadharmako hama saba dezoMmeM nahIM hai| eka prasiddha a~gareja lekhaka kA yaha tathA saba prakArake logoMmeM prasArita dekhanA cAhate kathana sarvathA ThIka hai ki haiM, yadi hameM apanA aMta svIkRta nahIM hai to hameM For Personal & Private Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ MALAITICILLAImmmmmmm jainahitaiSIRETIRTHERNImmITANTRIEI kevala apanI sAmAjika rUr3hiyoMko hI nahIM parantu hAnirahita alpa Amoda pramodake lie bhI kucha apane dhArmika vyavahAroMmeM bhI parivartana karaneke lie sAmagrI hameM apane bhAiyoM ke lie chor3a denameM koI tatpara honA cAhie / hamAre AcArake niyama sarvatra harja nhiiN| isa saMbandhameM yaha jAna kara kise prasaekase nahIM ho sakate / yaha maiM nahIM kaha rahA hUM ki natA na hogI ki hamArI samAjameMse paMDita aura hameM AcAryoMke siddhAntoMkA pAlana nahIM karanA bAbU, ityAdi prAcIna bheda uThate jA rahe haiM / hamAre cAhie / kahanekA artha yahI hai ki una siddhAntoM- vidvAna paMDitoMke vicAroMmeM dhIre dhIre parivartana hotA ke bhAvakA-unake spiritkA-na ki unake akSa- jA rahA hai / a~garejI par3he lireva yuvaka bhI aba roMkA-hameM pAlana karanA hogA / dhArmika sudhArake pazcimako apanI unnatikA Adarza mAnanA tathA nAmahIse hamAre jo mitra ghabar3Ane lagate haiM unheM paMDitoMkI ora anAdarakI dRSTi se dekhanA chor3ate jAnanA hogA ki Ajakala tarkakA z2amAnA hai / hameM jA rahe haiM / niHsandeha hamArI unnatike lie ye saba apane siddhAntoMkA artha samayake bhAvake anukUla karanA sucihna haiM, to bhI, aba bhI hamArA bhAvI kArya bahuta hogA, tabhI hamArA dharma sArvabhauma dharma ho skegaa| bar3A hai / hameM mUDhavizvAsa tathA kurItiyoMkI caTTAneM hamArA sAmAjika saMgaThanakA dhArmika vyavahArake sAtha tor3anA hai / jaina jAtiko uThAnekA kArya hameM dRDha saMbandha honeke kAraNa dUsaremeM parivartana kiye kadApi AzArahita na mAnanA caahie| maiM nahIM banA hama eka bhA sudhAra nahA kara sakata, ataeva, samajhatA ki yaha hamAre yogya hogA ki hama nirAza mahAzayo. jaise jaise samaya palaTatA jAyagA taise hokara jaina kaumake sudhAra va usakI unnatike taise hameM apane dhArmika vyavahAroMkI praNAlImeM bhI kAryako choDa deM, tathA anya janasamAjameM jainadharmakA parivartana karate jAnA pdd'egaa| niyamoMkA pAlana pracAra kara usIke dvArA jainadharmakI unnati karanekA kara siddhAMtakA nAza karanA ucita nahIM kahA udyoga kareM / vartamAna jainajAti hI jainadharmakA jaasktaa| hameM yaha na bhUlanA cAhie ki dharmakA prasAra kara sakegI yaha hameM avazya mAnanA hogaa| eka baDA uddeza upayoga hai / vaha dharma nahIM jo koI bhI vyakti jainadharmako grahaNa karane ke pahale yahI mAnava samAjako upayogI nhiiN| jisa samaya dharma pachegA ki jainadharmane bhAratameM eka janasamAjakA kyA samAjako upayogI nahIM rahatA usI samaya usakA upakAra kiyA hai| kahA jA sakatA hai ki sudhA aMta samajhanA cAhie / isalie dharmako upayogI banAye rakhaneke lie yaha Avazyaka hai ki samaya samaya rakI carcA karanevAle pApakA baMdha karake apane lie para usake AcAra-niyamoMmeM parivartana kiyA jAya- narakakA mAge banAte haiM parantu kyA isakA yaha kaumakI rur3hiyoMkA sudhAra kiyA jAya / parantu , a uttara ucita na hogA ki hameM naraka jAnA svIkAra bhAiyo, isIke sAtha hameM yaha bhI smaraNa rakhanA hai, parantu kauma tathA dharmakA aMta svIkAra nahIM ? cAhie ki isa parivartanake kAryameM hameM sAvadhAnIse ataeva, isa sudhArake kAryake lie hameM parivartita kAma lenA cAhie / sAmAjika rUDhiyoMke banameM kaI honeke lie avazya tatpara honA cAhie / hama paudhe aise bhI haiM jinakI yadi samhAla kI jAya to auroMko jainI banAnekA udyoga kara rahe haiM / maiM ve sugaMdhita puSpa paidA kara sakate haiM; sudhArake pUchatA hUM ki kyA hamArI sAmAjika rItiyAM tathA AvegameM hameM ina paudhoMko bhI ukhAr3a kara na pheMka hamAre dhArmika vyavahAroMkI praNAlIko parivartita kiye dene cAhie / kaumameM kaI rItiyAM aisI bhI haiM jo binA hama isa kArya meM saphalatA pA sakate haiM ? hama Avazyaka nahIM to hAnikAraka bhI nahIM haiN| eka ora to auroMko jainI banAnekA udyoga karate For Personal & Private Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko AAI TIMILARAMBHARA sabhApatikA vyAkhyAna / auntimate in IDIITCHITRITITITTER 587 haiM tathA dUsarI ora kahate haiM ki dassoMko jinapUjA- jitanI sarAhanA kI jAya utanI hI kama hai / svayaM dhikAra nahIM hai / mahAzayo, bhAratameM dharma va samA- unhoMne jo granthoMke anuvAda ityAdi kiye haiM tathA jakA ghaniSTa sambandha hai / manuSya sAmAjika jIva mUla pustakeM va lekha likhe haiM unase jinavANIke hone ke kAraNa janasamAjase pRthak nahIM raha sktaa| pracArameM bahuta bar3I sahAyatA milI hai| anya sajjana yadi hama auroMko jainI banAnA cAhate haiM to bhI isI prakAra udyoga kara rahe haiM jo prazaMsanIya hai, kyA yaha Avazyaka nahIM hai ki hama unheM apanI parantu hameM saMsArakI prAyaH khAsa khAsa bhASAoMmeM -samAjameM bhI sAmmAlata kareM ? kyA yaha Avazyaka hamAre zAstra tathA jainamata para mUla pustakeM prakAzita nahIM hai ki hama unheM bhI apane hI samAna dhArmika karanI hogii| ArAke jainasiddhAMtabhavanako hameM eka adhikAra pradAna kareM ? parantu kyA Apa batAyeMge vAstavika seMTrala jaina lAyabrerI va myUjiyama banAnA ki hamArI kaumameM kitane aise jana vidyamAna haiM jo hogA / skUloM va kaoNlejoMmeM par3hanevAle hamAre vidyArthiyaha kahaneko taiyAra hoM ki yoMke lie hameM svataMtra pustakeM likhakara prakaTa karanI " jo cAhatA hai apanA kalyANa mitra karanA, hoMgI jisase ki ve sugamatAse jainasiddhAntoMkA sAdhAraNa jJAna prApta kara skeN| kyA hI uttama ho jagadekabaMdhu jinakI pUjA pavitra krnaa| yAda hama isake lie eka aisA korsa banAnekA dila khola karake usako karane do koi bhI ho, bhA hA, udyoga kareM jo AraMbhika pAThazAlAoMse lekara kalate haiM bhAva sabake kula jAti koI bhI ho // " kaoNlejoM takameM paDhAyA jA ske| kyA hama navIna jainiyoM ke sAtha paraspara sAmA ____ mahAzayo, dhArmika tathA sAmAjika sthitihIke jika saMbandha karaneke lie taiyAra haiM ? yadi nahIM, nahA, samAna hameM apanI rAjanaitika sthitikA bhI avato kyA hamArA auroMko jainI banAnekA udyoga lokana kara apanI AvazyakatAoM para vicAra niSphala na hogA ? mahAzayo, merI sammatimeM to hameM karanA cAhie / mujhe sadA yaha zikAyata rahatI hai ina saba parivartanoMko grahaNa karaneke lie tatpara ki hamAre bhAI sArvajanika kAryoM meM bahuta hI kama honA cAhie taba hI kaumakI unnati va dharmakA bhAga lete haiM; isI kAraNa hama rAjanaitika kSetrameM pracAra hogaa| bhAratakI anya kaumoMse pichar3e hue haiM / hamAre kucha apane dharmake pracArake lie jainazAstroMkA prakAzita mitra mere isa kathanakI satyatA svIkAra nahIM karanA yaha hamArA eka pavitra kartavya hai / yaha karate / maiM unase prArthanA karatA hUM ki kRpayA ve mujhe prasannatAkI bAta hai ki hamArA dhyAna isa ora batAdeM ki isa samaya hamArI prAntika kausiloMmeM adhikAdhika khiMcatA jA rahA hai--tau bhI kAryake athavA iMpIriyala kauMsilake sabhAsadoMmeM jainI kitane vistArake Age isake lie hamane jo udyoga haiM / bhAratakI anya jAtiyoM ke pradhAna pradhAna netA abataka kiyA hai va aba kara rahe haiM vaha kucha bhI isa bAtapara vicAra kara rahe haiM ki yuddhake bAda nahIM hai| mere paramamitra bAbU jagamaMdaralAlajIke bhAratakI zAsana-praNAlImeM kyA kyA sudhAra kiye udyogase jo jaina liTarecara sosAyaTI laMDanameM jAveM / kyA Apa batAyeMge ki inameM kitane jainI sthApita huI hai usase bahuta kucha AzA hai, ataeva sammilita haiM ! isI zaharameM Ajakala bhAratakI hameM use ucita sahAyatA pradAna karanI caahie| pradhAna rAjanaitika sabhA.. isa saMbandhameM bAbU jagamaMdaralAlajIke parizramakI kA Adhevezana ho rahA hai / Apa hI batAie ki For Personal & Private Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 588 jainahitaiSI - usake pratinidhiyoM meM kitane jainI haiM ? mAnA ki myunisipala kameTiyoM ke tathA lokalaboDoM ke jainI bhAI sabhAsada haiM, parantu batAie ki inakI saMkhyA kitanI hai, tathA inameM uccazikSAprApta kitane haiM? aura kyA hameM yahIM taka jAkara Thahara jAnA cAhie ? merI sammati meM kadApi nahIM / hameM kauMsiloM meM praveza karanA cAhie | parantu prazna yaha hotA hai ki kisa prakAra yaha kArya kiyA jAya / hamAre katipaya bhAiyoMkI sammati yaha jAna par3atI hai ki vizeSa pratinidhitva athavA Special representation ke dvArA hameM bhI hamAre musalamAna bhAiyoMke samAna kauMsiloMmeM praveza karanA cAhie / mahAzayagaNa, merI sammati isake pratikUla hai / kyA Apa koI aisA udAharaNa de sakate haiM ki koI bhI yogya jainI athavA koI bhI jainI kausiloM ke lie ummedavAra huA aura vaha jainI hone ke kAraNa na cunA gayA ' yAda nahIM to phira janarala ilekToreTake Upara avizvAsa prakaTa kara vizeSa pratinidhitvakA sattva mA~ganeke lie hamAre pAsa kyA kAraNa hai ? merI sammatimeM hameM kauMsiloMmeM yogyatA ke rAjaddArahIse, nArka vizeSa pratinidhitvake bagala ke dvArase, praveza karanA cAhie / pyAre pratinidhiyoM, hameM aura bhI do eka kAmoMko hAthameM lenA cAhie / hamAre kucha tyohAroM para Ama chuTTI karAne kA prayatna maiM samajhatA hUM hamArI esosiezanako karanA cAhie, kyA ki isa kArya meM tInoM saMpradAya ke sahoyoga kI AvazyakatA hai / hamArI esosiezanako upadezakoM dvArA samAjasudhArake vicAroMkA pracAra karanekA adhika udyoga karanA cAhie / hamAre yuvakoMko anya dezoM meM bhejakara ucca audyogika tathA sAdhAraNa va vyavasAyI zikSA dilAne kI yojanA karanI cAhie / hamAre maMdiroMke koSameM bahuta vana par3A huA hai, use nikAlakara zikSA tathA kalAkauzala ke pracAra ke lie usakA prayoga karAnekA prayatna hameM karanA cAhie hamArI sArvajanika saMsthAoMkA kuprabandha dUra karAkara unakA prabaMdha sudhAranekA udyoga bhI hameM avazya karanA cAhie, kyoM ki sArvajanika saMsthAoMkA prabaMdha ThIka na honA bahuta hAnikAraka hai / hamArI esosiezanakI niyamAvalIkA parivartana kara hameM usakA saMgaThana aisA karanA cAhie jisase esosiezana tIna dinakI lekacarabAz2I chor3akara sAla bhara taka vAstavika kArya karane ke yogya ho jAya / 1 priya mahArAyo, Apase, vizeSa kara hamAre a~garejIdAM bhAiyoMse, maiM eka prArthanA aura karanA cAhatA hUM / maiM unakA dhyAna hiMdI bhASAkI ora - hiMdI sAhitya kI ora -- khIMcanA cAhatA huuN| mujhe yaha dekhakara bahuta duHkha hotA hai ki hamAre a~garejI par3he likhe bhAI hindIbhASA ke pracArake kArya meM utanA utsAha nahIM dikhalAte jitanA ki unheM dikhalAnA cAhie / katipaya sajjanoM ko chor3akara bAkI isa kArya se prema prakaTa nahIM karate / hiMdI jAtikI bhASA hai | hiMdIkA pracAra anya prAntoMke jainI bhAiyoM meM karanese kevala hiMdIhIkI unnati na hogI kintu hamArI jaina jAti meM ekatAkA bhI pracAra hogA / ataeva hameM cAhie ki hama hiMdI se prema kareM, hiMdI bhASA meM lekha tathA pustake likheM, apane samasta nijI tathA sArvajanika kArya hiMdI bhASAmeM kareM, aura hiMdI ke pracAra ke lie udyoga kareM / esosiezanake sabhAsadagaNa, isa bhASaNako samApta karaneke pahale Apase maiM yaha nivedana karanekI AjJA cAhatA hUM ki jaina kaumakI unnati karanA tathA jainadharmakA pracAra karanA yaha hamArA eka parama pavitra kartavya hai / jisane manuSya janma dhAraNa karake apane kula, apanI jAti, apane deza, apane dharmakI unnati ke lie udyoga nahIM kiyA usane kucha na kiyA / mere vicAra meM janasamAjakI sevA karanemanuSyajAtikA duHkha dUra karane kI apekSA AtmakalyANakA acchA sAdhana nahIM hai / vahI sabase For Personal & Private Use Only
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ AmmammummomORY lar3anA dharma hai yA kSamAbhAva rakhanA? Chamamminimuinintinimummy mahApuruSa hai jo pApa aura duHkhase lar3atA hai, laDanA dharma hai yA kSamAbhAva jo daridratA va aparAdha para vijaya prApta karatA hai-jo paropakAra karatA huA Atma kalyANa kara rakhanA ? nirvANa prApta karatA hai / hamArI jAti tathA hamAre (le0. zrIyuta vADIlAla motIlAla zAha / ) dharmakI ora hamArI udAsInatA hamAre lie lajjAkI ____ sampAdaka mahAzaya, mujhe AzA hai ki jAta hai| hameM svataMtratAke sAtha apane vicAroMko prakaTa karate hue jAti tathA dharmasevAkA kArya karanA / - ApakI tathA Apake anya svadharmI bhAiyoMkI cAhie / yadyapi hamArI saMkhyA thoDI hai aura hamArA rise zarSikake praznakA yahI uttara kArya mahAna hai tathApi hameM svargavAsI rAnaDeke ye milegA ki 'kSamAbhAva rakhanA dharma hai / / zabda sadA yAda rakhane cAhie-arthAt, yadyapi kyoMki zAstra hamezA yahI upadeza dete haiM / saMkhyAkI zakti hamAre pAsa nahIM tathApi hamAre ki krodha mAna mAyA Adiko jaise bane taise uddezake lie hamAre sacce kAryakartAoMke vizvAsakA kama kro| Apa bhI yahI kaheMge ki dharma to utsAha, bhaktikI ekAgratA tathA svArthatyAga kara- nirupadravI-kisIko jarA bhI coTa na pahu~cAve, neke lie tatparatAkI zakti hamAre pAsa hai kArya- kisIko bhI aura manase bhI du:kha na pahu~cAve, kartA cAhe kama hoM, parantu aMtameM virodhake Upara aisA hai / parantu dharmakI yaha pavitra vyAkhyA unheM jaya avazya prApta hogii|" ataeva, mahAzayo, karate samaya ApakA hRdaya to yahI kahatA hogA hameM apane udyogake phalakI alpatAko dekha ki 'nirupadrava dharmakI rakSAke lie to upadravakA nirAza nahIM honA cAhie / yadyapi hama vAstavika hI hathiyAra Avazyaka hai|" abhiprAya yaha ki kArya adhika nahIM kara sake haiM tathApi hamAre utsAhA joyaha mAnate haiM ki 'dharma svayaM nirupadrava hai, ve pradhAna-maMtrIke zabdoMmeM esosiezanake kAmakA adhika bhAga una parivartanoMmeM hai jo usane hamArI samAjake loka bhI usa dharmakI rakSA-Astitvake lie vicAroMmeM paidA kiyA hai / hameM apanI kauma tathA upadrava (krodha, dveSa, kuTilatA, Adi aniSTa dharmake bhaviSyameM aTala vizvAsa rakhanA caahie| kArya ) kA upayoga karate haiM / aisI dazAmeM yA yadyapi itihAsa batAtA hai ki to Apako dharmakI vyAkhyA badalanI par3egI aura " saMsArameM kisakA samaya hai ekasA rahatA sadA. usake nirdoSa nirupadrava svarUpake badale koI haiM nizi divAsI ghUmatI sarvatra vipadA saMpadA / aura hI prakArakA svarUpa mAnanA par3egA, yA jo Aja rAjA bana rahA hai raMka kala hotA vhii| apane nirupadrava dharmakI rakSAke lie Apaloga jo Aja utsavamagna hai kala zokase rotA vahI // " jina upadravI astra zastroMko kAmameM lAte haiM ve parantu sAthahImeM itihAsa yaha bhI batAtA hai ki- pheMka denA paDeMge / domeMse eka avazya hI " hotA samunnatike anaMtara soca avanatikA nahIM, karanA pdd'egaa| hA~ soca to hai jo kisIkI phira na ho unnati khiiN| Apa paTheMge ki hama dharmako nirupadrava to cintA nahIM jo vyomavistRta candrikAkA hrAsa ho, . , Avazya mAnate haiM; parantu usakI rakSAke lie cintA tabhI hai jaba na usakA phira navIna vikAsa ho||" mahAzayo itihAsakA yaha upadeza hameM smaraNa upadravI astra zastroMkA upayoga kahA~ karate haiM ? rakha apanI kauma va dharmakI unnatike lie satata mahAzaya, mujha mApha kAjae Ara kahana udyoga karanA cAhie / dIjie ki Apa unakA upayoga karate haiM; aura kevala Apake hI viSayameM nahIM kintu sAre hI For Personal & Private Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 590 CHOOLammmmmORILD jainahitaiSI dharmoMke anuyAyIjanoMke viSayameM bhI lagabhaga hai ve bhI eka putrake utpanna ho jAnepara eka dUsa yahI bAta kahI jA sakatI hai / apane dharmakI reke garajU yA cAhaka bana jAte haiM aura isa taraha satyatA dUsaroMse manavAneke lie una dUsaroMke vaha putra ina do vyaktiyoMko paraspara jor3anevAlA dharmoMkI nindA karaneke prayatna kyA saMsArameM thor3e sUtra bana jAtA hai / isI taraha hindU-musalamAhue haiM ?-isakA kAraNa yahI hai ki apane dharmakA noMke ritirivAja, veSabhUSA, dharma Adi bAteM astitva isake binA raha nahIM sakegA, aisA ina bhinna hone para bhI jabase bhAratameM ' bhAratIya pratyeka dharmake logoMkA hRdaya mAnatA hai ( mu~ha rASTra kI bhAvanA mUrtimAna hone lagI hai tabase nahIM; mu~ha to zAntikI, kSamAkI dayAkI aura musalamAna bhI hinduoMke sAtha premakI saMkalase namratAkI hI bAteM kiyA karatA hai!)| isI prakAra ba~dhane lage hai-eka dUsarese gale milane lage haiM jisa devako zAnti, kSamA, dayA Adi sAtvika aura eka sAtha ekaprANa hokara kAma karane guNoMkA bhaNDAra mAnA jAtA hai usa devakI lage haiM / muslImalIgakA kAMgresake sAtha eka mata sthApanA jina mUrtiyoM meM kI jAtI hai una mUrti ho jAnA isa bAtakA pratyakSa pramANa hai / ina yoMke lie bhI kyA isa duniyAmeM thor3e loga do bhinna prakRtiyoM ko bhI itanI nikaTavartinI ApasameM lar3ate jhagar3ate dikhalAI dete haiM ? kara denevAlI, mitra banA denevAlI bAta aura aba kahie mahAzaya, kahA~ to bhagavAnako koI nahIM, kevala ' bhAratIya rASTra' kI bhAvanAkSamAsAgara aura kSamAke upadeSTA mAnanA aura hama donoM eka mAtAke putra haiM yaha bhAvanA-hI kahA~ una bhagavAnake nAmase ApasameM lar3anA- hai; kevala isIne yaha Azcaryajanaka zakti jhagar3anA-mukaddamevAjI karanA / batalAie to utpanna kI hai| sahI ki ye digambara aura zvetAmbaroMke bIcameM, parantu yaha bAta merI samajhameM nahIM AtI hai sammedazikhara Adi tIrthasthAnoMsambandhI, lAkhoM ki jaba paraspara anabana rakhanevAle dampatIko rupayoMkA svAhA karanevAle yuddha, kaise aura kyoM premasUtrase jor3a denevAle putra aura bhinnaprakRti hone lage ? kyA dharma apanI rakSAke lie apane hindU-musalamAnoMko mitra.banAnevAlI ' bhAratIbhaktoMkI isa prakArakI sahAyatAkI apekSA yatA' kI bhAvanA, ina donoMse hI adhika zaktirakhatA hai ? kyA hamArI-ApakI sahAyatAke zAlI ekatAkA tattva hamAre samagra janasamAjameM binA apane pairoM Apa khar3e honekI zakti hamAre maujUda hai, taba hamAre bIcameM isa ekatA-isa premadharmameM nahIM hai ? kyA jaba hama saba usake isa mela milApa ke badale pArasparika dveSa aura vaira lie ApasameM kaTa mareMge aura apanA balidAna bhAva kahA~se AtA hai| sabake eka hI deva, sabakI kara DAleMge tabhI dharma Tika sakegA, aura kisI eka hI karma philAsaphI, sabakA eka hI syAdvAda. taraha nahIM ? sabakI eka hI dayAmaya nIti, sabakA eka hI deza, ___ ima jhagar3oMko dekhakara icchA hotI hai ki maiM sabakI eka hI bhASA, sabake ekahIse rItirivAja jainasamAjakI dharmaviSayaka vyAkhyAoM, mAnatAoM aura sabake ekahI prakArake svArtha-isa taraha prAya aura kAryoMkI jA~ca karU~ aura jA~cake antameM sabhI bAtoMmeM samAnatA hone para bhI hamameM pArakhUba hasU-aura khUba roU~ / maiMne dekhA hai ki jisa sparika ekatA nahIM hai, isakA kyA kAraNa hai ? patipatnaki jor3emeM ApasameM anabana rahatI nahIM maiM Apase aura anya vidvAn sajjanoMse pUchatA hU~ For Personal & Private Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ lar3anA dharma hai yA kSamA bhAva rakhanA ? ki kyA manuSyoM meM kSamA, zAnti Adi sAtvika guNa utpanna karane aura una guNoM ko puSTa karane ke Azayase hI jainadharmameM 'devapUjA ' nahIM mAnI gaI hai ? yadi yaha saca hai to kRpA karake isa pavitra Azayako nirmala niSkalaGka rahane do aura ina guNoM kA AropaNa jinameM kiyA gayA hai una mUrtiyoM ke nimittase kleza, vaira, krodha, Adi tAmasika bhAvoMko AmaMtrita karanevAlI pravRtti ko roko-kRpA karake roko, aura kisIke lie nahIM to isa AzayakI pavitratA banAye rakhaneke hI lie - roko / yadi dharmakI bhAvanA, bhinna bhinna svabhAvoM ke ekIkaraNake lie, yatra tatra eka dUsarese Dara kara alaga alaga par3e hue manuSyoM ko eka 'samAjake' rUpameM saMgaThita karane ke lie, eka dUsarese Daranake badale eka dUsareke sahAyaka bananA sikhAne aura eka dUsare ke sukha duHkhameM sahAnubhUti rakhanekI zikSA deneke lie Avazyaka hai, to kRpAkarake isa bhAvanAko, eka dUsare ke viruddha calAyA jAnevAlA hathiyAra mata banAo, eka dUsareko judA karanevAlI khAI mata banAo, eka dUsareko zatru mAnakara asabhyatA ke yugake samAna apanI apanI do do bAliztoMkI vRkSakoTaroM meM ghusa kara rahane kI preraNA karanevAlA bhayAnaka sAdhana mata bnaao| kyA Apane 'sabavoMko karU~ zAsanarasika' isa prakAra kI bhAvanA eka 'zAsana' (kiMgaDam--- samAja - rAjya ) sthApita karane kI icchAse nahIM kI thI ? taba phira yadi Apa apane 'zAsana' se bAharake manuSyoM ko apane zAsana ke bhItara AkarSita karake apanA rAjya baliSTha aura vistRta nahIM banA sakate haiM to na sahI; para jo Apake ' meM haiM, unako to bane rahane do, unako to lar3A jhagar3Akara alaga mata kara do, a " zAsana 591 laga karane kI pravRttise to vAja Ao, kamase kama isa zAsana ke sthApaka mahAguru mahAvIra bhagavA - nake pavitra nAma ke lihAja se hI ise chor3a do / sampAdaka mahAzaya, zAyada Apa mere praznoMke mAre taMga A gaye hoMge; parantu mujhe kheda hai ki maiM Apako aba bhI chuTTI nahIM de sakatA / taMga Agaye ? nahIM, isa bAtako maiM nahIM mAna sakatA ki Apa mere praznoMke mAre taMga Agaye hoMge / apane bhAiyoMke sAtha to Apa varSoM taka lar3ate rahane para bhI taMga na Aye aura mere do cAra praznoMse hI taMga A gaye ? yadi Apa itane bhale hote ki aise maukoMpara taMga AjAte- Uba uThate, to sacamuca hI bahuta acchA hotA / jo hRdaya ApasI lar3AiyoMse kaThina patthara bana gaye haiM ve praznoMke do cAra bANoM se kabhI nahIM chida sakate / idhara mujhe bhI ApakI calatI huI lar3AiyA~ dekha dekhakara bA calAnekA khabta sabAra ho gayA hai aura isase maiM abhI kucha aura bhI praznabANa chor3ane ke lAlacako nahIM roka sakatA / " maiM Apase pUchatA hU~ ki kyA Apa ina mukaddamoMmeM vyavahAra dharma kI rakSAke lie dezahitakI bali nahIM de rahe haiM ? kyA Apa 6: vyavahAra dharma kI rakSAke lie samAjabalakI hatyA nahIM kara rahe haiM ? kyA Apa ' vyavahAra dharma' kI rakSA ke lie sadAcArake gale para churI nahIM calA rahe haiM ? aura kyA Apa " nizcaya ' ko lakSyabindu mAnakara 'vyavahAra' kI pAlanA karanI cAhie, " isa zAstrAjJAkA durupayoga nahIM kara rahe haiM ? 6 kyA Apa isa dharmAtmApanake dikhAne meM hI dharmAtmApanakI anupasthitiko siddha nahIM karate haiM ? kyA Apa apanI baliSThatA dikhalAne ke lie kiye jAnevAle ina yuddhoM dvArA hI apanI dhAmirka nirbalatAko prakaTa nahIM kara rahe haiM ? For Personal & Private Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 592 SHAMEDHARAMBHARTICLECRUILLABUALTD jainahitaiSI kRpAkarake thor3I derake lie isa dukhiyA ko chor3a kara sAre dezako mithyAtI mAnakara aura abhAme bhAratavarSakI ora dekho / Apake unase dUra rahanekA upadeza de rahe haiM aura samagra zAstroM meM jisa Aryadezako adhyAtmajJAnakA dezake sukhadukhakI bAtoMko judA rakha kara rAtadina bhANDAra, lakSmIdevIkA nivAsa, kSAtratejakI eka zAkhAkI, nahIM nahIM usa zAkhAkI bhI janmabhUmi, pRthvI jala aura AkAza para vijaya zAkhA-prazAkhA-kI hI bAtoMmeM masta ho rahe haiM; prApta karanevAlI vidyAoMkA janaka aura svata- aisI dazAmeM batalAie, bhAratamAtAke uddhArakI ntratA devIkA krIDAsthala batalAyA hai, usa deza- cintA karanevAle ukta devagaNa Apake viSayameM kI-usa AryAvartakI-vartamAna dazAkA varNana kyA socegeM / kyA Apane kabhI zrImAn dAdAbhAI naurojI yA isa bAtako to Apa svIkAra karate haiM ki yA zrImatI enI bIseMTa ke mukhase yA kalamase pUjana vyavahAra dharma hai, nizcaya dharma nahIM hai / to nikalA huA sunA yA bA~cA hai ? isakI dilako bhI kisI eka prakArakI pUjAke lie, usase dahalA denevAlI bhayaMkara daridratA, durbalatA, vibhinna prakArakI pUjA karanevAloMke sAtha lar3abImArI, buddhimandatA, jaDatA, satvahInatA, nemeM Apa apane bahamalya samayakA aura dezako utpAdaka zaktiyoM aura utpAdaka sAdhanoMkA vijJAnAdimeM Age bar3hAne ke lie jisakI AvakSaya, Adi bAtoMko kyA Apa dekha nahIM sakate zyakatA hai usa lakSmIkA vyaya kara rahe haiN| haiM ? karor3oM manuSyoM para car3he hue ina bhayaMkara pUjana karo, Ananda aura utsAhase Apa apanI bhUtoMko dUra karane ke lie dezake kitane hI hI paddhatike anusAra pUjA karo aura usa pUja'devoM ' ne jo mahAn prayatna karanA zurU kiyA nameMse pUjya devakA bala, jJAna aura cAritra hai, usase kyA Apa sarvathA hI ajJAta haiM ? sampAdana karake balavAn bano; parantu pUjAbhArata mAtAko phira se sujalA suphalA sukha- paddhatiko pArasparika balakA balidAna karAnesampannA banAne ke lie ye 'devagaNa' jI tor3a pari- vAlA tattva mata banAo, yahI merI prArthanA hai| zrama kara rahe haiM, usameM zAmila honeke lie zvetAmbara aura digambara donoMkI pUjanapaddhati Apako, mujhe aura sabako pukAra rahe haiM, to banI rahe aura donoM apanI apanI paddhatise bhI kyA Apa usa pukArakI ora bahare kAna apane iSTa devakI pUjA kara sakeM, kyA isa prakAkiye raheMge ? ve pukAra pukAra kara kaha rahe haiM rakA prabandha Apa sAre pavitra tIrthakSetroM para nahIM ki apane pyAre dezakI dazA sudhAraneke lie kara sakate haiM ? kisI sthalapara donoM eka hI mandisabase pahale aikyakI AvazyakatA hai aura phira rameM pUjanapATha kareM, kisI sthalapara donoMke lie isa aikyabalase hameM nirudyogitA aura ajJAna- alaga alaga mandiroMkI vyavasthA kara dI jAya aura tAko isa dezase nikAla kara alaga kara denA kisI sthalapara koI aura prabandha donoM sampradAyahai / hAya ! ina devoMkI apIla-prArthanA-sunane- kI salAhase kara liyA jAya, isa taraha kyA Apake lie to Apa abhI taka bhI taiyAra nahIM hue sameM vizvAsa prema aura aikya utpanna nahIM kiyA haiM aura pUjanavidhike eka tuccha bhedake kAraNa jA sakatA ? yadi Apa isake lie isa prakAralar3ane jhagar3aneke lie kamara kase hue haiM, mithyA- kA koI acchA nirupadrava mArga tajavIja nahIM tvakI vicitra vyAkhyAoM ke anusAra apanekara sakate haiM to kyA isakA artha yaha nahIM For Personal & Private Use Only
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotA hai ki jisa dezako, isa samaya ekatAkI sabase adhika AvazyakatA hai usa deza ke hitakI hatyA karake hI Apake donoM sampradAya apane apane vyavahAra-dharma kI rakSA karanA cAhate haiM ? aura Apake isa vartAva se kyA pracAlita nIti yA sadAcArakA bhaGga nahIM hotA hai ? ApameM se bahutoM ko sacce jhUThe pramANa khar3e karane par3ate hoMge, dUsare aneka anyAya karane par3ate hoMge, dharmake nAmase jhagar3ekA kAma karane ke lie candA karanekA pApa kamAnA par3atA hogA, eka dUsareke amaMgalakI bhAvanA karanI par3atI hogI aura usase jainadharma kI nIvatulya cAra bhAvanAoMkI hatyA hotI hogI; ye saba bAteM kyA nIti, dharma, samAja, nezana Adi ke lie bAdhaka nahIM haiM ? lar3anA dharma hai yA kSamAbhAva rakhanA ? 1 jisa samaya yUropakA mahAyuddha zurU huA thA usa samaya, mujhe smaraNa hai ki ApameM se bahutoMne sabhAyeM karake bhagavAnase isa prakArakI prArthanAyeM kI thIM ki yaha yuddha banda ho jAya aura punaH zAntikA prasAra ho | jisake saMcAlaka sUtroM taka kisI taraha hamArA hAtha hI nahIM pahu~ca sakatA hai usa dUrake yuddha kI zAntikI icchA karane ke lie to Apa ekatra hue; parantu mujhe nahIM mAlUma hai ki Apa logoMne apane isa gharU yuddhakI Aga bujhAne ke lie eka dina bhI ekatrita hokara prArthanA kI ho, yA Apasa meM milakara salAha hI kI ho / mAlUma nahIM ApakA yaha kaisA vyavahAra hai aura Apake dharmakI vyAkhyA hai / yA to yaha svIkAra kIjie ki yuddha acchA kArya hai, isase zaktiyoMkA vikAsa hotA hai aura yuddha karaneke lie jisa balakI AvazyakatA hai usakA sampAdana kIjie, yA yuddha burA hai, pApa . hai, yaha mAnakara usase dUra rahie / yadi Apa aisA nahIM karate haiM, dUsaroMke yuddhako pApa mAna * kara apane yuddhako puNya samajhate haiM to ApakI 593 isa mAnatAko 'manamAnI gharajAnI ' ke sivAya aura kyA kaha sakate haiM ? bAlyavivAhAdise hamArA bala ghaTa gayA hai, yaha bAta roja hI galA phAr3a phAr3a kara kahI jAtI hai; parantu jaba taka kanyAvyavahArakA kSetra vistRta na hogA taba taka bAlyavivAha, be-mela- vivAha, kanyAvikraya Adi adharma kadApi dUra nahIM ho sakate / kanyAvyavahArakA kSetra bar3hAne meM jAtiyoM ke saikar3oM bheda upabheda sabase bar3e bAdhaka haiM / jabataka samagra jainasamAja apane apane kriyAkANDoM ko - AcAra vicAroMko pAlate rahane para bhI dUsaroMke kriyAkANDoM tathA AcAra vicAroMke prati sahiSNutA rakhanevAlA na banegA aura paraspara premabhAva, aikya, kanyAvyavahAra aura koAparezana na bar3hAyagA, taba taka sAmAjika kurItiyA~, nirbalatA aura ajJAnatA Adi doSa kadApi dUra na ho sakeMge / jaba taka mUla banA huA hai taba taka zAkhA prazAkhAoMke nAza honekI AzA rakhanA vyartha hai / samAjabalakA sArA AdhAra ekatA para hai aura yaha ekatA digambara zvetAmbara ke ' nizcaya ' dharmako to sarvathA hI bAdhaka nahIM hai, rahA 'vyavahAra' so usameM bhI yadi para- matasahiSNutA rakhanA sikhAyA jAya, to ekatA bAdhaka nahIM ho sakatI / 6 sampAdaka mahAzaya, ye sArI dalIleM, prazna aura sUcanAyeM kevala Apake prati yA zvetAmbara samAjake prati hI nahIM haiM; kintu samagra jainasamAjake prati haiM / ina sabakA tAtparya kevala itanA hI hai ki isa samaya pavitra jainadharmakI kIrtike lie, jainasamAjake bala ke lie aura bhArata ke hita ke lie jainoMke tamAma jhagar3e miTAkara ekatAkA bala bar3hAnekI ora sabase adhika dhyAna diyA jAnA cAhie / isa samaya isa prArthanAke For Personal & Private Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 594 jainahitaiSI AgrahapUrvaka karanekA kAraNa yaha hai ki maiMne jo digambara zvetAmbaroMke tIrthakSetrasambandhI jhagar3e ApasameM taya karanekA mizana khar3A kiyA haiM, use maiM samagra jainasamAja ke sammukha rakhanA cAhatA hU~ / isakA sabase acchA mArga to yaha hai ki kisIko bhI bIca meM DAle binA vAdI prati vAdI aura unake sadhamabhAI svayaM hI Apasa meM milakara prayatna kareM; parantu aisA honA kaTina jAna par3atA hai isa lie merI sUcanA yaha hai ki dezake mAnanIya aura kAyade kAnUnoM ke jJAtA aguoMmeMse eka yA isase adhika ague donoM orase pasanda kara liye jAya~ aura unase nyAya karA liyA jAya / mere isa Andolana ke prati zvetAmbara digambara donoM hI pakSake bar3e bar3e dhanavAnoM aura uccaNIkI zikSA pAye hue vidvAnoMne sammatiyA~ dekara, prasannatA prakaTa karake aura sahiyA~ dekara sahAnubhUti prakaTa kI hai jisake lie maiM ukta saba sajjanoMkA AbhAra mAnatA hU~ aura anya dhaniyoM tathA zikSitoM se prArthanA karatA hU~ ki ve bhI apanI sammatiyA~ bhejane kI kRpA kreN| isa prakAra ke vicAroMko phailAne ke lie hajAroM vyaktiyoMkI sammatiyA~ cAhie / kevala sahiyA~ lekara baiTha rahanA mujhe pasanda nahIM hai, donoM pakSake aguoM tathA mukadamoM meM Arthika sahAyatA denevAle sajjanoMse prAiveTa milane aura unako yaha bAta samajhAnekA prayatna bhI jArI hai / isa kAma meM mujhe jo saphalatAyeM prApta huI haiM unakI mujhe kalpanA bhI na thI; parantu abhI unake prakAzita karane - kA samaya nahIM AyA hai / isakA pariNAma cAhe jo ho, mujhe cintA nahIM hai / Andolana saphala huA to ThIka hI hai, nahIM to niSphala bhI itanA lAbha to hue binA rahegA hI nahIM ki kisI na kisI aMzameM lokamata taiyAra hogA, ekatAke vicAra phaileMge aura unakA acchA pari NAma kabhI na kabhI avazya hogA / yadi niSphalatA hogI to isakA artha yahI hogA ki hamAre zikSita samudAyane isa Avazyaka dezahita aura samAjahita ke kAma meM apanA pUrApUrA bala nahIM lagAyA, isIse saphalatA nahIM huI / isameM Andolana' kA doSa nahIM hai aura ' andolana uThAnevAle' ' kA bhI aparAdha nahIM hai; parantu Andolana' ke lie Avazyaka bala lagAnevAle doSa logoMkI dRSTike Age AyagA aura taba loga apane kartavyapAlana se vimukha rahe, yahI Age ke pratyeka AndolanameM adhika dUradarzitA aura adhika ekatAse kAma karanekI rItiko loga sIkheMge / 6 antima prArthanA | anya Avazyaka upAya to jo kucha bana sakate haiM, kiye hI jA rahe haiM, parantu isake sAtha lokamata taiyAra karane kI bhI avazyakatA hai, isa lie pratyeka sthAnake aguoM tathA zikSita sajjanoM merA prArthanA hai ki 1 Apa apanI nijakI sammati patradvArA mujhe likha bhejane kI kRpA kareM, 2 Apa apane apane grAma aura nagaroMmeM apane sampradAyaka sabhAyeM karake unameM yaha prastAva pAsa kareM ki ye tIrthoM ke jhagar3e Apasa meM taya kiye jAya~ aura usa prastAvakI nakala mere pAsa bheja deM, 3 jainapatroM tathA anya patroMmeM isa Andolanako puSTa karanevAle lekhAdi likhane kI bhI kareM / kRpA samasta jainasaMgha meM sahiSNutA, bhrAtRbhAva, aikyabala, jJAnabala aura zaurya utpanna ho aura ina guNoMse suzobhita jainazAsana sArI duniya para jayavanta ho, yahI merI antima icchA hai / * yaha lekha ' zvetAmbara jainakAnphareMsa heralDa ' se anuvAda karake prakAzita kiyA jAtA hai / For Personal & Private Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAda mahAvidyAlayakI bhItarI dazA / 1000 1000 10th tintent [le0 zrIyuta prophesara nihAlakaraNajI seThI em es sI., kaashii| ] jainahitaiSI pAThakagaNa * sArvajanika dhanakI jimmevArI' zIrSaka lekha sitambara akTUke aMka meM par3ha cuke haiM / usake par3hane se unheM jJAta ho gayA hogA ki jainasamAjameM sArvajanika saMsthAoMke kAryakartAoM ko isa viSaya ke mahattvakA kitanA jJAna hai aura kitane saMcAlaka apanI isa bahuta bar3I jimmevArIko samajhate haiM / kucha sAdhAraNa rIti se unheM yaha bhI mAlUma ho gayA hogA ki aisI saMsthAoMke prabaMdhameM avazya kucha gar3abar3I hai aura abhI bahuta kucha unnati karanekI AvazyakatA bhI haiM / kintu unheM abhI yaha patA na huA hogA ki yaha aMdhera yahA~taka bar3ha gayA hai ki samAja yadi vaha apanA hita cAhatA hai aura apane gAr3he pasIne kI kamAIke dravyakA vAstavika sadupayoga karanA atyanta Avazyaka samajhatA hai to aba cupa nahIM baiTha sakatA / aba aisA samaya AgayA hai jaba kevala yaha socakara saMtoSa nahIM ho sakatA ki amuka saMsthA to amuka sajjanake hAthameM hai usameM gar3abar3I nahIM ho sakatI / saMbhava hai ki binA una sajjanake doSake hI, unakI atyadhika sajjanatAke kAraNa hI saMsthAkI dazA zocanIya ho rahI ho / isake atirikta eka aura bAta dhyAna dene yogya hai / yaha Avazyaka nahIM hai ki koI mahAzaya saMsthAkA dravya har3apa jAya~ athavA vaha kisI UparI TIma TAmake kArya meM hI bahutasA dravya vyaya kara deM / ina bAtoMke binA bhI samAjakA dhana vyartha jA sakatA hai, inake hote hue bhI saMcAlaka - gaNa sArvajanika dhanake durupayoga ke lie doSI ho sakate haiM / Aja aisI hI eka kathA sunAneko maiM bAdhya huA hU~ / Apa bAdhya hone kA kAraNa pUcha sakate haiM / Apa kaha sakate haiM ki aisI kathA sunAne meM kyA kaSTa thA jo binA bAdhya hue sunA dene kI AvazyakatA na samajhI gaI / isakA saMkSipta uttara kevala yahI hai ki saMcAlakoM ko isa bAtakA Dara thA ki kahIM isa kuprabaMdhakI kathA samAjako mAlUma ho jAyagI to samAja zAyada isake lie candA Adi dene meM saMkoca karane lage / ve the ki prabaMdha ucita nahIM hai, kintu unakA vizvAsa thA ki isa kuprabaMdhase samAjakI itanI hAni nahIM jitanI ki saMsthAke lie dravya na milane se hogii| isa kAraNa unakA prayatna yaha rahatA thA ki samAjake sammukha koI isa rahasyako pragaTa na kare / aura maiM samajhatA hU~ ki yaha vicAra kisI aMzameM ThIka bhI thA / kintu saubhAgya se yA durbhAgya se mujhe hAlahI meM isa vidyAlayako svayaM dekhanekA avasara milA / bahuta dina taka maiM isakI dazAkA yathArtha svarUpa jAnane kA prayatna karatA rahA aura isake saMcAlakoMse prArthanA bhI karatA rahA ki isakI dazA zocanIya hai, isakA ucita prabaMdha honA cAhie / kintu jaba dekhA ki ve loga isa dazAko kucha burI dazA nahIM samajhate aura isake sudhArakI ora unakA lakSya bhI nahIM hai, taba mujhe samAjako yaha saba kathA sunAne ke lie prastuta honA par3A / For Personal & Private Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 596 jainahitaiSI - kadAcit koI mere Azaya ke samajhane meM bhUla kare, isa vicArase maiM ArambhameM hI yaha kaha denA ucita samajhatA hU~ ki yaha maiM jAnatA hU~ aura mAnatA bhI hU~ ki kAzIke syAdvAda mahAvidyAlaya ke sthApita honeke pahile jainasamAjameM jainadharma ke amUlya zAstra - ratnoMkA artha samajhane aura samajhA sakanevAle manuSyoM kI bahuta hI kamI thI aura isa saMsthAne isa kamIko yatkiMcit dUra bhI kiyA hai, para samAjako isase anya bhI koI lAbha huA hai yaha avazya hI vivAdagrasta bAta hai / kintu yadi yaha saMsthA apanA yahI kArya ucita rItise karatI rahe to bhI hameM bahuta harSa hogA / parantu aba isa kArya meM bhI bahuta kucha gar3abar3I ho rahI hai| zAyada samAjako yaha jJAta hogA ki yahA~ke vidyArthiyoM meM har3atAla kara denekA, par3hanA banda kara denekA, eka apUrva guNa hai / isa guNakA prakAza samAjane bahudhA dekhA hogA / yadi na dekhA ho to usameM na vidyArthiyoM kA doSa hai aura na unake guNakA | doSa hai kevala saMcAlakoMkA ki jinhoMne unake isa guNako chupA rakhanekA prayatna kiyA hai / kintu jina logoM ko isa saMsthAke samAcAra jAnanekA thor3A bahuta zauka hogA unheM avazya jJAta huA hogA ki Aja vidyArthiyoMne amuka adhiSThAtAko nikalavA diyA, Aja amuka supariMTeMDeMTa sAhabako apanA badanA boriyA samhAla kara cale jAnA par3A / yahA~ taka ki yadi mujhe ThIka jJAta huA hai to aba taka isa vidyAlaya meM prAya: bIsase Upara supariNTeNDeMTa kAma kara cuke haiM / aura adhiSThAtA oMkI saMkhyA bhI jitanI samAjako mAlUma hai usase kahIM adhika ho cukI hai / prazna ho sakatA hai ki yaha guNa vidyArthiyoMmeM kyoM kara paidA huA ? saMskRta par3hanevAle vidyArthI jinakI guruke prati bahuta hI adhika zraddhA prasiddha hai, jo gurukI caraNasevA karanA hI apanA parama karttavya sadAse mAnate cale Aye haiM unameM yaha anAdarakA bhAva, yaha svacchandatA kahA~se utpanna ho gaI ? isakA vAstavika kAraNa kyA hai yaha maiM Age calakara batalAU~gA aura vaha Apa logoMko svayaM bhI jarA vicAra kara lene para jJAta ho jAyagA / yahA~ para yaha bAta avazya kahU~gA ki saMcAlakagaNa bhI isake uttaradAyitva - se mukta nahIM ho skte| kyoM ki unhoMne avazya hI vidyArthiyoMkI icchAnusAra kArya karake, jisako unhoMne nikalavAnA cAhA use nikAla karake, jisako niyata karanA cAhA use niyata karake aura vidyArthiyoMkI khuzAmada karake, unheM uttejita kiyA hai / yaha likhate samaya maiMne yaha avazya dhyAnameM rakkhA hai ki vidyArthiyoM kA aisA vyavahAra kadApi ucita nahIM thA / unhoMne kabhI aisI bAtakI prArthanA nahIM kI jo vAstavameM Avazyaka thI, kintu dveSabhAva se athavA anya kisI kAraNahIse unhoMne aisA kiyA thA / yaha jo mahAzaya cAheM mAlUma kara sakate haiM / jaba maiM vidyAlaya meM gayA (zAyada 4-5 akTU barako ) taba dekhA ki phira vahI raMga hai / pATha baMda hai, saba adhyApakoM kI riporTa hai ki vidyArthiyoMne par3hanese inkAra kiyA hai| jaba aisA dRzya dekhA to svAbhAvika thA ki cittako kaSTa pahu~catA / kintu kisase kyA kahA jAtA ? adhiSThAtAse ? ve to kabhI yahA~ rahate hI nahIM / upaadhiSThAtAse ? unakA bhI banArasa meM koI patA nahIM / maMtrIjIse ? ve to svayaM chuTTIkA avasara dekha kara jaunapurase do dina ke lie yahA~ Aye the aura khuda parezAna the ki kyA kiyA kiyaa| kyoM ki unhoMne vidyArthiyoM se bahuta kucha kahA sunA thA kintu vidyArthIgaNa unakI For Personal & Private Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ HIMALAAMRATAUTATIBHAIBIMALAIMOTIAMERAHMADI syAdvAdamahAvidyAlayakI bhItarI dshaa| 597 bAta to kyA sunate unakA anAdara karaneko (yadyapi saba sabhAsadoMke samakSa nahIM ) svIkAra udyata the / kyA sabhApatise kucha kahatA? unake kiyA ki unhIMne vidyArthiyoMse aisA karaneko viSayameM to sanA ki ve kabhI patrakA uttara bhI kahA thA aura usakA kAraNa unhoMne yaha bata denA ucita nahIM samajhate / supariMTeMDeMTase ? lAyA ki jabase ye maMtrI mahAzaya niyata hue haiM vAha, unahIke viruddha to sArA prayatna thA, unakI vidyAlayakI dazA bahuta kharAba ho gaI hai aura kauna suna sakatA thaa| jaba adhiSThAtA yahA~ nahIM jabataka isa prakAra pATha baMda na kiyA jAyagA taba rahate, upAdhiSThAtA yahA~ nahIM rahate, maMtrIjI bhI taka isake kAryakartA isa ora dhyAna na deMge / paradezI haiM, sabhApatiko patrakA uttara denekA bhI para unhoMne prabandhakAriNI sabhAkI baiThakameM avakAza nahIM hotA taba Apa samajha sakate haiM, kahA ki yaha bAta mithyA hai aura mujhapara viki isa sabameM AzcaryakI bAta hI kyA thii| dyAlayako hAni pahu~cAnekI nIyatase yaha jhUThA khaira, maMtrI mahAzayane jisa tisa prakAra prabaMdha- doSa lagAyA gayA hai / yaha dekha mujhe gavAha kAriNI sabhAke sthAnIya sabhAsadoMko ekatrita peza karanA par3e aura unheM cupa ho jAnA pdd'aa| kiyA aura unase prArthanA kI ki aisI dazA hai,isakA maiM yahA~para yaha vivecanA nahIM karanA cAhatA ki ucita prabaMdha ho jAnA caahie| kintu bhalA maMtrI mahAzayane vidyAlayako lAbha pahu~cAyA yA aise kAryakA uttaradAyitva apane sira kauna le ? hAni, kintu maiM samAjakA dhyAna kevala isa bAtakI yaha nizcaya huA ki isake kAraNoMkI jA~ca kI ora AkarSita karanA cAhatA hU~ ki isa bAtameM jAya aura sabhApati mahAzaya zrImAn seTha huka- usa vAstavika kAraNakA patA lagatA hai ki macaMdajIse tAra dvArA anumati lI jAya / kucha jisake kAraNa vidyArthI itane uddhata aura sabhAsadoMne jAkara pUchatAcha kI to jJAta huA svacchanda ho gaye haiN| ki mukhya kAraNa yaha hai ki dharmAdhyApaka mahA- sthAnIya sabhAsadoMko itanA jJAta ho jAne zayakI maMtrIjI aura supariTeMDeMTa mahAzayase para bhI ve kucha kara nahIM sakate the| karate bhI nahIM banatI / ve cAhate haiM ki ukta donoM mahA- kaise ? unako koI adhikAra hI nahIM thaa| zaya pRthaka ho jAya~ / yaha bAta sabhA pahilese sabhApati hotA, adhiSThAtA hotA, upAdhiSThAtA jAnatI thI aura maMtrIjIkA bahuta kucha apamAna hotA to zAyada kucha karatA bhI / 28 akTUkaraneke kAraNa dharmAdhyApaka paM0 umarAvasiMhajIko barako sabhA karanA nizcaya huA aura sabhA pahale hI eka mAsake lie pRthak kara cukI bAharake sabhAsadoMke pAsa sUcanA bhejI gaI / thii| aba jJAta huA ki ukta paMDitajIne hI usa dina sabhA huI aura bAharase tIna sajjana vidyArthiyoMko bahakAkara pATha baMda karavA diyA Aye bhI / saubhAgyase adhiSThAtA mahAzaya bhI hai / vidyArthiyoMse pUchane para unakA uttara kevala padhAre / saba vRttAnta sunAyA gayA; kintu sabako yahI thA ki suparinTenDenTa mahAzaya-jo sAhityake yaha vizvAsa ho jAne para bhI ki dharmAdhyApaka adhyApaka bhI haiM-sAhitya ThIka nahIM par3hA sakate, mahAzayakA yaha kArya vidyAlayako bahuta hAni ataH jaba taka unake sthAna para koI anya mahA- pahu~cAnevAlA huA hai aura unako isake lie zaya niyata na kiye jAyeMge ve par3hanA ucita daMDa bhI milanA cAhie, yaha ucita nahIM samajhA nahIM smjhte| kintu paMDita umarAvasiMhajIne gayA ki unase kucha kahA jAya / kyoMki anya For Personal & Private Use Only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 598 HELLBATTLIMBAIATSLATIALALIBABAMALTIAAILY jainahitaiSISCRITATEMEDurnituttitil dharmAdhyApaka milanA jarA kaThina kArya hai| kintu rase prabaMdhakAriNI sabhAkI kAryavAhI kI pustaka yaha avazya ho gayA ki dharmAdhyApaka aura bhI guma kara dene meM vidyAlayameM rahanevAloMko suparinTenDenTa mahAzayake nahIM banatI hai, isa saMkoca nahIM hotA, jahA~ke AcArya bananevAle lie suparinTenDenTa mahAzaya 10-15 dinameM vidyArthI jarA jarAse bhojanake ghIke vAste laDapRthak kara diye jaayN| 10-15 dinameM bhI isa neko prastuta ho jAte haiM aura jahA~ke chAtroM aura lie ki zAyada abhI aisA karanese vidyArthI sama- adhyApakoMko saMdigdha AcaraNake kAraNa daMDa jheMgeM ki hamArI jaya huii| adhiSThAtA mahAzayane denekI bhI AvazyakatA par3a jAtI hai, vahA~ke kRpA kara do mahIne yahIM Thahara jAnA svIkAra nikale hue paMDitoMkA caritra kyA ucca hosakatA kiyaa| hai ? kyA ve dharmopadezake AdhikArI ho sakate aba dekhanA yaha hai ki prAyaH 25 dina vidyA- hai ? kyA unase samAjako lAbha pahu~ca sakatA layameM par3hAI baMda rhii| chAtrAzramameM bhojana jo hai ? kyA una logoM ke lie samAjako 590-- vidyArthiyoM ko par3hane ke lie muphta diyA jAtA hai 600 ru0 mAsika vyaya karanA ucita hai ? kyA barAbara diyA gyaa| bhojanake vyatirikta anya unake lie zikSA hI binA phIsa nahIM kinta kharca bhI barAbara hotA rahA / ina sabake atirikta bhojana, vastra, makAna ityAdi bhI denA aura usa jo hAthakharcake lie vidyArthiyoM ko mAsika milatA para 400 ru0mAsika kevala 27-28 vidyArthihai usameM bhI kisI prakArakI hAni nahIM huii| yoM para kharca karanA samAjake sArvajanika dhanakA vidyArthiyoMko aparAdhakA isake atirikta kucha sadupayoga karanA hai ? isa para bhI kyA unheM hAtha iMDa na milA ki eka mAsake lie unake kharca ke lie rupayA denA sAmAjika dhanakA apabhojanake ghIkI mAtrA kacha kama kara dI gii| vyaya nahA hai ! unako bahakAnevAle paMDitajIkA bhI kacha maiM yaha nahIM kahatA ki saMsthA baMda kara dI na bigdd'aa| jAya. athavA samAja isameM caMdA na de| maiM kevala vidyAlaya meM mAya 500-600 ru0 mAsika yahI kahanA cAhatA hU~ ki samAjako adhikAra vyaya hotA hai, jisameM adhyApakoMkA vetana to hI nahIM usakA yaha kartavya bhI hai ki vaha dekhe kevala 150) se kamameM hI ho jAtA hai| makAnake ki jA rupayA vaha saMsthAko detI hai usakA lie koI vyaya nahIM karanA par3atA prAyaH400) sadupayoga hotA bhI hai yA nhiiN| vaha pUcha sakatI mAsika bhojana AdimeM vyaya hotA hai aura kevala hai ki kyoM vidyAlayameM koI adhiSThAtA bhI nahIM 27-28 vidyArthI zikSA pAte haiN| zikSA kaisI rahatA ? kyoM upAdhiSThAtA bhI vidyAlayameM rahakara milatI hai aura ye vidyArthI yahA~se paMDita banakara vidyArthiyoMkI dazA sudhAranekA prayatna nahIM samAjakA kitanA upakAra kareMge yaha uparyukta karatA ? kyoM prabaMdhakAriNI sabhA vyAkta vizeSakathAse prakaTa hotA hai| isake atirikta jisa ke hAnilAbha para dRSTi rakhakara vidyAlayakA vidyAlayameM yaha bhI ThIka ThIka nahIM mAlUma ki ucita prabaMdha nahIM karatI ? kyoM dhArmika saMsthA meM kauna vidyArthI kaba kisa adhyApakake pAsa upa- bhI AcaraNa sudhAranekA prayatna nahIM hotA ? kyoM sthita thA aura kaba nahIM, jahA~ hAjirIke raji- vidyArthiyoMko hAtha kharca ke lie rupayA dekara sTara bhI DhU~Dha nikAlaneke lie parizrama aura vilAsI aura uddhata banAyA jAtA hai ? kyoM dhamakiyoMkI AvazyakatA hotI hai, jahA~ke daphta- saMcAlakagaNa samAjase aisI aisI bAteM chupAyA For Personal & Private Use Only
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ GARLIABHAIRAILERODURATIRAL unmaad| HymntrimmummITIES 599 ONDONE-942OMDOMLONDONPONDONPONDONENCzaTa * RESSTERSNSISNSORSONSIS karate haiM ? 25 dina vidyAlayameM har3atAla rahe aura jainasamAjake kAna taka usakI bhanaka bhI na pahu~ce, kyA yahI saMcAlakoMkI jimmevArI hai? unmAda / kyA kisIko samAjake itane dRvyake apavyaya- CHANDANATHANISAPANISAPANA kI kucha cintA hai ? kintu kevala pUchakara bhI cupacApa baiTha jAnA . (le0, zrIyuta bAbu padumalAla bakSI bI. e.,) ThIka na hogA / yadi ucita prabaMdha na ho sake to harinAtha bAbU khUba nipuNa DAkTara the / samAjako apanI orase ucita prabaMdha karanA apane vyavasAyameM unheM yatheSTa saphalatA huI thii| hogaa| aisA karanemeM kisI vyaktivizeSake hAni logoMko una para bar3A vizvAsa hogayA thA / to lAbhakA vicAra sarvathA dUra kara denA hogA / bhI loga unase saMtuSTa nahIM the / kucha to unheM jabataka samAja aisA karaneke lie taiyAra nahIM nara-pizAca taka kahate the| isameM saMdeha nahIM, hogI tabataka samajhanA hogA ki svayaM samAja harinAtha bAbUmeM thor3I bhI dayA nahIM thii| cAhe bhI apane hAni lAbhako nahIM samajhatI / kyA koI kaisI bhI dazAmeM ho, vinA phIsa liye aise caritrake paMDitoMko taiyyAra karA kara samAja DAkTara bAbU jAte nahIM the| kitane hI asamartha apane paira meM Apa kulhAr3I nahIM mAratI ? kyA gRhastha unake pAsa gaye para sabako hatAza hokara svayaM apanI unnatike pathameM kaMTaka nahIM lauTa AnA par3A / unase pahale koI bhI khar3e karatI ? davA nahIM karAtA thaa| para jaba roga anya ___ aMtameM maiM yaha prArthanA karatA hU~ ki yadi DAkTara aura vaidyoMke lie asAdhya ho jAtA thA kucha kaThora zabdoMkA prayoga kiyA gayA hai to taba hatAza hokara loga unheM hI bulavAte the| saMcAlakagaNa mujhe kSamA kareM / kyoka meM unheM harinAtha bAbUke hAthameM kesa Ate hI asAdhya vizvAsa dilAtA hU~ ki jo kucha likhA gayA hai roga bhI sAdhya ho jAte the| isalie nara-pivaha kevala samAjakA dhyAna AkarSita karaneke lie zAca hokara bhI harinAtha bAbUko kAmakA abhAva satya satya likhA gayA hai| merA kisIse dveSa bhAva na thaa| nahIM hai| yaha ho sakatA hai ki vidyAlayasambandhI eka bAra mujhe bhI unake pAsa jAnA pdd'aa| uparyukta bAteM unheM yA anya kisI sajjanako minIkA jvara khUba bar3ha gayA thaa| kisIkI kucha burI na jAna par3eM, unheM vidyAlayameM koI cikitsAse kucha lAbha nahIM huaa| taba harinAtha doSa na dikhAI de; kintu mujhe vizvAsa hai ki / bAbU Aye / na jAne unameM aisI kaunasI zakti samAja abhI aise manuSyoMse sarvathA zUnya nahIM nahA thI ki thor3e hI dinoMmeM minI acchI hogaI / ho gayA hai jo kisI bAtapara svataMtratAse vicAra kara sakeM / aise mahAzayoMko avazya mAnanA' . 500) ke noTa lekara maiM unase apanI kRtajJatA par3egA ki ye saba bahuta hI burI bAteM haiM aura " pragaTa karaneke lie gayA / kArDa bheja denepara mujhe dRr3ha vizvAsa hai ki ve zIghra hI apanA svara harinAtha bAbU svayaM Akara mujhe apane kamaremeM le U~cA karake samAjako jagA deMge aura aisI bar3I gye| jaba hama loga baiTha gaye taba maiMne 500) ke saMsthAkA sudhAra karaneko bAdhya kreNge| noTa nikAla kara kahA, "DAkTara bAbU, Apane hama logoMko AjIvana ke liye apane upakAra pAzase For Personal & Private Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 600 jaina hitaiSI baddha kara liyA hai| hama loga Apako de kyA sakate haiM / para hama janmabhara ApakA upakAra mAnate raheMge / " harinAtha bAbU noTa lekara kucha dera cupa rhe| maiMne dekhA, unake netroM meM A~sU bhara Aye the / maiM socane lagA ' Aja isa nRzaMsameM komalatA kaisI ?' itane meM harinAthabAbUne kahA:--- " vinodabAbU maiMne upakAra nahIM kiyA hai| maiM upakAra karatA bhI nahIM hU~ | maiMne jo kucha kiyA saba ina noToMke lie| Apako Azcarya hotA hogA / itanI sampatti rahane para bhI maiM dhanasaMcaya kara rahA huuN| merI na to koI saMtAna hai, na koI bandhu bAndhava hI hai / maiM akelA huuN| maiM jAnatA hU~ yaha merI vRddhAvasthA hai | maiM jAnatA hU~, merA mRtyukAla sannikaTa hai / dhanase mujhe kucha lAbha nahIM hai / to bhI meM dhanasaMcaya karU~gA, mRtyu-kAla taka saMcaya karatA rahU~gA / " / / / yaha kahate kahate harinAtha bAbU khar3e ho gaye unakA zarIra kA~pane lgaa| unakI yaha dazA dekha maiM Dara gayA | unheM zAnta karane ke lie maiM kucha kahanA hI cAhatA thA ki harinAtha bAbU phira kahane lage, " vinodabAbU gujhe zAnti nahIM cAhie hRdayakI isa viSamajvAlAko lekara maiM ho marU~gA Aja 35 varSase maiM yaha jvAlA hRdayameM rakha rahA hU~ / bAbU maiM jAnatA hU~ Apa loga mujhe kaisA samajhate haiM, para maiMne jaisA kucha anubhava kiyA use maiM hI jAnatA hU~ / vinoda bAbU, Aja tumhArI bAtoMse mujhe usa ghaTanAkA smaraNa ho AyA hai jise isa dhana-tRSNAkI prabalajvAlAmeM par3akara maiM bhUla jAnA cAhatA thA / maiM tumase apanI jIvana kathA kaha detA hU~ / vinoda bAbU, taba tuma jAna sakoge maiM aisA nara-pizAca kyoM ho gyaa| 1 66 'Aja 45 varSa ho gaye maiM bI. esa. sI. pAsa kara ghara lauTA thA / merA ghara haripura meM thA / gharameM vidhavA mAtA aura varSabharakI bahina thI / pitA kI mRtyu bahina ke janma hote hI ho gaI thI, isa lie maiMne apanI bahinakA nAma abhAginI rakkhA thA / pitAkI mRtyu ho jAnepara hama loga varSabhara bar3I takalIphameM raheM / mAtA ke anurodhase mujhe kAleja jAnA par3A aura dAsIkI vRtti svIkAra kara mAtA gA~va meM rhii| do cAra lar3akoMko par3hA kara maiM apanA kharca nikAla letA thA / ghara ke lie bhI jo kucha bacA karatA bheja detA / isa prakAra eka varSa vyatIta kara maiM ghara lauTA / usa samaya mAtAkI dazA dekhakara mujhe bar3I vedanA huI / gA~va meM kaI loga aise the jo yadi ca to hameM sahAyatA de sakate the / para kisIne kucha huI thii| maiM bhI bhaviSya sukhakA svapna dekhane lagA nahIM kiyA / mere Anepara mAtAko bar3I prasannatA thA / itanemeM merI mAtAko bukhAra Ane lagA / varSA kAla A gayA thaa| ghara khUba TUTa phUTa gayA thA / eka kamareko chor3a dUsarA kamarA bhI nahIM thA / vaha bhI aisA nahIM thA ki usameM merI jvarase pIDita mAtA raha sake / maiMne par3osa ke logoMse eka kamarA deneke lie bar3I prArthanA kI / para kisIne merI prArthanA nahIM sunii| unheM vizvAsa ho gayA thA ki merI mAtAko plega ho gayA hai / eka dina mAtAkI pIr3A khUba bar3ha gaI / maiMne pAsake gA~vase eka DAkTara bulAne kA vicAra kiyA / para koI bhI jAne ke lie udyata nahIM huA / maiM svayaM jAneke lie prastuta huA, para mAtA aura abhAginIko kisake Azraya meM choDUM ? maiMne ekase kahA, ' bhAI gharameM sthAna bhalehI mata do; para hamAre ghara jAkara merI mAtA ke pAsa do ghaMTeke lie baiThe rho| maiM taba taka DAkTarako bulA letA hU~ / ' para vaha plega ke bhaya se nahIM 1 For Personal & Private Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ unmAda / AyA / taba maiM jagadIzvarakA nAma le abhAginIko mAtAkI goda meM chor3akara daur3atA huA DAkTarake yahA~ gyaa| DAkTara bAbU gharameM vizrAma kara rahe the / apane vizrAmameM bAdhA hote dekha kruddha ho ho uThe / unhoMne cillA kara kahA, 'nikAla bAhara karo / ' maiM hatAza hokara lauTa AyA / ghara Ane para dekhA ki abhAginI mRtamAtAkI goda meM so rahI hai / " 1 DAkTara harinAtha mitra Age kaha nahIM sake, kucha dera taka cupacApa baiThe rahe / thor3I derake bAda hRdayake udvegako roka kara phira kahane lage"vinoda bAbU, adhika kyA kahU~, kisI prakAra, mAtAkA aMtima saMskAra kara maiM kalakatte calA AyA / mAtR-pitR-hIna abhAginIko hRdayase lagAkara maiMne kucha dinoMtaka usakI jvAlA zAnta kI / DhU~r3hane para mujhe 50 ) kA eka TyUzana bhI mila gayA / maiMne DAkTara honA nizcaya kara kAlejameM nAma likhA liyA / 5 varSake avirAma parizramase maiM DAkTara huA / taba taka abhAginI 6 varSakI ho gaI / taba nizcinta ho gayA / kucha / "mujhe apane vyavasAyameM saphalatA hone lagI saMsArameM kucha nAma kara jAne kI icchAse maiM khUba parizrama kiyA karatA thA / apane udyogameM saMlagna hone ke kAraNa maiM kucha hI dinoM meM abhAginIkI ora kama dhyAna dene lagA / eka dina mujhe vijJAna-pariSadkI orase nimaMtraNa milA / mujhe ukta vidvanmaNDalIne kSayaroga para vyAkhyAna dene ke lie kahA thaa| nAma karanekA aisA suavasara pAkara maiM khUba Anandita huA / ghara Akara maiM apane vyAkhyAnakA viSaya dekhane meM laga gayA / dekhate dekhate mujhe eka navIna bAta suujhii| maiM apane AviSkArase akSayya kIrti sampAdana karanekI icchAke vazIbhUta ho usakI parIkSA karane lgaa| itane meM abhAginIne Akara kahA, 11-12 601 6 jA 2 jA, bhaiyyAse 'bhaiyyA' / maiMne ruSTa hokara kahA, maiM abhI apane kAmameM lagA hU~ / " apamAnita hokara abhAginI apane kamare meM calI gii| rAta bhara maiM apane AviSkArameM lagA rahA, mujhe apanI abhAginIkI sudhi nahIM thii| " dUsare dina maiM zIghra bhojana kara vinA abhAginIko dekhe vijJAnapariSad bhavanameM apane apUrva AviSkAra para vyAkhyAna deneke lie calA gyaa| kahanA nahIM hogA, mere ukta AviSkArase sarvatra merA nAma phaila gayA / saMsArake pratiSThita vidvAnoMmeM merI gaNanA hone lagI / bar3e bar3e DAkTaroMne Akara mujhe badhAI dI / aneka logoMse mujhe nimaMtraNa milaa| maiM ullAsa pUrNa hRdayase ghara lauTA / ghara Ate hI dAsIne kahA 'abhAginIko Aja dinabhara se khUba jvara hai / " merA hRdaya kA~pa uThA / maiM zIghratA se abhAginI ke kamare meM aayaa| use sudhi nahIM thii| turanta hI use goda meM uThA liyA / dekhA, usakA saba zarIraM jvara -tApase jala rahA thA / maiMne vidIrNa" abhAginI ! hRdayase pukArA, , abhAginIne A~kha khola kara kahA, 'bhaiyyA, pAnI / ' maiMne hI use pAnI diyA / pAnI pIkara abhAturanta ginI kahane lagI, 'bhaiyyA, mujhe chor3akara mata jAo / mujhe Dara lagatA hai|' maiMne rokA 'abhAginI bahina, maiM aba tujhe chor3akara kabhI nahIM jAU~gA / " " maiM rAtabhara abhAginIkI cikitsA karatA rahA, para kucha lAbha nahIM huaa| usakI dazA kharAba hI hotI gaI / antameM uSaH kAlake samaya, jaba samasta pRthvI meM Aloka phaila rahA thA, abhAginIne mujhe sadAke lie andhakArameM DAlakara prANa tyAga diye| maiM usake mRta dehako godameM liye baiThA raha gyaa| loka-sevAkA phala mujhe mila gayA / "vinoda bAbU, aba ApakA adhika samaya nahIM lU~gA / abhAginIkI mRtyu hone para mere hRdayakI prasupta jvAlA jAgRta ho utthii| saMsAra For Personal & Private Use Only
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 602 LATHLILABALIBABILIBAIDARBARARD jainhitaissii| mujhe nara-pizAca kahatA hai, khe| mujhe lokA- LGDOGDS PROPOSAR pavAdakA bhaya nahIM hai| saMsArane mujhapara kaunasA vidhvaa-vivaah-vicaar| upakAra kiyA hai ki maiM usakI sevA karU~ ? saca *mom anamom 920000 to yaha hai ki saMsAra raNabhUmi hai| dayA-bhikSAse ( kalakattA hAIkorTaka bhUtapUrva jaja sara gurudAsa prANoMkI rakSA nahIM hotii| usake lie yuddha / karanA par3atA hai| dayA, prema, sahAnubhUti, bhrama banarjIke baMgalA-lekhakA anuvAda / ) mAtra hai| yahA~ kevala karatA hai| yadi jagadIzvara domeMse ekake mara jAne para, vivAhabandhanakA hai to vaha atyanta krUra hai| kadAcit bhagavatI tor3a denA ucita hai yA nahIM, yaha vivAhajagadambAke sAmhane hajAroM pazuoM kA balidAna sambandhI antima prazna hai / mRtyu ho jAnepara kevala isI AbhiprAyase kiyA jAtA hai ki nibala vivAhabandhana TaTa jAtA hai, yaha bAta prAyaH sarvatra aura nissahAyakA nAza ho / jisameM zakti nahIM hai usakI sthitise lAbha hI kyA ? isa lie ' hI mAnI jAtI hai; kevala yUropakA pojiTivisTa hI bhagavatI caNDikA pazaoM kA rakta-pAna karatI sampradAya * aura hindU zAstra ise nahIM maante| hai| vaha saMsAra-raNabhUmimeM nirbala manuSyoM kA bhI yadyapi hindU zAstroM ke anusAra puruSa eka strIke saMhAra karatI hai / vinoda bAbU, koI ise mAne mara jAnepara anya strI grahaNa kara sakatA hai; cAhe na mAne, maiM mAnatA huuN| parantu isase yaha nahIM samajhA jAtA ki usakA ____"maiMne upakAra nahIM kiyA hai| maiM upakAra pahalI strIke sAtha sambandha TUTa gayA / kyoMki nahIM kruuNgaa| maiMne saMsArako khUba dekha liyA pahalI strIke rahane para bhI hinda pati dUsarI strI hai; saMsArane bhI mujhe dekha liyaa| mujhe na to aba AzA hai, na bhaya hai, na saMkoca hai| bhaviSya grahaNa kara sakatA hai / parantu puruSoM ke lie ekase aMdhakAra-pUrNa hai| jo kucha hogA maiM saha lNgaa| adhika vivAha karanA, niSiddha na hone para bhI yadi mujhe narakakI viSama yaMtraNA sahanI paDe, hindU zAstrAM meM samAhata nahIM hai-vaha AdarakI to maiM usake lie prastuta huuN| " dRSTisa nahIM dekhA jAtA X / AgasTa komTIkA __"para mujhe dhanakI tRSNA nahIM hai / loga sama- yaha mata bahuta hI acchA hai aura vivAhake ucca jhate haiM mere pAsa atala sampatti hai| para saba bhala- AdarzakA anuyAyI hai ki 'sIke lie jisa meM haiN| maiM dhanakI lAlasA nahIM rakhatA / maiM taraha patike viyoga hone para dUsarA pati grahaNa kisIko kucha nahIM detaa| para jo kucha pAtA hU~ karanA anucita hai, pati ke lie bhI usI taraha naSTa kara DAlatA hU~!" strIviyoga honepara anya strI grahaNa karanA anu__DAkTara bAbU phira kucha na bole / merI ora sthira-dRSTi se dekhane lge| itanemeM Tana Tana kara cita hai| parantu yaha AzA aba bhI nahIM kI ATha baja gye| maiM ghara jAne ke lie unase bidA jAtI ki isa Adarzake anusAra sarva sAdhAraNa mA~gane lagA / harinAtha bAbUne mujhase hAtha milA cala skeNge| prAyaH sabhI dezoM meM isake viparIta kara kahA, 'jAie / maiM aba ina noToMse yajJa rIti pracalita hai aura hindUsamAjameM yaha uccaadkruuNgaa| maiM ghara lauTa aayaa| kI prathA jo thor3I bahuta pracalita bhI hai vaha strIkI amAvasyAkI rAtri thii| sarvatra aMdhakAra thaa| apekSA puruSake lie bahuta anukUla hai / ataH pakSamaiMne khir3akI kholakara dekhA ki andhakArameM paDakara khadyota apanI alpa jyotiko vyartha naSTa * komTake 'sisTama Apha pAjiTiva pAliTI' ke kara rahA hai| dUsare volyUmakA adhyAya tImarA aura pRSTa 157 dekho|+ manu, adhyAya 3 zloka 12-13 // For Personal & Private Use Only
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ amBAIMILIATIMADIMITATARIAR vidhvaa-vivaah-vicaar| 603 pAtapUrNa honeke kAraNa anya samAjake logoMkI pAtake grahaNa karanemeM koI doSa nahIM thA, aura dRSTimeM aura hindUsamAjasudhArakoMkI dRSTimeM yaha santAna utpanna honepara dUsarA pati grahaNa karanemeM burI aura anyAyapUrNa samajhI jAtI hai| usa santAnake pAlanameM vighna par3atA, ataH usa parantu yaha bAta dhyAnameM rakhanA cAhie ki dazAmeM ciravaidhavya kevala uccAdarza hI kyoM prayoyadi dezake Adhe loga ( striyA~ ) kisI uccA- janIya hotA / kintu vivAhake dUsare uddezyakI darzAnuyAyI prathAkA pAlana karate hoM aura dUsare ora dRSTi rakhanese isa viSayameM koI sandeha nahIM Adhe ( puruSa ) usakA pAlana na karate ho, to rahatA ki ciravaidhavyapAlana hI uccAdarza hai| isameM una logoMkA ( puruSoMkA ) doSa hai-isase jo patipremakA vikAza dhIre dhIre patnIkI ve loga hI nindanIya samajhe jAya~ge-vaha prathA svArthaparatAko nAza karanekA aura AdhyAtmika nindita nahIM ho sakatI / jaba ciravaidhavya- unnati karanekA hetu hogA, vahIM yadi patike pAlana ucca AdarzakI prathA hai taba kevala isI abhAvameM lapta ho jAya aura patnI apane sakhake lie ki paruSa patnIviyoga ho jAne para anya strI lie use anya patimeM nyasta kara de, to batalAgrahaNa kara lete haiM, use miTA DAlanA acchA ie isameM svArthaparatAkA nAza kyA huA? isake nahIM ho sakatA-kartavya nahIM bana sakatA , uttarameM kabhI kabhI vidhavAvivAhake anayAyiyoM balki jisa sa upAyase puruSa bhI uccAdarzake anu. dvArA yaha kahA jAtA hai ki "jo loga vidhavAyAyI bana jAveM, vahI upAya karanA, samAja. vivAhakA niSedha karate haiM ve vivAhako kevala sudhArakoM kA kartavya hai / ataeva mUla prazna indriyatRptike lie hI Avazyaka samajhate haiM aura yaha hai ki-puruSa kucha bhI karate hoM, isase mata- vivAhakA uccAdarza bhUla jAte haiN| vAstava meM laba nahIM-striyoM kA ciravaidhavya pAlana jIvanakA vidhavAkA vivAha karanA isalie kartavya hai ki uccAdarza hai yA nahIM / isa praznakA vAstavika uttara vaha kevala indriyatRptikA kAraNa nahIM hai, kintu pAneke lie hameM vivAhake uddezyakI ora dRSTi patiprema santAnasnehAdi samasta uccavRttiyoMko DAlanI hogii| vikasita karatA hai / " parantu sudhArakoMkI yaha avazya hI saMyata bhAvase indriyatAptisAdhana, bAta kucha vicitra mAlUma hotI hai| dekhanA santAnotpAdana aura santAnapAlana yaha vivAha- cAhie, yaha kathana kahA~taka ThIka utaratA hai ki kA sabase pahalA uddezya hai; parantu vivAhakA vidhavAvivAhakA niSedha vidhavAkI AdhyAtmika kevala yahI eka aura sabase zreSTha uddeza nahIM hai| unnati ke lie bAdhAjanaka hai aura vidhavAvivAhakA dvitIya aura zreSTha uddeza hai dAmpatyaprema vivAhakA vidhAna usa AdhyAtmika unnati ke sAdha( pati-patnI-prema ), aura santAnasnehase dhIre nakA upAya hai| dhIre cittakI satpravRttiyoM kA vikAza hote jAnA patiprema eka hI sAtha sukhakA Akara aura aura unake dvArA svArthaparatAkA nAza, parArtha- svArthaparatAke nAzakA upAya hai / yadi vaha kevala paratAkI vRddhi tathA AdhyAtmika unnatikA sukhakA Akara mAnA jAyagA, arthAt aihika prApta honA / yadi pahalA uddezya hI vigahakA bhAvase hI adhika AdUta hogA, to usake dvArA eka mAtra uddezya hotA to santAna utpanna ho svArthaparatAke nAzakI arthAt AdhyAtmika 'jAneke pahale pativiyoga ho jAne para dUsare bhAvake vikAzakI saMbhAvanA bahuta hI kama rhgii| For Personal & Private Use Only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 604 MARAATMAITHILMAITHIMIRAIMER jainahitaiSIdifilm yadi vidhavA AdhyAtmika bhAvase patipremakA kara letI haiM to unheM 'mAnavI' hI kahanA anuzIlana karanA cAhatI hai to usake lie cAhie; parantu jo pavitra bhAvase ciravaidhavyadUsarA pati grahaNa karanA niSprayojana hai, sAtha hI pAlanameM samartha haiM unheM 'devI' kahanA cAhie bAdhAjanaka bhI hai| kyoMki usane pahalA pati aura unake jIvanako hI vidhavAjIvanakA uccAprApta karaneke samaya, usIko patipremakA pUrNa darza mAnanA caahie| AdhAra mAnA hai aura use hI AtmasamarpaNa bahuta loga aise bhI haiM jo yaha svIkAra karate kiyA hai| ataeva usakI mRtyuke pazcAt use haiM ki ciravaidhavyapAlana ucca Adarza hai; parantu apane hRdayameM dhAraNakIhuI usakI mUrtiko kahate haiM ki yaha uccAdarza sarvasAdhAraNake lie jIvita rakhanA cAhie aura usIke prati avicala anusaraNa yogya nahIM hai| isalie sarva sAdhAprema rakhanA cAhie; basa yahI usake lie niH- raNake lie vidhavAvivAhakA pracAra honA ucita svArtha prema aura AdhyAtmika unnatikA sAdhana hai| hai / isa viSayameM jo yuktiyA~ dI jAtI haiM yahA~ avazya hI vaha usa premakA pratidAna yA badalA nahIM unake viSayameM, Aie, thor3AsA vicAra kara leN| pAyagI;parantu uccAdarzakA prema badalA nahIM caahtaa| ukta yuktiyoMkI AlocanA karane ke pahale hama yadi vaha (vidhavA) dUsarA pAta grahaNa kara isI viSayakI kacha bAtoMkA khulAsA kara denA legI, to patipremAnuzIlana nahIM kara sakegI- cAhate haiM / vidhavAvivAhake sambandhameM abhItaka jo usake patipremameM bar3I bhArI bAdhA A pdd'egii| gaa| kucha kahA gayA hai vaha hindUzAstroMkA nahIM, kintu usane jisa pahale patiko patipremakA pUrNa AdhAra 1 sAmAnya yuktiyoMkA kathana hai, aura Age bhI mAnakara AtmasamarpaNa kiyA thA use usako hama jo kucha AlocanA kareMge vaha saba yukti. bhUla jAnA hogA, apane hRdayameM aMkita kI . mUlaka hogI, hindUzAstramUlaka nahIM / ataeva huI mUrtiko poMcha denA hogA aura jo , / yahA~ yaha prazna nahIM hai ki vidhavAvivAha kabhIprema arpaNa kiyA thA use vApasa lekara dUsare kisI / kisI avasthAmeM bhI honA cAhie yA nhiiN| pAtrameM arpaNa karanA par3egA / ye saba kArya aise - esa prazna hai uccAdarzake sambandha meM / ciravaidhavya uccAhaiM jo AdhyAtmika unnatike mAgema bar3I bhArA rza hone para bhI yaha nahIM samajhA jAtA ki usa bAdhA DAlate haiM aura isa kAraNa usake sAdhaka Adarza anasAra saba hI cala sakate haiN| yaha avazya kabhI nahIM ho sakate / yaha ThIka hai ki mRta ta svIkAra karanA par3egA ki durbaladehadhAriNI mAnavI bI patikI mUrtikA dhyAna karate rahanA aura usake pAra saka strIke lie prathama avasthAmeM vaidhavya bahuta hI kaSTakara pati prema aura bhakti acala rakhanA bahuta hI kAThana hai| vaha kaSTa kabhI kabhI-jaise ki bAlabaMdhavyake kArya hai; parantu vaha sarvathA asAdhya aura asukha ___ samaya-bahuta hI marmavidAraka hotA hai aura vidhahindravidhavAoMkaM pavitra jIvanama vAke kanameM sabakA hI hRdaya vyathita hotA hai / isake aneka pramANa mila sakate haiM / hama yaha jo vidhavAyeM AdhyAtmika balase usa kaSTako kahate ki saba hI striyA~ ciravadhavya pAlana dhIratAse sahana karake dharmavratameM jIvana utsarga kara karanemeM samartha haiM / jo asamartha haiM-ra~DApA nahIM sakatI haiM unakA kArya avazya hI prazaMsanIya hai; ghara kATa sakatI haiM, unake lie hRdaya avazya hI jo aisA nahIM kara sakatI haiM-asamartha haiM, unakA vyathita hotA hai aura yadi ve dUsarA pati grahaNa kArya prazaMsanIya nahIM hai; paranta sAtha hI usa kArya For Personal & Private Use Only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhvaavivaah-vicaar| 605 kI nindA karanA bhI ucita nahIM hai| kyoMki nahIM huA / taba isa samaya pAzcAtya dezoMkI manuSya avasthAke adhIna hai, usake doSa guNa striyA~ apanI svAdhInatA sthApita karaneke lie saMsargase utpanna hote haiM / pitAmAtAke dvArA jisa jisa prakAra dRDhavratA aura kaTibaddhA huI haiM, usase prakArake mana aura zarIrakI prApti use hotI hai, jAna par3atA hai ki dhIre dhIre, vidhavA kyoM kumAriyA~ aura zikSA dRSTAnta aura AhAra vyavahArake dvArA bhI, vivAhabandhanameM ba~dhaneke lie anicchuka hoMgI usakA vaha mana aura zarIra jisa prakArase gaThita aura yadi aisA huA to zAyada unake usa dRDhahotA hai, usIke Upara usakA kArya akArya avala- vratakA yaha bhI eka phala ho ki pAzcAtya dezoMmeM mbita rahatA hai / ataeva yadi koI ciravaidhavya bhI pavitra ciravaidhavyakA uccAdarza sthApita ho pAlana karaneke lie asamartha hotI hai to usakI jaay| kintu ye saba bahuta dUrakI bAteM haiN| usa asamarthatAkA dAyitva (jimmevArI ) kevala isa samaya samIpakI bAta yaha hai ki hindUsamA- . usI para nahIM hai; vaha dAyitva usake mAtA pitA jameM jo ciravaidhavyakI prathA pracalita hai use para, zikSAdAtA para aura samAja para bhI jAtA hai| uThA denA ucita hai yA nahIM ? ataH yadi vaha cAhe to avazya hI vivAha kara isa prathAke viruddhameM jo saba bAteM kahI jAtI sakatI hai| isameM kisIko bhI bAdhA DAlanekA haiM unameMse pahalI yaha hai ki isa prathAkA phala strI adhikAra nahIM hai aura vaha vivAha, hindUzAstra aura puruSoMke lie bahuta hI asamAna hai| isa cAhe jo kaheM, san 1856 ke 15 veM AInake bAtakA ullekha aura kucha AlocanA pahale ho cukA anusAra jAyaja hai / ataeva AvazyakatA hai| puruSa strIviyogake bAda phira vivAha kara lete haiM; hone para-prayojana honepara-vidhavAvivAha honA isI lie striyoMko bhI pativiyogake bAda phira ucita hai yA nahIM, yaha prazna, anya samAjoMkI to dUsarA pati grahaNa karalenA cAhie, yaha bar3I hI bAta hI kyA, hindUsamAjameM bhI aba uTha nahIM asaMgata pratihiMsA (badalA ) hai| prakRti ke niyamAnusakatA / isa samaya prazna yaha hai ki vidhavA- sAra puruSa aura strIke AdhikArameM sadA hI viSamatA vivAhakA pracalita prathA ho jAnA aura cira rahegI / yaha AnivArya hai / prakRtine svayaM vaidhavyapAlanako uccAdarza honepara bhI ukta hI santAnotpAdana aura santAnapAlanakA bhAra prathAkA vyatikrama ( apavAda) banAkara rakhanA puruSakI apekSA strI para adhika DAlA hai / bhrUNa ucita hai, athavA cira vaidhavyapAlanakA hI praca- (bAlaka) kA nivAsa mAtAke garbhameM aura lita prathA honA aura vidhavAvivAhakA usake zizakA AhAra mAtAke vakSameM rakkhA gayA hai| vyatikrama svarUpameM rahanA ucita hai ? basa isI yadi strI garbhavatI hai yA usakA baccA zizu hai, prazna para yahA~ vicAra honA hai| to aisI avasthAmeM use pativiyoga hone para dUsare "isa samaya jina saba dezoMmeM vidhavAvivAhakI patiko grahaNa karanemeM avazya hI vilamba karanA prathA pracalita hai yaha saMbhava nahIM ki vahA~se vaha pdd'egaa| isake bAda ina saba zArIrika bAtoMko kabhI uTha jAyagI / suprasiddha pAzcAtya paNDita chor3akara yadi hama mana aura AtmAkI ora komaTI bahuta dina pahale cira vaidhavyakA zreSThatva dhyAna deMge to mAlUma hogA ki strI puruSoM meM pratipAdana kara gaye haiM; parantu hama dekhate haiM ki adhikArakI viSamatA avazya hI rahegI aura yaha unake kathanase pAzcAtya prathAmeM koI parivartana bAta hama puruSoMkA pakSa lekara nahIM kintu For Personal & Private Use Only
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ GIELITITICALCHODAI jainahitaiSI striyoMkA pakSa lekara kaha rahe haiN| puruSoMko icchA- prabala haiN| yaha saca hai ki deharakSAke lie pUrvaka yA icchA na rahane para bhI, jIvananirvAha- kitanI hI AvazyakatAoMkI pUrti avazya ke lie samaya samaya para kaThora aura niSThura kAma karanI cAhie; parantu mana aura AtmAke Upara karane par3ate haiM Arai isa lie unakA hRdaya tathA dehakA svAmitva rakhanekI apekSA, deha para mana mana niSThura ho jAtA hai, jisase ki unake aura. AtmAkA svAmitva rakhanA adhika vAJchaAtmokA pUrNa vikAza hone meM bAdhA par3atI hai| nIya hai aura yadi dehakA kiJcit kaSTa svIkAra para striyoMko aise kAma nahIM karane par3ate / isa karanese mana aura AtmAkI unnati hotI ho, lie unake hRdaya aura mana komala rahate haiN| to usa kaSTako kaSTa hI na ginanA cAhie / isake sivAya svabhAvase ( zAyada sRSTirakSAke pazuoMse manuSya jAti isI kAraNa to zreSTha aura lie ) unakI mati sthitizIla aura nivRtti- kramonnatiprApta kahalAtI hai ki manaNya dehakA mArgamukhI hotI hai aura unakI sahiSNutA, kaSTa svIkAra karake buddhike dvArA pravRttiyoMpara svArthatyAga karanekI zakti aura parArthaparatA yA zAsana karatA hai aura bhAvI adhika sukhake paropakAravRtti puruSoMkI apekSA bahuta adhika uddezyase vartamAna alpasakhake lobhako roka hotI hai / aisI dazAmeM unake lie svArthatyAgake karake rakhatA hai / pazu jaba bharakhA hotA niyama yadi puruSasambadhI niyamoMkI apekSA hai taba apane parAyekA vicAra na karake apane kAThanatara hoM to samajhanA cAhie ki ve unake pAla- sAmane jisa khAdya padArthako pAtA ha usIko nemeM samartha haiM, isI lie vaise banAye gaye haiM aura yaha khA jAtA hai / asabhya aura barbara manuSya bhI niyamoMkI viSamatA unake gauravakI hI cIja jarUrata hone para apane parAyekA vicAra na hai lAghavakI nhiiN| isI lie hamane yahA~ para una- karake jisa kisI jarUrI cIjako pAtA hai, kI pratihiMsAko asaMgata kahA hai / aura jo grahaNa kara letA hai; parantu sabhya manuSya cAhe loga unheM isa asaMgata pratihiMsAke lie utte- jitanI jarUrata kyoM na ho, dUsarekI cIjako jita karate hai, unheM unake vAstavika hitaiSI nahIM letaa| isI prakAra vidhavAyeM yadi kucha mAnane meM hameM saMkoca hotA hai| dehika kaSTa svIkAra karake, ciravaidhavyavata-pAladUsarI bAta yaha kahI jAtI hai ki yaha neke dvArA Atmonnati karane Ara parahitasAdhana atizaya nirdaya prathA, vidhavAoMkI duHsaha vaidhavya- karane meM samartha ho sakatI haiM to unake usa yaMtraNAke prati A~kha uThAkara bhI nahIM dekhatI : kaTako kaSTa hI na samajhanA cAhie aura isalie yadi vidhavAoMkI zArIrika avasthAke prati jo loga unheM usa kaSTakaM svIkAra karanekaH hASTa dI jAya to yaha avazya svIkAra karanA upadeza dete haiM ve unake mitra hI haiM-zatru nahIM! hAgA ki yaha Apatti bahuta hI prabala hai| cirabaMdhavyavratakA pAlana karane ke lie vidhavAaise dayAhIna hRdaya bahuta hI thor3e hoMge, jo oNko aura aura satkarmaki samAna nimitta, vidhavAoMke dehika daHkhase dukhI na hoN| paranta saMyama aura zikSAkI vizeSa AvazyakatA hai hama yaha na bhUla jAnA cAhie ki manaSya vidhavAkA AhAra vyavahAra saMyata aura brahmacaryokevala 'dehI ' nahIM hai, usake mana aura AtmA payogI honA cAhie / yadi zArIrika vRttiyoM ko dehakI apekSA adhika mUlyavAn aura adhika uttejita karanevAle puSTa AhAra aura mAnasika For Personal & Private Use Only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhavA-vivAha vicAra | / vRttiyoMko jagAnevAle vastra AbhUSaNa vilAsa - vibhramAdi vyavahAra tyAga na kiye jAya~ge, to ciravaidhavya pAlana nahIM ho sakegA / isI lie vidhavAoMke hetu brahmacaryakI vyavasthA kI gaI hai brahmacarya kA pAlana karane meM yaha ThIka hai ki thoDese indriyatRptikAraka AhAravihArAdi daihika sukhabhogoMkA tyAga karanA par3atA hai; parantu isake badale nIroga, sustha, sabala zarIra aura tajjanita mAnasika sphUrti aura sahiSNutA, aura inake phalasvarUpa vizuddha sthAyI sukhakI prApti hotI hai | isalie brahmacarya Uparase kaThora jAna par3a nepara bhI sacce sthAyI sukhakA Akara hai / jo adUradarzI haiM, ajJAnI haiM ve brahmacaryakI nindA karate haiM / isa adUradarzitA aura ajJAnatAke kAraNa hI bhArata vyavasthApaka sabhAke eka sabhyane vidhavAvivAha ke kAnUna bananeke samaya hindU vidhavA ke brahmacaryako bhayAvaha batalAyA thA | pAThaka ise koI kAlpanika citra nahIM samajheM / isa zAntimaya jyotirmaya pavitra citrane isa samaya bhI bhArata ke aneka gRhoM meM ujelA kara rakkhA hai / hamArI ayogya lekhanI usakA prakRta saundarya aMkita karanemeM asamartha hai ! ava jisa prathAkA phala vidhavAoMke lie aura unake parivAra ke lie, pariNAmameM itanA zubhakara hai usa kI UparI kaThoratA dekhakara use nirdaya kahanA kadApi ucita nahIM hai / ciravaidhavya prathA viruddha tIsarI bAta yaha kahI jAtI hai ki isa prathA se gupta vyabhicAra, bhrUNahatyA Adi aneka kuphala phalate haiM; parantu yaha avazya mAnanA hogA ki unakI saMkhyA bahuta thor3I hotI hai / ataH kahIM kahIM aisA ho jAtA hai, kevala isIse yaha prathA nindanIya nahIM hosakatI / vidhavAoM meM hI kyoM sadhavAoM meM bhI kyA vyabhicAra nahIM hotA hai ? parantu aba isa viSaya meM adhika kahane kI koI jarUrata nahIM hai / kyoMki vidhavAkA vivAha aba kAnUnase jAyaja Thahara gayA hai, isa lie jo ciravaidhavya pAlana meM asamartha haiM ve icchA hote hI vivAha kara sakatI haiM / unake lie isa prathAke parivartana karane kI to koI avazyakatA nahIM dIkhatI / ciravaidhavyavratasambandhI eka kaThinAI aura hai | vidhavA kanyA yA putravadhUko brahmacarya pAlana karAnake lie usake mAtA-pitA yA sAsa sasura ko bhI AhAra-vyavahArameM usIke samAna brahmacarya pAlana karanA par3atA hai / unake lie yadyapi yaha asukhakara hai, to bhI pariNAmameM zubhakara hai aura ise hama usa kanyA yA putravadhUke ciravaidhavyapAlanajanita puNyakA phala kaha sakate haiM / brahmacarya pAlanameM dIkSita hokara vidhavAyeM apane sustha sabala zarIrase aneka satkarma kara sakatI haiMjase, parijanoMkI zuzrUSA, parivArake bAlabaccoM kA lAlanapAlana aura rogiyoMkI sevA, dharmacarcA, svayaM zikSA prApta karanA aura parivArakI striyoM ko zikSA denA, ityAdi / isa tarahase tavi . kintu duHkhamizrita aihika sukhameM na sahI, para prazAnta nirmala AdhyAtmika sukhameM vidhavAoMkA ciravaidhavya prathA viruddha cauthI aura sabase pichalI bAta yaha kahI jAtI hai ki yaha prathA jabataka pracalita rahegI, tabataka vidhavAyeM icchAnusAra vivAha karanekA aura unake mAtApitA icchAnusAra unako byAha denekA sAhasa nahIM kara sakeMge / kAraNa, pracalita prathA ke viruddha kAma karane ke lie sabhI saMkoca karate haiM aura aisA kAma janasAdhAraNakI dRSTimeM atizaya nindita aura tiraskRta samajhA jAtA hai / ataeva samAjasudhArakoMkA yaha kartavya honA cAhie isa viSayameM Andolana kareM jisase ki logoM ke paropakAra meM lagA huA jIvana kaTa jAtA hai / vicAra badala jAya~ aura yaha prathA uTha jAya / 607 For Personal & Private Use Only
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 608 jainahitaiSI - jAna par3atA hai isI lie, vidhavAvivAha kAnUnase jAyaja ho gayA hai to bhI, aura ise rokanekA kisI ko koI adhikAra nahIM hai to bhI, vidhavAvivAhake pakSapAtI ciravaidhavya prathAko uThAke artha itane yatnazIla ho rahe haiM / yadyapi ve athavA unameM se bahuta se loga yaha svIkAra karate haiM ki apanI icchAse prerita hokara ciravaidhavya pAlana uccAdarza hai, tathApi ve cAhate haiM ki yaha uccAdarzapAlana, prathA na hokara prathAke vyatikrama svarUpameM yA apavAda rUpameM rahe aura vidhavAvivAha hI pracalita prathA bana jAya / parantu yaha bAta hamArI samajhameM nahIM AtI ki jaba icchA hote hI vidhavAoMkA vivAha berokaToka ho sakatA hai, taba ve jise ucca/darzAnuyAyI prathA mAnate haiM use uThA dekara vidhavAvivAhakI prathA kyoM pracalita karanA cAhate haiN| yaha kaisI vicitra bAta hai ki idhara to ve cirakaumAra vratakI prazaMsA karate haiM aura udhara ciraivaidhavya prathAko uThA deneke lie kaTibaddha ho rahe haiM / yadi yaha prathA viSaya meM bAdhaka hotI ki koI vidhavA prayojana hone para yA icchA honepara bhI vivAha nahIM kara sakatI, to ise uThA dene kI ceSTA karanA ThIka bhI hotA / para isa samaya samAjabandhana itane zithila haiM aura samAjakI zakti itanI thor3I hai ki samAjakI koI bhI prathA kisIkI bhI icchAko roka nahIM sakatI / taba yaha avazya svIkAra karanA hogA ki yadyapi ukta prathA vidhavAkI vivAhecchA honepara usameM bAdhA nahIM DAla sakatI hai, kintu usa icchAkI utpattiko avazya rokatI hai aura yahI kAraNa hai jo Aja vidhavAvivAhake kAnUnako bane hue AdhI sadIse adhika samaya bIta gayA hai, to bhI aba taka hindU vidhavAoMkI vivAhasambandhI anicchA sAdhAraNataH pahale ke hI samAna banI huI hai usameM parivartana nahIM huA hai / isase to isa yaha jAna par3A ki hindU vidhavAoMkI vivAhaviSayaka anicchAko dUra karake usake sthAna meM icchA yA pravRttiko janma denA hI samAjasudhArakoMkA uddezya hai / parantu isa uddezya ke sAdhanakA phala bhI to batalAnA cAhie ki kyA hogA / isase vidhavAoMko thor3AsA kSaNabhaMgura aihika sukha avazya prApta ho sakegA; parantu usake dvArA na to unheM koI sthAyI sukha milegA aura na samAjakA koI vizeSa kalyANa hogA / isake viruddha, jaisA ki pahale kahA jA cukA hai, ciravaidhavyase unako sthAyI nirmala sukha milatA hai aura samAjakA bahuta kucha kalyANa hotA hai| yaha samajhanA kaThina hai ki jaba hama AtmasaMyama, svArthatyAga, parArthaparAyaNatA Adi ucca guNAMke vikAzako aura aura viSayoMmeM manuSyakI *monnatikA lakSaNa mAnate haiM, taba vidhavA vivAha ke viSayameM usase ulaTI praNAlIkA avalambana kyoM karanA cAhate haiM / arthAt vivAha nahIM karake yadi vidhavAyeM AtmasaMyama karatI haiM to ise hama manuSyakI kramonnatikA lakSaNa kyoM nahIM mAnate, burA kyoM samajhate haiN| logoM kA zAyada yaha khayAla hogA ki pAzcAtya dezoM meM vidhavAvivAhakI prathA pracAlita hai aura unhIM saba dezoMkI sAmpattika unnati bahuta adhika ho gaI hai, ataeva isa dezameM bhI isa prathA pracalita honese usI prakArakI unnati ho jAyagI / kintu isa bAta meM koI tathya nahIM hai, koI yukti nahIM hai / bAlyavivAha ke sAtha dezakI avanatikA kArya-kAraNa-sambandha to ho bhI sakatA hai, kintu ciravaidhavyapAlanake sAtha isakA kyA sambandha hai, yaha samajha meM nahIM AtA / yadi yaha bAta ThIka hotI ki hamAre samAja meM striyoMkI apekSA puruSoMkI saMkhya aura vidhavAvivAha pracalita na hogA to bahuta se puruSoM ko avivAhita rahanA par3egA aura isase For Personal & Private Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ aummmmmHULIRITAILWARRIAL vidhvaa-vivaah-vicaar| 609 dezakI janasaMkhyAkA hrAsa hogA to avazya hI nivRttimArgakA anusaraNa karatI haiM / usa supathase dezakI avanatise isakA koI sambandha hai, yaha lauTAkara unheM vipathagAmI banAnekI ceSTA karanA, bAta mAna lI jaatii| kintu vAstavameM striyoMkI na to unake lie hitakara hai aura na sAdhAraNa apekSA puruSoMkI saMkhyA kama hai, ataeva vidhavA samAjake lie / isameM sandeha nahIM ki hindU vidhavAoMke duHsaha kaSToMkA vicAra karanese hRdavivAha pracAlita honese sabhI kumAriyoMko pati nahIM mila sakeMge, bahutoMko Ajanma kumArI . yameM atizaya vedanA hotI hai, kintu unakI rahanA pdd'egaa| aisI dazAmeM jaba taka yaha na ' " lokottara kaSTasahiSNutA aura unake asAdhAraNa mAna liyA jAya ki pAzcAtya dezoMkI sabhI svArthatyAgake prati dRSTi DAlanese mana eka hI rIti-nItiyA~ anukaraNIya haiM tabataka vidhavAvi- sAtha vismaya aura bhaktise bhara jAtA hai| hindU vAha pracAlita karanekI ceSTA niSkAraNa hai| vidhavAyeM hI saMsArameM patipremakI parAkASThA dikhAzItoSNamaya jaDajagatameM vahI 'sabala . tI haiN| unakI ujjvala mUrtiyoMne isa samaya zarIra,' kahalAtA hai jo binA kaSTake garmI sardI- nAnA nAnA duHkharUpI andhakArase bhare hue hindu. ko sahana kara sakatA hai aura rogI nahIM hotaa| oNka gharoko prakAzita kara rakkhA hai / isI taraha sukhadu:khamaya saMsArameM vahI sabalamanA unake prakAzamAna dRSTAnta hindUnaranAriyoMkI kahA jAtA hai jo samabhAvase sukhaduHkha bhoga sakatA jIvanayAtrAke pathapradarzaka bana rahe haiN| unakA pavitra jIvana pRthivIkA eka durlabha padArtha hai / hai; duHkhameM jo vyAkula nahIM hotA hai aura sukhameM 1 hindU vidhavAoMkI ciravaidhavya prathA hindU vigataspaha (icchArahita ) rahatA hai| niravacchinna (akhaNDa) sukha kisIko prApta nahIM hai, duHkhakA bhAga ke aneka sthAna haiM aura sudhArakoMke lie kAma samAjakA devImandira hai| hindU samAjameM sudhArasabhIke hissemeM AtA hai; aisI dazAmeM vahI zikSA kI kamI nahIM hai: na jAne kitane sthAnoMko zikSA kahI jA sakatI hai jisake dvArA zarIra aura manakA aisA gaThana ho jAya ki duHkhakA bojhA , vartamAna kAla aura avasthAke anukUla upayogI uThAne meM kucha bhI kaSTa na ho / sukhAbhilASA vinayake sAtha prArthanA hai ki ve vilAsabhavana banAnA hai| isa lie unase hamArI bahuta hI hone para usI sukhakI kAmanA karanI cAhie banAneke lie ukta devImandirako tor3a phor3a jisakA kabhI hrAsa na ho aura jisameM duHkhakI DAlanekI kRpA na kreN| kAlimA na milI ho| eka patike mara jAnapa dUsarA pati to mila sakatA hai, parantu yadi koI isa lekhase koI sajjana hameM samAjasudhArakA putra bhara gayA, to vaha kahA~se AvegA ? usake virodhI na samajha leM / hama vAstavika sudhArako abhAvakI pUrti kaise hogI? jisa mArga para burA nahIM samajhate / hama jAnate haiM ki samAja calanese sAre abhAvoMkI pUrti ho jAtI hai, ra parivartanazIla haiM, kisI samaya bhI vaha sthira arthAt abhAvakA abhAvarUpameM bodha nahIM hotA hai, 9, nahIM raha sakatA / hamArA vizvAsa hai ki jagat vahI nivRttimukhamArga, preya ( priya ) na honepara ' nirantara gatizIla hai aura vaha gati, bIca bIcameM bhI, zreya ( kalyANakArI ) hai| usI mArgapara vyatikrama hote rahane para bhI, pariNAmameM unnatijo calate haiM ve vAstavameM svayaM bhI sakhI hote haiM mukhI hai / hama cAhate haiM ki samAjasudhAra yA aura apane ujjvala dRSTAMta dvArA auroMke dukhoMkA saMskArakA lakSya vAstavika unnati arthAt AdhyAbhAra bhI, sarvathA nahIM to bahuta kucha, halkA kara tmika unnatikI ora barAbara banA rahe aura dete haiM / hindUvidhavAyeM apane zarIra aura manako isI lie kisIko bhalIM lageM yA burIM, hamane brahmacarya aura saMyamake dvArA saMzodhita karake usI samAjasudhAraka sajjanoMse itanI bAteM kaha ddaalii| For Personal & Private Use Only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ BHABHI jainahitaiSI 610 RIA vividha prasaGga / REFERREETTEES oMkI Arthika avasthAko dhakkA lgegaa| yaha svIkAra karanA par3egA ki unakA abhiprAya acchA hai; parantu isake sAtha hI yaha bhI kahanA PAKHREEKSHER par3egA ki isa prakArakI 'cuppaM kuru cuppaM kuru' kI nItise koI sthAyI lAbha nahIM hotA-saMsthA1 syAdvAdavidyAlayakI dshaa| oMkI dazA kabhI nahIM sudhara sakatI / vaha tabhI anyatra 'syAdvAda-mahAvidyAlayakI bhItarI sudharegI jaba loga unakI bhItarI dazAse samaya dazA' zIrSakakA eka lekha prakAzita kiyA samaya para paricita hote raheMge, kAryakartAoMpara jAtA hai / isake lekhaka zrIyukta bAbU nihAla- unakI jAnakArIkA prabhAva par3atA rahegA aura karaNajI seThI ema. esa sI. haiM / Apako nava- kAryakartA isa bAtakI cintA rakkheMge ki yadi sthApita hindU vizvavidyAlayameM prophesarakA kArya hamArA koI pramAda hogA to loga hamase uttara maaNgege| milA hai, isalie aba Apa kAzImeM hI rahate haiN| yaha kitane AzcaryakI bAta hai ki jisa saMsthAma uparyukta lekha Apane vidyAlayakI bhItarI dazAkA 500 600 rupayA mAsika kharca hotA hai, usake jJAna prApta karake bahuta hI niSpakSa dRSTi se likhA sabhApati, upasabhApati, adhiSThAtA, upadhiSThAtA hai| hama AzA karate haiM ki jainasamAja ise yahA~taka ki maMtrI bhI bAhara rahate haiM aura eka dhyAnase par3hegA aura dekhegA.ki jina saMsthAoMkA dharmAdhyApaka mahAzaya usake eka mAtra vidhAtA use abhimAna hai, jinake lie vaha apanI gAr3hI bana rahe haiN| cAhe jisako niyata karAnA ora kamAIkA dhana khule hAthoM kharca karatA hai aura alaga karavAnA unake bAyeM hAthakA khela hai / ve jinakI sahAyatAke lie usase apIloMpara apIleM maMtrIkA apamAna karate haiM, isake kAraNa alaga kI jAtI haiM, unakI bhItarI dazA kitanI kara diye jAte haiM; para apanI 'cANakya-nIti' kharAba hai / ve khAsa khAsa AdamiyoMke hAthoMkI se ve apanA bAla bA~kA nahIM hone dete aura kaThaputaliyA~ haiN| apane virodhIko alaga karAke chor3ate haiN| praba__ yaha bAta kevala dikhAne bharake lie hai ki ndhakartA jAna jAte haiM ki unakA aparAdha hai, unakA prabandha samAjakI icchAnusAra hotA hai| para Dara jAte haiM aura kucha nahIM kara sakate haiN| hamArA vizvAsa hai ki eka 'syAdAdavidyAlaya, unheM bhaya hai ki aura koI dharmAdhyApaka na hI nahIM, aura bhI kaI jainasaMsthAoMkI yahI milegA ! acchA hotA yadi isake sAtha maMtrI hAlata hai; paranta durbhAgyakI bAta yaha hai ki saba mahAzaya bhI khArija kara diye jAte aura isa jagaha ukta seThIjI jaise hitaiSI aura spaSTavaktA taraha dharmAdhyApaka mahAzayakI vijaya para eka puruSa nahIM jo janasAdhAraNako isa prakAra niSpakSa kalaza aura car3hA diyA jaataa| hokara saMsthAoMkI bhItarI dazAkA jJAna prApta 2 kAryakartAoMkA cunAva / karAnekI AvazyakatA samajhate ho / jahA~ dekhie vahIM saMsthAoMkI bhItarI hAlata para pardA DAlaneke hamArI saMsthAoMkI avyavasthAkA eka bar3A pakSapAtI hI dikhalAI dete haiN| unheM bhaya rahatA bhArI kAraNa yaha hai ki adhikAriyoMkA cunAva hai ki bhItarI dazAke prakAzita honese saMsthA- yogyatAke khayAlase nahIM kiyA jAtA / yaha For Personal & Private Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ SARAMMDMINIMILITATILLIDIm vividha prsNg| HTRIYERTIFITHHTM 611 nahIM socA jAtA ki jo mahAzaya cune jAte haiM diyA hogA / phira bhI hama kaheMge ki paNDitave usa kAmako acchI taraha kara sakeMge yA nahIM, jIne yaha bhAra lekara acchA nahIM kiyA-aise athavA unako kAma karanekI ruci yA avakAza svacchanda chAtroM aura dharmAdhyApakoMpara zAsana bhI hai yA nhiiN| isa viSayameM saMsthAke lAbhakI karake kIrti lAbha karanA jarA Ter3hI khIra hai| apekSA khuzAmada aura cApalUsIkI ora adhika yA to paNDitajIko unake icchAnuvartI banakara dRSTi rakkhI jAtI hai aura aise maukoMpara khuzA- rahanA par3egA, yA hara samaya svayaM alaga ho madA aura cApalUsoMkI hI vijaya hotI hai; jAneke lie taiyAra rahanA pdd'egaa| maMtrI mahAzaunakI orase jinakA prastAva kiyA jAtA hai, yako hama jAnate nahIM haiM; para yaha avazya kahanA ve hI cunaliye jAte haiM-niSpakSa sammati denevAle par3egA ki maMtrIkA kAma kisI kAzInivAsIke mu~ha tAkate raha jAte haiM / kevala sabhApatiyoMke hI hAthameM rahanA cAhie, bAhara rahakara koI cunAvameM hI yaha bAta nahIM hotI hai, adhiSThAtA maMtrIkA kAma acchI taraha nahIM kara sktaa| maMtrI Adi kAma karanevAle padoMkA cunAva bhI 3 dharmAdhyApakakI zakti / isI DhaMga para hotA hai| sunate haiM, Anakala vidyAlayake adhiSThAtA paM0 umarAvasiMhajIke lie pAThazAlAke kAmoM se paM0 gaNezaprasAdajI nyAyAcArya haiM jo kAzImeM ki nyAyAcA jo kisIko nikalavAkara alaga kara denA bAyeM nahIM kintu saikar3oM kosakI dUrIpara sAgara meM rahate hAthakA khela hai / isa viSayameM ve siddhahasta haiN| haiM / hama ukta paNDitajIkI sajjanatA aura nyAya- syA " syAdvAdavidyAlayakI prabandhakAriNI sabhAmeM bra0 vyAkaraNasambandhI yogyatAko bahuta hI AdarakI bhagavAnadInajI aura bAbU dayAcandajI goyadRSTi se dekhate haiM, unakI nisvArtha vRttikI bhI hama lA lIya bI. e., ye do sajjana bahuta hI yogya the; prazaMsA karate haiM; parantu isa bAtako mAnaneke parantu sunate haiM Apane inapara yaha doSa lagAlie hama kadApi taiyAra nahIM haiM ki unameM kisI kara ki ye vidhavAvivAhake poSaka haiM, sabhAse abhI saMsthAko calAnekI yA adhiSThAtA bananekI bhI koI kucha hI mahIne pahale alaga karavA diyA hai ! acchI yogyatA hai / paNDitajI itane sIdhe aura bAbU nihAlakaraNajI seThIkI bhI yahI dazA sajjana haiM ki ve svayaM bhI kisIse apanI prabandha- hAna para honevAlI thii| tA0 28 akTUbarakI sabhAmeM sambandhI yogyatAkA sarTiphikeTa lenA pasanda - dharmAdhyAyaka mahAzayane inako bhI alaga kara deneke nahIM kareMge / eka sAgarakI pAThazAlA hI unake lie prastAva kiyA thA aura subUtameM jainahitaidvArA acchA taraha nahIM cala rahI hai jisakA - pIke lekha peza kiye the; parantu usa samaya lagabhaga 250-300 rupaye mAsikakA kharca hai, Apa svayaM aparAdhI the isa kAraNa kucha na kara para jisakI 6-7 varSoM meM eka bhI riporTa prakA ' sake aura sabhAne ApakI bAta para dhyAna na zita nahIM huI hai| aisI avasthAmeM hameM vizvAsa diyA / seThIjIko Dara hai ki abhI nahIM to ki unhoMne kAzI pAThazAlAke 'adhiSThAtApane kA Age zIghra hI maiM alaga kara diyA jAU~gA, isa bhAra apanI icchAnusAra kabhI nahIM liyA hogaa| lie unhoMne upasabhApati mahAzayakI sevAmeM eka avazya hI khuzAmada aura cApalUsI karane. istIphA peza kara diyA hai (jisakI nakala vAloMne unake sira jabardastI yaha bhAra mar3ha Age dI gaI hai)| For Personal & Private Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 612 jainahitaiSI / isa abhinava upAyake nikAlaneke kAraNa hama paM0 umarAva siMhajI ke kauzalakI tArIpha kiye binA nahIM raha sakate / anyAnya saMsthAoMke ekahatthI zAsakoM ko bhI isa yuktise kAma lenA cAhie / jyoM hI koI svataMtra khayAloMkA AdamI dikhalAI diyA aura usane koI bAta apanI sattAmeM hAni pahu~cAnevAlI kahI - aura aise loga aksara kahate hI haiM to usake lalATapara caTase 'vidhavAvivAha ke pakSa kA tilaka lagA diyA ! basa kAma bana gayA / ' na rahegA bA~sa aura na bajegI bA~surI / ' bAbU logoMko bhI aba isa naye yaMtrake AviSkArakI khabara sunakara ceta jAnA cAhie aura apane boriyA ba~dhanA sa~bhAla lenA cAhie | 4 saMskRtake vidyArthI / I saMskRtake par3hanevAle jainavidyArthI kitane uddhata ho jAte haiM, aura ve Age samAjakA kyA upakAra kareMge, isa viSayameM seThIjIne jo vAkya likhe haiM unapara pAThakoMko khAsa taura se dhyAna denA caahie| saMskRtake vidyArthiyoMse - jo nikaTake bhaviSyameM paNDita bananevAle haiM - jainasamAjako bahuta bar3I AzA hai / isa samaya jainasamAja vidyAkI unnati ke lie jitanA dhana kharca karatA hai usakA adhikAMza saMskRtake lie hI lagatA hai / samAjane sabase adhika AvazyakatA isIkI samajhI hai / yadi isIke vidvAnoMse hameM itanA adhika nirAza honA par3A to bar3e hI duHkhakI bAta hogI / hameM inheM vinayavAn, sahanazIla, nirAbhimAnI aura sadAcArI banAnekI ora sabase adhika dhyAna denA caahie| ye hamAre dharmopadezaka bananevAle haiM | yadi inhIMkA caritra acchA nahIM huA to phira hama apanI bhalAI kI aura kyA AzA rakha sakate haiM ? saMskRta ke vidyArthiyoM se abhI taka hameM jo kucha paricaya rahA hai, usase hameM vizvAsa ho gayA hai ki ve acchese acche sadAcArI vinayazIla aura svArthatyAgI bana sakate haiM; parantu prabandhakarttAoMkA isa ora jarA bhI dhyAna nahIM rahatA hai / unakI prabandhapraNAlI hI aisI hai ki ve atizaya ucchRMkhala svArthI aura abhimAnI bana jAte haiM / prabandhakartA unheM manAkara khuzAmada karake rakhate haiM taba ve rahate haiM, nahIM to anyatra cale jAte haiM aura vahA~ bhI majese chAtravRtti prApta kara lete haiN| jitanI saMsthAyeM haiM, unameM prAya: paraspara spardhA rahatI hai, isa lie eka saMsthAkA aparAdhI vidyArthI dUsarI saMsthAmeM majese AdarapUrvaka le liyA jAtA hai / abhimAnakI to kucha pUchie hI nahIM, koI choTA moTA vyAkaraNa yA ekAdha kAvya par3ha pAyA ki saMskRtake chAtroMkA mastaka AsamAna para pahu~ca jAtA hai aura unakI isa abhimAnavRttiko ulaTA uttejana milatA hai, use dabAne kI koziza nahIM kI jAtI / yadi saMsthAkA prabandha kisI saMskRta na jAnanevAle ke hAtha meM rahatA hai, to chAtra usase jarA bhI nahIM dubanA caahte| unheM pakkA vizvAsa rahatA hai ki a~garejI Adike vidvAn vidvAn hI nahIM ho sakate aura unheM hama para zAsana karanekA koI adhikAra hI nahIM hai / hamane bahuta kama chAtra aise dekhe haiM jo chAtravRtti denevAlI saMsthAoMke yA dAtAoM ke prati apane hRdaya meM kRtajJatAkA bhAva rakhate haiM, yA usa vRttike bojhese apane ko kucha dabA huA samajhate haiM / unakI samajhameM dAtAoMkA kartavya hai ki ve unheM vRtti deveM, para svayaM unakA yaha kartavya nahIM ki apaneko usa vRttike bojhese halake honekI bhAvanA bhI rakkheM / ve to apanI samajhameM saMsthAoM para eka prakArakI kRpA karate For Personal & Private Use Only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ na MOTIONARALIAR vividha prasaGga / haiM jo unameM rahakara par3hate haiM ! do tIna vaSa ' 2-isa samayakI ghora azAMtikA ThIka kAraNa pahale kAzIke eka chAtrakA patra yahA~kI eka jJAta ho jAne para bhI doSIko sabhA daMDa denA saMsthAke saikreTarIke pAsa AyA thA jisameM spaSTa ucita nahIM samajhatI varan jisakA isa jhagar3ese zabdoMmeM likhA thA ki " Apako skAla koI sambaMdha nahIM usa nirdoSa vyaktiko pRthaka zipa denA ho to dIjie, nahIM to, kara deneke lie prastuta hai| hama koI dUsarA prabandha kara leMge / " 3-sabhAne mujhe azAMtikA kAraNa jAnane aura usakA ucita prabaMdha karaneko niyata kiyA thaa| ye bhAva haiM jinheM lekara saMskRtake chAtra bAhara nikalate haiM aura jainasamAjake dharmazikSaka banate kAraNa jJAta ho jAnepara sabhAko maiMne vaha jyoMhaiM ! hama aise aneka paNDitoMke nAma jAnate kA tyoM batalA diyaa| aisA karanemeM mujhe jo apahaiM jo 30-35 se lekara 50-60 rupaye rAdhI thA usakA dila dukhAnA par3A thaa| kintu : jaba sabhA apaneko itanI zaktihIna samajhatI he mAsika takakI jIvikA karate haiM; para jina ki aparAdhIko daMDa denemeM asamartha hai aura saMsthAoMse cAra cAra chaha chaha aura isase bhI ' usahIke kahaneke anusAra calaneko aura apaadhika varSoM taka chAtravRttiyA~ lekara ve saMskRtake. rAdhIhIkI 'khuzAmada' karaneko prastuta hai taba paNDita bane haiM, unako kabhI pA~ca rupayekI bhI ' maiM dekhatA hU~ ki maiM apane AtmasammAnakI rakSA sahAyatA karanA apanA kartavya nahIM samajhate . haiN| do cAra paNDita aise bhI haiM jinhoMne ' " sabhAkA sadasya raha kara nahIM kara sktaa| rathapratiSThAoMkI dakSiNAoMse daza daza 4-vyaktivizeSake lAbha aura hAnipara dRSTi bIsa bIsa hajAra rupaye kamA liye haiM; para jinakI rakhakara sabhA vidyAlayake ucita prabaMdhakI ora orase kahIM kisI vidyAsaMsthAmeM daza bIsa rupa dhyAna nahIM detI; aisI dazAmeM samAjakA 500-600 ru0 mAsika vyaya hokara bhI usakA yoMkA dAna diyA gayA bhI nahIM sunA hai; yadyapi koI lAbha nahIM ho sakatA, isa lie ve svayaM dUsaroMkI sahAyatAse par3he haiM ! kRtaghnatA sabhA samAjake prati doSI hai-maiM isa doSakA aura svArthasAdhutAke ina bhAvoMko dUra karanekA bhAgI nahIM bananA caahtaa| jabataka hamArI saMsthAyeM prayatna nahIM kareMgI, 5-maiM dekhatA hU~ ki vidyAlayake prabandhameM tabataka yahI dazA rhegii| itanI gar3abar3I hai ki jisase usakI aura samA5bAbU nihAlakaraNajIkA istiiphaa| jakI bahata hAni hotI hai aura yaha bhI jAnatA __"banArasa hai ki yaha sabhA usakA ucita prabaMdha karanemeM __30-10-16 bahuta zithila hai| ataH aba samaya AgayA hai zrImAn upasabhApati mahodaya ki isakA yathArtha citra samAjake sammukha rakkhA zrIsyAdvAdamahAvidyAlaya kAzIkI sevAmeM, jAya / samAjase isake kuprabaMdhakI kathA chupAnese nivedana hai ki nimnalikhita kAraNa mujhe aba koI lAbha nahIM ho sakatA / ityaadi| vivaza karate haiM ki maiM vidyAlayakI prabaMdhakAriNI ataH AzA hai ki Apa kRpA kara merA istIphA sabhAkA sabhAsada aba na rahU~:- svIkAra kreNge| 1-aisA jAna par3atA hai ki isa sabhAko bhavadIya merI bAtoMkI satyatApara vizvAsa nahIM hotaa| nihAlakaraNaseThI / " For Personal & Private Use Only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 614 6 saMcAlakoMkA aura samAjakA kartavya | jainahitaiSI vidyAlaya ke saMcAlakoM ko isa mAmale kI ora pUrA pUrA dhyAna denA cAhie aura yaha eka kSaNa ke lie bhI na bhUla jAnA cAhie ki samAja vidyAlayako jo kucha dravya detA hai, vaha hama logoM ke vizvAsa para detA hai / samAjakA bhI yaha kartavya hai ki vaha taba taka zAnta na ho jaba taka ki use bhalI bhA~ti yaha na mAlUma hojAya ki vidyAlayakI dazA acchI hai, aura hamAre dhanakA sadupayoga ho rahA hai| adhikAriyoM kA cunAva bahuta kucha soca vicAra kara kiyA jAnA cAhie / yaha dazA bahuta hI asaMtoSajanaka hai ki sabhA pati, upasabhApati, adhiSThAtA aura maMtrI taka saMsthAse dUra rahate haiM aura unakA saMsthAke sAtha sAkSAt sambandha bahuta kama rahatA hai / kamase kama adhiSThAtA aura maMtrI to sthAnIya hI rahane cAhie / hameM AzA hai ki kisI bhItarI kAra Nase yaha mAmalA davA na diyA jAyagA / 7 lArDa bekanakI salAha | suprasiddha vicAraka lArDa bekana ke nIce likhe vicAra- jo unhoMne eka hI dharma ke anuyAyiyoM ke bIcakI zAnti aura klezamaya sthiti ke sambandhameM prakaTa kiye the-jainoM ke lie atyanta upakAraka samajhakara uddhRta kiye jAte haiM: - " eka hI dharma ke mAnanevAloM ke bIcameM gAlI galoja yA mArapITa ho to usakA do prakArakA prabhAva par3atA haiM / eka to usa dharma se bAhara ke manuSyoM para par3anevAlA prabhAva aura dUsarA usI dharma ke anuyAyiyoM para par3anevAlA prabhAva / ( 1 ) eka hI dharmake logoM ko eka dUsare kI nindA karate aura eka dUsarekI pUjana vidhiyoMko asatya ThaharAte hue dekhakara, bAharake logoM ke vicAra usa dharmake viSayameM acche nahIM rahate aura ( 2 ) usa dharma ke mAnanevAloM ke bIcameM nindA, jhagar3A Adi calane se unakI zAnti pragati aura balakI hAni hotI hai / " V. M. Shah. 8 vidhavA-vivAhakA prazna | anyatra prakAzita 'vidhavAvivAha-vicAra' zIrSaka lekhapara vidhavAvivAhake anuyAyI aura virodhI donoM ko hI vicAra karanA caahie| lekha bahuta hI mahattvakA hai aura bahuta hI vicArapUrvaka likhA gayA hai / parantu yaha dhyAna meM rakhanA cAhie ki yaha mukhyataH hindUsamAjapara dRSTi rakha kara likhA gayA hai / isa lie isakI sabhI bAteM jainasamAjakI paristhiti ke anukUla nahIM ho sakatIM / jaise ki, isameM yaha mAnA gayA hai ki hinduoM meM striyoMkI saMkhyA adhika hai aura puruSoM kI kama hai, isalie yadi ciravaidhavyakI prathA uThA dI jAyagI to phira vidhavAoMke badale bahutasI kuA~riyoMko avivAhita rahanA par3egA | parantu jaina samAjakI paristhiti hinduoMse ThIka ulaTI hai / anyatra prakAzita zrIyuta bAbU mANikacandajIke vyAkhyAnameM dI huI saMkhyAoM se mAlUma hogA ki jainasamAja meM striyoM kI saMkhyA puruSoMse bahuta hI kama haiM aura isa kAraNa kuA~roM kI saMkhyA bahuta hI bhayaMkara rUpase bar3ha rahI hai / aisI dazA meM isa bAtakA nirNaya honekI AvazyakatA hai ki isa lekha meM siddha kiye hue ucca AdarzakI rakSA karanA acchA hai; yA vidhavAvivAha jArI karake jainasamAjakI ghaTatI huI saMkhyAko rokanA acchA hai / yadi ucca AdarzakI rakSA karanA hai, aura vidhavAvivAhako jArI nahIM karanA hai, to phira koI For Personal & Private Use Only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ CHHAMAALAMMADIO180mm vividha prsngg| upAya batalAnA cAhie jisase jainasamAja cira- 10 bambaIkA dIkSAmahotsava / jIvI banA rahe-sau savAsau varSe meM hI usakA kahA jAtA hai ki sthAnakavAsI sampradAyake nirvANa na ho jAya / kyA jainetaroMkI lar3aki- sthApakoMne yaha dekhakara mUrtipUjAkA niSedha yoMse vivAha sambandha karanekI aura isa taraha kiyA thA ki mUrtipUjA aura mandirapratiSThAoMmeM striyoMkI kamI pUrI kara lenekI samAja AjJA jainasamAjakI sImAse adhika zaktiyoMkA kharca de sakatA hai ? hotA hai, inase ApasI kleza aura lar3AI jhagar3e bhI bahuta hote haiM, aura ina gauNakAryoMkI 9 paM0 lakSmIcandrajIkI upaadhiyaaN| . / oTameM jainadharmake mukhya kArya chupa jAte haiN| suprasiddha jaina vyAkhyAtA paM0 lakSmIcandrajIko unhoMne yaha virodha itane jorake sAtha kiyA 'digambarajainamandira, kUcA seTha dehalIkI ki unakA eka judA hI sampradAya bana gayA jo orase gata Asoja vadI 15 kI rAtako eka mUrtipUjAko sarvathA anAvazyaka samajhatA hai| abhinandanapatra diyA gayA thA / isa abhinandana yadi isa sampradAyake sthApakoMne isI abhiprAyase patrameM ukta maMdirane athavA mandirake jaina bhAi- mUrtipUjAkA niSedha kiyA thA to kahanA hogA yoMne paNDitajIko siddhAntaratnabhUSaNa, vyAkhyAna ki unakA matalaba siddha nahIM huaa| yaha saMbhava vAcaspati, subhASitasudhAsiMdhu, jJAnasAgara, kAru- hai ki zurU zurUmeM isase kucha lAbha huA ho, para NyaratnAkara, vyAkhyAnakesarI, aura mithyAtvati- isa samaya to sthAnakavAsI bhAiyoMne usa abhimiramArtaNDa, ina sAta upAdhiyoMse satkRta kiyA prAyako bhulA diyA jAna par3atA hai / jisa taraha hai aura phuTanoTameM prakaTa kiyA hai ki ye upA- mUrtipUjaka bhAI apanI zaktiyoMko mUrtipUjAke dhiyA~ paNDitajIko bundelakhaNDa (?), koTA, rathapratiSThAdi kAryoM meM lagAte haiM usI taraha sthAnakalakattA, cAMdakher3I, mandasaura, ratalAma, aura kavAsI bhAI sAdhupUjAmeM lagAne lage haiM / antara dehalI ityAdi nagaroMse milI haiN| avazya hI yaha kevala itanA hI hai ki ve mUrtipUjaka haiM to ye phuTanoTa paNDitajIkI DAyarIparase yA unakI manuSyapUjaka bana gaye haiN| abhI bambaImeM jo smRtisUcanAse likhA gayA hogA / hamArI sama- sthAnakavAsI sampradAyakI orase dIkSA mahojhameM upAdhiyoMkI saMkhyA bahuta kama hai / paNDita- tsava huA thA aura jisameM eka zrAvakako dIkSA jIko aura unake bhaktoMko koziza karanI dekara sAdhu banAnekI khuzImeM lagabhaga 20 cAhie jisase ye kamase kama eka sau to ho hajAra rupayoMkA pAnI banA diyA gayA hai, hamAre jAya~ aura kalikAla kevalI, siddhAMtasarvajJa, tarka- isa kathanakI puSTi ke lie yatheSTa hai / kaI dinoMtIrthaMkara, cAturya cakravartI Adi sundara sundara taka bambaIkI sar3akoMpara julUsoMkI vaha dhUma rahI padaviyA~ to vyartha na par3I raheM / bhAratakI rAja- ki sArA zahara jainadharmakI prabhAvanAse cakadhAnI dehalIke dharmAtmAoMko to isa viSayameM cauMdhA gayA ! yadi yaha mahotsava kisI mahAkhAsa taurase prayatna karanA cAhie / unakI puruSakI- jainadharmake vAstavika uddhArakakIzobhA isI meM hai! bhaktise prerita hokara kiyA gayA hotA, to bhI For Personal & Private Use Only
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 616 jainahitaiSI - santoSa hotA; para sunate haiM ki jisa mahApurudIkSA dI gaI hai vaha nirA mUrkha nahIM, to samajhadAra bhI nahIM hai! usameM aisA koI guNa nahIM hai jo Age vikasita hokara jainadharmakI prabhAnA karane meM samartha ho / yaha jAnakara pAThakoMko aura bhI Azcarya hogA isa utsava ke preraka aura anumodaka muni ratnacandrajI batalAye jAte haiM jo ki ukta sampradAya ke sAdhuoM meM sabase bar3e vidvAn samajhe jAte haiM / 11 hindI gaurava granthamAlA | isa samaya hindI meM acche acche grantha prakAzita karaneke lie khAsA udyoga ho rahA hai| pAThaka yaha jAna kara prasanna hoMge ki satyavAdIke pUrvasampAdaka paM0 udayalAlajI kAsalIvAla ne abhI thor3e hI samayase 'hindI- gaurava granthamAlA' nAmakI mAlA nikAlanekA prAraMbha kiyA hai jisa meM aba taka tIna grantha nikAla cuke haiM1 saphala gRhastha, a~garejI ke prasiddha lekhaka helpsa ke nibandhoM kA anuvAda | anuvAdaka, bAbU khUbacandajI sodhiyA bI. eela. TI / 2 Arogya digdarzana, mahAtmA gA~dhI kI gujarAtI pustakakA anuvAda / anuvAdaka, paM0 giridhara zarmA | 3 kAMgresa ke pitA mi0 hyUmakI jIvanI | anuvAdaka, bAbU dayAcandajI goyalIya bI. e. aura bAbU ciraMjIlAlajI mAthura bI. e. / pahale dokA mUlya gyAraha gyAraha Ane aura tIsarekA bAraha Ane hai / tInoM hI grantha acche aura pratyeka manuSyake par3hane yogya haiM / granthamAlAke sthAyI grAhakoM ko ye aura Age nikalanevAle tamAma grantha 'do tihAI, mUlyase diye jAya~ge / hama apane hindIpremI grAhakoMse siphAriza karate haiM ki ve grantha 1 mAlAke grAhaka banakara paNDitajIke utsAhako bar3hAveM aura vividha viSayake granthoMko par3hakara apane jJAnakI vRddhi kareM / paNDitajIkA ThikAnA 'candAvAr3I po0 giragA~va, bambaI ' hai / 12 hindImeM naye jaina patra | hindI meM nIce likhe tIna jaina patroMne janma liyA hai aura hindI bhASAbhASI jainasamAja kI sevA karanA prAraMbha kara diyA hai: 1 jaina mArtaNDa - jaina bAlahitaiSiNI sabhA hAtharasakA mukhapatra | sampAdaka, zrIyuta mizrI - lAla saugAnI, hAtharasa ( alIgar3ha ) / pRSTha36, DimAI aThapajI / vArSika mUlya 1 // ) ru0 / 2 jaina saMsAra - zvetAmbara jaina barAra prAntika sabhAkA mukhapatra | sampAdaka, zrIyuta kRSNalAla varmA, jubilI bAga, tAradeva, bambaI / pRSTha 36 rAyala bAraha pejI | mUlya 1 || =) 3 muni - mahAvIra munimaNDala, bodabar3a (khAnadeza) kA mukhapatra | sampAdaka, zrIyuta vizvaMbharadAsa gArgIya, chAvanI jhAMsI / pRSTha 32 DimAI aThapez2I, mU0 2) ru0 / inameM pahalA digambara, dUsarA zvetAmbara aura tIsarA sthAnakavAsI sampradAyakA patra hai / hama tInoMkA svAgata karate haiM aura cAhate haiM ki tInoM hI ciraMjIvI hokara jainadharma aura jainasamAjakA kalyANa karane meM samartha hoN| tInoMke do do tIna tIna aMka nikala cuke haiN| pAThakoMko eka eka namUnekA aMka ma~gAkara dekha lenA cAhie aura grAhaka banakara sahAyatA karanA cAhie / sahayogI jaina mitra pAkSikase sAptAhika ho gayA hai aura aba sUratase nikalane lagA hai| For Personal & Private Use Only
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ + immmmmmmmmmm vividh-prsNg| Imramiminimumar * 617 13 lAlAjIkI llaaii| hue vyabhicAriyoM jaisA kArya kreN| agaraM tIrthakSetrakameTIke mahAmaMtrI lAlA prabhudayAlajIko hamAra lakhaka kucha azako lekara hI likhanA yA dUsarehamAre pAThaka acchI taraha jAnate haiN| pichale aMkameM se likhAnA thA to hamArA pUrA lekha chApa kara phira hamane usa lekhako anucita batalAyA thA jo unhoMne . usake Upara jI cAhe jaisA AkSepa krte| aura phira bAbU dayAcandajI goyalIyake hisAba pUchane para jaina dekhate ki kaisA muMha tor3a javAba diyA jAtA hai / mitrameM prakAzita karAyA thaa| hamane yaha bhI likhA lekina Apa aisA karate hI kyoM, Apako to apanI thA ki jainamitrameM jo lekha chapA hai. vaha brahmacArIkI kUTa nAtikA paricaya denA thaa| mAlUma hotA hai ki kRpAse jyoMkA tyoM nahIM chapA / unhoMne usa lekhako isI liye binA chape hue lekhakA Apa nahIM to dUsaroM bahuta hI ThaMDA karake chApA hai; asalI lekhameM goya dvArA prativAda karAyA, so bhI mana mAnA, aura lIyajI para bahuta burI tarahase AkramaNa kiyA gayA janahitaiSAma ! jisako ki bambaI prAMtika thaa| isa para brahmacArI zItalaprasAdajI para. dekhie. sabhAke tiraskAra karanese hama loga kharIlAlAjI kisa taraha lAla hue haiM: date nhiiN| magara to bhI Apa yAda rakhiye ki vaha jaisA lekha hai vaisA hI majedAra makhamalI javAba bhI "mitrasaMpAdakakI kuttilaaii| diyA jAyagA / paraMtu kRpAnidhAna brahmacArI 'jainamitra ' baMbaI prAMtika sabhAkA eka mukhya patra jI ! pahalese hI tumhAre brahmacaryameM kucha hai / brahmacArI zItalaprasAdajI usake saMpAdaka haiM / illI laga rahI hai / aba jyAdA ina anyAyaApakA hRdaya Uparase to svaccha aura sarala mAlUma poSaka kAryAdhyakSoMke sammilita ho apane cAritrameM par3atA hai, paraMtu usake bhItarameM na mAlUma kisa kaSAya- siMvAla aura jaMga na car3hAiye / nahIM to isakA jo pizAcinIke kAraNa kuTa-nItine praveza kara rakkhA hai| kucha pariNAma hogA vaha Apake liye aura isa bheSake yaha kahanA bhI anucita na hogA ki Apa bhI una liye atyanta zocanIya aura lajjAprada hogaa| kima. bhraSTapaMthiyoMkI hAMmeM hAM milAnevAle haiM jo ki vidhavA- dhikam / mu. lakhanaU, tA. 17-11-16 / / vivAha Adi aise niSiddha kAryoM ke poSaka haiN| isIse to jo lekha vidhavAvivAha bradarahaDa Adi kAryoM ke samAjasevaka, bhAgamala prabhudayAla, mahAmaMtrI bhA0va0 viruddha Apake pAsa jAtA hai use yA to Apa kApate di. jaina tI0 kSe0 kmettii|" hI nahIM yA. usameM kATa chA~Ta kara DAlate haiM / isa lekhameM jo yaha kahA gayA hai ki brahma Azvina mAsameM eka lekha jAtiprabodhaka patrake kiye cArIjIne dUsaroM dvArA ( arthAt janahitaiSI dvArA) 'hae tIrthakSetra kameTIke AkSepoMke javAbameM Apake pAsa prativAda karAyA hai, so sarvathA asatya hai| brahmacArIjI bhejA gayA thaa| usameM Apane kucha kATa chAMTa kara una dinoM bar3audemeM the jaba lAlAjIkA lekha unake pAsa chApanekI sammati mAMgI; aura isI liye dekhaneko gayA thaa| unhoMne lekhako kATa chA~Takara bambaI bheja vaha lekha bhI lauTA bhejaa| paraMtu hamako vaha kATa chAMTa diyA thA aura yahIM Akasmika rItise usakA hamako maMjUra na thI isaliye hamane phira vaha lekha unake pAsa patA laga gayA thaa| isameM na unakA koI doSa thA aura chApaneko na bhejaa| paraMtu aphasosakA viSaya to yaha na daphtarake AdamiyoMkA / hamAre aura brahmacArIjIke hai ki jisa lekhako hamane kATa chAMTa kara chapAyA nahIM, vicAroM meM bahuta bar3A antara hai / unakI yaha nIti aura unhoMne apane saMpAdakIya balase use chApA nahIM hai ki kisIkI burAI na kI jAya, kisIpara AkSepa phira bhI usa lekhakI kucha bAtako lekara jainahitaiSIne na kiyA jAya aura hamArI yaha nIti hai ki bAta hamAre Upara AkSepa kiyA hai, jisameM ki lekhakakA sApha sApha aura satya kahI jAya, cAhe vaha kisIko nAma chipAyA gayA hai| bar3e aphasosa aura zaramakI burI lage cAhe bhalI / aisI dazAmeM yaha saMbhava nahIM bAta hai ki Apa satyavratI brahmacArI kahalAte ki ve hamAre dvArA kisIkI bAtakA prativAda karAveM / For Personal & Private Use Only
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 618 jainahitaiSI - ! 2 lAlAjI kahate haiM ki 'jainahitaiSIko hama loga bambaI prAntika sabhA ke tiraskAra karane se kharIdate nahIM!' mAnoM prAntika sabhAke prastAva karane ke pahale Apa hitaiSIko kharIdate the, athavA jainasamAjake sAre hI patroMke Apa kharIdadAra haiM lAlAjI sAhaba, jainahitaiSI ke kharIdane ke lie sirpha rupaye hI kharca nahIM karane par3ate, kucha aklakI bhI jarUrata hotI / usake lekhoMke samajhane ke lie buddhi cAhie aura usake bhAvoMko dhAraNa karaneke lie vistRta hRdaya cAhie / vaha na Apa jaisoM ke lie nikalatA hai aura na ApakI aura ApakI prAntika sabhAkI kucha paravA hI karatA hai| jainasamAjameM saba Apake hI bhAIbanda nahIM haiM / kucha aise bhI sahRdaya aura vicArazIla haiM jo hitaiSIko pyArakI dRSTise dekhate haiM aura usake lie jo parizrama kiyA jAtA hai- jo svArthatyAga kiyA jAtA hai usakI kadara karate haiM | unhIMke lie yaha nikalatA hai / Apa jaisoM ke satkAra aura tiraskAra usakI dRSTimeM nissAra haiM | yadi hitaiSImeM kucha 'sAra' hai aura vaha samAjasevAkI Antarika preraNA se sampAdita hotA hai to use hajAroM par3hanevAle mila jAya~ge / ki . 3 hA~, vaha majedAra aura makhamalI javAba to Apane abataka na diyA / hama dekhanA cAhate haiM vaha, brahmacArIjIko jaisA javAba diyA gayA hai, vaisA hI hai athavA kucha aura , majA rakhatA hai| usase patA laga jAyagA ki Apa ' majedAra kise kahate haiM | jisa lekhameM gAliyoM ke sivAya kucha ho, jAna par3atA hai Apa use hI ' majedAra kahate haiM / paravA mahIM, Apa apanI icchA pUrI kara lIjie / tIrthakSetrakameTIke isa mahAmAnya padako pAkara kahIM aisA na ho ki Apa kisI 'maje cita raha jAya~ / se , 4 cauthI bAta hama tIrthakSetra kameTI ke membaroM se kaheMge ki Apa loga apane ina mAnIte mahAmaMtrIjIke mu~hameM kucha lagAma bhI lagAyeMge, yA isI taraha bakate rahane deMge / kevala eka hisAba ke pUchanese inhoMne bAbU dayAcandajIko manamAnI gAliyA~ dene kA prAraMbha kiyA aura unheM bhraSTapaMthI adi vizeSaNa de DAle aura jyoMhI usameM rukAvaTa DAlI gaI ki ye brahmacArIjI jaise samAjasevakoMko sIdhI gAliyA~ sunAne lage / tuma vyabhicAriyoM jaisA kAma karate ho, tumhAre brahmacaryameM illI laga gaI hai, Apa apane caritrameM siMvAla aura jaMga na car3hAie, ye saba asabhyoM jaisI gAliyA~ nahIM to aura kyA haiM? kisI sArvajanika saMsthAkA - usa saMsthAkA jisameM ki garIba aura amIra sabhIne apanI gAr3hI kamAIkA kucha na kucha hissA diyA hai - hisAba pUchanA kyA koI aparAdha hai ? jo saMsthAoMkA kAma karate haiM unheM to saba tarahase zAnta aura kSamAvAn honA cAhie / ve isa taraha bAta bAteMmeM ukhar3a par3eMge to kAma kaise clegaa| abhI to loga kameTI ke hisAba prakAzita na karaneke hI kAraNa AkSepa kara rahe haiM, yadi Age koI yaha kaha baiThe ki kameTI ke hisAbameM bhI hameM sandeha hai, athavA kameTIkA kucha dhana usake kAryakartA apane upayogameM le Ate haiM, to mAlUma nahIM, kameTI apane ina lAr3ale lAlAjIse logoMko kitanI gAliyA~ dilavAvegI aura isa kAmake lie pempaleTa: Adi chapAne meM kitane rupaye barabAda karAvegI / isa tarahakI eka bAta hamako mAlUma bhI hai, jisake kAraNa loga kameTI para sandeha kara sakate aura durbhAgyavaza vaha lAlajIke hI sambandha meM hai / gatavarSake kArtika meM jambU svAmI ke mele para tIrthakSetrakameTIkA jo adhivezana huA thA, usameM kameTIkA hisAba sunAyA gayA thA aura usameM lAlA prabhudayAlajI mahAmaMtrI ke nAma tIna hajAra rupaye nikAle gaye the / lAlAkhajAne se uThA lI thii| isa taraha lagabhaga De jIne yaha rakama koI tIna cAra mahIne pahale kameTI ke 30005 yaha rakama lAlAjI ke mAmeM par3a rahI hai| tIrthakSetra kameTIkI riporTa koI do varSase prakAzita nahIM huI hai| isalie hama nahIM kaha sakate ki yaha rakama vasUla huI hai yA nahIM / para ahA~ taka sunAyA hai, lAlAjI ise de nahIM sake haiM aura zAyada isake sivAya bhI unhoMne kucha rakama aura lelI hai / yaha eka aisI bAta hai jisapara loga AkSepa kara sakate haiM aura kameTI se isakA jabAba talaba kara sakate haiM / para kyA kameTIkA yaha kartavya For Personal & Private Use Only
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ HamamammummOLLRON. vividha-prasaMga / SUAnnuuttintmumummy nahIM hai ki vaha aisI bAtoMkA uttara apane bhAiyoMko jI, bambaIse paM. udayalAlajI, bAbU chaganamalajI, zAntike sAtha deve ! yadi vaha ibakA uttara deneke aura ina paMktiyoMkA lekhaka, vardhAse seThacirajIlAlajI lie lAlAjIko hI chor3a degI, taba to unakI kRpAse bar3ajAtyA, rahalIse bAbU dayAcandajI bajAja, damohase brahmacArIjIke samAna cAhe jisakI ijjata dhUla phA~katI bAbU bhaiyAlAlajI caudharI Adi aneka sajjana smmephiregii| kameTIke membara mahAzayoMko cAhie ki ve lanameM zAmila hue the / khaNDavese aura bhI kaI jainI lAlAjIko yaha samajhA deM ki kameTIke koSameM garIba bhAI Aye the jinake nAma hama nahIM jaante| jabalaaura amIra sabhIne candA diyA hai, aura una sabane purake vakIla bAbU kanchedIlAlajI aura bAbU kasUrahI kameTIko banAyA hai, ataH kameTI unakI svAminI candajIne sammelanakI jIjAnase sevA kI thii| diganahIM ho sktii| pratyeka jainI-bhraSTa aura dharmAtmA, taraha- mbara jaina borDiMga hAusakI vizAla imArata sammelanake paMthI aura basipathI, paNDitapaMthI aura bAbUpaMthI- Apase pratinidhiyoMke Thaharaneke lie dI gaI thii| hindI hisAba pUcha sakatA hai aura Apa para jhUThA yA saccA pustakoMkI pradarzinI bhI jaina borDiMgameM hI kholI gaI sandeha bhI kara sakatA hai| ApakA kAma usakA samAdhAna thii| jabalapurake prasiddha dhanI aura aguA siMgaI kara denA hai, gAliyA~ denA yA ulaTI sIdhI bAteM garIbadAsajI AdikA bhI sammelanase hArdika prema sunAnA nhiiN| yadi lAlAjI yaha na samajheM aura thor3AsA thaa| svAgatakAriNI kameToke candemeM bhI jabalapurake kAma karaneke kAraNa apaneko 'mahAparuSa' yA jainI bhAiyoMne candA denemeM AnAkAnI nahIM kii| 'paTTadhara' samajha baiThe hoM, to kameTIko unakA yaha khaNDaveke bAbU mANikacandajI vakIla svAgatakAriNI sukhasvapna zIghra hI bhaMga kara denA cAhie / istIphA kameTIke eka pradhAna kAryakartA the| unake prayatna aura mA~gakara unheM AdarapUrvaka alaga kara denA cAhie aura utsAhase khaNDaveke kucha vidyArthiyoMne ' kRSNArjuna kisI aise sajjanako yaha kAma sauMpanA cAhie jo yuddha' nAmakA hindI nATaka khelA jo bahuta hI Apako samAjakA sevaka samajhatA ho / kameTIkI pasanda kiyA gayA aura jisakI sArI AmadanI ijjatameM isase bahA lagatA hai ki usake mahAmaMtrI isa sammelanako de dI gii| taraha gAliyA~ bakanevAle tuccha hRdayake AdamI haiN| isa sammelanake pahale jhA~sI meM eka prAntIya hindI sammelana bhI huA thaa| sahayogI 'mani'se mAlama huA 14 jainI bhAiyoMkA hindiiprem| ki usameM bhI lakhanaUke bAba ajitaprasAdajI - hindI-sAhityasammelana hindIkI unnatike lie vakIla, bAbU dayAcandajI, bAbU gulAbacandajI, iTA. sthApita huA hai / vaha hindIbhASAbhASI pratyeka veke bAba madanalAlajI vakIla, aura seTha cAndamalajI, manuSyakI vastu hai, usameM dharmabheda nahIM hai / harSakA pra.vizvaMbharadAsa gArgIya seTha milApacandajI Adi viSaya hai ki hamAre jainI bhAI bhI isa bAtako samajha jhA~sI nivAsiyoMne vizeSa yoga diyA thaa| gaye haiM aura unhoMne abake jabalapurake saptama hindI ___AzA hai ki hamAre bhAiyoMkA yaha hindIprema sAhityasammelanameM santoSajanaka yoga diyA hai| dina para dina bar3hatA hI jAyagA aura ve AgAmI sArvajanika kAryoMmeM apane bhAiyoMko isa taraha yoga sammelanameM jo indaurameM honevAlA hai isase bhI adhika dete dekhakara hameM bahuta hI santoSa hotA hai / lakhana yoga deNge| Use bAbU dayAcandajI goyalIya bI. e., sAgarase bAbU khUbacandajI sodhiyA bI. e. ela.TI.. narasiMhapurase 15 hindI-sahityasammelanakI parIkSAmeM bAbU mANikacandajI kocara bI. e. ela ela, bI., khaMDa jaina vidyaarthii| vese pAbU mANikacandajI bI.e.ela ela.bI. aura seTha hindI-sAhityasammelanakI orase eka parIkSAlaya tejakaranajI, kaTanIse bAbU bhaiyAlAlajI, goTegA~vase sthApita huA hai jisakI orase prathamA, madhyamA bAbU mulAyamacandajI, bhopAlase bAbU motIlAla aura uttamA, ye tIna parakSiAyeM lI jAtI hai| For Personal & Private Use Only
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 620 SAATIBHAIBATMAITHILIBARTIMERCIALIAL jainahitaiSI bar3e zaharoM meM isake parIkSAkendra niyata ho gaye haiN| hamAre hindIpremI pAThakoMmeMse bhI koI sajana jaina abhI do hI tIna varSoM meM parIkSAlayane kitanI vidyArthiyoM ke lie isa prakArake pAritoSika denekI lokapriyatA prApta kI hai. isakA anamAna pAThaka kRpA kareM, to bahuta lAbha ho / hameM AzA hai ki isIse kara leMge ki isa varSa isakI kevala prathamA AgAmI varSa isase bhI adhika jaina chAtra isa parIkSAmeM parIkSAmeM hI 140 vidyArthI uttIrNa hue haiM jinameM 12 baiTheMge aura uttIrNa hoNge| striyA~ aura lar3akiyA~ bhI haiM / madhyamAke parIkSo- 16 eka pA~ca sau rupayekA paaritossik| tIrNa vidyArthiyoM kI saMkhyA hameM mAlUma nahIM hai / ina saptama hindIsAhityasammelana javalapurake sabhApaparIkSAoMkA paThanakrama dekhakara hamArI dhAraNA huI tiko janahitecchuke sampAdaka zrIyuta vADIlAla motIki yadi jainavidyArthI, vizeSa karake saMskRtake vi. lAla zAhane tAradvArA isa prakArakI sUcanA dI thI ki dyArthI, ina parIkSAoMke pAThyagrantha par3ha leM to bahuta "jagat , jIvana aura vartAva ( kAMDekTa ) ina viSaupakAra ho / saMskRtake chAtra hindI sAhitya, vyAka- yoMpara jainaphilAsaphI, vedAnta philAsaphI aura jarmana raNa, itihAsa, gaNita, bhUgola, vijJAna, Adise kore philAsaphara phreDirika niTazekI philAsaphIke jo rahate hai aura isa kAraNa na unakA jJAna hI vistRta siddhAnta haiM unakAsamanvaya ( kampromAija ) karake eka aura samayopayogI hotA hai aura na unheM hindI hindI nivandha likhanevAle sarvazreSTha lekhakako nakada 500 likhanA hI AtA hai| isase samAjakA unake dvArA rupayekA pAritoSika sammelanakI mArphata diyA koI bhI kAma acchI taraha nahIM hosakatA hai| yadi jaaygaa| lekhaparIkSakoMmeM eka nAma merA bhI rhegaa|" ve kevala prathamAke hI grantha par3ha leM aura parIkSA de leM, AzA hai ki hamAre jaina grejyueToMkA dhyAna isa ora to bahuta lAbha ho| yaha socakara hamane gata varSe eka jAyagA aura ve isa pAritoSikako prApta karanekA vijJApana nikAlA thA ki jo jainavidyArthI hindIkI yatna kreNge| isa viSayameM vizeSa pUchatAcha karaneke prathamA parIkSAmeM uttIrNa hoMge, unheM pratyekako 20) bIsa lie zAha mahAzayase 'nAgadevI sTrITa bambaI' ke rupayA pAritoSika diyA jAyagA / harSakI bAta hai ki ThikAnese patravyavahAra karanA caahie| isase utsAhita hokara kaI jainavidyArthI prathamAparIkSAmeM baiThe aura unameMse madanalAla, nirmalaprasAda gArgIya. go. 17 bAgar3ameM kanyAvikraya aura apavyaya / vindadAsa, nandakizora, mukhtyArasiMha, daulatarAma aura thAndalAnivAsI zrIyukta TIkamacandajI talerA nAnUrAma ye sAta vidyArthI uttIrNa hokara ukta pAritoSika likhate haiM ki "maiM...meM kAryavaza AyA huA hU~ / prApta karaneke adhikArI hue haiM / parantu inameM sNskRtv| yahA~ hAlameM tIna cAra sagAiyA~ huI haiM / talAza vidyArthI zAyada koI bhI nahIM hai, yaha jAna kara hameM karanese mAlUma huA ki lar3akiyoMke mA-bApa bahuta Azcarya huaa| hamArI kaI saMskRta pAThazAlAoMke acche vyApArI hai, to bhI unameMse ekane 2200 vidyArthI kalakattA, banArasa aura paMjAbayUnIvarsiTIkI ru0, dUsarene 2000 ru. aura tIsarene 1800 ru. saMskRtaparIkSAyeM diyA karate haiN| hamArI tucchabuddhimeM varapakSavAloMse liye haiN| yahA~ eka aura seTha hai jo unakI apekSA yaha parIkSA bahuta hI upayogI aura kaI sabhAoMke sabhApatikA Asana suzobhita kara cuke lAbhakArI hogI / yadi pAThazAlAoMke saMcAlaka haiN| Apake pAsa pU~jI to pA~ca sAta hajArahIkI hai; cAheM, to ve isa viSayameM apane chAtroMko utsAhita bhI parantu apane daza varSake laDakekI zAdImeM-jo ki kara sakate haiM / paThanakrama aura niyamAvalI AdikI zIghra hI honevAlI hai-Apa karja lekara koI dasa hajAra pustikA sammelana kAryAlaya prayAgase tIna Aneke rupaye kharca karanevAle haiN| qhaba taiyAriyA~ ho rahI hai|" TikaTa bhejanese mila sakatI hai / AgAmI varSake jaba taka kanyAoMkI saMkhyA samAjameM thor3I hai, lie hama phira bhI kucha pAritoSika niyata kareMge, vivAhakA kSetra agaNita jAtiyoM ke kAraNa saMkIrNa hai jisakI sUcanA kucha samaya bAda dI jaaygii| yadi aura eka eka puruSako bur3hApe taka kaI kaI zAdiyA~ For Personal & Private Use Only
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ HOMEHRARIBABAIRATRIBAIMERI vividha-prasaMga / Timitrinfrimoti 621 karanekI svataMtratA hai taba taka kanyAvikraya banda nahAe jisase ki dikhalAneke lie to donoM hI pakSavAle ho sakatA / yaha arthazAstrakA niyama hai ki jo vastu jagatkI raMgabhUmi para apanI apanI jIvakI prasannatAkA kama paidA hotI hai aura jisake grAhaka bahuta hote haiM rAga alApate hue uchala rahe haiM; para vAstavameM donoMvaha avazya bahumUlya ho jAyagI / isameM pApakA Dara kA hI hRdayaM 'hAra' kI azrudhArAoMse bhIga gayA batalAnA, adharma dikhalAnA aura upadeza denA prAyaH hai| yadyapi donoMkA hI hRdaya kahatA hai ki hamArI mA~geM nirarthaka hai| bahuta thor3e loga aise haiM jo kanyAvikra- rada kara dI gaI haiM-hama jo cAhate the vaha nahIM hubhA hai, yako adharma samajhakara chor3a sakate haiN| zeSa loga to to bhI bAharase jItakI dundubhI bajAnemeM donoMko hI taba chor3eMge jaba kanyAyeM sudurlabhakI jagaha sulabhatara kucha saMkoca nahIM ho rahA hai| ho jAyagI / apavyaya yA phijUlakharcIkA kAraNa vetAmbariyoMkI icchA yahA~ taka thI ki parvatakI ajJAnatA hai| aise loga apanI karanIkA phala bhoga - sArI mAlikI kevala hamAre hAthameM rahe aura hamAre kara svayaM hI sudhara jAte haiM aura dUsaroMko saceta kara kara sivAya vahA~ koI bhI pUjana na kara ske| parantu korTane dete haiN| yadi inheM dezakI daridratAkA, kisAnoM maja AjJA dI ki 21 ToMkoMpara pUjana karanekA digambaridaroM aura zilpavyavasAyiyoMkI durdazAkA jJAna karAyA yoMko bhI svatva hai, aura isa taraha zvetAmbaroMkI icchA jAya aura inake Age dezake pratidina AdhA pUrNa na huii| idhara jalamaMdiraparase aura cAra ToMkoMparase peTa rahakara so jAnevAle 15 karor3a bhAratavAsiyoMkA digambariyoMkA haka ur3a gayA hai| 'jainaprabhAta ' ke citra khar3A kiyA jAya, to saMbhava hai ki inakI A~kheM sampAdakane spaSTa zabdoMmeM likhA hai ki "hamane svayaM khula jAya~ aura ye apane lar3akoMkI zAdImeM nahIM jalamAndirameM digambara mUrtikI pUjA kI hai aura indaura kintu dezake duHkhiyoMkI dazA sudhAranemeM apane dhanako lagAne lge| hAIkorTa ke jaja zrIyuta jugamaMdaralAlajI ema. e. bAra-eTa-lA ne bhI tIna vAra jalamandirakI digambara. 18 mukaddame meM jIta kisakI huI ? mUrtiyoM kI pUjA kI hai| itanA hI nahIM balki jina 'jo kucha hotA hai saba accheke lie hotA hai,' parase hamArA haka uThA diyA gayA hai una cAroM ToMkoMisa kahAvatameM bahuta kucha satya samAyA huA hai| merI kI pUjA bhI jaja sAhabane zvetAmbariyoMkI kisI prArthanA yadi sarvathA svIkAra kara lI jAtI aura dezake roka Tokake binA tIna bAra kI hai / " isa taraha netAoMke dvArA zikharajIke mukaddameMkA phaisalA karAyA digambarasamAjane eka to apanA pUjanakA haka kho jAtA to saMbhava hai ki apane ucita adhikArase diyA aura aba isa mukaddamekA AdhA kharca bhI use adhika prApta karanekI AzA rakhanevAle donoM hI pakSa denA par3egA / isase yaha bAta sahaja hI samajhameM A yaha kahane lagate ki, "yadi hama sarakArI jAyagI ki vAstavameM donoM hI pakSoMkI hAra korTake dvArA aura usake UparakI korTa dvArA phaisalA huI hai. aura donoM hI mana-hI-mana pachatA rahe karAte, to avazya jItate / hamane bar3I galatI kI jo haiN| tathApi idhara udharase dabI huI AvAja suna Andolana karanevAloMkI bAta mAna lI / isameM hama par3atI hai ki donoMhI pakSavAle AgekI korTameM ThagAye gaye / " prakRtikA yaha niyama hai ki dinakA apIla kreNge| mujhe vizvAsa nahIM hai ki korTake mahattva rAtake binA, sukhakA mahattva duHkhake binA aura phaisalekA yaha kaDuA phala cakhakara, donoM pakSoMke asalIkA mahattva nakalIke binA nahIM mAlama hotaa| ague-samajhadAra hokara bhI-phirase isa prakArakI saubhAgyase isI samaya hajArIbAgakI korTase galatI karaneke lie taiyAra ho jaayeNge| isameM lAkhoM zikharajIke mukaddamekA phaisalA ho gayA / isa rupayA kharca honeke sivAya aguoMkA bahuta hI bahuphaisalene donoMhI pakSapara apanI mAyA phailAI hai| mUlya samaya vyartha barabAda hotA hai / bhAI bhAI lar3ate For Personal & Private Use Only
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ CIAL HAMARATHI jainahitaiSI 622 haiM aura unake dila dinapara dina eka dUsarese haTate nekI jarUrata nahIM ki upahArakA anya sadAkI / jAte haiM jinake ki nor3aneke lie na jAne kitane acchA aura zikSAprada hogA tathA kamase kama bA samaya aura zramakI jarUrata hogI / aura yaha saba Ane mUlyakA hogaa| yaha nizcaya nahIM hai ki pa hone para bhI koToMse to isa prakArakI AzA hI nahA kake taiyAra honetaka upahAra bhI taiyAra ho jAyara kI jA sakatI ki donoM pakSoMko santuSTa karanevAlA nyAya kabhI mila jAyagA / isalie maiM donoM pakSoMke yAda taiyAra ho sakA, to sAtha hI gAnA kara di dharmAtmA aura dhanI netAoMse eka bAra phira prArthanA jAyagA, nahIM to akelA aMka vI. pI. karatA hU~ ki Apa loga zikharajI tathA anya bhejA jAyagA / tIrthoke jhagar3oMkA phaisalA yA to ApasameM hI kara leM vI.pI. isa varSake tamAma grAi ki nAma vi yA dezake aguoMmeMse eka do sajanoMko cunakara unake dvArA karAnekI tajavIja kareM / donoM pakSoMke sadhI jAyagA, kisIkI AjJAkI rAha na dekhI jaaygii| zrAvakoM, dhaniyoM aura sAdhuoMko cAhie ki ve mere mahAzaya AgAmI varSameM grAhaka na rahanA cAheM ba isa zAntike Andolanako nayA bala pradAna kareM kRpAkarake isa aMkake pahu~cate hI hameM eka kArDa aura jaba taka yaha pUrNa rItise saphala na ho jAya, sUcanA kara denI caahie| taba taka cupa na baitthe| mujhe vizvAsa hai ki ve apanI paropakAriNI buddhi aura zaktikA isa kAryameM avazya pichale varSa jo eka aura upahAra denekI sara upayoga kreNge| antameM kucha vicAraNIya bAtoMkI phirase dI gaI thI vaha abhItaka likhA nahIM gayA hai| lera yAda dilAkara maiM vizrAma letA hU~, mahAzayako abhItaka avakAza nahIM milA hai / ya jinheM svarAjya jaise mahAna rAjakIya prayatna karanese taiyAra ho gayA to vaha bhI isa bA adhikAroMke prApta karanekI icchA ho unheM upahArake sAtha bheja diyA jaaygaa| kamase kama apanI itanI yogyatA aura hamAre sirapara kAmoMkA bojhA itanA adhika hai| pAtratA to avazya dikhalAnA cAhie ki apane gharU jhagar3e bakher3e ApasameM hI usake mAre hama sadA hI dave rahate haiM aura bar3I ka nAIse avakAza nikAla pAte haiN| aisI dazAmeM le taya kara liye jAya~, dokI lar3AImeM sadA tIsarekA hI hitaiSIkA samaya para nikAlanA hamAre lie eka tara bhalA hotA hai, asaMbhava hai / ataeva jo mahAzaya hamAre isa doSa dharmake lie dharmake nAmase kalaha karanA kSamA kara sakate hoM, hitaiSI mahIne, do mahIne, a " tIna mahInemeM jaba nikale tabhI prasannatApUrvaka pa adharma hai aura vaha sarvathA tyAjya hai| nekA dhairya rakha sakate hoM, ve hI grAhaka rahanekI kR nivedaka, vADIlAla zAha / kreN| hama kevala isa bAtakA bAdA kara sakate hai| 19 naye varSakI sUcanA / varSabharameM jitane pRSTha nikalane cAhie usase do ca isa aMkake sAtha hitaiSIkA 12 vA~ bhAga samApta phArma Adhika hI nikAla deMge, kama nahIM, jase isa va hotA hai / isake bAdakA aMka terahaveM bhAgakA nikalegA pratijJAse 48 pRSTha adhika nikAle gaye haiN| samayapa aura vaha grAhakoMkI sevAmeM tIna rupayA eka Aneke nikAlane kI pratijJA hamase nahIM ho sktii| AzA / vI. pI. se pahu~cegA / upahArameM 'maNibhadra / ki isa spaSTavaktRtvake lie pAThaka hameM kSamA kareMge / nAmakA eka sundara upanyAsa diyA jAyagA jo taiyAra karAyA jA rahA hai / yaha kaha For Personal & Private Use Only