Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA rahasya mahopAdhyAya yazovijayajI mahArAja
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI zaGkhazvarapArzvanAthAya namaH / mahopAdhyAya-nyAyavizArada-nyAyAcArya zrIyazovijayagaNivaryaviracita muniyazovijayakRtamokSaratnA-kusumAmodAbhyAmalaGkRta bhASArahasya * preraka-protsAhaka * vardhamAnataponidhi nyAyavizArada saMghahitacintaka sva. gacchAdhipati AcAryadeveza zrImadvijaya bhuvana bhAnu sUrIzvarajI mahArAja * prakAzaka * divyadarzana TrasTa 39, kalikuNDa sosAyaTI, dholakA-387810.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahopAdhyAya yazovijayajI mahArAjA kA udgAra :- tebhyaH kRtAJjalirayaM teSAmeSA ca mama vizeSAzIH / ye jinavaco'nuraktA prathnanti paThanti zAstrANi / / 1 / / - nyAyAloka artha :- jo jinavacana meM anurakta hokara grantharacanA karate haiM unheM merA abhivAdana hai aura jo zAstrapaThana karate haiM unheM merA vizeSa AziSa hai / patrAika ............1 = ............ III 8 krama -granthazarIraparicaya 1........... prakAzakIya nivedana .. 2. .........zraddhAJjali ......... ..........saMzodhakIya vaktavya ......... prastAvanA ............ .........viSayAnukrama ............ ......... prastutaprakaraNa .......................... .......... prakaraNakAraguruparamparAprazasti ........... mokSaratnATIkAkArIya-prazasti pariziSTa 1-8 .................. ............ XVII 1-344 ........... ........... 345 ............ ............ 348-367 A yaH paThati likhati paripRcchati paNDitAnupAzrayati / tasya divAkarakiraNairnalinIdalamiva vikAsyate buddhiH / / 2 / / - nyAyAloka artha :- jaise sUryakiraNoM se aravindapatra vikasita hote haiM ThIka vaise hI jo paThana, lekhana, nirIkSaNa, paripRcchA evaM paMDitoM kI upAsanA karatA hai usakI buddhi vikasvara hotI hai / * prAptisthAna * * dvitIya AvRtti * vi.saM. 2059 . (1) (2) prakAzaka vardhamAna AyaMbila bhavana, zatrujaya geTa ke sAmane, taLeTI roDa, pAlitANA. mUlya : Rs.130-00 . . saMzodhaka .. nyAyAdirahasyavit AcAryadeva zrImadvijaya jagaccandrasUrijI mahArAjA tathA nyAyamarmajJa paMnyAsapravarazrI pRNyaratnavijayajI gaNIvara evaM paMnyAsapravarazrI yazoratnavijayajI gaNIvara * mudraka . zrI pArtha kompyuTarsa 58, paTela sosAyaTI, javAhara coka, maNinagara, amadAvAda-380008. phona : 5470578 * sarvAdhikAra zramaNapradhAna zrIzvetAmbaramUrtipUjaka jaina saMgha ke svAdhIna *
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya nivedana barasa rahI hai Aja hamAre hRdaya A~gana meM Ananda kI barSA, jise zabdoM se hama kaise vyakta kareM!!! jinazAsanarUpI mahAnagara kA mahAmahopAdhyAyaviracita bhASArahasyaprakaraNasvarUpa mahA udyAna Aja gurukRpA se aMkurita, abhinava pratibhA se navapallavita evaM navIna yuktiyoM se puSpita tathA nUtana niSkarSoM se phalita aise mokSaratnAtmaka arvAcIna sahakAravRkSa se, jisameM sphuTa-prAJjala rahasyArthanirUpaNa kI khuzbu se plAvita evaM svadarzanamaNDanaparadarzanakhaNDanAtmaka khaTTe-mIThe AhlAdaka rasa se vyApta Amraphala jijJAsupathikavRnda kI tRpti ke lie navIna-prAcInadvividhanyAyazailIrUpa zItala pavana kI lahara se jhUma rahe haiM, suzobhita ho rahA hai| evaM, navya kusumAmodArUpa gulAba ke paudhe se, jisameM rocaka-manamohaka pravAhI zailIrUpa saurabha se garbhita komala phUla khila kara pAThakabhramaravRnda ko vijJAnamakaranda kA pAna karAne ke lie nRtyagAna kara rahe haiM, alaMkRta ho rahA hai| ___'mahopAdhyAya nyAyavizArada nyAyAcArya yazovijayajI se racita bhASArahasyaprakaraNa ke svopajJavivaraNa para munizrI yazovijayajI ne saMskRtabhASAnivabaddha mokSaratnA TIkA evaM hindI bhASAnibaddha kusumAmodA TIkA kI racanA kI hai, jo SaDdarzananiSNAtamati AcAryabhagavaMta jagaccandasUrIjI ma. sA., naiyAyikapravara munivarazrI puNyaratnavijayajI ma. sA. evaM yazoratnavijayajI ma. sA. ke dvArA saMzodhita ho gaI haiM aura mudraNayogya avasthA meM sajja kI gaI haiM' - yaha hameM mAluma hote hI pa. pU. gItArthAgraNI siddhAntadivAkara AcAryadeva zrImad jayaghoSasUrijI ma. sA. ke pAsa jAkara isa bahumUlya grantharatna ke prakAzana kA lAbha hamArI saMsthA ko dene ke liye vijJapti karane para pUjya AcArya bhagavaMta ne hameM saharSa svIkRti dene kI mahatI kRpA kI hai / munizrI ne donoM TIkA meM kahIM bhI kasara nahIM rakhI hai aura mUla grantha ke hArda ko spaSTa karane ke liye paryApta parizrama kiyA hai tathA saMpAdana Adi meM bhI kAphI udyama kiyA hai etadartha ve baDe dhanyavAdAha haiN| __. 'bahuratnA vasundharA' ukti ke anusAra sAmpratakAla meM bhI jinazAsana meM tIvramedhAsampanna aneka diggaja vidvAn munirAja vidyamAna haiN| una sabhI ko preraNA denevAlA munizrI kA yaha stutya prayAsa anyakartRka bhAvI aneka granthoM ke sarjana meM avazya nimitta banegA - yaha hamArI dhAraNA hai| vi. saM. 1991 kI sAla meM mokSaratnA aura kusumAmodA donoM vyAkhyAoM se suzobhita prastuta bhASArahasya grantha kA prakAzana karane kA bar3A saubhAgya evaM sadbhAgya hameM prApta huA thaa| isa bAta kA hameM Ananda hai| grantha prakAzana ke bAda adhyetAvarga meM isa grantha kA kAphI pracAra evaM prasAra huA - isa bAta kA hameM adhika Ananda hai| nUtana adhyetAvarga ko isa grantha kI AvazyakatA mahasUsa ho rahI hai| ataeva isa grantha kI dUsarI AvRtti hamArI saMsthA kI ora se prakAzita ho rahI hai - isa bAta kA hameM atyanta harSa hai| paramazraddheya vardhamAnataponidhi nyAyavizArada sakalasaMghahitacintaka gacchAdhipati sva. gurudevazrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjAkI divya kRpA se evaM sugRhItanAmadheya gItArthacUDAmaNi siddhAntadivAkara gacchAdhipati AcAryadevazrI jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjA ke zubhAziSa se hamArI saMsthA ko aise bahumUlya zAstrIya prakAzanoM kA lAbha milatA rahe yahI hamArI AMtarika tamannA hai| isa grantharatna kI dvitIya AvRtti ke prakAzana meM bhuvanabhAnusUrismRtimaMdira - paMkaja sosAyaTI jaina saMgha - amadAvAda kI ora se jJAnadravya kA saMpUrNa Arthika sahayoga udArabhAva se saMprApta huA hai| etadartha paMkaja sosAyaTI jaina saMgha ke TrasTIgaNa avazya hamAre dhanyavAda ke pAtra haiN| AzA rakhate haiM - isa grantharatna kA avagAhana kara grantha ke hArda taka pahu~cakara, adhyetA mumukSuvarga makkhana sI mulAyama, gulAba sI khuzbu phailAnevAlI, sakkara jo jyAdA madhura evaM vivekapUrNa aura hita-mita-pathya-satya zAstrIya tathyoM se bharI huI vANI kA prayoga karake, dUsaroM ke dila ke ghAva kI malamapaTTI karake, karmamukta hokara zIghra mokSasukha prApta kreNge| li. divyadarzana TrasTa ke TrasTI kumArapAla vi. zAha evaM bharatabhAI caturadAsa zAha Adi
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ zraddhAJjali catuHzatAdhika nyAyAdizAstrahasyavid yaha mata pUcho hamane kitanA jiyA ? gurukRpApAtra mokSaratnavijayajI mahArAja ! pUcho to yahI, jIvana kaisA jiyA ? paramazraddheya saMyamakalakSI dIkSAdAnezvarI zAsanaprabhAvaka AcAryadeva zrImad vijaya guNaratnasUrIzvarajI mahArAjA ko apanA pUrA jIvana samarpita karake, unake pAvana ziSyatva evaM mahanIya munitva se Apa alaMkRta bne| __Apake pavitra mukhAravinda meM nirdoSa saMyamacaryA kA pratApI teja, gulAbI gAloM para sadA bahatI huI sAhajika nikhAlasa muskAna, hoThoM pe sAttvika saccAI kA suMdara srota, marmajJa mastiSka meM samudra sA gaharA evaM himAlaya sA unnata samyagjJAna, sadA gurusamarpita hRdayakamala meM vinaya-vivekavairAgya-vizAlatA-vizvasanIyatA Adi pratiSThita the| na kevala Apa samyagjJAna ke mahAsAgara the yA parama tyAga kI jIvaMta mUrti yA tapazcaryA mArga ke apramatta musAphira magara sahRdayatAsaujanyatA-saralatA-samarpitatA-sAhasikatA sahanazIlatA-saumyatA-sahAyakatAdivaMgata munizrI mokSaratnavijayajI mahArAjA sahAnubhUti-sahAstitva-satyapakSapAtitva(umra - 29) syAdvAditva-sAhajikasvasthatA-sUra-saMgItasaundarya ke suvizAla srotavAlI sadA sAnaMda svaccha stutya sadAgatizIla sundara saritA bhI sacamuca Apa hI the, jisane aneka bhavyAtmAoM kI tattvajijJAsA kI pyAsa bujhAI, zaMkA-viparyayAdi paGka ko dUra kiyA, Alasya Adi thakAvaTa ko haTA dI, granthasaMzodhanAdi bIjalI kA sRjana kiyA evaM dArzanika tattvoM kA adhyApana Adi dvArA prakAza kiyA / zAsana kI tAttvika uccatama sevA-saMrakSA-sAnubandhasamunnati ke liye Apake kitane madhura manoratha the| ___magara 'atyantamatimedhAvI trayANAmekamaznute / alpAyurvA daridro vA hyanapatyo na saMzayaH / / 1 / / ' isa ukti ko caritArtha karate hue kAla ke avirata bahate hue bhISaNa pravAha ne bIca meM hI Apake pArthiva deha ko akAla kavalita karake sabhI ke hRdaya ko dravita-vyathita evaM khinna kara diyaa| ApakI caitanyamaya UrjAdAyI mUka preraNA se sarjita yaha kRti Apake punita pANipadma meM sAzru nayana evaM gadgada hRdaya se samarpita karatA huuN| zizu yazovijaya nahIM jAnate kucha ki jAnA kahA~ hai ? cale jA rahe haiM magara jAnevAle / / mauta ika roz2a jaba AnI hai to DaranA kyA hai ? hama sadA khela hI samajhA kie maranA kyA hai ? mauta usIkI hai kare jisakA jamAnA aphasosa / yU~ to duniyA meM sabhI Ae haiM marane ke lie ||
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ aiM namaH saMzodhakIya vaktavya (mahAmahopAdhyAyajI zrI yazovijayajI ma. kI eka preraka gAthA) amhArisA vi mukkhA, paMtIe paMDiANaM pvisNti| aNNaM gurumattIe, kiM vilasiamabbhuaM itto? / / 9 / / (gurutattva vinizcaya) hamAre jaise mUrkha bhI gurubhakti ke prabhAva se paMDitoM kI paMkti meM praveza karate haiN| guru bhakti kA isase bar3hakara aura kyA AzcaryakArI prabhAva ho sakatA hai| yAnI guru bhakti dvArA jo anya AzcaryakArI lAbha hote haiM unameM yaha lAbha sabase zreSTha hai| kyoMki mUrkha ko paNDita banAnA, patthara ko nAca sikhAne jaisA duSkara kArya hai| upAdhyAyajI ne upadezarahasya, yatilakSaNasamuccaya, gurutattvavinizcaya Adi meM guru kI mahattA kA jabaradasta digdarzana kiyA hai| upadezarahasya evaM yatilakSaNasamuccaya kI racanA kalikAla sarvajJa haribhadrasUrijI ke upadezapada (gAthA 680 Adi) evaM paJcAzaka (11 sAdhudharmapaJcAzaka) ke AdhAra se kI gaI hai| isI prakAra dharmaratnaprakaraNa Adi meM bhI guru mahattA para vizeSa prakAza DAlA gayA hai / - uparyukta gAthA meM, upAdhyAyajI kA anupama AtmasamarpaNabhAva spaSTarUpa se dRSTigocara hotA hai| jinazAsana ke eka apratima vidvAn.... nyAyavizArada.... nyAyAcArya.... svayaM ko mUrkha rUpa se saMbodhita karake vartamAnayuga ke vidvAnoM ko AtmAnuprekSA kA advitIya udAharaNa peza kara rahe haiN| jJAna aura vicAra ke isa adhidevatA ne eka aura apane agAdha jJAna se zAsana ke purAtana vidvAnoM ko prabhAvita kiyA, to dUsarI aura udIyamAna aGkuroM ko bhI jJAna ke jala se sIMcA hai| unameM se eka hai...... ke TIkAkAra, jinake viziSTa vyaktitva kA paricaya Age diyA gayA hai| prastuta grantha prastuta vaktavya meM (1) granthakAra (2) grantha (3) mokSaratnA TIkAkAra (4) TIkA (5) TIkA kA nAma evaM (6) saMzodhana ke viSaya meM prakAza DAlanA cAhatA hU~ / ( 1. granthakAra ) bhAratavarSapurAtanakAla se advitIya saMskRti kA krIDAMgaNa rahA hai| sabhI saMskRtioM meM nivRttimArga kI upAsikA zramaNasaMskRti kA sthAna agragaNya rahA hai| prAcIna kAla meM isI saMskRti ke agragaNya aneka jaina munivaroM ne sAhityasevA meM tallIna bana kara apanI AtmA ke sAtha-sAtha samasta jaina saMgha evaM bhAratavarSa ko kRtArtha kiyA hai| zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ke gyAraha gaNadharoM ne prabhu kI amRtavANI ko apanI pratibhA ke dvArA graMtha kara bAraha aMgasUtroM kA nirmANa kiyaa| aneka 'samakAlIna zramaNoM ne evaM unake pazcAt varttI zramaNoM ne dvAdazAMgI ke AdhAra para jo anya sAhitya kA sRjana kiyA thA vaha saMpUrNarUpa meM Aja prApta nahIM hai| jainavAGmaya ko gIrvANa girA meM gUMthanevAloM meM vAcakavarya umAsvAti ma kA agrasthAna hai, jinheM zvetAmbara evaM digambara bhI pramANabhUta mAna rahe haiN| tatpazcAt jaina zvetAmbara gagana meM siddhasenadivAkarasUrijI khuda kI anekavidha pratibhA se sUryasamAna suzobhita haiN| ve kavi, vAdI, tArkika, dArzanika, stutikAra evaM sarvadarzanasaMgrahakAra ke rUpa meM advitIya sthAna ko prApta haiM aise gauravAzAlI sAhityakAroM ke sAhitya kA AkaMTha pAna karake zrIharibhadrasUrijI puSTa hue the, jinheM navAGgITIkAkAra zrI abhayadevasUrijI ne paJcAzaka kI TIkA meM 'bhagavAna' kaha kara pukArA hai| bAda meM jinazAsana ke tAjasvarUpa zrIhemacaMdrAcArya hue| zrI haribhadrasUrijI evaM 1. naMdIsUtracUrNau 'jato te caturAsItiM samaNasahassA arahaMtamaggauvadiTThe jaM suttamaNusarittA kiMci NijjUheto te savve paiNNagA...' / 2. caturviMzati prabandha 'kalikAlasarvajJa' iti birudam pR. 50 / (iii)
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIhemacaMdrasUrijI ye donoM AcArya kalikAlasarvajJa birudadhArI donoM 'kalikAlasarvajJa' sUrisamrAT ke bAda agragaNya sthAna svopajJaTIkA se alaMkRta prastuta grantha ke karttA 'mahAmahopAdhyAya zrIyazovijayajI ma. kA hai| upAdhyAyajI kI vimala yaza-razmiyA~ vidvadmAnasa ko cirakAla se Alokita kara rahI haiN| unake unnara evaM jyotirmaya mastiSka ne jo vicArakrAnti evaM jJAnasamudra paidA kiyA thA, usase Aja kauna aparicita hai? hue haiM / upAdhyAyajI kA janma saMvat sujasavelI bhAsa (DhAla 1 paMkti 13) ke anusAra upAdhyAyajI kI baDI dIkSA vi. saM. 1688 meM huI thii| ataH unakA janma vi. saM. 1680 ke AsapAsa honA caahie| anyamatAnusAra eva aitihaisika vastrapaTa meM nimna ullekha hai: mahopAdhyAya zrI 5zrI kalyANavijayagaNiziSyeNa paM. nayavijayagaNinA saMvat 1663 varSe kaNasAragrAme lipIkRtaH gaNijasavijayayogyaM / / zrI / / yaha vastrapaTa bhaugolika abhyAsa hetu banAyA gayA thaa| vastrapaTa se va 'hemadhAtupATha' kI upAdhyAyajI dvArA likhita vikrama saM. 1665 kI pothI, vi. saM. 1669 kI unnatapurastavana kI hastalikhita pothI, tarkabhASA evaM dazArNabhadrasajjhAya Adi kI hastalikhita pothIoM ke aMta ke ullekhoM se upAdhyAyajI kA janma samaya vi. saM. 1640 se 1650 ke bIca meM honA cAhie / upAdhyAyajI kA aNasaNapUrvaka svargavAsa DabhoI meM vi. saM. 1743 meM huA thA / ataH uparyukta janmasamaya ke hisAba se upAdhyAyajI ne isa dharA ko lagabhaga eka zatAbdi taka pAvana kI hogii| aisI saMbhAvanA hai| upAdhyAyajI kI jJAnagarimA upAdhyAyajI ne zrIharibhadrasUrijI kI vaividhyapUrNa kRtioM kA pAna kara ke usakA rasAsvAda kevala saMskRtajJa evaM prAkRtajJoM taka hI maryAdita na rakha kara gurjarabhASIoM ko bhI karAyA hai| isalie unakA 'haribhadra laghubAndhava' yaha upanAma sArthaka hai| upAdhyAyajI ne ahamadAbAda meM vi. saM. 1699 meM sabhAsamakSa ATha bar3e avadhAna kiye the| atItakAla meM munisundarasUrijI 'sahasAvadhAnI' evaM siddhicandragaNijI 'zatAvadhAnI' ke rUpa meM jinazAsana meM suprasiddha haiM / upAdhyAyajIne kisa prakAra ke avadhAna kie the yaha viSaya ajJAta sA hai / upAdhyAyajI ke avadhAna se prabhAvita bane dhanajI sUrA zrAvaka ne nayavijayajI gaNi ko kahA ki "unheM paDhAoMge to ye dUsare 'hemacandrasUrijI baneMge isI zrAvakarana ne kAzI adhyayana hetu ArthikavyavasthA svayaM ke jimme lI thii| jaise zrIharibhadrasUrijI evaM zrI hemacandrasUrijI 'kalikAlasarvajJa' kahalAte haiM vaise hI sujasavelIbhAsa meM upAdhyAyajI ko "kalikAla zrutakevalI' kahA gayA hai / . sAhityakSetra meM unakI kRtiyA~ saMskRta, prAkRta, gujarAtI aura hiMdI mAravAr3I meM gadyabaddha padyabaddha aura gadyapadyabaddha haiM zailI kI dRSTi se unakI kRtiyA~ khaNr3anAtmaka bhI haiM, pratipAdanAtmaka bhI haiM aura samanvayAtmaka bhii| unakI apUrva sAhityasevA se patA calatA hai ki ve vyAkaraNa, kAvya, koSa, alaMkAra, chaMda, tarka, Agama, naya, nikSepa, pramANa, saptabhaMgI Adi aneka viSayoM ke sUkSmajJAna ke dhAraka the| unakI tarkazakti evaM samAdhAna karane kI zakti apUrva thii| upAdhyAyajI kI viziSTatA hai ki ve tarkAdhipati hote hue bhI unhoMne tarka evaM siddhAnta ko santulita rakhA hai| sAmAnya se unhoMne apane granthoM meM khuda ke kathana kI puSTi hetu prAcIna evaM prAmANika graMthoM kA havAlA dene meM kasara nahIM rakhI hai| upAdhyAyajI ke jIvana kI anya viziSTa ghaTanAoM ke bAre meM aneka granthoM meM ullekha hai / ataH jijJAsu vAcakavarga unake 3. "AcAryazrI vijayavallabhasUrismArakagrantha" pR. 175 / 4. hIravijayasUrijI ke ziSya kIrtivijayagaNi ke ziSya kAMtivijayajI ne upAdhyAyajI ke svargavAsa ke bAda likhI huI 'sujasavelIbhAsa' pR. 29 para isa prakAra kA nirdeza hai : 'laghu bAndhava haribhadrano' kali yugamAM se thayo bIjo re DhAla 4 kaDI 4. 5. sujasavelIbhAsayogya pAtravidyA taNuMjI thAsye e bIjo hema. DhAla 1, kaDI 4. 6. prabhavAdika zrutakevalIjI, AgaI huA SaT jema, kalimAMhi jotA thakAMjI e paNa zrutaghara tema-DhAla 1 kar3hI 4 (iv)
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ janmasthAna, dIkSA, kAzI meM adhyayana nyAyavizArada va nyAyAcArya biruda kI prApti, sarasvatI sAdhanA evaM varadAna, yoga evaM adhyAtma kA vizadIkaraNa tathA anupama agAdha sAhityaracanA Adi kI jAnakArI hetu "yazodohana' zrI 'sujasavelI bhAsa' "zrutAMjali' Adi granthoM kA avalokana kareM isa 'alpa vaktavyatA' meM upAdhyAyajI kA jIvana vRttAnta evaM agAdha samudra jaisI unakI sAhitya sevA kA paricaya denA asambhava hai| zrIsujasavelIbhAsakAra kI gurubhaktisvarUpa gAthA ko dekara granthakAra saMbaMdhI vaktavyatA ko pUrNa kara rahA hU~ / saMvegI siraseharo, guru gyAna- rayaNano dariyo re, paramatatimira uchedivA, e to bAlAruNa dinakariyo re. zrI. / / DhAla 4 kar3I 7 / / (isameM upAdhyAyajI ke tIna vizeSaNa die haiM saMvegiziraHzekharaH jJAnaratnasAgaraH paramatatimiradinakaraH) (2. grantha) grantha ke nAma se hI patA calatA hai ki yaha grantha bhASA kI una gutthiyoM ko sulajhAtA hogA jinase adhikAMza janamAnasa aparicita hai| adyatana kAla meM bhASA kA jJAna sAdhu bhagavaMta evaM janasAdhAraNa ke lie nitAnta Avazyaka hai / koI bhI bhASA ho parantu vaha bhASA sabhI prakAra se vizuddha honI cAhie, kyoMki bhASA vizuddhi paraMparA se mokSa kA kAraNa hai| yaha isa grantha kA hArda hai| yaha bAta granthakAra ne grantha kI avataraNikA meM hI kahI hai| " - * vAggupti aSTapravacanamAtA kA aMga hai| bhASA vizuddhi kA anabhijJa agara saMjJAdi parihAra se mauna rakhe to bhI use vAggupti kA phala prApta nahIM hotA hai ataH bhASA vizuddhinitAnta Avazyaka hai| isalie sAvadya, niravadya vAcya, avAcya, autsargika, ApavAdika, satya, asatya Adi bhASA kI viziSTa jAnakArI hetu, aSTapravacanamAtA ke ArAdhakoM ke lie yaha grantha 'gAgara meM sAgara' hai| aise to dekhe to yaha grantharatna vidvadbhogya hai upAdhyAyajI kI rahasyapadAMkita kRti meM rahasya bharA huA hI hotA hai| phira bhI sabhI ke upakAra hetu TIkAkAra ne jo hindI meM anuvAda kiyA hai vaha atIva anumodanIya hai, jisako pA kara sabhI vAcaka isa amUlya granthapuSpa ke suvAsa se pramudita bana skeNge| prAcIna granthoM ko bilo kara usameM se ghRta nikAla kara pariveSaNa karane kI apUrvazakti upAdhyAyajI ko varI huI thI / ataH unhoMne isa prakAra anekAneka granthoM kA sRjana kiyA thA prastuta grantha unameM se eka hai| upAdhyAyajI ne tattvaratnAkara prajJApanAsUtra, cAritra kI nIvasvarUpa dazavaikAlikasUtra, jinazAsana kA advitIya grantharatna vizeSAvazyaka bhASya Adi agAdha granthoM kA AloDana kara ke isa amUlya grantha kI bheMTa dI hai| sone meM sugandha svarUpa isa grantha para svopajJa TIkA bhI hai| jo grantha ke hArda ko prasphurita karatI hai| Agama Adi sAhitya meM aisI kaI bAte haiM jo bAhyadRSTi se virodhagrasta sI lagatI haiN| upAdhyAyajI kI vizeSatA yaha hai ki una bAtoM ko prakaTa kara ke apanI tIvrasUkSmagrAhI medhA dvArA unake antastala taka pahuMca kara gaMbhIra evaM durbodha aise syAdvAda, naya Adi ke dvArA usakA sahI arthaghaTana karate haiN| dekhie saccatabbhAve cciya caunhe ArAhagattaM jaM / / 19 / / isa gAthA kI svopajJaTIkA meM batAyA hai ki cAroM bhASAoM (satya, mRSA, satyamRSA, asatyamRSA) kA satya meM aMtarbhAva hogA tabhI 7. isa grantha ke praNetA pro. hIrAlAla kApaDiyA hai| vi. saM. 2022 meM 'yazobhAratI' jaina prakAzana samiti ke puSpa 2 ke rUpa meM prakAzita huA hai / 8. yaha grantha vi. saM. 2009 meM 'zrI yazovijayasArasvata satra' ki pustikA naM. 1 ke rUpa meM prakAzita huA hai / 9. yaha 'zAntisaurabha' kA janavarI-pharavarI san 1987 kA aMka hai| prakAzikA zrIzItalajinapratiSThAsamiti pAr3Iva (rAjasthAna ) 10. iha khalu niHzreyasArthinAM bhASAvizuddhiravazyamAdeyA vAktamitiguptyozca tadadhInatvAt tayozca cAritrAGgatvAt tasya ca paramaniHzreyasahetutvAt / 11. icceyAiM bhaMte! cattAri bhAsajjAiM bhAsamANe kiM ArAhae virAhae ? goyamA ! icceyAiM cattAri bhAsajjAtAiM AyuttaM bhAsamANe ArAhae, No virAhaeti / (prajJApanA. bhASApada sU. 174 ) (v)
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAroM bhASAoM meM ArAdhakatva rhegaa| isake lie prajJApanA sUtra " kA sabala pramANa peza kiyA hai| isa pATha kA tAtparya yaha hai ki Ayukta pariNAmapUrvaka cAroM bhASAoM ko bolanevAlA ArAdhaka hai| Ayukta kA, zAstravihitapaddhati se jinazAsana kI apabhrAjanA ko dUra karane ke prayojana se bolanA, saMyamarakSA Adi ke lie bolanA artha hai| * prajJApanA meM to cAroM bhASAoM ko AyuktatApUrvaka bolane para ArAdhaka kahA hai| parantu "dasavaikAlika sUtra ke saptamAdhyayana kI prathamagAthA meM to mRSA evaM mizrabhASA bolane kA niSedha kiyA gayA hai| ataH bAhyadRSTi se virodha sA bhAsita hotA hai| upAdhyAyajI ne uparyukta "virodhAbhAsa kA kuzalatApUrvaka samAdhAna karate hue batAyA hai ki daza sUtra kA kathana autsargika hai tathA prajJApanAsUtra kA vacana ApavAdika hai atA apavAda se cAroM bhASAoM ko bolane para bhI utsarga abAdhita rahatA hai| isa prakAra aneka vizeSatAoM se yaha grantha alaGkRta hai| 'kalikAla zrutakevalI' kA prastuta grantha to sAkSAt atyuttama ratnasvarUpa hI hai| isakI vizeSatAoM kA varNana karane baiTha jAUM to 'saMzodhakIya vaktavya' ke sthAna para dUsarA grantha hI taiyAra ho jaae| ataH vAcakavarga isa graMtha kA adhyayana kara ke svayaM AsvAdana kareM aisI AzA rakhatA huuN| ( 3. mokSaratnA TIkAkAra) gaMgA, jamunA evaM sarasvatI ke saGgamasthala prayAga se Apa paricita haiN| parantu abhinava prayAga se zAyada aparicita hoMge...!!! ve haiM... jJAna gaMgA, tapo yamunA evaM sRjana kI sarasvatI ke saMgama sthala se nirmita abhinava prayAga ke rUpa meM udIyamAna prastuta graMtha ke 'mokSaratnA' nAmaka TIkA ke karttA... vidvadvarya zrIyazovijayajI m....| . TIkAkAra ke adbhUta jJAna evaM viziSTa tapa-tyAga ke saGgama ko dekha kara mastaka jhuka jAtA hai evaM mastiSka meM viziSTa jJAnI evaM paramatyAgI tapasvI... sArasvatasUnu SaDvikRtityAgI AcAryadeva zrImadvijaya bappamaTTasUrIzvarajI ma. sA... pa. pU. siddhAntamahodadhi saccAritracUDAmaNi premasUrIzvarajI ma. sA. evaM vardhamAnataponidhi nyAyavizArada AcAryadeva zrImadvijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma. sA. Adi kI smRtiyA~ mAnasapaTTa para ubharane lagatI hai / jJAnagaMgA kevala 7 varSa ke dIkSA paryAya meM itanI uttamazreNi kI sarvAMgINa vidvatA hAMsila karanA duSkara kArya hai TIkA ke avalokana se T patA calatA hai ki TIkAkAra me nyAya, vyAkaraNa, jinAgama, parasiddhAnta Adi kA sUkSma parizIlana kiyA hai| isa TIkA ke paThanapAThana dvArA ciMtana aura manana karanevAle vidvAnoM ko TIkAkAra kI vidvattA kA svayameva khyAla A jAegA / mokSaratnA TIkA meM TIkAkAra ke nyAya evaM darzanazAstra ke nyAyabhUSaNa, nyAyakandalI nyAyalIlAvatI, ciMtAmaNi, prazastapAdabhASya, sAMkhyatattvakaumudI, pramANavArtika, vedAntadIpa, nimbakabhASya mImAMsAkutUhala, tattvopaplavasiMha, pramevaratnamAlA, brahmasUtra, nyAyasiddhAntadIpa Adi granthoM kA, jaina nyAya ke sammatitarka, syAdvAdamaJjarI, syAdvAdakalpalatATIkA, aSTasahasrItAtparyavivaraNa, saptabhadgItaraMgiNI, zAstravArtAsamuccaya Adi granthoM kA, bhagavatIsUtra Avazyakaniryukti, sAmAcArI prakaraNa, upamitibhavaprapaJcA Adi jainAgama tathA jaina granthoM kA, digambarIya bRhadddravyasaMgraha, dhavalA, pravacanasAra Adi kA halAyudhakoza, siddhahemazabdAnuzAsanam, amaracaMdrazabdAnuzAsanabRhadvRtti Adi vyAkaraNa evaM koza kA, tathA carakasaMhitA, cANakyasUtra Adi granthoM kA nirdeza dekha kara TIkAkAra kI sarvatomukhI pratibhA jhalaka uThatI hai| vartamAna ke vijJAnayuga meM nyAyagraMthoM ko par3hanevAle alpa hote haiM, unameM bhI nyAyagranthoM ko par3ha kara unheM barAbara samajha kara, prAcIna udbhaTa tArkikoM ke matoM kA nirAkaraNa karanA viziSTa kSayopazama ke binA sAdhya nahIM hai jaise gAthA naM. 29 kI TIkA meM TIkAkAra ne ekAntavAdI kI jabaradasta samIkSA kI hai| isa samIkSA meM brahmasUtrazAMkarabhASya, nimbArkabhASya, nimbArkabhASyaTIkA, vedAntadIpa, bhAmatI, nyAyabhUSaNakAra, zrIkaNThabhASya hetubinduTIkA pramANavArtika, kalpatarukAra, jitAri, baladeva, rAdhAkRSNa, dAmodara, hiriyannA, zrIkaNThabhASyaTIkA, vijJAnAmRtabhASya kI saptabhaGgItaraMgiNI svayambhUstotra, vAdamahArNava, aSTasahastrItAtparyavivaraNaM, AptamImAMsA, paJcAstikAyavRtti, syAdvAdakalpalatA, nyAyabhASyakAra, anyayogavyavacchedadvAtriMzikA, kArtikeyAnuprekSA Adi granthoM 12. do na bhAsijja savvaso (daza. a. 7/gA.?) 13. ataH eva "do na bhAsijja savvaso ityasyApi na virodhaH apavAdatastadbhASaNe'pyutsargAnapAyAt / (vi)
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke havAle dekara ke barAbara khabara lI hai| ___ muNDaka, bRhadAraNyaka, taittirIya, kaTha evaM chAMdogyopaniSad tathA Rgveda Adi ke anekAntavAda ke samarthaka pAThoM ko dekara TIkAkAra ne anekAntavAda ko vijayI ghoSita kiyA hai| ___ gAthA naM. 50 kI TIkA meM hiMsAdiSoSaka bhAgavata, viSNupurANa Adi granthoM kA ullekha TIkAkAra kI bahumukhI pratibhA kA dyotaka hai| isa prakAra yaha TIkA apane Apa meM agAdha jJAnasamuda kI bhA~ti suzobhita hai| tapoyamunA TIkAkAra kI agAdha jJAnagarimA ke sAtha-sAtha tapa kI viziSTa sAdhanA dekhakara Azcarya hotA hai| janamAnasa meM yaha bharA huA hai ki jJAna kI sAdhanA hetu vigaI Adi kA upabhoga Avazyaka hai| lekina pa. pU. vardhamAna taponidhi AcAryadeva zrImadavijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma. sA. apane zikSaNakAla meM nyAya jaise kaThina adhyayana ke dinoM meM chaTTha (2 upavAsa) ke pAraNe chaTTa karate the| ataH AcArya deva, tyAgamUrti pa. pU. sva. mokSaratnavijayajI ma. sA. tathA prastuta TIkAkAra Adi ke udAharaNoM ko dekhate hue pUrvokta janamAnasa ko badalanA Avazyaka hai| ___TIkAkAra ne jJAnagaMgA ke sAtha tapoyamunA bhI barAbara bahatI rakhI hai| vihAra meM bhI vardhamAna tapa kI oliyA~ karanA to inake bA~e hAtha kA khela hai| 2046 ke cAturmAsa meM apramattatApUrvaka mRtyuJjaya (mAsakSamaNa) kI ghora tapazcaryA karake TIkAkAra ne vidvajjana ko camatkRta kara diyA !!! dhanya tapasvI !!! sRjana sarasvatI suSupta sRjanazakti jAga uThI taba TIkAkAra ne prastuta graMtha se sRjana kA zrIgaNeza kiyaa| 1055 zlokapramANa alpakAya bhASArahasyaprakaraNa para 7000 zlokapramANa vizAlakAya prastuta TIkA... sRjanasarasvatI kA pravAha avirata calatA rahA... aura mRtyuJjaya (mAsakSamaNa) jaisI ugra tapazcaryA meM kalikAlasarvajJa hemacandrasUrIzvarajI ke bhagavadgItAsvarUpa vItarAgastotra ke aSTamaprakAza kI upAdhyAyajI kI syAdvAdarahasya jaisI kaThina TIkA para 'jayalatATIkA' evaM anuvAda kA zubhArambha.... aura dekhate - dekhate saiMkar3oM pRSTho kA sRjana... sacamuca jJAnagaMgA tapoyamunA, evaM sRjanasarasvatI kA triveNI saMgama hai..... dhanya hai aisI ajor3a sAdhanA mUrti ke zilpakAroM vardhamAna taponidhi pa. pU. AcAryadeva zrIbhuvanabhAnusUrIzvarajI ma. sA. ... Agama taponidhi pa. pU. AcAryadeva zrIjayaghoSasUrIzvarajI ma. sA. ... tArkikaziromaNi pa. pU. munipuGgava zrIjayasundaravijayajI ma. sA. zAsanaprabhAvaka pa. pU. munipravara zrIvizvakalyANavijayajI ma. sA. Adi ko kRtajJatA TIkAkAra ke aneka patroM se unakI akRtrima kRtajJatA ke darzana hue| apane apUrva kRtajJatAbhAva ko batAte hue mere gurudeva ke Upara eka patra meM likhate hue unhoMne batAyA ki 'navAGgITIkAkAra abhayadevasUrijI ko saMzodhana hetu caityavAsI AcArya mile parantu mujhe to Apa jaise suvihita sAdhu bhagavaMta mile yaha merA parama saubhAgya hai...' TIkAkAra ke eka patra kA kRtajJatAbharA eka aura aMza dekara TIkAkAra saMbaMdhI vaktavyatA ko pUrNavirAma detA hU~... "paramapUjya paramopakArI taporata vidvadvarya munipravara zrI puNyaratnavijayajI ma. sA. nI sevAmAM yazovijayanI sAdara vaMdanAvalI.... 14. vayaNavibhattiakusalo vaogayaM bahuvihaM aviyANaMto / jaI vi na bhAsaI kiMcI na ceva vayaguttayaM patto tti / / (daza. a. 7 ni. gA. 290) (vii)
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ ApazrI nA anupama upakAro ne kyAreya bhUlI zakAya tema nathI basa ! mUkabhAve hRdaya ApanA paratve DhalI par3e che. ApazrI no anupama ajor3a adhyAtmaprakarSa hu~ kyAre pAmIza?" (4. TIkA) alpajIvI hindI gujarAtI pustakoM ke prakAzana ke isa vartamAna yuga meM zAstroM para saMskRta TIkA racane kI icchA jAgRta honA bhI durlabha hai| TIkAkAra kA yaha prayAsa sarAhanIya evaM abhinandanIya tathA anukaraNIya hai| TIkA kI garimA yaha TIkA bhI kaisI adbhUta ! vidvatApUrNa evaM prauddhbhaassaayukt| svopajJa TIkA ke gupta bhAvoM ko atisUkSmatApUrvaka prakaTa karane meM yaha TIkA dinakarasvarUpa hai| vAcaka isakA paThana kareMge taba jJAta hogA ki svopajJa TIkA ke lagabhaga pratyeka aMza ko lekara ke TIkAkAra ne kisa prakAra sundara rIti se viziSTakSayopazamasAdhya spaSTIkaraNa kiyA hai| usameM bhI svopajJa TIkAntargata 'dika' 'dhyeyam' 'anyatra' 'anye' Adi zabdoM ke spaSTIkaraNa se to TIkAkAra ne kamAla hI kara diyA hai| ina spaSTIkaraNoM se TIkA meM cAra cA~da laga gae haiN| usI taraha "nanvAzaya" kI tathA svopajJa TIkA ke anekasthaloM kI avataraNikA bahuta hI suMdara hai| isa TIkA ko dekhate hue yaha kahanA atizayoktipUrNa nahIM hogA ki yaha TIkA hakIkata meM 'ArSaTIkA' kI jhalaka sajAe hai| jinazAsana meM vikrama kI terahavIM zatAbdI meM hue AcArya malayagirisUrijI ma. TIkAkAra ke rUpa meM suprasiddha haiN| unakI TIkA ativizada, padArtha ko AtmasAt karanevAlI evaM viziSTa jJAnaprada hotI hai| prastuta TIkA bhI una suprasiddha TIkAoM kA pratibimba hai| tathA TIkAkAra ne upAdhyAyajI kI adbhUta zailI kA anusaraNa kara ke isa TIkA ko vidvadbhogya bhI banAI hai| "TIkA ke kucha viziSTa sthala' isa TIkA kI garimA ke digdarzana hetu evaM uparyukta kathana kI puSTi hetu TIkA ke kucha sthaloM ko prakaTa karatA huuN| dekhie - (1) kisI viSaya ke bAre meM virodha kA udbhAvana kara ke aneka granthoM kI sahAyatA se, evaM apanI tIkSNa buddhi se usakA hala karanA isa TIkA kA svabhAva sA hai| jaise gAthA naM. 3 kI TIkA meM svopajJa TIkA ke eka paramANu ke sparza ke bAre meM "mRduzItau mRdUSNau vA" ityAdi se jo kahA hai usameM vyAkhyAprajJapti, prajJApanATIppaNa, tattvArthaTIkA, prajJApanA kI malayagirisUrijIkRta TIkA ke AdhAra se virodhodbhAvana kara ke pa. pU. siddhAntadivAkara AcAryadeva zrIjayaghoSasUrIzvarajI kI sahAyatA se bandhazataka cUrNi ke AdhAra para usakA samAdhAna kiyA hai| (2) TIkA meM, svopajJaTIkA ke aneka viziSTa padoM kI gaharAI dRSTigocara hotI hai| jaise gAthA naM. 4 kI svopajJa TIkA meM bhASAdravya ke 9 vizeSaNa die haiN| unameM AThavA~ vizeSaNa "tAnyapyAnupUrvIkalitAni AnupUrvI nAma grahaNApekSayA yathAsannatvaM tayA kalitAni, na punaranIdRzAni / / 8 / / isa pATha ke 'grahaNApekSayA yathAsannatvaM' kI TIkA ativizadarUpa se kara ke praznobhAvana ke bAda niSkarSa likhA hai - "ato grahaNApekSayA yathAsannatvaM nAma grahaNabhASAdravyApekSayA krmiktvm| tacca pradarzitarItyA grahaNabhASAdravyaghaTa kI bhUtaparamANugatAlpabahusaMkhyAkatvApekSayaiva kottimaattiikte|" isa carcA kA sAra isa prakAra hai| jIva apane yoga (vIrya) ke anusAra AnupUrvIyukta (grahaNa kI apekSA se kramikatA vAle) bhASAdravyoM kA grahaNa karatA hai| mAnoM ki eka jIva bhASA dravyoM ko tIvra yoga se grahaNa karatA hai| taba asat kalpanA se 30,000 paramANuniSpanna dravyoM ke skaMdha se lekara 30001,30002, 30003, yAvat 40,000 taka grahaNa karatA hai| 30,000 se lekara 40,000 ke bIca ke skandha ko nahIM choDegA evaM 50,000 yA 10,000 Adi paramANu se niSpanna skaMdhoM ko bhI grahaNa nahIM kregaa| mUla graMtha kA yaha tAtparyArtha nikAlanA buddhi kI tIkSNatA evaM TIkA kI gahanatA sUcita karatI hai| (3) anya diggaja vidvAnoM ke matoM ko barAbara samajha kara unakA vizadarIti se tarkapUrNanirAsa kiyA hai| jaise gAthA naM. 23 kI TIkA meM zabdazakti ko lekara vardhamAnopAdhyAya ke 'anvIkSAnayatattvabodha', nyAyamaJjarIkAra, gadAdhara ke vyutpattivAda, vAkyapadIya, nRsiMhazAstrI kI muktAvalIprabhA, muktAvalIdinakarI evaM vRSabhadeva ke matoM kA tarkapUrNa nirasana dRSTigocara hotA hai| (viii)
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) isa TIkA kI vizeSatA yaha hai ki jaise yaha TIkA vidvadbhogyA hai vaise bAlabhogyA bhI hai, kyoMki prastuta TIkA meM svopajJavivaraNa ko saMpUrNa rIti se samajhAne kI koziza kI hai| are ! kahIM-kahIM to padoM ko itanI vizadarIti se samajhAyA hai ki sAdhAraNavyakti bhI use AsAnI se samajha paaye| jaise grantha kI avataraNikA meM upAdhyAyajI ke dazavaikAlika sUtra kI cUrNi ke 'aNuvAyeNa' zabda kI TIkA karate hue evaM sugamatA se samajhAne hetu cUrNikAra kA tAtpArya batAte hue TIkAkAra likhate haiM "aNuvAyeNa" iti upAyaviparyayeNa upAyazcAvasarocitasamyagvacanaprayogAdirUpaH taduktaM dharmabindau 'anupAyAttu sAdhyasya siddhiM necchanti paNDitAH / (dha. bi. 4/23) tathA ca ratnatrayopaSTambhakasamyagvacanaprayogAdyarthaM samyagvacanavibhAgajJAnamAvazyakameveti AcAryasyottaradAne tAtparyamiti bhAvaH / ' (5) svopajJaTIkA ke bhAva ko spaSTa samajhAne hetu sundara prayatna kiyA gayA hai| jaise :- gAthA naM. 40 kI svopajJaTIkA meM kevala itanA hI kahA hai ki krodha se Akula hokara jo puruSa gAya ko gAya kahatA hai vaha vacana bhI asatya (apramANa) hI hai, aisA pUrvamaharSioM kA abhiprAya hai| TIkAkAra ne spaSTIkaraNa kiyA ki kauna se maharSi kA aisA abhiprAya hai evaM kisa grantha meM isakA ullekha hai| dekhie - sampradAya iti| taduktaM vRddhavivaraNe zrIjinadAsamahattaragaNinA - 'tassa kohAulAcittattaNeNaM ghuNakkharamiva taM appamANameva bhavati / jahA ghuNakkhare saccamapi paMDiyANaM cittagAhagaM na bhavati, kovAkulacito jaM saMtamavi bhAsati taM mosameva bhavati' (daza. a. 76/ni. gA. 276 cU. pR. 237) (6) jaise mAlA ke bIca meM meru suzobhita hotA hai, sone kI cena ke bIca meM ratna zobhAspada hotA hai vaise hI isa prauDha TIkA meM bIca-bIca meM manovinoda hetu prAsaGgika mImAMsA bhI adbhUta koTI kI hai| jaise - gAthA naM. 74 kI svopajJaTIkA ke 'yAcanapravaNam' kA artha 'svoddezakadAnecchAparaka vacana' kiyA hai| bAda meM isake ghaTakIbhUta 'dAna pada' kI suMdara mImAMsA kara ke anta meM apanI viziSTazailI se dAna kA nirvacana kiyA hai| ___ isa prakAra yaha TIkA aneka vizeSatAoM se viziSTa hai| vAcakavarga ise par3ha kara AnaMda kI anubhUti kareMge - aisA mujhe vizvAsa vartamAna meM zaikSakoM (nUtanadIkSitoM) ke sAtha-sAtha kucha anya zramaNoM meM bhI zramaNayogya bhASA ke uccAra meM zaithilya jJAta ho rahA hai| isakA mukhya kAraNa yaha hai ki ve zramaNayogya bhASA se anabhijJa haiN| 14isa grantha meM to yahA~ taka batAyA gayA hai ki jo vacanavibhAga ko nahIM jAnatA huA mauna bhI rakhe to bhI vaha vacanagupti kA ArAdhaka nahIM hai| saMyama yAnI aSTapravacanamAtA kA pAlana / vacanagupti aSTapravacanamAtA meM se eka hai| jaba vacana gupti kA hI pAlana nahIM hogA to aSTapravacanamAtA kI ArAdhanA kaise ho pAegI? paudagalika prazaMsA ke vacana - 'yaha upAzraya bahuta suMdara hai', Aja acchI havA A rahI hai, 'ApakA zarIra bahuta acchA hai', 'yaha benDa bahuta acchA hai,' ityAdi evaM zramaNAyogyabhASA - jaise gRhastha ko 'Ao' 'baiTho' 'tumhArA zarIra ThIka hai?' ityAdi zramaNa nahIM bola sakate haiN| isa prakAra bolane se bhASA samiti kA bhaMga hotA hai| zAstra meM to kahA hai ki jo sAvadya evaM anavadya bhASA ke bheda ko nahIM jAnatA ho use bolanA bhI kalyANakArI nahIM hai, vyAkhyAna denA to dUra rhaa| dekhie - sAvajjaNavajjANa vayaNANaM jo na yANai visesaM / vottuMpi tassa Na khamaM kimaMga puNa desaNaM kAuM? || vidvAna to isa grantha ko sAdyanta par3ha kara vacanavibhAga meM kuzala bana sakate haiM parantu TIkAkAra ne to isa grantha kA hindI anuvAda karake saMskRta prAkRta ke anabhijJa zramaNoM ke Upara bhI ananya upakAra kiyA hai| ataH merA sabhI se anurodha hai ki yaha grantha sAdyanta par3ha kara vacanavibhAga ke jJAtA bneN| usameM bhI vizeSa kara ke pA~cave stabaka kA gAthA naM. 85 se lagAkara gAthA naM. 97 taka kA grantha atyanta upayogI hai, kyoMki usameM granthakAra evaM TIkAkAra ne dazavaikAlika ke saptama adhyayana ke anusAra zramaNajIvana meM bahuta hI upayogI sAmagrI kA paripeSaNa kiyA hai| (ix)
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 (TIkA kA nAma) TIkAkAra ne TIkA kA nAma 'mokSaratnA' rakhA hai| ye 'mokSaratna' kauna the? 'pa. pU. yuvAjAgRtipreraka dIkSAdAnezvarI zAsanaprabhAvaka AcAryadeva zrImad vijaya guNaratnasUrIzvarajI mahArAja ke ziSyaratna evaM vartamAna sadI ke mahanIya vidvAn | advitIya tyaagii| maiM unake kyA guNagAna karU~? bApajI ma. ke samudAya ke pa. pU. ArAdhanAdattaikacitta bhadraMkarasUrIzvarajI ma. ne unheM jJAna ArAdhanA meM upAdhyAyajI evaM tyAga meM dhannA kAkaMdI ke smRtidAyaka kaha kara pukArA hai| ___ catuHzatAdhika granthoM ke adhyetA evaM rasaprada sabhI vastuoM ke tyAgI hote hue bhI jinhoM ne ahaMkAra ko cUra kara gurusamarpaNa bhAva ko AtmasAt kara liyA thaa| ye munirAja hamAre bIca karIba 10 varSa (mere dIkSA paryAya meM) rahe the| isalie unase merA nikaTa saMbandha thaa| unakI guNagarimA mujhe natamastaka kara detI hai| guru-ziSya meM jo mAtA-putra kA saMbaMdha honA cAhie usako unhoMne sAkSAtkAra kara ke evaM AtmasAt kara ke batalAyA thaa| itane uccakoTi ke vidvAn hote hue bhI vyAkhyAna Adi se vimukha the, kyoMki mAna sanmAna prazaMsA Adi unheM apriya lagatI thii| bAhyabhAva ke udbodhaka evaM udIraka prapaJcoM se unmukta hokara AtmabhAva meM otaprota hone ke kAraNa ve sahavartioM ke lie eka AdarzasvarUpa the| parantu isa khilatI kalI ko Akramaka kAla ne madhya meM hI kavalita kara dI... isa durghaTanA evaM svargastha munirAja zrImokSaratnavijayajI ma. ke jIvana kI kahAnI ko vidvAn munirAja zrIrazmiratnavijayajI ne Adhunika zailI meM 'barasa rahI a~khiyA~' nAmaka pustaka meM Alekhita kI hai| ataH jijJAsu vAcakagaNa vahIM se jinazAsana nabhastala meM hue jJAnasUrya evaM tyAgacandramA ke udaya asta kA yugapat avalokana kara sakate haiN| (6. saMzodhana) isa vidvattApUrNa TIkA ke saMzodhanahetu TIkAkAra ne anUThA DhaMga apanAyA thaa| isI TIkA ke antargata viziSTa zailI se kiyA gayA 'samApti kA lakSaNa' aneka vidvAnoM ko bheja kara abhiprAya ma~gAe the| mere gurudeva nispRhaziromaNi pa. pU. munirAja zrIpuNyaratnavijayajI ma. sA. ne samAptilakSaNa kA saMzodhana evaM abhiprAya bhejA thaa| usase prabhAvita ho kara TIkAkAra ne mere gurudeva ko saMzodhana hetu abhyarthanA kii| mere gurudevazrI ne atyanta utsAha evaM Ananda pUrvaka usa abhyarthanA kA svIkAra kiyA aura saMzodhana bhI atisUkSmatApUrvaka karane kA saphala prayAsa kiyaa| lagabhaga saMpUrNa saMzodhana unhoMne hI kiyA hai| 'prastuta graMtha' evaM 'saMzodhakIya vaktavya' ke saMzodhana meM mevAr3adezoddhAraka AcAryadeveza zrIjitendrasUrIzvarajI ma. sA. ne sahAyatA pradAna kI hai ataH maiM unakA RNI huuN| maiMne to atyalpa mAtrA meM sAmAnya saMzodhana kiyA hai| yathAmati yathAzakti kie gae isa saMzodhana meM jo truTiyA~ raha gaI ho unheM vidvadjana parimArjita kareMge- isI vizvAsa se aba maiM merI lekhanI ko virAma detA huuN| AcAryadeva premasUrIzvarajI gurumaMdira piNDavAr3A zrAvaNavada 2, 2047
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni yazoratnavijaya zrIzaddhezvarapArzvanAthAya namaH prastAvanA yunAiTeDa sTeTsa oNpha amarikA kI sarakAra ne kucha sAla pahale phala ke paudhe ko, jinakI AyAta ho rahI thI, karamukta karane kA taya kiyA thA, jisakA 'all foreign fruit-plants' aisA likhita ullekha na ho kara all foreign fruit, plants' aisA lekhita ullekha prakaTa huA thaa| bhASA kI azuddhi kI badaulata Ama kele Adi phaloM kI AyAta karamukta banane se 20,00,000 Dolara kA sarakAra ko nukazAna huaa| bhASA kI avizuddhi se artha kA anartha ho jAtA hai - isa satya kI samarthaka eka dUsarI ghaTanA isa taraha ghaTI thii| kisI eka saMsadgasabhya ne dUsare saMsadasabhya para jhUTha bolane kA iljhAma lagAyA jisakI vajaha use likhita kSamApAtra dene ko majabUra honA par3A ki "| said he was a liar, it is true; and I am sorry for it" magara vartamAnapatra meM isakA nirdeza "Isaid he was a liar; it is true and I am sorry for it" isa DhaMga se hone ke sababa bhArI gairasamajha ho gaI ! 'viSaM dadyAt' kA 'viSAM dadyAt' aisA parivartana hone se mauta ke sthAna meM rAjakanyA, sArvabhauma sAmrAjya Adi pAne kA dRSTAnta bhI suprasiddha hai| aise to aneka prasaMga haiM jo bhASAvizuddhi kI upAdeyatA evaM bhASAavizuddhi kI heyatA ko ghoSita kara rahe haiN| vacanayoga meM eka aisA sAmarthya nihita hai, jo kobAlTa bomba kI bhA~ti mahAvinipAta kA sRjana karane meM sakSama hotA hai to kabhI puSkarAvarta megha kI taraha dUsaroM ke jIvana meM nayI cetanA, anUThA AnaMda, anupama svasthatA Adi ko phailAne meM bhii| jIvanavyavahAra meM Aga kI bhA~ti vANI atiAvazyaka bhI hai evaM visphoTaka bhii| ataeva na to usakA sarvathA tyAga kiyA jA sakatA hai aura na to nirmaryAda evaM bekhaupha upayoga bhii| etadartha jIva meM se ziva banane ke lie sadA udyogI sAdhakoM ke lie bhASA se bhalI-bhA~ti suparicita honA atiAvazyaka hai - yaha batAne kI jarUrata nahIM hai| bhAratI ke mAdhyama se kisa pahalU se apane iSTa phala kI siddhi ho, jisase jinAjJA kA bhaGga na ho - yaha jJAna honA pratyeka sAdhaka ke lie prANavAyu kI bhA~ti Avazyaka hai| isa vastusthiti ko lakSya meM rakha kara, bhASAsambandhI vaktavya ke rahasyArtha ko paropakArArtha prakaTa karane ke lie mahAmahopAdhyAya zrImad yazovijayajI mahArAjA ne 'bhASArahasya' nAmaka prakaraNaratna kI racanA kI aura svopajJavivaraNa se use alaGkRta bhI kiyaa| grantha evaM svopajJavivaraNa bhASAviSayaka rahasyArtha kA AviSkAra karanevAlI prastuta prakaraNamaJjUSA 101 gAthAsvarUpa ratnoM se bharI huI hai| viSaya kI gahanatA evaM durbodhatA ko lakSya meM rakha kara mahopAdhyAyajIne 1055 zlokapramANa svopajJavivaraNa bhI banAyA hai, jo mUla grantha ke tAtparya ko kholane kI eka kuMjI hai| isa prakaraNa ke AdhArabhUta zAstra grantha haiM dazavaikAlika sUtra, prajJApanA sUtra, vizeSAvazyakabhASya, paJcasaGgraha ityaadi| mUlaprakaraNa ke viSayoM ko dhyAna meM rakhakara isa grantha ko maiM ne 5 stabakoM meM vibhakta kiyA hai| prathama stabaka meM bhASAvizuddhi kI AvazyakatA, bhASA ke nikSepa evaM gRhyamANa bhASAdravyoM kI dravyAdicatuSka se prarUpaNA karane ke bAda bhASAdravyoM meM spRSTA'spRSTAdi kA nirUpaNa prajJApanA ke bhASApada ke anusAra kiyA gayA hai| bhASA dravya kA grahaNa, nisaraNa evaM parAghAta kisa taraha hotA hai? isa viSaya ke prarUpaNa ke prasaMga se paJcavidha bheda kA nirUpaNa karate karate naiyAyikamata kA khaNDana kara ke bhidyamAna bhASAdravyoM ke nAzaprasaGga kA acchI taraha nirAkaraNa kiyA hai| Age cala kara Agamika tIna siddhAntoM ke bala para grahaNAdi tIna meM dravyabhASAtva kI siddhi kI hai - vahA~ upAdhyAyajI mahArAjA kI anUThI pratibhA kA darzana hotA hai| bhAvabhASA ke nirUpaNa meM bauddhavaizeSika evaM nAstika ko apanI buddhi se parAsta karane kI zailI bhI ajAyaba hai| bAda meM bhAvanikSepa se trividha bhASA meM se prathama dravyabhAvabhASA ke satya, asatya, mizra evaM anubhaya - ye cAra bheda batAye haiN| prathama stabaka meM Age satya dravyaviSayaka bhAvabhASA kA hI kevala nirUpaNa prApya hai| vyavahAranaya se bhASA ke cAra bheda hote haiM evaM nizcayanaya se kevala do, phira bhI virodha ko avakAza nahIM hai - aisA siddha karane ke lie pannavaNA ke jAtisUtra evaM kevalasUtra kA avalambana kara ke jo yuktiyA~ pradarzita kI gaI haiM, ve prakaraNakAra kI sUkSma AgamaparizIlanatA kA hameM paricaya karA rahI haiN| bAda meM satyabhASA kA lakSaNa batA kara 22 se 36 gAthAparyanta janapadasatya bhAvabhASA Adi dazavidha bhASA kA, jo dravyaviSayaka satya bhAvabhASA ke bhedavidhayA abhimata hai, lakSaNa, dRSTAnta Adi (xi)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ se vyAkhyAna kiyA hai| upAdhyAyajI mahArAja janapadasatyabhASA ke nirUpaNa meM naiyAyika evaM vaiyAkaraNa ko apane yuktizastra kA nizAna banAte haiM to sthApanAsatya bhASA meM pratimAlopakoM kI dhoti DhIlI karate haiN| sthApanA satya evaM rUpasatya kI sUkSma bhedarekhA khiMca kara (gA. 27) pratItyasatyabhASA meM anekAntavAda ko vijayI ghoSita karate haiM (gA. 29) / bhAvasatyabhASA meM citrarUpavAdasthala kA saMkSepa avatAra kara ke naiyAyika kA khola utAra liyA hai| dazavaikAlika prathama adhyayana ke anusAra aupamyasatyabhASA para vistAra se zrImadjI ne prakAza DAlA hai| magara lagatA hai ki isa viSaya kA nirUpaNa karane ke vakta sthAnAMgasUtra kI TIkA vivaraNakAra ke sAmane upasthita nahIM hogI, anyathA sthAnAMgavRtti meM taddeza-taddoSa Adi ke dravyAnuyogaviSayaka upalabdha anekavidha dRSTAntoM meM se, jo dazavaikAlivRtti Adi meM bhI aprApya haiM, kisIkA ullekha-uddharaNa avazya aupamyasatyabhASA ke nirUpaNa meM ve kara hI dete, jaise dazavaikAlikaTIkA ke prAyaH pratyeka nidarzana kA grahaNa kiyA hai| magara zrutakevalisadRza mahopAdhyAyajI kI nipuNa nigAha ke bAhara yaha raha gayA ho yaha nAmumakina sA lagatA hai| vicAra karane para mujhe yaha pratIta hotA hai ki upadezAmRtataGgiNI grantha meM, jo vartamAna meM anupalabdha hai, una dRSTAntoM kA savistara nirUpaNa zrImadjI ne kiyA hogA, kyoMki zrImadjI ne aSTasahasrItAtparyavivaraNa meM 'AharaNa-taddeza-taddoSopanyAsAdihetuH vistaratastu matkRtopadezAmRtataraGgiNIto bodhyaH' (a.sa.vi.pR.309) aisA ullekha kiyA hai| astu / 'eka ora rAma, dUsarI ora gAma' isa ukti ke anusAra prastuta prakaraNa kA mahadaMza prathama stabaka ne le liyA hai jisakI apekSA anya stabakoM kA zarIra alpapramANa hai| 38 se 55 gAthA taka dvitIya stabaka ne apanA sthAna prApta kiyA hai, jisameM mRSAbhASA ke dazavidha vibhAga kA samarthana evaM anyavidha vibhAga ko bhI mAnyatA denA - ye do vizeSatA ullekhanIya hai| 56 se 68 gAthAparyanta tRtIya stabaka ne pratiSThA prApta kI hai, jisameM vyavahAranaya se mizrabhASA ke lakSaNa kA pradarzana evaM dazavidhavibhAga kA samarthana navyanyAya kI gUDha paribhASA meM kiyA gayA hai| dharmAMza meM hI bhrama-pramAubhayajanakavacanatva ko mizrabhASA kA lakSaNa banAnA, jIvamizrita evaM anantamizrita bhASA meM AMzika satyatva kI sthApanA, parittamizra meM cUrNikAra ke tAtparya ko kholanA, mRSAbhASA meM lakSaNA se satyatva kA asvIkAra... ityAdi viSaya tRtIya stabaka ke AbhUSaNa haiN| 69 gAthA se 86 gAthA taka 18 zlokapramANa caturtha stabaka meM asatyAmRSA bhASA ke lakSaNa tathA AmantraNI Adi 12 bheda, trividha zrutaviSayaka bhASA evaM dvividha cAritraviSayaka bhAvabhASA kA nirUpaNa upalabdha hai| asatyAmRSAtva ke hetuoM kA pradarzana, kupita tiryaMca bhASA meM vyavahAranaya se mRSAtva kA nirAkaraNa, 'yathAsukhaM mA pratibandhaM kuryAH' bhASA meM icchAnulomatva kA upapAdana, anabhigRhItabhASAphalAviSkaraNa, anupayuktasamakitibhASA meM bhAvabhASAtva kA samarthana Adi viSaya dhyAtavya hai| isa prakaraNa ke mahattvapUrNa viSaya kA subodha pratipAdana paJcama stabaka meM, jo 87 se 102 gAthAparyanta phailA huA hai, upalabdha hotA hai| dvAdazAMga gaNipiTaka se bAlamuni manaka ke anugrahArtha nirmUDha dazavaikAlikasUtra ke vAkyazuddhinAmaka saptamaadhyayana kA, jo ki satyapravAda pUrva se nirmUDha hai, AdhAra lekara 'saMyata satya evaM asatyamRSA bhASA ko kaba, kaise, kahA~ bole?' isa viSaya kA hRdayaMgama varNana kiyA gayA hai| satya vANI ko bhI kaba, kaise, kahA~ nahIM bolanA? autsargika, ApavAdika, vaktavya, avaktavya, sAvadya, niravadya Adi vacana kauna kauna se haiM? isakA rocaka zailI meM talasparzI nirUpaNa kiyA gayA hai| yaha stabaka pratyeka sAdhu, sAdhvI ke lie atyanta upayogI evaM Avazyaka hone kI vajaha prakaraNakAra nyAyAcArya, nyAyavizArada ne lekhanI kI karkazatA ko yahA~ tilAMjali de dI hai, jisakI vajaha sAmAnya saMskRtabhASAjJAna hone para koI bhI isa viSaya ke AsvAda se lAbhAnvita ho ske| kauna kauna vacana virAdhaka, pravacanaapabhrAjanAkAraka, laghutAdoSajanaka, mithyAtvAnumodaka, asaMyatapoSaka, adhikaraNAdidoSasampAdaka, mamatvazaMkAdikAraka sAvadya evaM jinAjJAbhaMjaka hote haiM? isa viSaya kA jo nirUpaNa yahA~ upalabdha hai usake anusAra pratyeka sAdhusAdhvI jIvana banAye to Aja jinazAsana kI zAna meM cAra cA~da laga jAya evaM isa martyaloka meM hI svargaloka kA nirmANa ho jAya - yaha niHsandeha kahA jA sakatA hai| svopajJavivaraNa ke spaSTIkaraNa kI AvazyakatA yadyapi syAdvAdakalpalatA, syAdvAdarahasya, nayopadeza, AtmakhyAti Adi granthoM kI bhA~ti prakRta prakaraNa ke svopajJavivaraNa kI pratyeka paMkti navyanyAya kI karkaza paribhASA ke gahana prayoga se jaTila to nahIM hai tathApi zrImadajI kI racanApaddhati hI aisI hai ki ve zabda se jitanA kahate haiM usase bahuta adhika zabda meM hI garbhita rakhate haiM, jisakA jJAna AsAnI se nahIM ho sakatA hai| dUsarI (xii)
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAta yaha hai ki prastuta svopajJavivaraNa bhinna bhinna atisaMkSipta zabdazailI se anekavidha viSayoM ke pratipAdana ke Aroha-avaroha se vyApta hai| dekhiye, svopajJavivaraNa bhASAnikSepa pratipAdana kI zailI se nikSepapradhAna hai, citrarUpavAda-dravyAnuyogaupamAna Adi ke nirUpaNa kI dRSTi se vAdapradhAna hai, rUpaka-upamA-vyatirekAlaMkAra Adi ke prarUpaNa kI apekSA alaGkArapradhAna hai, pratyeka bhASA lakSaNa vaktavya ke dRSTikoNa se nyAyapradhAna hai, caturvidha bhASA kA dvividha bhASA meM samAveza Adi kI apekSA nayapradhAna hai, bhASAvargaNAsparza-paMcavidhabheda-mizrabhASAvibhAgasamarthana zrutabhAvabhASAtRtIyabhedakathana Adi ko lakSya meM rakhane para sampradAyapradhAna bhI hai, upamAsatyanirUpaNa ko lakSya meM lene para kathAmaya hai, bhASA meM mizratva ke sthApaka vaktavya para nigAha DAlane para navyanyAyaparibhASApradhAna hai, vinayazikSAdhikAra ko dekhane para AgamapradhAna hai, antima vaktavya kI apekSA adhyAtmamaya hai| evaM saGgatimaya, yuktimaya, paradarzanakhaNDanamaya aura svadarzanamaNDanamaya bhI niHsaGkoca kahA jA sakatA hai| ataeva isa para eka vizada navIna TIkA kI AvazyakatA mujhe mahasUsa huii| mokSaratnA udbhavasthAna prAyaH 6-5-87 kI vaha cA~danI rAta thI jaba kolhApura ke pAsa zirolI nAmaka choTe gA~va ke eka sajjana ke gRha meM pU. taporatnavijayajI ma. sA., pU. muktivallabhavijayajI ma. sA. aura maiM zokasaMtapta evaM dravita hRdaya se eka sAtha baiThakara divaMgata munirAjazrI mokSaratnavijayajI ma. sA. ke bAlaravi kI bhA~ti uSmAdAyI, prakAzaka evaM preraka jIvana aura AghAtajanaka nidhana ke bAre meM bAta-cIta kara rahe the| eka durghaTanA ke sababa kevala 29 sAla meM isa nazvara saMsAra ko alavidA kara ke svargaloka ko alaGkRta karanevAle munirAjazrI ne apanI sarvatomukhI pratibhA evaM gurukRpA ke bala se catuHzatAdhika zAstroM ke rahasyArtha ko samajha kara apane jIvana meM samyak pariNata kiyA thA, jo unake jaghanyataHnitya ekAzana tapa, utkRSTa tyAga, nirdoSa saMyamacaryA, binazaratI sadA gurusamarpaNabhAva, vaDIla AmAnyA, nirahaMkAra evaM nispRha manovRtti, antarmukhatA, sAhajika maitrIbhAva, vAtsalyapUrNa vANI aura sadA prasanna mukhamudrA Adi se bhalI-bhA~ti jAna paDatA hai| divaMgata munirAjazrI to apane anupama guNoM kI garimA evaM nirdoSa saMyamajIvana kI mahimA se sadA amara hI raheMge magara unake nAma ko cirasthAyI banAne meM sakriya prayatna karane kA parama saubhAgya hameM bhI avazya milanA cAhie - ityAdi vicAravimarza ke anta meM svargastha munipuGgavazrI ke nAma se sambaddha eka-eka grantha yA TIkA yA kAvya Adi kRti kA sarjana karane kA hama tInoM ne zapatha liyaa| yahA~, mere zapatha kI samApti evaM prakRta prakaraNa ke svopajJavivaraNa kI TIkA kI AvazyakatA kI paripUrti kA yaha eka namra prayAsa hai| jinheM upAdhyAyajI, mahopAdhyAyajI Adi upanAma se prAyaH saba jaina manISI acchI taraha pahacAnate haiM aise nyAyavizArada, nyAyAcArya zrImadjI kI navya nyAya kI saMskRta evaM pariskRta paribhASA se paripuSTa aura sarvaviSayagAmI kRti para apanI lekhanI ko calAnA mere basa kI bAta nahIM thii| phira bhI gurujanoM kI premapUrNa preraNA evaM aMtaHkaraNa ke anaginata AziSa, mahopAdhyAyajI ke prati apanI ananya AsthA tathA divaMgata munirAjazrI ke mUka protsAhana ke bala para bharosA rakha kara maiMne madrAsa ArAdhanAbhavana meM mokSaratnA kA zrIgaNeza kiyaa| nyAyAcArya mahopAdhyAyajI ko roja vaMdanA kara ke unhIM ke caraNakamala meM baiTha kara maiM vahI likhatA thA jo mujhe ve likhAte the - aisA prArambha se parisamAptiparyanta merA anubhava rahA hai| isI sababa apane jIvana meM kabhI na socA huA kalpanAtIta divyatattvajJAna kA pravAha mokSaratnAsarjana kAla ke daurAna maiMne mahopAdhyAyajI kI asIma kRpAdRSTi se prApta kiyA hai| vastusthiti to yaha hai ki maiM mokSaratnA kA sarjana nahIM kara rahA thA magara mokSaratnA hI merA sRjana kara rahI thI, ratnatrayI ke pAvana pariNAma kI gulAbI lahara jagA rahI thii| ataH 'While I was writing Moxratna; Moxratna was writing me' aisA maiM niHsaMdigdha kaha sakatA huuN| na kucha hama ha~sa ke sIkhe haiM, na hama kucha ro ke sIkhe haiN| jo kucha thoDA sA sIkhe haiM, kisI ke ho ke sIkhe haiM / / astu ! yadyapi jo manISI kSayopazama Adi meM mujhase Age bar3ha cUke haiM unake lie mokSaratnA tanika bhI upayogI nahIM hai tathApi una vidvAn bahuzruta manISiyoM se merI yaha savinaya vijJapti hai ki - eka bAra mokSaratnA ko sAdyanta paDhakara yA pariziSTa 3 evaM 4 tathA mokSaratnA ke viziSTa viSayAnukrama ko lakSya meM rakhate hue tat tat sthaloM ko zAMti se dekha kara 'maiM isa prathama namra prayAsa meM kahA~ taka saphala rahA hU~?' isakA nirNaya kare evaM truTiyoM kA saMmArjana aura nivedana kre| (xiii)
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdanapaddhati prastuta grantha ke sampAdana meM mere sAmane do pratiyA~ thii| eka upAdhyAyajI mahArAja ke svahastAkSaravAlA Adarza, jisakI kaprati saMjJA hai| dUsarI prati vaha thI jo pUrva meM mudrita ho cukI thI / jahA~ jahA~ uparyukta do pratioM meM zuddha pAThAntara dRSTigocara huA, ho sake taba taka kaprati ke pATha kA hI grahaNa kiyA gayA hai, dekhiye pR. 31, 33, 38, 44, 47, 71, 102, 123, 176, 185, 207 217, 221, 237, 238, 240, 269, 271, 274, 285, 307, 327, 337... ityAdi / kucha sthala meM donoM pratioM meM truTaka pATha upalabdha hotA hai vahA~ hamane hamArI mati ke anusAra viSaya ko samajhakara () aise koSThakAntargata apekSita pATha kA prayoga kiyA hai, jaise pR. 288 Adi sthalavizeSa meM donoM pratioM meM adhika pATha bhI prApta hotA hai, jise jyoM kA tyoM rakha kara TippaNa meM usakA nirdeza kiyA gayA hai jaise pR. 178 aadi| kucha sthala meM mudrita prati meM bhI adhika pATha upalabdha hotA hai, jaise pR. 24, 221, 295 Adi kucha sthala meM kaprati meM bhI adhika pATha upalabdha huA jaise pR. 39 Adi mudrita prati meM aneka jagaha azuddha pATha bhI haiM jaise 240, 248, 274, 312, 315, 321, 328 Adi / 295 ityAdi / una sthaloM meM kaprati kA AdhAra le vahA~ kaprati ke anusAra truTaka pATha liyA gayA hai, pR. 46, 88, 118, 159, 187, 190, 193, 195, 205, 216, 227, 233, 236, kucha sthala meM to mudrita prati atyanta azuddha bhI hai, jaise pR. 207, 221, 250 kara zuddha pAThoM kA grahaNa kiyA gayA hai| jisa sthala meM mudrita prati truTaka hai dekhiye pR. 184, 188, 237, 245, 274 Adi / jisa sthala meM kaprati truTaka hai vahA~ mudrita prati ko sahAyatA se pUrNa pATha liyA gayA hai jaise pR. 193 Adi / mudrita prati meM kucha sthala meM zuddha pAThAntara kI bhI ullekha hai, dekhiye, pR. 337... Adi / mudrita prati meM zuddha aura azuddha pAThAntara kA bhI nirdeza milatA hai, jaise pR. 186 ityAdi isI taraha kucha sthala meM kaprati truTaka hai vahA~ mudritaprata Adi kA sahArA lekara yathocita pATha kA niveza kiyA gayA hai, jaise pR. 6, 35, 38, 47, 56, 92, 173, 185, 193 ityAdi / kucha sthala meM kaprati bhI azuddha hai jaise pR. 73, 161, 213 Adi / magara pR. 90, 163, 164, 251 ityAdi sthAna meM to mudritaprati aura kaprati donoM hI azuddha hai vahA~ anya granthoM ke sandarbhoM ko dekhakara evaM gurujanoM se vicAra-vimarza kara ke apekSita zuddha pATha kA ( ) isa cihna meM ullekha kiyA hai| ye saba ullekha maiM ne tat tat patrakramAMka kI TippaNI meM evaM kucha sthala meM mokSaratnA meM bhI kiye hai dekhiye pR. 108, 159, 208, 221, 233 / zeSa saMpUrNa grantha jaisA kA taisA padaccheda Adi ThIka kara ke chapAyA gayA hai| mUlagrantha evaM upAdhyAyajI mahArAja ke svopajJavivaraNa ke saMpAdana evaM saMzodhana meM kSayopazamAnusAra yatanApUrvaka maiMne prayatna kiyA hai phira bhI kahIM truTi dIkha par3e to usake parimArjana ke lie priya vijJa vAcakavarga prayAsa kare evaM mujhe jJApita kareyaha vijJapti / hindITIkA kusumAmodA . yadyapi merI mAtRbhASA gujarAtI hai evaM hamAre zrImUrtipUjaka jaina saMgha meM adhikAMza janasamudAya gujarAtI bhASA jAnatA hai tathApi isa grantha kA vivecana hindI bhASA meM banAne ke aneka kAraNa haiN| eka to yaha grantha dazavaikAlika, prajJApanA Adi mUla AgamoM para mukhyatayA avalaMbita hone se una sthAnakavAsI terApaMthI Adi vidvAnoM ke lie bhI atIva upayogI evaM sanmAnya hai jo adhikAMza meM gurjara bhASA se anabhijJa hai| dUsarA, merA yaha abhiprAya hai ki jo vAcakasamudAya upAdhyAyajI mahArAja ke sAhitya ko samajhane kI kakSA meM hai unheM rASTrIya bhASA samajhane meM kaThinAI nahIM honI caahie| tIsarA, nyAya ke abhyAsI sAdhu-sAdhvI prAyaH hindI bhASA ke mAdhyama se paMDitajI Adi se nyAyadarzana kA jJAna prApta karate haiM, jisakI vajaha rASTrabhASAgrathita vivecana ke dvArA grantha ko samajhane meM unheM saukarya bhI rhegaa| cauthA, isa grantha meM aneka dArzanika carcA samAviSTa hone se vizAla dArzanika abhyAsI varga bhI isase lAbhAnvita ho ske| niSkarSa: hindI bhASAnibaddha vivecana ke sababa vizAla pAThakavarga isa grantharatna kA lAbha le pAegAyaha lakSya meM rakha kara vivecana kA mAdhyama rASTrabhASA banI hai| dhArmika saMskAroM kA mujha meM vapana - jatana - pAlana - rakSaNa-saMvardhana karane kintu dharmadeha kI bhI aisI upakArI saMsArI dharmamAtA kusumabena ke nAma se garbhita pasaMda kiyA hai| kI vajaha jo na kevala mere pArthivadeha kI mAtA hai 'kusumAmodA' aisA nAmakaraNa hindITIkA kA maiMne - saMzodhana evaM upakArasmaraNa sAta mAsa kI avadhi meM niSpanna mokSaratnA evaM kusumAmodA TIkA dvaya meM truTiyA~ hone kA inkAra kaise kiyA jA sakatA? kyoMki merA jJAna kSAyopazamika hai| ataeva navya evaM prAcIna nyAya ke diggaja vidvAn, karmasAhityanipuNamati, SaDdarzanaparikarmitaprajJAvAle (xiv)
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramatyAgI evaM tapasvI aise AcAryadeva zrImad vijaya jagaccandasUrIzvarajI ma. sA. tathA nyAyamarmajJa adhyAtmarasika munirAjazrI (vartamAna meM paMnyAsa) puNyaratnavijayajI ma. sA. evaM vidvadvarya munivara (vartamAna meM paMnyAsa) zrIyazoratnavijayajI ma. sA. ko donoM TIkA ke saMzodhanArtha namra vijJapti kI aura anekavidha kAryoM kI vyastatA hote hue bhI udAratA se unhoMne merI araja kA svIkAra kiyA tathA sAdyanta TIkAdvaya kA sUkSma dRSTi se saMzodhana kara ke donoM TIkA kI upAdeyatA ko bar3hA dI hai, tadartha meM unake prati atyanta RNI hU~ aura isa taraha ve sadA mere utsAha ko baDhAve- yahI unase merI sAgraha namra vijnypti| madrAsa meM pUjya AcAryadeva zrImad jagaccandrasUrijI ma. sA. ke caraNakamaloM meM baiTha kara saMzodhana ke daurAna maiMne anekavidha amUlya sUcanAeM prApta kI evaM unakI maulika pratibhA kA bhI kucha anupama AsvAda prApta kiyaa| marubhUmisthita uparyukta donoM navya-prAcInanyAyaniSNAta saMzodhaka bandhumunivaroM ne bhI kAphI udyama kara ke TIkAdvaya kA saMmArjana-parimArjana kiyA hai jo unase prApta zuddhi-vRddhi Adi se bhalI-bhA~ti mAluma hotA hai| TIkA ke aneka viSayoM ke bAre meM anekazaH lambI-cauDI carcA patravyavahAra se karane meM unhoMne apramattabhAva dIkhAyA hai vahI unakI khaMta, bahuzrutatA evaM saMzodhanasvarUpa zrutabhakti kA dyotaka hai| mevADadezoddhAraka AcAryadevazrImad jitendrasUrijI ma. sA. ne bhI saMzodhanakArya meM udAratA se sAmane calakara jo sahAyatA pradAna kI hai tadartha maiM unakA bhI AbhArI huuN| TIkAdvaya ke kucha sthaloM kA saMzodhana paramapUjya siddhAntadivAkara AcAryadeveza zrImad jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjA, vidyAgurudeva tarkaratna munirAjazrI (vartamAna meM AcArya) jayasundaravijayajI mahArAjA evaM vidvadvarya munipravara (vartamAna meM AcArya) pUjya abhayazekharavijayajI mahArAjA Adi ne bhI kiyA evaM apanA anUThA sUjhAva bhI pradarzita kiyaa| etadartha maiM una sabakA AbhArI huuN| aneka bahuzruta mahanIya AcArya bhagavaMtoM evaM munipuGgavoM kI saMzodhanAgniparIkSA meM saMskRta-pariSkRta-saMmArjita-saMvardhita-saMzodhita aisI mokSaratnA evaM kusumAmodA se suzobhita prastuta prakaraNa ko pragaTa karane meM mere anAbhoga Adi kI badaulata kucha asaGgati jaisA lage to vahA~ prakaraNakAra ke Azaya ke anukUla tAtparya kA avadhAraNa kreN| 'gacchataH skhalanA kvApi' nyAya se anta meM yahI prArthanA vAcakavarga se hai ki isameM jinAjJAviruddha kucha likhA gayA ho to usakA saMzodhana svayaM kara liyA jaay| siddhAntamahodadhi-vAtsalyavAridhi-paramapUjya-AcAryadeveza-zrImad vijaya premasUrIzvarajI mahArAjA ke paTTAlaGkAra-nyAyavizAradavardhamAnataponidhi-gacchAdhipati-zrImadvijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA, jinakI divya kRpA isa kArya ko sAdyanta saMpUrNa karane meM nirantara pravAhita rahI hai, anyathA mere jaisA alpajJa kyA kara sakatA? sakalagItArthacUDAmaNi, siddhAntadivAkara paramapUjya AcAryadeva zrImadvijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjA ko kaise bisara sakatA hU~ jinakI sakriya preraNA evaM protsAhana se paMDitajI zrIharinArAyaNamizrajI ke pAsa nyAyakusumAJjali, khaNDanakhaNDakhAdya, mImAMsAzlokavArtika, pramANavArtika, advaitasiddhi, citsukhI, vAkyapadIya Adi duruha evaM jaTila prAcIna dArzanika granthoM ke abhyAsa kA advitIya saubhAgya prApta huaa| ___ zAsanahitacintaka, karmasAhityapAradRzvA paramapUjya hemacandrasUrijI mahArAjA, jinhoMne saMsAra aTavI meM bhaTakatI huI hamArI AtmA ko durlabha saMyamaratna kA apanI jAna kI bAjI lagA kara dAna kiyA, ko bhI maiM kabhI nahIM bhUla skuuNgaa| naiyAyikaziromaNi, tarkaratna paramapUjya vidyAgurudevazrI (vartamAna meM AcArya) jayasundaravijayajI mahArAjA, jinhoMne sAmAnyanirukta (gAdAdharI), vyutpattivAda, vyadhikaraNa (jAgadIzI), tattvacintAmaNi Adi kaThinatama granthoM kA niHspRhabhAva evaM udAratA se na kevala adhyayana karAyA magara mere ratnatraya ke udyAna ko aMkurita-navapallavita-puSpita evaM phalita karane meM bhI kAphI bar3A sahayoga diyA, to sadA mere manamaMdira meM pratiSThita rheNge| isa kArya meM aneka viSama sthaloM meM unakA anamola mArgadarzana na milA hotA, to yaha prakAzana zAyada nAmumakina bana jaataa| bhavodadhitAraka, udAracitta paramapUjya gurudevazrI (vartamAna meM paMnyAsa) vizvakalyANavijayajI mahArAjA, jinakI anahada kRpA hameM saMyama evaM samyagjJAna Adi sadyogoM kI ArAdhanA ke rahasya ko pAne meM evaM antarmukha jIvana jIne meM satata utsAhita kara rahI hai, ko bhI isa maMgala kArya meM bisara jAnA apanI kRtajJatA ko kho dene jaisA hai| apanI nAdurasta tabiyata hone para bhI saMzodhakIya vaktavya bheja kara munirAja (vartamAna meM paMnyAsa) zrIyazoratnavijayajI mahArAjA ne, jo isa grantha ke saMzodhakoM meM se eka hai, bhI mujha para apAra upakAra kiyA hai| etadartha maiM unakA bhI AbhArI huuN| (XV)
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa grantha ke acche mudraNa ke lie AcAryazrI kailAsasAgarasUri jJAnamaMdira, kobA ke ketanabhAI evaM unakI TIma ko bhI dhanyavAda hai| isa grantha meM jinakA bhI pratyakSa-parokSa sahakAra prApta huA hai una sabhI ko hArdika dhanyavAda adhikRta mumukSu abhyAsI varga isa grantha kA sAdyanta avagAhana - nimajjana kara ke Atmazreya prApta kare yahI antara kI abhyarthanA! cAha nahIM itihAsoM kI syAhi meM nAmanizAna rhe| cAha nahIM jaga ke gItoM meM merA gaurava gAna rhe| marudhara jaina saMgha, hubalI zrAvaNa suda 14, 2047 cAha yahI hai mere mukha meM terA maMgala-gAna rhe| paropakAra ke pAvana patha meM basa merA vizrAma rahe / / phra (xvi) muni yazovijaya
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya vivaraNa ke maGgalazloka kA vizeSArtha prakaraNa kA upodghAta vacanavibhAga meM niSNAta hI vAggupti kA adhikArI vacanavibhAga meM akuzala kA mauna akiJcitkara avasarocita vacanaprayoga na karane para doSa yaha prakaraNa mokSaprayojaka pratijJA kI AvazyaktA ziSTatvaniruktiH ziSTAcArapAlana maGgala kA prayojana nahIM hai- pUrvapakSa badarInAthazuklavacanasamIkSA maGgalajanya apUrva kI kalpanA aprAmANika - pUrvapakSa jArI samAptipadArthaprakAzanam ziSTAcArapAlana bhI mokSa kA prayojana - uttarapakSa apUrva maGgala kA kArya hai. upakramopasaMhAravirodhaparihAraprakAraH prakaraNakAra kA prayojana bhASApada ke nikSepa noAgamataH dravyabhASA nikSepasamuccayanirUpaNam . hAribhadravRtti-bhASya-vivaraNavirodhaparihAra pradarzanam . prayatna-saptamyarthanirUpaNam vipariNata anuSaGga .. grahaNa- nisaraNa - parAghAta dravyabhASA nirUpaNa cUrNivRttyorubhayoH prAmANyam . bhASAdravyaviSayaka dravyAdi catuSkavicAra. bhASAjaghanyasthitimImAMsA bhASAdravya meM sparzavicAra nyAyalIlAvatI- bhUSaNa-prazastapAdabhASyacintAmaNi- muktAvalIkAra-prabhRtimatanirAsaH muktAvalImaJjUSA-cintAmaNikAra bhartRharimatApAkaraNam . viSayamArgadarzikA pRSTha 2 viSaya 3 bhASAdravya ke sparza kI mAtrA SaTsthAnapatita hai. jIva spRSTa Adi bhASAdravyoM kA grahaNa karatA hai svAvagAhakSetrasthita bhASAdravya kA grahaNa 4 5 AnupUrvIsvarUpavimarzaH 5 7 7 8 8 9 10 11 .12 13 .14 14 14 15 .15 .15 .16 .16 .16 18 18 21 .20 22 .22 zabde dravyatvasiddhiH . ..23 zabde sparzamImAMsAyAmAgamAdivirodhaparihAra- prakAzanam 24 bhASA meM sparzasaMkhyAvicAraH .23 bhASAdravyanisaraNe vicAravizeSaH bhinna nisaraNa bhASAdravyoM ki lokavyApitA abhinna bhASAdravyasvarUpa. bheda ke pA~ca prakAra saGgatiphalapradarzanam zrutasAgaramatanikandanam khaNDabheda Adi kA lakSaNa bhedalakSaNapradarzanam khaNDabheda Adi ke dRSTAnta 38 bhedaparyAyasvIkArapakSa meM bhASA dravya kA nAza nahIM hai....39 khaNDaghaTotpAdavicAraH .36 viziSTadravyanAza sAmAnyadravya kA virodhI nahIM - syAdvAdI chidraghaTarUpa navInadravya ke utpAda meM doSoM kI paramparA .41 sachidraghaTa kI sAmagrI bhinna hai - naiyAyika .42 sachidraghaTa kI sAmagrI ghaTasAmagrI se bhinna syAdvAdI.... 42 dravyAnAzakatAnirUpaNam . .42 sachidra ghaTa kI sAmagrI alaga mAnane para vyavahAra kA apalApa bhedavizeSarUpa se bheda dravyanAzaka hai- syAdvAdI bhinna bhASAdravyoM meM paraspara alpabahutva parAghAta dravyabhASA Avazyakaniryukti kI sAkha. grahaNAdibhASA dravyaprAdhAnyavivakSA se dravyabhASA hai dvAbhyAM samayAbhyAM bhASate bhASAM - siddhAnta kA virodha vacoyogaprabhavA bhASA - siddhAnta kA virodha bhASyamANA bhASA- siddhAnta kA virodha pRSTha .25 .27 28 .29 .31 .33 .34 .36 .34 .35 .36 .36 dravyabhASAlakSaNam . uddezyavidheyabhAvavicAraH bhASyamANA bhASA prayoga samIcIna hai. (xvii) 40 .42 .43 44 .46 .47 .47 48 48 .49 ..49 .50 .50
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya bhASyamANA bhASA- yaha bhASAlakSaNa avyAptidoSagrasta-pUrvapakSa saMskAra AdhAna karane para bhI nisaraNabhASA meM zabdapariNAma rahatA hai. sUkSma RjusUtranaya se bhI 'bhASyamANA bhASA' siddhAnta tathyahIna bhASyamANA bhASA- siddhAnta kriyArUpa bhAvabhASA ke uddezya se hai- uttarapakSa prameyakamalamArtaNDakAramatApAkaraNam . evaMbhUtanaya se bhASaNa ke pUrvottarakAla meM bhASA kA niSedha. bhAvabhASA kA pratipAdana vacana bhAvabhASA nahIM hai - pUrvapakSa vacana bhAvabhASArUpa hai - uttarapakSa arthaghaTana paribhASAkAra kI icchA ke anusAra zabdapramANa nahIM hai- bauddha .. vikalpa aura zabda meM kAryakAraNabhAva - bauddha anumAna pramANa hai- bauddha. mithyAtvakalpanApekSayA satyatvakalpane lAghavopadarzanam . zabda nirNAyaka hone se pramANa hai- syAdvAdI zabdasthala meM pratibandI sAmagrI kAryajanaka hai nyAyakandalIkAralIlAvatIkAroktikartanam. zabda svatantrapramANa nahIM hai- vaizeSika zabda svatantrapramANa hai- syAdvAdI. vyatirekavyabhicAra se bhI zabda anumAnarUpa nahIM hai nyAyakandalIkAra nirUpaNasyAnyAyyatvam anumAna bhI pramANa nahIM hai - nAstika sambhAvanA se pravRtti kI upapatti - cArvAka . anumAna bhI nizcAyaka hone se pramANa hai-jaina saMbhAvanApakSa meM lAghava - nAstika. saMzaya kI apekSA nizcaya kA svarUpa gurubhUta hai - cArvAka dhUmadarzana kA kAryatAvacchedaka saMbhAvanAtva nahIM hai - syAdvAdI. viSayamArgadarzikA pRSTha .51 .52 .54 54 .54 .54 .55 .56 .56 .57 .57 58 .59 .61 .60 .60 .61 .63 .61 .62 .....63 .63 .64 .64 .64 .64 .66 .66 viSaya nAstikamata meM prasiddha avadhAraNa kI anupapatti... nizcayatvopakSayA saMbhAvanAtvasya kAryatAvacchedakatve lAghavam. lAghavatraividhyapradarzanam . sambhAvanAtvasya kAryatAvacchedakatve. pratibadhyatAvacchadekagauravam cArvAka ke mata meM anuvyavasAya kI anupapatti AgamapramANa se bhI bhASA meM nizcAyakatva bhAvabhASA ke tIna bheda paryApta aura aparyAptarUpa se bhASA dvividha avadhAraNIyatva kA tAttvika artha avadhAraNIyatvalakSaNavimarzaH satyabhASAlakSaNa-vyavahAranaya se paribhASAsvarUpAkalanam asatya, mizra, anubhaya bhASA kA lakSaNavyavahAra naya se paribhASA praznArha nahIM hai bhASA ke do bheda haiM - nizcayanaya 'dravyaM rUpavat' vAkyavicAra 'azokavanaM' vAkyavicAra bandhahetubhaGgaprakaraNavirodhaparihAraprakAraH karmadhAraya samAsasthala meM arthabodha prAdhAnyapratipAdana kI dRSTi se mizrabhASA bhI vyavahArasatya asatyAmRSA bhASA svatantra nahIM hai - nizcayanaya AjJApanI bhASA satyabhASA bhI hai- prajJApanAsUtra prajJApanAsUtra kA samarthana, saMbhAvanAabhiprAya se jAtisUtra kI upapatti AjJApanIbhASA meM satyA'satyAnyataratva nizcita hai stryAdilakSaNapratipAdanam . prajJApanI bhASA bhI satya bhASA hai vedAnugatalakSaNaprarUpaNa kI apekSA prajJApanI satyabhASA hai. bhASA ke bheda cAra haiM - vyavahAranaya itinaJpadArthapradarzanam ... avataraNikAcatuSkAvedanam (xviii) pRSTha 68 .67 67 68 68 68 69 70 71 .71 ..71 .73 ...74 .73 .75 .75 ..75 .76 ..77 .76 .77 .77 78 .79 80 81 82 81 82 83 83 84
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 102 103 ........... ....104 105 viSayamArgadarzikA viSaya viSaya pRSTha bhASA ke do bheda haiM - nizcayanaya 83 vihitatvena ArAdhakatva ko mAnane meM bhASAnimitta saMkalpa meM hI ArAdhakatva yA asaMbhava doSa ......... .........99 virAdhakatva hai - nizcayanaya .... 84 anyonyAzrayatraividhyadyotanam bhASA meM hI ArAdhakatvAdi mAnanA ArAdhakatvasvarUpagocaraH vicAravizeSaH ...............99 yukta hai - vyavahAranaya samyagupayogapUrvakatva ArAdhakatva nahIM hai ..............100 bhASAyAH karmabandhAdikaM pratyanyathAsiddhatvam .......... prAtisvikarUpa se ArAdhakatva satyabhASA vipratipattipradarzanam ........ kA lakSaNa nahA ha .......................................101 saMkalpa meM hI ArAdhakatva yA virAdhakatva satyabhASA ke daza bheda-vyavahAranaya.......................101 ___ mAnanA yukta hai - nizcayanaya janapadasatyabhASA-1 ..... ...........102 nizcayanaya se bhASA ke do bheda kA samarthana ........... vardhamAnopAdhyAyamatanirAsa: .........................103 apekSA se sarvabhASA satya hai - nizcayanaya ............... apabhraMza meM zakti nahIM hai - naiyAyika .................... samakAlInakAryakAraNabhAvopapAdanam nyAyamaJjarI-vyutpattivAdakAramatanikandanam ......... 104 zuddhanizcayanayarahasyapradarzanapUrva virodhaparihAraH ...... 88 IzvarecchAsvarUpa zakti asiddha - syAdvAdi ..... AyuktapariNAma kA artha .... zakti saMketasvarUpa hai ........... ...... dazavaikAlikavacanavirodhaparihArapratipAdanam ....... vardhamAna-nRsiMha-dinakarAbhiprAyasamAlocanam ......... do na bhAsijja savvaso kA virodha zAstra kI apabhraMza-ardhamAgadhI bhASA satya nahIM hai - nizcayanaya ........ hI hai- syAdvAdI........... ..................105 do na bhAsijja-sUtra meM anya vidvAnoM kA abhiprAya .....90 vRSabhadevavacananirAsa: .... ......... 106 anyamatA'svarasapradarzanam ...90 sammatasatyabhASA-2 ....... ............. .......107 anAyukta pariNAma se bolanevAlA sammatasatyabhASAlakSaNa virAdhaka-prajJApanAsUtra... ...................................90 90 ativyAptidoSagrasta-pUrvapakSa .... vyavahAranaya kA viSaya bhI vAstavika hai ...................91 zazadharazarmamatAlocanam ...... 107 caturvidhatvAditucchatvanirAsakaprayogapradarzanam ............. saMketamAtra zakti na hone se sammata strItvAdi arthaniSTha hai - zAkaTAyanAcArya ................93 satyabhASAlakSaNa nirdoSa-uttarapakSa ............ strItvAdi arthaniSTha hai - prajJApanAsUtra.....................93 zaktisvarUpavicArasa......... ............108 vyavahAra ke bala se bhASA meM caturvidhatva kI siddhi ......94 sthApanAsatya bhASA - 3............. bhASA meM dvividhatva aura caturvidhatva donoM vAstavika .....95 prakaraNAdi ke bala se arthaniyamana ........ prajJApanAsUtraniSkarSonnayanam .. sthApanAsatyatvapratipAdakasUtrANAM nayavizeSa kA AzrayaNa gauNa-mukhyabhAva kI traividhyapradarzanam ......... siddhi ke liye.... .................95 sthApanAsatyabhASA kA lakSaNa .......................... .......111 satyabhASA kA lakSaNa ........... 97 kumArilabhaTTa-bhartRharimatanirAkaraNam .............. prAmANyanirvacanam .97 pratimA meM arihaMtapadaprayoga nitAMta satya ................111 evakAraprayoga ke binA bhI avadhAraNa prApya hai ........... 98 sUtrApalApa se AzAtakA aura anantasaMsAra ............112 avadhAraNa bAdhita hone se ekAntavAdI kA sadbhUtasthApanA meM bhI zakti hai - vacana asatya......... ...............99 naiyAyika kI sAkha ...... pAribhASikaArAdhakatva - satyabhASA kA dvitIyalakSaNa...99 lAghavatarka se gotvaviziSTa meM zakti-navyanaiyAyika ....113 (xix) ...107 95 sada 110 .93 syAmA ....111 112 .....113
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ .......134 116 134 .... 136 viSayamArgadarzikA viSaya pRSTha viSaya muktAvalIkAra-dinakarIya-navyamatAlocanam .......... 114 pratItyabhAva sarvathA avirodhI nahIM hai AnuzAsanika guru artha meM bhI zakti hai ................. bhAmatIkAra pratibhAyAH palAyanam . 131 bAdhaka na hone para sthApanA meM bhI zakti hai ............ 115 kalpatarukAra-anekAntavAda nirAsakalpatarusthApanA meM nirUDha lakSaNA kA bhI saMbhava hai ........... 116 parimalakAravijJAnAmRta-bhASyamatakartanam ........... 132 avataraNikAvimarzaH..... .116 AdhunikAnAM baladeva-dAmodara-rAdhAkaSNasthApanAyAM vicAravizeSaH ............ hiriyannAdInAM matasamIkSA .......... ......... kalpantarAvatAravIjAvedanam ......................... 116 vijJAnAmRtabhASya-zrIkaNThabhASyasammatasatya aura sthApanAsatya ke lakSaNoM meM bhAmatIkAraprabhRtInAM samIkSA sAMkarya nahIM hai .........116 upaniSadAM syAdvAdasAdhakatvam . tpa n.................. ..........134 dikpadavivaraNam 116 gaGgezamatapratikSepaH ............. ........134 upAdhyasAGkaryapradarzanam 117 pratItyabhAva kAlpanika hai - zaMkA ..... 136 nAmasatyabhASA - 4 ............... ................ .117 avacchedakatvasvarUpavimarzaH madhyasthavyavahAra ke bala se nAma bhASA satya ............118 UhanIyaMpadavicAra .................. .......... 135 yathArtha nAma pariNAmasatya hai ........ .............119 digarthanirUpaNam ........... .............135 chalabhASAyAM vimarzavizeSaH ...........................118 pratItyabhAva sApekSa hone para bhI vAstavikarUpasatya bhASA -5........ ....120 samAdhAna sadAlayAdi liMga se dravyaliMgI meM yatizabdaprayoga bhautivikalpaprakaTIkaraNam ... 135 nirjarAjanaka .. .............. 121 pratItyabhAva pAramArthika hai.. ............137 sthApanAsatya bhASA se rUpasatya bhASA bhinna hai .......... 122 pAramArthika bhAva sApekSa aura nirapekSarUpa se dvividha ...137 vijAtIya aura nirdoSa cIja meM hI sthApanA hotI hai..122 barkalImatapratyAkhyAnam. .............137 sthApanA aura rUpa bhinna hai ................. .............123 saGkSapazArIrakakArapratItyasatya bhASA - 6................. ... 123 muktAvalIkAramatakhaNDanam ....................... 138 abhinavapratibadhyatAvacchedakapradarzanam ...... .............124 jalasaMcAra ke pUrva bhI zarAva meM gandha kI siddhi .......138 lakSaNadarzanapUrvaM pratItyasatyAyAM nidarzanAntarANi ........124 / pilupAkavAdI kI zaMkA ............. .... 139 galata nimitta batAne para bhASA mRSA ......................125 gandhanAzakalpanA ayukta - syAdvAdI......................139 nimitta ke bheda se virodha kA parihAra .................. 126 prazastapAdabhASyamatanirAsaH ......... ............ 139 bhAsarvajJamatApAkaraNam ........... 126 dvitvAdi apekSAbuddhi se janya hai - naiyAyika ............140 draSTAnta aura dAntika meM vaiSamyatA kI zaMkA .......126 dvitvAdi apekSAbuddhi se vyaGgya hai-syAdvAdI..... nimitta ke aneka bheda haiM - samAdhAna ....................127 dvitva meM caitrIyatva na hone se naiyAyikamata tattvopaplava-nyAyabhUSaNakAramatanirAkaraNam .............. asvIkArya .......... ............141 niMbArkabhASya-nibAkabhASyaTIkA-vedAntadIpa kalpalatAvirodhaparihAsa .............. ............141 bhAskarabhASyabhAmatI-nyAyabhUSaNa-zrIkaNThabhASya prazastapAdabhASyasya aprazastatvapratipAdanam .......... 142 hetubinduTIkAkAramatasamIkSA ....... .............129 vyavahArasatyabhASA -7................. ..............143 pramANavArtikakAramatanirAsaH .......... ............. 130 vyaGgyabhAve dvaividhyanirUpaNam eka dharmI meM avacchedaka bheda se vilakSaNa 'nadI pIyate' vacanaprayojanam ...... 143 pratItyabhAvoM kA samAveza. ......134 vyavahArasatyabhASA ke dRSTAnta .............................144 ........... 140 128
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya vyavahArasatyavacanAnAM saprayojanatvanirUpaNam vyAvahArika abheda kI apekSA 'dahyate giraH' bhASA satya pazutvasyopAdhitvapratipAdanam vyavahArasatyAyA lakSaNonnayanam ekendriya meM strItvAdipratipAdana vyavahArasatya bhAvasatyabhASAlakSaNonnayanam . dikzabdArthapradarzanam bhAvasatyabhASA - 8 vyavahAra ke do bheda viSayamArgadarzikA pRSTha 144 utkaTatva pariNAmavizeSaprayojya hai- syAdvAdI anutkaTarUpa utkaTarUpa kA pratibandhaka nahIM hai utkaTatva jAtisvarUpa nahIM hai muktAvalIkAravacanApAkaraNam dikzabdArthAvedanam yogasatya bhASA - 9... sAGkaryasya jAtyabAdhakatvavicAraH vizvanAtha-nRsiMha-gaGgezamatasamIkSA .145 145 146 . 146 147 147 147 . 148 149 vyavahArasatyabhASA kevala lokikavivakSAghaTita. ekadharmI meM aneka rUpa nahIM ho sakate haiM- naiyAyika curNikAravacanavirodhaparihAra zukletara rUpa ko zuklarUpapratibandhaka na mAnane para Apatti 150 citrarUpamImAMsA 150 150 citrarUpa ke asvIkAra meM nIlAvacchedena pItarUpapratyakSatApatti-naiyAyika . 150 muktAvalIdinakarIyasamAlocanA 152 eka dharmI meM aneka rUpa pramANasiddha hai - syAdvAdI.... 151 niyatArambhavAda aprAmANika udayanAcArya-pannagAcArya-zaGkarAcAryamatasamIkSA 152 153 152 atirikta citrarUpa aprAmANika syAdvAdI yogya rUpa kA hI pratyakSa hotA hai avayavagata anutkaTarUpa avayavI meM . 153 utkaTarUpa kA pratibandhaka-naiyAyika gaGgezamatasamAlocanam 150 149 154 155 155 156 . 156 156 147 viSaya muktAvalIprabhAkAramatakhaNDanam gaGgeza-raghunAthaziromaNimataparAkRtiH dhyeyaMpadavyAkhyAnam vizeSaNa ke abhAva meM vartamAna sambandha ke svIkAra meM doSa matabhedena upamAsvarUpanirUpaNam aupamyasatya bhASA - 10 paryAyatvanirvacanam upamAna ke do bheda kalpita upamAna bhI prayogArha kalpita upamAna kA prayojana - anityatA Adi pratipAdana gadAdharamatagilanam bhASAsvarUpa-vibhAgAdigocaraH vimarzavizeSaH svata uccAraNanirvacanam . zazazRGgAdivacanavimarzaH kharaviSANAdi zabda prayojanavaza upAdeya pratyeka upamAna ke cAra bheda upamAna bheda-prabhedAdi kA nakazA AharaNa ke cAra bheda apAya AharaNa 1/1 dravyAnuyoga meM apAya AharaNa upAya AharaNa ke cAra bheda 2/1. bhAvaupAya - abhayakumAra maMtrI dravyAnuyogApAyAharaNe vicAravizeSaH vizvanAthavacanasyA'vizvasanIyatvAviSkaraNam sthApanA udAharaNa 3/1 pratyutpannavinyAsa udAharaNa 4/1 sthApanApratyutpannavinyAsayoH bhinnatvasAdhanam niSedha vacana se Atmasiddhi .. taddeza upamAna 2 dravyAnuyoga meM anuzAsti taddeza upamAna 1/2 anaGgavajrakRti-vAcaspatimizrayormatakhaNDanam 158 upAlambha taddeza 2/2 157 pRcchA taddeza 3/2 159 upAlambhAnuzAstyoH vailakSaNyam. (xxi) pRSTha 156 160 160 159 161 161 162 . 162 , 163 . 164 164 ....... 165 165 165 . 165 166 . 166 . 167 . 167 169 . 169 170 169 169 . 171 . 172 172 173 173 174 175 175 176 176
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 199 .182 200 .184 .............202 viSayamArgadarzikA viSaya pRSTha viSaya dravyAnuyoga meM pRcchA - taddeza upamAna ............... .....177 dikpadArthapradarzanam ........... nizrAvacana taddeza 4/2 177 zAstra ke tAtparya ke anusAra hI taddoSa udAharaNa meM adharmayukta udAharaNa 1/3 .......... 179 arthavyAkhyAna munAsiba ....... pratiloma taddoSa udAharaNa 2/3... .............179 kevala yathAzrutArthavyAkhyAna meM Agama kI dhyeyaMpadavyAkhyAnam ...... ............. 178 AzAtanA .................. pratilomasthApanayovizeSAviSkaraNam .... 180 hetuvAdAgamavAdaviSayamImAMsA ... nayavAdAzrayaNasyopAdeyatvavicAra .. 180 dvitIyaH stabakaH.......... dravyAnuyogAdhikRta pratiloma taddoSa ..................180 asatyabhASA lakSaNa aura bheda . ............. trirAzimatavicAra........ ........... 181 upamAsatya bhASA mRSA nahIM hai ....... ............... dravyAnuyoga pratiloma taddoSa upamAna meM doSapradarzana ....181 mRSAbhASAlakSaNadvayabhedapradarzanam ........ ......... AtmopanyAsa taddoSa udAharaNa 3/3 ......................181 mRSAbhASA kA pAribhASika lakSaNa.. dravyAnuyoga meM AtmopanyAsa . ............. mRSA bhASA ke dravya-kSetra Adi kI durupanIta taddoSa udAharaNa 4/3... .........183 apekSA cAra bheda zaucaniruktiH niyuktivacanavirodhaparihAraH upanyAsa udAharaNa 4............... dravya-bhAva meM asatya vacana kI caturbhagI ......... 200 caraNakaraNAnuyogAdhikRta tadvastUpanyAsa asatya bhASA ke 10 bheda ........... udAharaNa 1/4 .............. ...185 krodhaniHsRta asatyabhASA 1/2 ....... tadvastUpanyAsa nadazanAntarAnarUpaNam .............184 krodhaprayukta saba vacana mRSA hI hai.......... ............. mAMsabhakSaNAdi sadoSa hai ........ ..............186 yoganimittaka karmabandha kaSAya ke anurUpa jJAnasiddhikAra-prajJopAyavinizcayasiddhikAra ___hI hotA hai .......... ........... 204 matanirAsA dravyAnuyoga meM tadvastu upanyAsa .......187 aprazastakaSAyaprayukta bhASA atyanta duSTa hai 204 tadanyavastu upanyAsa 2/4 ............. 188 karmabandhahetutAyAM vicAravizeSaH caraNakaraNAnuyoga meM tadanyavastUpanyAsa. ........... 188 mAnaniHsRta asatya bhASA 2/2 dravyAnuyoga meM tadanyavastUpanyAsa ........... mAyAniHsRta asatya bhASA 3/2 ...... dhyeyaMpadavyAkhyAnam ............ ............. 188 lobhAniHsRta asatya bhASA 4/2.... .......... pratinibhe vimarzavizeSaH....... 190 premaniHsRta mRSA bhASA 5/2...... .............. pratinibha upanyAsa 3/4 ............. .............. 190 dveSaniHsRta mRSA bhASA 6/2............ ................207 hetu upanyAsa udAharaNa 4/4 ........ ...191 dveSa aura krodha kI bhedarekhA .......... .208 yAvattvanirvacanam ............. ........... 192 hAsyaniHsRta mRSA bhASA 7/2 ............ sadupamAnaghaTita bhASA satya hai ........................192 atizayasvarUpaniruktiH.. 208 saMbhAvita dharma puraskAra se upamApravRtti ............... 192 tRtIyArthanirUpaNam ............ 210 asAdhAraNyanirvacanam . 193 bhayaniHsRta mRSA bhASA 8/2........... dhyeyaMpadavyAkhyAnam ............ ................... bhAratarAmAyaNA'sambaddhavacanollekhaH ................. asAdhAraNa dharma se upamA kI pravRtti .....................193 AkhyAyikAniHsRta mRSA bhASA 9/2 ...................... vyatireka alaMkAra kA samAveza ...........................194 upaghAtaniHsRta mRSA bhASA 10/2......................... vyatirekAlaGkAravimarzaH ......... ........... 194 upaniSadAdInAmaprAmANyAviSkaraNama .................211 (xxii) 204 205 .187 ...... ''....206 209 .......... 209 193
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya mRSA bhASA ko lakSaNA se satya batAnA ayukta prazasta pariNAmasya satyatvasampAdakatvasAdhanam vibhAgabhedakAdivicAraH rAga, dveSa, moha-mRSAbhASA ke asAdhAraNa kAraNa mRSA bhASA kA dazavidha vibhAga hI yuktisaMgata hai sthAnAGgavacanavirodhaparihAraH mRSA bhASA ke cAra bheda bhASAyAM yathAsambhavavibhAgAntarAviSkaraNam tRtIyaH stakaH mizrabhASA lakSaNa aura bheda mizrabhASA se zubhAzubhakarmabandha nAmumakina mizrabhASA ke dazabheda digarthavibhAvanam ... mizrabhASAvizeSasyaiva dazavidhatvakathanam mizrabhASA kA vibhAga nirdoSa hai mizra bhASAvibhAge vicAravizeSaH dhyeyamitivyAkhyAne mizrabhASAlakSaNaprakAzanam . avyApti kA dUsare DhaMga se nirAkaraNa. 'mUle vRkSaH kapisaMyogI 'tivacanamImAMsA dharmI aMza meM pramAtvajanakatva mizrabhASAtva kA ApAdaka nahIM hai utpannamizrita bhASA 1 / 3 mizrabhASA meM satyatva aupacArika nahIM hai nigrahaprayojane vimarzaH dikpadArthavyAkhyAnam vigatamizrita bhASA 2 / 3 utpannavigatamizrita bhASA 3/3 mizrabhASA tRtIyabhedacaturbhagIpradarzanam . jIvamizrita bhASA 4 / 3 ubhaya pratyekasambandhI hai, pratiniyata ekavyaktisambandhI nahIM viSayamArgadarzikA pRSTha 213 212 213 214 .216 217 . 216 218 samUha ekAtmaka bhI hai, anekAtmaka bhI hai. AMzikasatyatvamapi prasiddhavyavahArAnusAreNa . viSaya ajIvamizrita mizrabhASA 5/3 avacchinnatvapadArthopadarzanam jIvAjIvamizrita satyAmRSA bhASA 6/3 anaMtamizrita satyamRSA bhASA 7/3 anaMtamizrita bhASA meM AMzika satyatva bhI hai samudAyAvacchinnatva pratyekAvacchinnatva se atirikta hai dikpadArthAviSkaraNam . pratyekamizrita satyAmRSA bhASA svataMtra parittaanaMtamizrita bhASA nahIM hai pratyekAnantakAyavacanaprayogavivakSAhetUpadarzanam .219 . 219 220 220 220 222 221 222 224 222 . 224 caturthaH stabakaH cUrNikAra kA vacana cUrNikAra ke vacana kA phalitArtha. addhAmizrita satyAmRSA bhASA 9 / 3 addhAmizrita bhASA satyAmRSA nahIM hai- naiyAyika addhAmizrita bhASA satyAmRSA hai - syAdvAdI mizrabhASAyA dazavidhatvAtirekapratyAkhyAnam addhA'ddhAmizrita satyAmRSA bhASA 10 / 3 223 'mUle vRkSaH kapisaMyogI' vacana mizrabhASArUpa nahIM hai ..... 224 dikpadArthavibhAvanam 225 uddezyavidheyabhAvasthale vyAptibhAnanirUpaNam . 226 226 . 227 227 229 229 AjJApanI meM asatyAmRSAtva ke samarthaka do hetu . 230 digityuktivyAkhyAne AjJApanyAM vimarzavizeSaH 229 yAcanI bhASA 3/4 dAnasvarUpamImAMsA 231 asatyAmRSAlakSaNamImAMsA. asatyAmRSA ke lakSaNa evaM bheda kA nirUpaNa sambodhanapadArthaprakAzanam AmantraNI asatyAmRSA bhAvabhASA 1/4 amantraNI bhASA meM asatyAmRSAtva ke tIna hetu . AjJApanyAM vicAravizeSaH AjJApanI bhASA 2/4 AjJApanI vyavahAranaya se na satya hai, na mRSA karaNAskaraNA'niyamavicAraH vyavahAranaya se yAcanI bhASA asatyAmRSA hI hai. paramArthataH tIrthaMkara meM dAtRtva hai niSkriyaprArthanAmRSAtvabIjAvedanam .231 .232 233 tIrthaMkara meM pAramArthika dAtRtva hai (xxiii) pRSTha 233 235 234 235 235 . 236 236 237 237 238 238 .239 239 240 .241 241 242 .243 242 244 245 244 245 246 . 246 . 246 247 248 249 249 250 251 . 252 253 253
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 269 : : : 273 274 ............... 274 viSayamArgadarzikA viSaya pRSTha viSaya pRSTha pRcchanI bhASA 4/4 ......... .254 prakaraNAdInAM tAtparyagrAhakatvavicAraH . 268 matabhedena pRcchAniruktiH ........... ...............254 abhigRhIta bhASA 9/4....................................... 268 somilapadavAcyAnAmAviSkaraNam ...... ........... 254 saMzayakaraNI bhASA 10/4........... .................... vAkyaviSaye matabhedapradarzanam ......... 255 anekArthaka zabda se saMzaya kI utpatti .................. somila brAhmaNa kI bhASA ............ 254 muktAvalIkAramatanirAsaH ........................... prajJApanI bhASA ............ 255 madhyamasyAdvAdarahasyavacanavirodhaparihAraH ......... vidhyarthe bhaTTa-guru-vAcaspatimizra dhyeyamityuktivyAkhyAnam maNDanamizranaiyAyikAdi-matAviSkaraNam ..........256 saMzayakaraNI bhASA kA lakSaNa ..... vaiyAkaraNAdimatanirAsaH ......... 256 vyAkRta bhASA 11/4....................... ........... pravartakajJAnasvarUpamImAMsA ......... 257 vyAkRtabhASAlakSaNam ......... ............ prajJApanI bhASA kA lakSaNa ............ .............. 257 avyAkRtabhASAyAM kalpAntarabIjAvedanam ............. arthavAdAnAM pravRttyAdisAdhanatvAdisiddhiH ............258 bAlAdibhASAsvarUpavicArasa 272 arthavAda bhI prajJApanI bhASA hai 258 prasaGgasaGgatilakSaNopadarzanam ......... uddezyavidheyabhAve kAryakAraNabhAva avyAkRta bhASA 12/4 272 jJAnajanakatvavicAraH 259 paJcendriya tiryaMca kI bhASA .............. arthavAda meM anya vidvAnoM kA abhiprAya .... 259 kupita sAmAnya tiryaMca kI bhASA vyavahArataH niSedhyatvavaividhyanirUpaNam ........ 260 asatyAmRSA............ ............ pratyAkhyAnI bhASA 6/4 ............. ............ .260 avadheyamityuktivibhAvanam ...... 275 icchAnulomA bhASA 7/4 ........... .................. 261 zrutaviSayaka bhAvabhASA 2 ........... .............. 275 arthataH AptAbhiprAya kA jJAna mumakina ..................262 zrutabhAvabhASAyAM mizratvAbhAvasthApanam icchAdvaividhyanirUpaNam .............. ... 261 abhinavaM bhAvabhASAlakSaNam ............. 277 kazcidityuktibIjaprakAzanam ........ nirupacaritadravyabhASAvedanam .......... ............ 278 abhinavamicchAnulomalakSaNam ......... 63 AdhunikadhvaniyantrodabhavazabdasvarUpavicAraH ......... 278 upAya icchA kA sahakArI kAraNa vacana bhI kalpAntarapradarzanabIjAviSkaraNam ................... 279 icchAnuloma ............ 263 upayuktatva aura anupayuktatva ke virodha kA parihAra ..277 zRGgagrAhikAnyAyapradarzanam .. ........... 265 vivakSA ke abhAva meM zabda kI anutpatti .................278 icchAnuloma bhASA meM anyamata .......... .263 mithyAdRSTerajJAnitvanirUpaNam ......... .......280 anabhigRhIta bhASA 8/4 ........... .............. 264 mithyAdRSTi kI zrutaviSayaka sarva bhAvabhASA vAkAraprazleSapUrvaM vyAkhyAnAntaram ..... ............ 266 asatya hai .... ...279 pravRtti ke apratibandhaka anavadhAraNa kA niveza .........265 digarthavibhAvanam ........ ....281 anabhigRhita bhASA kA phala ...............................266 dravyabhAvasatyatvayorbalAbalatvavicAraH .............. .281 DityAdipadArthapratipAdane raghunAthamatanirAkaraNam .... 267 zrutaviSayaka bhAvabhASA meM zrutasAmAnya kA adhikAra ...281 vRtti-TippaNa-cUrNivirodhaparihAraprakArapradarzanam ....... 267 bahuzrutabhavyAbhavyabhASAsvarUpavicAravizeSaH............282 avadheyamityuktivibhAvanam ........................... 267 jJAnacatuSkAnupAdAnahetupradarzanam ....................283 anabhigRhIta bhASA meM AdezAntara kA pradarzama ..........266 asatyAmRSA zrutabhAvabhASA...........................283 abhigRhItAyAM vimarzavizeSaH ................................266 dravyazruta kI apekSA kevalI meM bhAvabhASA .................284 (xxiv) 276 ........ 264
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya kevalini dravyazrutasadbhAvasiddhiH dhyeyamityuktivibhAvanam . vacanavibhAgavaividhyAkhyAnam cAritraviSayaka bhAvabhASA ke do bheda apavAdato mRSAmizrabhASaNAnujJA''viSkAraH paJcamaH stabakaH (vinayazikSAdhikAraH) matabhedena vinayasvarUpaprakAzanam kAlazaGkitabhASA bolanA niSiddha hai nakSatra Adi kA ApavAdika vacana anyanizcita bhASA ke kathana kI paddhati deza zaMkita bhASA avaktavya avaktavyaSaDvidhavacanaprakAzanam anavadhRta bhASA avAcya hai. upaghAtaka bhASA tyAjya hai saMgAdidUSita bhASA anujJAta nahIM hai gotrasaptakAbhidhAnam mUlanAma yA gotra se AmantraNa karanA cAhie. pRcchAdau sAdhAraNavacanaprayogAnujJA kalpAntarabIjAvedanam janapadavyavahArasatyayorapi kadAcidananumatatvA khyAnam paMcendriya meM viparItaliGgavAcaka bhASA vyavahAra satya hone se atyAjya-pUrvapakSa paMcendriya meM viparItaliMgaghaTita bhASA tyAjya uttarapakSa cUrNiTIkAvacanavirodhaparihAraH avadheyamityuktivyAkhyAnam . matabhedena sAGketikapadaspaSTIkaraNam anvayavyatireka se jAtipadaghaTita zabdaprayoga upAdeya.. dharmaviruddha aura lokaviruddha vacana niSiddha hai avaktavyabhASAdoSAvedanam . , niSpAdya kriyA ke sUcaka vizeSaNa kA prayoga 1 nAmunAsi adhikaraNAdi doSa se mukta vacana prayoktavya viSayamArgadarzikA pRSTha 284 .285 .286 .285 .287 288 .288 .287 .289 .289 .290 289 . 290 290 291 295 . 294 296 297 297 298 . 296 .298 299 viSaya prAsAda-parighAdipadAnAmanvAkhyAnam lAghavotpAdakavacanasyA'prayoktavyatvam devAdi ko kupita karanevAlI bhASA parihArya pakvAdipadArthadarzanam. auSadhI meM pakvAdi artha yojanA 293 . 292 svamatikalpitazuddheraprAmANyapratipAdanam saMkhaDI - stenAdiviSayaka vacanavidhi 294 . 295 vyavahArazuddhi ke binA sirpha Azayazuddhi se doSamukti nahIM hai. aprItikara vacana prayoktavya nahIM hai. jarUrata ho taba zAstrIya sAMketika zabda kA prayoga kartavya hai nadIviSayaka bhASaNavidhi pravacanApabhrAjanA-pradveSa bodhidurlabhatAdidoSApAdakavacanAnAM phalaviSayaka vAgvidhi auSadhIviSayaka vacanavidhi sAkSAdarthataH pratIyamAnatvavizeSAvedanam . vyavahArataH satyabhASA bhI doSayukta ho to tyAjya hai sAkSAt adhikaraNadoSAvaha vacana hI niSiddha hai zuddhAzayaprayuktavacanAnAM kadAciddoSajanane'pi nirjarAhetutvasiddhiH vidhivizuddha pariNAma se zAstrokta vidhi ke anusAra kahA gayA vacana nitAnta nirdoSa auSadhInirdeze matAntarapradarzanam. auSadhIviSayaka vaktavya vacana parihAryatvam. doSanirAsaparANAM prayojanasAdhakavacanAnAM vaktavyatvam ... sukRta Adi vacanavidhi brahmacarya-snehasvarUpapradarzanam . vyApAraviSayaka avAcya vacana 299 300 (xxv) pRSTha 301 302 301 304 . 304 304 306 . 305 307 308 .308 . 309 309 310 311 311 .311 .312 312 313 316 313 317 .318 319 .320 sAvadyaniravadyavacanAnabhijJasya dezanAnadhikAritvam .. 321 apratyAdikaravacanAnAM satyatve'pi tyAjyatvam 322 abhyuccayakathana tyAjya hai 323
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha ................... .................. 330 para viSayamArgadarzikA viSaya pRSTha . viSaya abhyuccaya-samuccayavacanavimarzaH ...... .........323 karmASTakavRtti caitrIyatvAdi dharma karma samuccaya aura abhyuccaya meM bheda ..........................324 svarUpa hI hai atirikta nahIM .... 341 nayabhASAyA vaktavyatvasAdhanam ......... 325 tapaAdi meM tRNAraNinyAya se mokSahetutA ................341 bhAvacAritra kI upasthiti meM asaMbhava atiriktazaktisiddhiH........ .............342 avadhAraNakathana nAmumakina ............................ 324 nizcayavyavahArayormokSaM pratyananyathAsiddhatvasiddhiH ....344 gRhastha se AjJA karanA sAdhu ke lie niSiddha .........325 granthazodhanaprArthanam ........ ..............344 dravyaliGgiviSayakavAgvidhivyAkhyAnam .............. 326 tRNAdijanya vahni maNiAdijanya vahni se asAdhu ko sAdhu kahanA mRSAvAda hai ......................325 vijAtIya nahIM hai..... .............343 durguNI meM guNopabRhaka zabda kA prayoga niSiddha hai .....326 tapa Adi meM ekazaktimattvena mokSahetutA ............343 upabRMhaNasya vinayatvoktiH ......... ........... 327 granthazuddhi ke lie gItArtha muni bhagavaMta se prArthanA ....344 guNavAna kI anupabRMhaNA doSarUpa hai ..... ...........327 327 prakaraNakarIya prazasti kA bhAvArtha .. prakAra ...........345 pratimA ke sanmukha stutikaraNa asatya nahIM hai .........328 mokSaratnATIkAkRtprazastiH ........ ........346 lumpakamatalumpanam ........ 328 vAtAdiviSayakavidhiniSedhavacanaparihArasa ............. pariziSTa-1-mUlagranthagAthAkramanirdezaH................348 sadoSa AzaMsAvacana niSiddha ........................ 329 pariziSTa-2-svopajJavivaraNAntargatavizeSanAmollekhaH .. 350 binA atizaya ke bhAvikathana nahIM karanA cAhie .....330 / pariziSTa-3-mokSaratnAyAmAveditAprAmANyAnAM graMthAnAM 'zivamastu...' vacanamImAMsA .........................331 sUcileza .......................................351 'zivamastu sarvajagataH' asatyAmRSA zrutabhAvabhASA hai....331 pariziSTa-4-mokSaratnAyAM sAkSitayoddhRtAnAM megha Adi viSayaka bhASaNavidhi........... ............. 332 pradarzitAnAM ca granthAnAM lezataH sUciH............352 meghAkAzAdiSu devatvoktiniSedhaH ....... 332 pariziSTa-5-mokSaratnAyAM vizeSanAmnAM sUcilezaH .....356 rAjA meM deva kA prayoga kAraNa upasthita hone pariziSTa-6-mokSaratnAyAM pradarzitA nyAyAH ...........359 __ para anujJAta. ................................333 pariziSTa-7-mokSaratnAyAM sAkSitayA uddhatAnAM AyavyayaprekSApUrvakazuddhavacanaprayogasya kartavyatvoktiH .334 zAstravacanAnAM nirdezaH .......... ..........360 rahasyopadeza .. .............333 pariziSTa-8-upayogisaGketaspaSTIkaraNam ........ 367 cAritrazuddhisampAdakabhASAprayoktR-munisvarUpakhyAtiH . 335 bhASAvizuddhi kA phala............ .................335 bhagavantaH sarvotkRSTajJAnavanto na tu saMpUrNajJAnavanta' itimatApAkaraNam ............... sacce sukha kA svarUpa ......... 337 azvaghoSamatAlocanam ............ ....... prastuta prakaraNa kA upayoga 337 pravRttiphalayoranekAntaikAntavimarzaH rAgadveSavilaya meM vailakSaNya nahIM hai ........... mokSe vizeSA'siddhiH ............. 340 tRNAraNimaNinyAyavicArasa ........... ........... 336 .............. 337 .............. .......... 338 339 .......... (xxvi)
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrIzaMkhezvarapArzvanAthAya namaH / / / / zrImadvijaya-prema-bhuvanabhAnu-jayaghoSasUrIzvarebhyo namo namaH / / || e nmH|| nyAyAcArya-nyAyavizArada-mahAmahopAdhyAyazrIyazovijayagaNipraNItaM svopajJavivaraNavibhUSitaM muniyazovijayaviracitamokSaratnAvRtti-kusumAmodAvyAkhyAbhyAM samalakRtaM bhASArahasyama prathamaH stabakaH (svopajJaTIkAmaGgalazlokaH) aindravRndanataM pUrNajJAnaM satyagiraM jinm| natvA bhASArahasyaM svaM vivRNomi yathAmati / / 1 / / * mokSaratnATIkA . prArabdhe saptame varSe natvA zarkhezvarAdhipam / zrIyazovijayeneyaM mokSaratnA vidhiiyte||1|| adhItya mokSaratnAM ye bhAvayanti muhurmuhuH / jAyante pAradRzvAno, bhASAtarkAkarasya te||2|| iha hi vipazcitpracaNDaprAmANikaprakANDazreNIziromaNIyamAnaH apratihataprasarapravaraniravadyasadyaskapramANaparamparAbobhuvitanistuSamanISAvizeSonmiSanmanISipariSajjAgratpratyagrodagramahIyomahimasanmAnaH sujanamanastApavyApanirvApaNaprathamajaladharadhArAvadhiritavAgvyApAraH cAruvicAracAturIkamalinIsamullAsanasahasrakarAnukArivyAhAraH viditatarkakarkazavitarkaNaH nijaniSpratimapratibhAvadAtasaMsmAritAtItazrutakevaliH nyAyAcAryanyAyavizAradakurcAlasarasvatIzrIharibhadrasUrilaghubAMdhavaprabhRtibirudavibhUSitaH prAmANikagrAmaNIH mahAmahopAdhyAyaH zrIyazovijayagaNI bhASArahasyAkhyaM prakaraNaM viracitavAn tadantarnihitarahasyAvadyotanAya svopajJavivaraNena vibhUSitavA~zca / tadapi vivaraNaM saMkSiptaM gUDharahasyakaM bAhulyena navyanyAyaparibhASayA parikalitaM ca / ata eva tadarthamabhilaSatAM mumukSUNAM durbodhamiti vivriyate mayakA mumukssuhitkaamyyaa| mahAmahopAdhyAyakRtavivaraNasya maGgalAdipratipAdikeyamAdyagAthA - aindrvRndmiti| indrasambandhisamUhapraNatam / anena jinasya pUjAtizayaH prakaTitaH / pUrNajJAnamityanena jJAnAtizayo dyotitH| satyagiramityanena vacanAtizayaH prdrshitH| jinamiti / idaM ca padaM vizeSaNatAvizeSyatobhayAkrAntama, apAyApagamAtizayapratipipAdayiSAyAM vizeSaNatvAta, pUrvoktavizeSaNatrayavRttivizeSaNatAkhyaviSayatAnirUpakatvavivakSAyAM ca satyAM vizeSyarUpatvAt / jayati rAgAdizatrUniti ___* kusumAmodA (hindIvyAkhyA) * 'bhASArahasya' yaha mahAmahima tarkasamrATa nyAyAcArya nyAyavizArada mahopAdhyAya zrImad yazovijayajI gaNivara dvArA racita eka mahattvapUrNa grantharatna hai, jisameM bhASAviSayaka rahasya antarnihita hai| grantha ke nAma se granthakAra kA yaha Azaya pratIta hotA hai, ki - bhASAviSayaka rahasya eka aisI cIja hai jo varSoM taka zAstra ke anusAra kiye gae manana, nididhyAsana aura ananyagurubhakti se prApya hai| prajJApanA, dazavaikAlika, vizeSAvazyakabhASya Adi zAstro ke parizIlana evaM anupama gurukRpA se prApta bhASAviSayaka rahasya ko bhavya jIvoM ke upakArArtha mahAmahopAdhyAyajI ne granthanibaddha kiyA hai| isa prakaraNa meM antarnihita bhASAviSayaka rahasya ko prakaTa karane ke lie isa prakaraNaratna kA vivaraNa prakaraNakAra ne svayaM hI banAyA hai, jisase mUla grantha kI arthagaMbhIratA sUcita hotI hai|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1 0 prakaraNasya upodghAtaH 0 jina iti vyutpattyA jinapadena zrutAvadhijinAdyupasthitisaMbhave'pi yogAdrUDhirbaliyasIti nyAyAt jinapadaM kevalijinaparam, puurnnjnyaanmityaadivishessnnaanythaanupptteshc| natvA=namaskAryAvadhikasvaniSThApakarSabodhAnukUlaM vyApAraM kRtvA, anena mngglmbhihitm| bhaassaarhsymiti| bhASAgocararahasyapratipAdakaM bhASAvaktavyatApratibaddhaM granthavizeSam / svaM-svaviracitaM racanAkartRtvasambandhena svakIyaM vA, anena viSayarUpaH anubandhaH pradarzitaH sa ca svaviSayakajJAnadvArA zAstre prvrtkH| ataH tdgrhnnmaavshykm| 'tadgrahaNe tatsajAtIyo'pi gRhyate' itinyAyenAnubandhajAtIyatvAtsaMbandhAdhikAriprayojanAnAM grahaNaM svayaM bhaavniiym| vivRNomIti parapratipattyanukUla - tulyArthakaspaSTakathanAtmakazabdaprayogAnukUlavartamAnakAlikakRtimAn ahmityrthH| vivaraNakriyAyA bhaviSyatkAlInatve'pi varttamAnasamIpe varttamAnavadveti nyAyena laTA nirdezaH kRtaH yadvA nayavizeSAbhiprAyeNa maGgalasya vivaraNagranthAnyatvAbhAvena vivaraNakriyAyA vartamAnakAlInatvaM yathAzrutaM bhaavniiym| ythaamtiiti| anenauddhatyamAtmanaH prihRtm| upAdhyAyajI mahArAja 'aindradvaMdaM' ityAdi se vivaraNa kA zrIgaNeza karate haiN| vivaraNa ke maMgalazloka kA sAmAnya artha yaha hai ki - 'iMdro ke vRMda se namaskRta, pUrNajJAnavAle evaM satyavANIyukta zrIjinezvara bhagavaMta ko namaskAra kara ke svaracita bhASArahasya graMtha kA apanI buddhi ke anusAra maiM (vivaraNakAra) vivaraNa = vyAkhyAna karatA hU~| * vivaraNa ke maMgalazloka kA vizeSArtha * ziSTa puruSa kisI bhI kArya ke prAraMbha meM usa kArya kI nirvighna samApti ke lie maMgalAcaraNa karate haiN| vyAkhyAkAra zrImad bhI isa ziSTAcAra kA pAlana karate hue apane iSTa deva ko namaskAra, jo maMgalasvarUpa hai, karate haiN| isase vivaraNakAra kI AstikatA bhI pratIta hotI hai| aindra. iti| jinake caraNoM meM deva, manuSya aura rAjA bhI apanA sira jhukAte haiM aise jo indra, unake samudAya se jo jinezvara bhagavaMta namaskRta haiM, ve kinake namaskArya evaM pUjanIya nahIM hote? arthAt jo laukika sarvazreSTha svargAdhipati se bhI vaMdita haiM, ve anya saba ke lie avazya vaMdana-pUjana-satkAra-sanmAna karane yogya hote haiN| isa taraha 'aindravaMdanataM' vizeSaNa se jinezvara deva ke pUjAtizaya kI sUcanA milatI hai| yaha suvidita hai ki zrImad mahAmahopAdhyAyajI ne pAvana bhAgIrathI ke taTa para zAradAdevI kI upAsanA kara ke sArasvata kRpA prApta kI thii| vAgdevI kI ora bhakti aura kRtajJatA ko batAte hue sArasvatamaMtrabIja aiM kAra kA, jisakI sAdhanA se upAdhyAyajI ko zrutadevatA kI ora se varadAna prApta huA thA, prAyaH apane pratyeka graMthoM ke prAraMbha meM upAdhyAyajI mahArAja inakA nirdeza karate haiN| prastuta meM 'aindravRMdanataM' rUpa sAmAsika pada meM jo prathama akSara 'aiM' hai, vaha vivaraNakAra ke priya vAgmaMtra kA pradhAna bIja hai| ___'pUrNajJAnaM' vizeSaNa se jinezvara bhagavaMta ke jJAnAtizaya kI ora aMgulInirdeza kiyA gayA hai| 'satyagiraM' vizeSaNa se jinezvara ke vacanAtizaya ko prakaTa kiyA gayA hai| 'jina' zabda se apAyApagamAtizaya vyakta kiyA gayA hai| rAgAdi aMtaraMga zatruoM ke upara vijaya ko pAnevAle hI pUrNajJAna ko prApta kara sakate haiM, kyoMki dazaveM guNasthAnaka para rAgAdi kA kSaya karane ke bAda hI saMpUrNa jJAna kI 13 veM guNasthAnaka para prApti hotI hai tathA jo pUrNajJAnavAle hote haiM, ve hI nizcita rUpa se satyavANIvAle ho sakate haiM, kyoMki satya vacana ke prayoga ke lie pUrNa jJAna Avazyaka hai| vacanaprayoga ke pahale vAkyArtha jJAna Avazyaka hai| ata eva 'satyagiraM' vizeSaNa ke pahale 'pUrNajJAnaM' vizeSaNa kA grahaNa kiyA gayA hai| vivaraNagraMtha ke maGgalazloka meM bhASArahasyanAmaka graMtha kA vivaraNa karane kI pratijJA kA ullekha hai| vivaraNa kA artha hai tulyArthaka spaSTa kathana / mUla vAkya se isakA vivakSita artha spaSTa na hotA ho taba ise spaSTa karanevAlI zabdazreNi ko vivaraNa kahA jAtA hai| vaha to mUla grantha meM aMtarnihita rahasyArtha ko kholane kI kuMjI mAtra hai| isa kathana se mUla grantha kI artha gaMbhIratA sUcita hotI hai| 'yathAmati' zabda se vyAkhyAkAra ne apanI uddhatatA kA parihAra kiyA hai| 'bhASArahasyaM svaM' isase abhidheya batAyA gayA hai| isako viSayarUpa anubandha bhI kahA jAtA hai| anubandha kA artha hai - svaviSayakajJAnadvArA zAstre pravartakaH / arthAt apanA jJAna karA
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vacanavizuddheravazyamupAdeyatvam * iha khalu niHzreyasArthinAM bhASAvizuddhiravazyamAdeyA, vAksamitiguptyozca tadadhInatvAt tayozca cAritrAGgatvAt, tasya ca paramaniH shreyshetutvaaditi| na ca vacanavibhaktyakuzalasya maunamAtrAdeva vAgguptisiddherguNaH; sarvathA maune vyavahArocchedAd aniSNA upodghAtasaGgatiM pradarzayati - iheti pravacane ityrthH| bhaassaavishuddhiriti| atra pradhAnabhAvazuddhinimittIbhUtA vaakyshuddhiaahyaa| taduktaM bhagavatA bhadrabAhusvAminA jaM vakkaM vayamANassa saMjamo sujjhaI na puNa hiNsaa| na ya attakalusabhAvo teNa ihaM vakkasuddhitti / (da. vai. a. 7 ni. zlo. 288) tadadhInatvAt = bhASAvizuddhyadhInatvAt / prayogastvevaM bhASAvizuddhiH niHzreyasAryupAdeyA vAksamitiguptyupajIvyatvAt gurUpadezavat / vAksamitiguptyoH paramani:zreyasahetucAritrAGgatvaM tu prasiddhameva / tadeva pradarzayati tayozca caaritraanggtvaaditi| atrAGgatvaM ca na ghaTakatvam, tAbhyAmRte'pi tatsattvAt kintuupkaarktvm| tato bhASAsamitiguptyozca cAritropakArakatvAdityarthaH / prmniHshreyshetutvaaditi| atra karmadhArayasamAsAnantaraM tatpuruSasamAso na kartavyaH; kRtsnakarmakSayAtmake niHzreyase'paramatvAbhAvena vyAvAbhAvAtparamapadasya vyarthavizeSaNatvApatteH, kintu niHzreyasasya heturiti niHzreyasahetuH paramazcAsau niHzreyasahetuzceti paramaniHzreyasaheturityevaM SaSThItatpuruSottaraM karmadhArayasyaiva samyaktvama jJAnAdItarakAraNApekSayA niHzreyasaM prati cAritrasya pradhAnatvaM tu mahAbhASyAdau prasiddhameva / kara jo zAstra meM pravartana karAtA hai, vaha anubandha kahA jAtA hai| graMtha ke viSaya kA jJAna hone para isa viSaya ke arthI zrotA evaM pAThaka isa zAstra meM pravRti karate haiN| ataH abhidheya anubandharUpa kahA jAtA hai| viSaya, sambandha, adhikArI aura prayojana ke bheda se anubandha ke cAra bheda haiN| yahA~ viSayarUpa anubandha kA kaMThataH grahaNa kiyA gayA hai, zeSa tIna anubandha sAmarthyagamya haiN| jaise ki apane vAcyArtha ke sAtha isa vivaraNa kA abhidheya-abhidhAyakabhAva sambandha hai| jo bhASAviSayaka rahasyArtha kA jijJAsu hogA vohI yahA~ adhikArI hai - yaha bAta bhI arthataH pratIta hotI hai| tathA vyAkhyAkAra kA anaMtara prayojana hai, ziSyoM para upakAra aura zrotA pAThaka kA anaMtara=sAkSAt prayojana hai bhASAviSayaka aidamparya jJAna kI praapti| donoM kA paraMparaprayojana hai mokSa kI praapti| yaha bAta bhI sAmarthyagamya haiN| yadyapi yahA~ vivaraNakAra ne zabdataH sirpha abhidheyarUpa anubandha kA hI grahaNa kiyA hai tathApi 'tadgrahaNe ca tatsajAtIyo'pi gRhyate' nyAya se anubandha sajAtIya hone se sambandha, adhikArI aura prayojana kA bhI arthataH grahaNa kiyA gayA hai - aisA samajhA jAtA hai| isa taraha vivaraNa graMtha ke Adya zloka se maMgala, pratijJA aura anubandhacatuSka kA pratipAdana kiyA gayA hai| zaMkAH- yadyapi prastuta prakaraNa meM prakaraNakartA aura zrotA-pAThakoM ko kramazaH ziSyopakArAdi tathA prakaraNAbhidheyArthajJAnAdisvarUpa anaMtara prayojana kI siddhi saMbhavita hai magara mokSarUpa paraMpara prayojana kI siddhi isase kaise hogI? mokSa kI prApti samyagdarzana-jJAna-cAritra ke adhIna hone se yahA~ ratnatraya kA nirUpaNa karanA ucita mahasUsa hotA hai, bhASArahasya kA nhiiN| ataH isa prakaraNa kA AraMbha anucita hai| * prakaraNa kA upodghAta * samAdhAna:- iha khalu. iti / ApakI yaha zaMkA nAmunAsiba hai| isakA kAraNa yaha hai ki sva-para ko mokSa kI prApti ke lie jaise ratnatrayI kI prarUpaNA, jJAna evaM isakA pAlana Avazyaka hai, vaise hI ratnatraya ke upakAraka aura vaha upakAraka jisake adhIna ho, ina donoM kA jJAna evaM pAlana ke lie una donoM kA bhI prarUpaNa Avazyaka pratIta hotA hai| mokSa kA pradhAna hetu cAritra hai aura usake upakArakarUpa se 5 samiti aura 3 gupti prasiddha haiM, jinameM bhASAsamiti aura vacanagupti bhI aMtaHpraviSTa hai| bhASAsamiti aura vacanagupti bhASAvizuddhi ke adhIna hai| tadartha bhASAvizuddhi kA pratipAdana bhI Avazyaka hai| bhASAvizuddhi bhASAvizuddhi ke jJAna para avalaMbita hai tathA prastuta prakaraNa bhASAvizuddhi kA pratipAdaka hone se bhASAvizuddhiviSayaka jJAna kA, jo ki mokSa ke pradhAnakAraNabhUta cAritra ke aMgarUpa bhASAsamiti-gupti kI niyAmaka bhASAvizuddhi kI icchA kA janaka hai, kAraNa hai| ataH yaha prakaraNa bhI paraMparA se mokSa kA kAraNa prayojaka hai| isI sababa isa prakaraNa kA prAraMbha bhI ucita hI hai| zaMkAH- na ca vacana. iti| "mokSa kA pradhAna kAraNa cAritra hai aura usake aMgabhUta bhASAsamiti aura vacanagupti hai" aisA jo Apane kahA hai yaha to ThIka hai, magara "bhASAsamiti aura vacanagupti bhASAvizuddhi ke adhIna hai", aisA jo kahA hai vaha samIcIna nahIM hai| yadyapi bhASAsamiti aura pravRttirUpa vAggupti ke pAlana meM 'yaha vacana sAvadha hai ora yaha vacana niravadya hai' ityAdirUpa
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA rahasyaprakaraNe sta. 1 4 tasya guptyanadhikAritvAcca / nanu sAvadyaniravadya-vAcyAvAcyautsargikApavAdika-satyAsatyAdivacanavibhAgAkuzalasya pravRttisvarUpabhASAsamitiguptiviSayiNyArAdhanA mAstu, paraM maunamAtrasamAzrayaNAnnivRttirUpavAgguptiviSayiNI ArAdhanA tu syAdeva tatra tAdRzavacanavibhAgakauzalyasyAprayojakatvAdityAzayena mugdhaH zaGkate na ceti / samAdhatte - srvthti| saMjJAdInyapi prihRtyetyrthH| akSinikoca - bhrUbhaGga-hastaprasAraNAdibhiH vikArairarthaM pratyAyayatastu vAgguptirapi nAsti taduktaM yogazAstre-saMjJAdiparihAreNa yanmaunasyAvalambanaM / vAgvRtteH saMvRttirvA yA sA vAgguptirihocyate / / (yo.zA. 1 / 42 ) vyavahArocchedAditi / grahaNAsevanazikSAsmAraNA-vAraNA-codanA-praticodanA-jinavacanopadezAdisvarUpavyavahArocchedAdi ; tyrthH| idamupalakSaNaM tIrthocchedAderapi / guptyanadhikAritvAcceti / prakaraNabalena vaagguptydhikaaritvaabhaavaaccetyrthH| adhikAritvaM cAtra na tattatkarmajanyaphalArthitvaM, na vA gauNamukhyobhayaprayojanaprAptikAmanAvattvaM na vA granthapratipAdyArthaviSayakajJAnadhAraNazaktatvaM, anupayogitvAdatiprasaJjakatvAcca, kintu tattatkarmocitaphalalAbhasAmarthyavattvam / tathA ca sAvadyaniravadyAdivacanavibhAgAniSNAtasya vAgguptijanyaphalaprAptisAmarthyAbhAvavattvamiti phalitam / na hi tadanadhikAraNo maunamAtrasamAzrayaNAdeva vAgguptiphalaprAptiH sambhavati, anyathA ekendriyANAmapi tatprasakteH / taduktaM prakaraNakRtaiva jJAnasAre 'sulabhaM vAganuccAraM maunamekendriyeSvapi / / (jJA. sA. 13 / 7) iti / taduktaM tejobindUpaniSadyapi 'girA maunaM tu bAlAnAmayuktaM brahmavAdinAm / (te. upa. 1 / 22) tatazca vAgguptiphalaM prati na dravyamaunaM prayojakaM api tu bhAvamaunam, tacca vacanavibhAganipuNasyaiva netarasyeti phalitam / 0 vivekavikalamaunasamAzrayaNamayuktam O - vacanavibhAga kA jJAna evaM kuzalatA Avazyaka hai, magara nivRttirUpa vacanagupti meM tathAvidha vacanavibhAgakuzalatA Avazyaka nahIM hai| vacanavibhAga meM akuzala puruSa to mauna rahane se hI nivRttisvarUpa vacanagupti kA pAlana kara sakatA hai| isake lie bhASAvizuddhi kA jJAna yA vacanavibhAgakuzalatA anAvazyaka hai| ataH 'paraMparA se mokSa ke kAraNasvarUpa bhASAvizuddhi kA pratipAdaka hone se yaha prakaraNa bhI paraMparA se mokSa kA kAraNa hai| ataH isa prakaraNa kA AraMbha yukta hI hai' aisA ApakA kathana samIcIna nahIM hai| mokSArthI ke lie yaha prakaraNa upAdeya nahIM hai| mokSa kA aprayojaka hone se isa prakaraNa kA prAraMbha bhI ayukta hI hai| * vacanavibhAga meM niSNAta hI vAggupti kA adhikArI * - samAdhAna:- sarvathA. iti| ApakA yaha vaktavya mugdha puruSa ko rucikara banegA, prAjJa puruSa ko nahIM / ApakA yaha kathana ki - 'vacanavibhAga meM aniSNAta puruSa mauna kA pAlana karane se hI cAritra ke aMgabhUta nivRttirUpa vAggupti kI upAsanA karegA' - hamAre do vikalpoM se grasta hone se asvIkArya hai| do vikalpa ye haiM ki dIkSAgrahaNa se jIvanaparyaMta kyA saba muni bhagavaMtoM mauna kA pAlana kareMge yA katipaya muni bhagavaMta, jo vacanavibhAga meM akuzala hai? yadi Apa kaheMge ki 'dIkSAgrahaNa se jIvanaparyaMta saba munibhagavaMta mauna kA pAlana kareMge to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki aisA hone para ziSya ko grahaNazikSA AsevanazikSA, ziSya kI skhalanA hone para sAraNA vAraNA Adi, bhavya jIvoM ko dharmopadeza Adi saba vyavahAra kA uccheda ho jaayegaa| aMta meM tIrthoccheda bhI ho jAyegA / oha! tIrtha ke uccheda kI bAta hI kahA~ ? sarvathA mauna kA AlaMbana lene para to tIrtha kI utpatti hI nahIM ho skegii| yaha to kisIko bhI iSTa nahIM hai aura pratyakSAdi pramANoM se viruddha bhI hai| ataH prathama vikalpa kA svIkAra karanA munAsiba nahIM hai| yadi Apa dUsare vikalpa kA svIkAra kareMge ki 'yathArtha vacanavibhAga meM akuzala katipaya muni bhagavaMta dIkSA ke bAda jIvanaparyanta mauna ko dhAraNa kareMge to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki jo vacanavibhAga meM niSNAta nahIM hai, vaha to vAggupti kA adhikArI hI nahIM - hai / yaha eka niyama hai ki tattatkAryoM kA jo adhikArI hotA hai, use hI tattat kAryoM kA prAmANika phala prApta hotA hai, anadhikArI manuSya ko nahIM / yadi vAggupti ke anadhikArI ko bhI vyavahArataH maunamAtra kA samAzrayaNa karane se vAgguptijanya phala kI prApti hogI, taba to pRthvI Adi ekendriya jIvoM ko vacanasAmagrI ke abhAva se anAyAsa hI mauna kA pAlana jIvanaparyanta hone ke sababa vAgupti ke phala kI prApti hone lgegii| magara aisA nahIM hotA hai| nakalI ghaDI bhI dina meM do bAra saccA samaya dikhAtI hai, magara isase 'vaha ghaDI saccI hai' aisA vyavahAra nahIM hotA hai|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ * anupAyena kAryasiddhivirahA * taduktaM -'vayaNavibhattiakusalo vaogayaM bahuvihaM aviyaannNto| jai vi na bhAsai kiMci na ceva vayaguttayaM patto tti / / (daza. a.7. ni. gA. 290) pratyutAvAgguptasya vAgguptatvAbhimAnAdinA doSa eva / tadidamAhoktagAthApAtanikAyAJcUrNikAraH 'Aha jai bhAsamA prakRte niyuktivacanasaMvAdaM pradarzayati - 'vynn'mityaadi| atra ca 'vacanavibhaktyakuzalaH = vAcyetaraprakArAnabhijJaH 'vAggataM bahuvidhaM = utsargAdibhedabhinnaM ajAnAno yadyapi na bhASate kiJcit = maunenaivAste, na caiva vAgguptatAM prAptaH tathApyasau avAggupta eveti' iti hAribhadravyAkhyAnam / aniSNAtasya maunAzrayaNe na kevalaM guNAbhAva evApi tu doSo'pItyAha - prtyuteti| vaiparItyabhAvArtho'nenoktaH / vAgguptatvAbhimAnAdineti / abhimAnatvaM nAma AtmanyutkarSAropatvam / vastugatyA'vAgguptatve'pi svasmin vAgguptatvaguNAropAdinetyarthaH / Adipadena cAritrAGgabhUtAvagrahayAcanecchAkArAdisAmAcArIpAlana-svAdhyAya-pRcchAdisampAdanAbhAvasya dambhAdezca grahaNaM drssttvym| doSa eveti / evakAreNa guNavyavacchedaH kRtaH bhASAguNadoSAbhijJasyaiva tattadguNalAbhaH sambhavati / cUrNikAra iti / shriijindaasmhttrgnnii| aNuvAyeNa = upAyaviparyayeNa, upaayshcaavsrocitsmygvcnpryogaadiruupH| taduktaM dharmabindau 'anupAyAttu sAdhyasya siddhiM necchanti paMDitAH / (dha. bi. 4 / 23) tathA ca ratnatrayopaSTambhakasamyagvacanaprayogAdyarthasamyagvacanavibhAgajJAnamAvazyakameveti AcAryasyottaradAne tAtparyamiti bhAvaH / vishuddhyeti| pradhAnabhAvazuddhihetubhUtayA bhaassaavishuddhyaa| bhaassmaannsyaapiiti| apizabdena alpaM bhASamANasya samuccayaH kRtH| dhrmdaanaadineti| AdipadAt svAdhyAyaparAvartanAdhyApanavAdajaya-pravacanaprabhAvanA-jinabhaktyAdeH parigrahaH / guNa eveti| evakAreNa doSavyavacchedaH kriyte| prakRte guNaH na nirguNatve niSkriyatve vA sati sAmAnyavAn, na vA pramAyA asAdhAraNakAraNam kintu karmanirjarAdisvarUpa iti dhyeyam / punarapi niyuktivacanasaMvAdaM pradarzayati vayaNatti sugamA gAthA | navaraM prAcInataracUrNI 'divasamavi bhAsamANo abhAsamANo va vayagutto' (da. vai. ni. aga. cU. pR. 164) ityevaM niyuktivacanottarArdhaM vartate iti dhyeym|| ___ bhASAvizuddhyarthamiti bhASAvizuddhipratipAdanArtham / prmaarhsyeti| sAmprataM nedaM prkrnnmuplbhyte| prakRtaM prakaraNaM * vacanavibhAga meM akuzala puruSa kA mauna akiMcitkara * taduktaM. iti / vyAkhyAkAra yahA~ carama zrutakevalI zrIbhadrabAhusvAmIkRta dazavaikAlikaniyukti kA saMvAda batA rahe haiM jisakA artha yaha hai ki - 'jo vacanavibhAga meM akuzala hai aura vacana ke aneka bhedoM ko nahIM jAnatA hai, vaha cAhe kucha bhI na bole phira bhI vacanagupti ko prApta nahIM karatA hai| isase yaha spaSTa hotA hai ki 'yaha vacana sAvadha hai aura yaha vacana niravadya hai, 'yaha satya hai aura yaha asatya hai' ityAdirUpa vacanavibhAga meM jo aniSNAta hai usako mauna mAtra se vAggupti kI prApti nahIM hotI hai| vacanavibhAga meM anipuNa manuSya mauna rahane para sirpha vAggupti se rahita hai itanA hI nahIM, magara svayaM vAggupti se rahita hone para bhI bahirvRttyA mauna ke pAlana se usako "maiM vAggupta hU~" aisA abhimAna bhI hogaa| isa taraha vaha cAritra kI ArAdhanA ke sthAna meM kaSAya kI ArAdhanA karatA rhegaa| 'abhimAnAdinA' pada meM jo 'Adi' zabda hai usase anya doSoM kI bhI sUcanA milatI hai| jaise kI utsarga, apavAda, satya, asatya Adi vacanavibhAga se ajJAta sAdhu bhagavaMta gRhastha Adi se avagraha kI yAcanA, icchAkAra ityAdi sAmAcArI kA pAlana, svAdhyAya Adi meM guru bhagavaMta se pRcchA-vicAravinimaya Adi anekavidha cAritra ke aMgoM ke pAlana meM asamartha ho jaayeNge| phalataH cAritra malina yA naSTa hogaa| isalie mumukSu ke lie mokSa ke pradhAna kAraNa cAritra ke aMgabhUta bhASAsamiti aura vacanagupti jisake adhIna hai aisI bhASAvizuddhi kA jJAna evaM pAlana honA Avazyaka hai| (avasarocita vacanaprayoga na karane para doSa) tadidamAha. iti / uparyukta niyukti gAthA kI avataraNikA ko karate hue cUrNikAra zrImad jinadAsagaNI mahattara ziSya kI zaMkA kA samAdhAna karate haiN| vahA~ ziSya kI zaMkA isa taraha se batAI gaI hai ki - 'agara samyakavacanaprayoga meM akuzala puruSa bolegA to bhASAsamiti aura vacanagupti kI virAdhanA Adi doSa haiM, to mauna kA Azraya karanA caahie| kahA bhI gayA hai 'maunaM 1 vacanavibhaktyakuzalo vAggataM bahuvidhamajAnAnaH / yadyapi na bhASate kiJcinna caiva vAgguptatAM praaptH||
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1 0 zAstraprakaraNabhedanirUpaNam 0 Nassa doso to moNaM kAyavvaM? AyArio bhaNai 'moNamavi aNuvAyeNa kuNamANassa doso bhavai tti'| (daza. jina. cU. pR. 242) vizuddhyA tu suciraM bhASamANasyA'pi dharmadAnAdinA guNa ev| tadidamuktaM 'vayaNavibhattikusalo vaogayaM bahuvihaM viyaannNto| divasaMpi bhAsamANo tahA vi vayaguttayaM pttotti'| (daza. vai. a. 7. ni. gA. 29) tato bhASAvizuddhyarthaM rahasyapadAGkitatayA 'cikIrSitASTottarazatagranthAntargatapramArahasya-nayarahasya-syAdvAdarahasyA-disajAtIya' prkrnnmidmaarbhyte| tasya ceyamAdigAthA rahasyapadAGikatAni nayarahasya-syAdvAdarahasyopadezarahasyAkhyAni ca prakaraNAni uplbhynte| rahasyapadavibhUSitAni zeSaprakaraNAni sAMprataM noplbhynte| prkrnnmiti| nanu zAstraprakaraNayoH ko bhedaH? ucyate, ekaprayojanopanibaddhabahuvidhArthapratipAdakaH svataMtro granthaH shaastrmityucyte| prakaraNaJca zAstraikadezasambaddhArthapratipAdako granthAMzaH / taduktaM parAzarapurANe zAstraikadezasambaddhaM zAstrakAryAntare sthitam / AhuH prakaraNaM nAma granthabhedaM vipazcitaH / / (pa.pu.) srvaarthsaadhnm'| mUka rahane para vAggupti kA to pAlana hI hogaa'| isa uljhana ko haTAte hue AcAryadeva kahate haiM ki - 'anupAya se mauna kA pAlana karane se bhI doSa hotA hai| anupAya kA artha hai viparIta upAya / arthAt jahA~ samyak vacanaprayoga cAritra kA upAyabhUta hai, vahA~ mauna rahanA vaha anupAya = viparIta upAya hai| isase yaha spaSTa hotA hai ki - samyak vacanaprayoga ke ajJAna se aise avasara para mauna kA pAlana karanA bhI asat vacanaprayoga kI taraha doSarUpa hI hai| yahA~ jina doSo kI saMbhAvanA hai, unakA nirUpaNa vivaraNakAra ne 'pratyuta......' (dekhiye pR. 5. paM. 2) ityAdirUpa se pUrva meM kiyA hI hai| cUrNikAra ke vacana se bhI yaha siddha hotA hai ki vAggupti ke anadhikArI kA mauna guNarUpa nahIM hai, kintu doSarUpa hai| jo vacanavibhAga kA samyak jJAtA hai, vaha Agamokta vidhi ke anusAra prayojana upasthita hone para yadi ghaMToM taka bhASAvizuddhi se vyAkhyAnAdi kare to bhI koI doSa nahIM hai, magara dharmopadeza Adi viniyoga se puNyAnubaMdhI puNya, nirjarA AdisvarUpa guNa kI hI prApti hai, kyoMki aneka bhavya jIvoM ke samyag darzana Adi kI prApti, sthiratA, nirmalatA, vRddhi Adi meM usakA vacana nimitta hotA hai| vivaraNa meM jo 'api' zabda (dekhiye pR. 5. paM. 3) hai, vaha alpakAlIna vacanaprayoga ke saMgraha ke lie hai| arthAt bhASAvizuddhi se cira kAla taka bolane para bhI doSa nahIM hai, kintu guNa hI hai, taba bhASAvizuddhi se alpa kAla taka bolane para to usakA vacana avazya guNakAraka hI hogA, doSakAraka nhiiN| mahanIya carama zrutakevalI zrIbhadrabAhusvAmI ne dazavaikAlikaniyukti meM ukta bAta kA samarthana kiyA hai ki - 'jo samyak vacanavibhAga meM niSNAta hai aura utsarga-apavAda-sAvadya-niravadya Adi vacana ke aneka bhedoM kA jo jJAtA hai, vaha dina bhara bolatA rahe to bhI vAgguptisaMpanna hI hai'| ukta zAstravacana kA Azaya yaha hai ki - "kisako, kahA~, kaba, kisake sAtha, kisa uddeza se, kisa DhaMga se, kitane aura kina zabdoM kA prayoga karanA jisase jinAjJA kI virAdhanA na ho, svapara kA kalyANa ho' yaha jJAna jisako hai, vaha Agama ke tAtparya ke anusAra bhASAvizuddhi se apane abhISTa artha kA pratipAdana kara ke jinAjJA kA pAlana hI karatA hai| ataH vaha vAggupta hI kahA jaayegaa| vivekazUnya mauna kA jinazAsana meM koI mahattva nahIM hai| 1 Aha yadi bhASamANasya doSastarhi maunaM kartavyam? AcAryo bhaNati-maunamapyanupAyena kurvANasya doSo bhavatIti / / 2 vacanavibhaktikuzalo vAggataM bahuvidhaM vijAnAnaH / divasamapi bhASamANaH tathApi vAgguptatAM praaptH|| 3 yahA~ isa bAta para dhyAna denA Avazyaka hai ki upAdhyAyajI mahArAja ne 'kRtASTottarazatagrantha' ityAdi na kaha kara 'cikIrSitASTottarazata...' ityAdirUpa se kathana kiyA hai| isase yaha jJAta hotA hai ki bhASArahasyagraMtha ke sarjana taka rahasyapadAMkita 108 granthoM kA sarjana ho cUkA nahIM thA, magara pramArahasya Adi katipaya graMthoM kA sarjana ho cUkA thaa| jinakA graMthakAra ne yahA~ nirdeza kiyA hai| bhASArahasya ke bAda saMbhavataH upadezarahasya Adi graMthoM kA bhI graMthakAra ne nirmANa kiyA hogA magara rahasyapada se vibhUSita 108 grantharatnoM kA sarjana karane kI granthakAra kI khvAhIza pUrNa ho cUkI hogI yA nahIM? yaha nahIM kahA jA sakatA, kyoMki vartamAna meM rahasyapadAlaMkRta nayarahasya, syAdvAdarahasya, upadezarahasya aura prastuta bhASArahasya graMtha hI upalabdha hote haiN| mahanIya mahopAdhyAyajI kI rahasyapadaghaTita 108 graMtharatnoM ke sarjana kI icchA apUrNa raha gaI hogI - yaha mAnane ke lie dila taiyAra nahIM hotA hai, kyoMki unhoMne prastuta graMtha meM pramArahasya, vAdarahasya (dekhie zloka 32 kI TIkA) graMtha kA ullekha kiyA hai, jo vartamAna meM upalabdha nahIM hote haiN| saMbhava hai, aise hI rahasyapadAlaMkRta anya graMthoM kA bhI hamAre durbhAgya se lopa ho gayA ho, yA kisI bhAMDAgAra meM surakSita bhI paDA ho - yaha sAMprata kAla meM eka khoja kA viSaya hai| 4 kapratau 'nayarahasyapadaM' nAsti /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ * mUlagranthasya maGgalAcaraNam * 'paNamiya pAsajiNiMdaM bhAsarahassaM samAsao vucchN| jaM nAUNa suvihiA caraNavisohiM uvalahanti / / 1 / / ahaM bhASArahasyaM samAsataH = zabdasaMkSepato vakSya iti anvyH| iyaM ca pratijJA, sA ca tadarthinAM shissyaannaamvdhaanphlikaa| kiM etAvatparyantaM mUlagranthasyA'vataraNikA kRtA prkrnnkaarenn| avataraNikA ca granthaprastAvArthaM prathamamupodghAtaH, yadvA amukhyArthapratipAdakatve sati mukhyArthapravartakatvaM, yadvA vaktavyArthaviSayakajijJAsotthApakatvam, yadvA pratipAdyamarthaM buddhau sagRhya prAgeva tdrthmrthaantrvrnnnmitynydett| 'nanu abhidheyasambandhaprayojanavatprakaraNaM kartavyam, anyathA jvaraprasarApasArizeSaziroratnopadezavadazakyAnuSThAnaM, 'dazadADimAni SaDapUpAkuNDamajAjinaM' itivat sambandhavandhyaM, jananIkucaparipIDanopadezavadanabhimataprayojanaM ca syAt / tatra prekSAcakSuSaH kSodiSTAmapi pravRttiM na praarbhnte| tadiha prakaraNe nikhilaM siddham, mUlaprakaraNamaGgalagAthAyAM dvitIyapAdottarArdhAbhyAmAdyantayorgrahaNe tanmadhyapatitagrahaNasya nyAyaprAptatvAta / svayameva prakaraNakAraH prathamagAthAM vivRNoti-ahamiti / samAsata iti / mA bhUt kasyacit prakRte dvayAdipadAnAmekapadatAsampAdako vRttivizeSaH samAsa iti bodhH| ato vyAcaSTe - zabdasaMkSepata iti| 'zabda' ityanena arthasaMkSepavyavacchedaH kRtaH / asya prakaraNarUpatvena saMkSepakathanamabhimataM vistaratastu prajJApanAdazavaikAlikAdizAstrapratipAditatvAt / anvaya iti / parasparasambaddhArthabodhAnukUlazabdayojanam / prtijnyeti| prakRte ca pratijJA nAma na sAdhyaviziSTapakSaviSayakabodhajanakavacanaM kintUttarakAle svakartavyatvena nirdezo yathA idaM kariSyAmItyAkArakavacanam / atra ca 'bhASArahasyaM samAsato vakSya' itivacanaM prtijnyaa| avdhaanphliketi| zrotRNAM zravaNAbhimukhIkaraNamavadhAnam, viSayAntarasaMcArAbhAva itynye| cittaikAgryamiti pre| prakarSeNeti karAJjali-zironamana-zabdoccAraNarUpeNa viziSTatarazubhAdhyavasAyayuktenetyarthaH / smucitdevteti| abhiissttdevtaa| taduktaM hAribhadrIyAvazyakavRttiTippaNe 'namaskArocitazca devatAvizeSastridhA __ (yaha prakaraNa mokSa kA prayojaka hai) tato. iti / uparyukta carcA se yaha siddha huA ki mumukSu ke lie mokSa ke pradhAna kAraNa cAritra ke upakAraka bhASAsamiti aura vAggupti jisake adhIna hai, vaha bhASAvizuddhi avazya upAdeya hai, kyoMki kArya kI siddhi ke lie kArya ke upAyoM meM pravRtti Avazyaka hai tathA upAyoM meM pravRtti karane ke lie upAyoM kA jJAna bhI anivArya hai| upAdhyAyajI mahArAjA ziSyoM ko bhASAvizuddhi kA jJAna karAne ke lie prastuta prakaraNa kA prAraMbha kara rahe haiN| isase prakaraNakAra ke sAkSAt prayojana kA nirdeza huA hai| - 'paropakArAya satAM vibhUtayaH' 'mahApuruSANAM pravRttiH paropakAravyAptA bhavati' ye do uktiyA~ yahA~ smRtipaTa para AtI haiN| upAdhyAyajI mahArAja ko 'rahasya pada se aMkita 108 prakaraNagrantharatnoM kA sarjana karane kI tIvra tamannA thii| unhoMne rahasyapadAMkita 108 grantharatnoM ke sarjana kI pratijJA kI thii| yaha pratijJA sirpha manoratha rUpa na thI, balki puruSArthayukta thI, sakriya thii| unhoMne isa prakaraNa ke prAraMbha ke pUrva meM pramArahasya, nayarahasya, syAdvAdarahasya Adi aneka rahasyapadasuzobhita graMnthamaMjuSAoM kA sarjana kara diyA thaa| prastuta prakaraNa bhI pramArahasya Adi rahasyapadavibhUSita granthoM kI taraha rahasyapada se ghaTita hai, jo ki 'bhASArahasya' nAma se hI jJAta hotA hai| hAtha kaMgana ko ArasI kyA? prakaraNakAra apane TaMkazAlI vacanoM se gAgara meM sAgara bharate hue prakaraNagrantha kA prAraMbha karate haiN| 'paNamiya' ityAdirUpa se jo prathama maMgalagAthA hai, isakA artha nimnokta hai| zlokArtha :- zrI pArzvajinezvara ko praNAma kara ke usa bhASArahasya (prakaraNa) ko maiM saMkSepa se kahU~gA, jisako jAnakara suvihita jIvoM cAritra kI vizuddhi ko prApta karate haiN|1| __ (pratijJA kI AvazyakatA) vivaraNArtha :- maiM bhASArahasya ko saMkSepa se kahU~gA - aisA yahA~ anvaya-zabdoM kA sambandha abhipreta haiN| yaha grantha prakaraNAtmaka hone se saMkSiptarUpa se bhASArahasyanirUpaNa karane kI graMthakAra ne pratijJA kI hai| bhASAviSayaka rahasya ke saMkSepa meM jijJAsu ziSyoM ko granthazravaNa ke prati abhimukha karane ke lie yaha pratijJAnirdeza kiyA gayA hai, kyoMki granthapratipAdya viSaya ke arthI ziSyoM kI 1 praNamya pArzvajinendraM bhASArahasyaM samAsato vakSye / yajjJAtvA suvihitAzcaraNavizodhimupalabhante / / 1 / /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA.1 0ziSTatvanirukti: 0 kRtvA? praNamya-prakarSeNa natvA, kaM? pArzvajinendra, jayaMti rAgAdizatrUniti jinAH sAmAnyakevalinaH teSvindra iva prAdhAnyAt jinendraH pArzvazcAsau jinendrazca = pArzvajinendraH tam / anena samucitadevatAnamaskArarUpaM maGgalaM kRtaM tena ca ziSTAcAraH paripAlito bhavati / ___ atha ziSTAcAraparipAlanaM na svataH prayojanaM sukha-duHkhAbhAvayoranyataratvAbhAvAt / abhISTAbhimatAdhikRtabhedAt' (hA. A. vR. TI. pR. 1) / tena ca shissttetyaadi| maGgalakaraNena ca ziSTAcAraparipAlanaM kRtaM bhvtiityrthH| ziSTAcAraparipAlanaghaTakaM ziSTatvaM na vedaprAmANyAbhyupagantRtvam, aprayojakatvAt, atiprasaJjakatvAt, vastuto vedAnAmapramANatvAcca / na vA phalasAdhanatAMze bhrAntizUnyatvam, caurAdAvatiprasakteH / na vA anuzAsanayogyatvam, kevlyaadaavvyaapktvaat| nApi nikhilazabdadharmikasAdhutvaprakArakayathArthajJAnavattvam, nyUnavRttitvAt kintu samyagjJAnakriyAvattvam / vastutastu apunarbaMdhakAdikevaliparyantAvasthAnugatadharmavattvameva shisstttvm| tacca smygjnyaanaadinoplkssyte| ziSTAcArazca ziSTairdharmabuddhyA'nuSThIyamAno'laukikavyavahAraH, tena ca na samyagdRSTyAdinA kriyamANe prstriigmn-maaNsbhkssnnaadaavtiprsnggH| atra ca ziSTAcAreNa vidhibodhitakartavyatAmanumAya maGagale pravRttireva shissttaacaarpripaalnm| nanu maGgalaM na kartavyam, nissphltvaat| na ca maGgalaM kartavyam ziSTAcAraparipAlanaviSayatvena saphalatvAditi vAcyam yataH ziSTAcAraparipAlanaM kiM svataH prayojanaM parataH prayojanaM vA? iti vimalavikalpayugalI prakRte samupatiSThata ityAzayena shngkte-atheti| prathamavikalpaM niSedhayati - na svataH pryojnmiti| anyakAmanA'nadhIna-svavRttitvaprakAraka-kAmanAviSayatvarUpaM svataH prayojanatvam / tacca sukhe duHkhAbhAve vA varttate na tvnytr| anyataratvAbhAvAditi / granthazravaNa ke prati dattacittatA hI pratijJA kA phala hai| ziSTa puruSoM kA yaha AcAra hai ki' grantha ke AraMbha meM maGgala kiyA jAya / maGgala na karane se isa ziSTAcAra kA bhaMga hotA hai| ataH isa ziSTAcAra ke paripAlanArtha graMthakAra zrIpArzvanAtha jinendra bhagavaMta ko praNAma karate haiN| rAgAdi aMtaraMga zatruo ke upara vijaya pAnevAle jina kahe jAte haiM, jo sAmAnyakevalI bhagavaMta hote haiN| sAmAnyakevalIoM kI apekSA zrItIrthaMkara bhagavaMta aSTamahAprAtihArya, 34 atizaya, vANI ke 35 guNa, tIrthasthApanA, meruzikhara para janmAbhiSeka Adi parama aizvarya ke svAmI hone se jinendra kahe jAte haiN| zrIpArzvanAtha jinendra ko, jo isa avasarpiNI kAla ke 23 veM mahAprabhAvaka tIrthaMkara hai, prakaraNakAra praNAma karate haiN| isa taraha maGgalAcaraNa se ziSTAcAraparipAlana huaa| graMthakAra ne 'natvA' padaprayoga ke sthAna meM praNamya pada kA prayoga kiyA hai, jisase namaskAra meM prakarSa kA bodha hotA hai| matalaba yaha hai ki yahA~ viziSTa zubha adhyavasAyayukta karAJjali-zironamanazabdoccAraNarUpa prakRSTa namaskAra iSTa hai| 'praNamya' padaprayoga se dUsarA yaha bhI jJAta hotA hai ki yaha praNAma graMthakAra ko granthaprAraMbha ke pUrva meM iSTa hai, kyoMki yaha praNAma samucitadevatAnamaskArarUpa hone se maGgalAtmaka hai aura maGgala grantha ke prArambha ke pUrva meM iSTa hotA hai| kisI bhI kArya meM pravRtti karane ke pUrva meM apane iSTadeva ko namaskAra karanA - yaha ziSToM kA AcAra hone se maGgalAcaraNa se ziSTAcAra kA paripAlana bhI saMpanna huA hai| jaise 'bhojanena tRpto bhavati' vAkya se bhojana meM tRpti kI prayojakatA kA aura tRpti meM bhojanaprayojyatA kA jJAna hotA hai| arthAt 'bhojana kA prayojana tRpti hai' aisA bodha hotA hai vaise yahA~ 'tena ziSTAcAraH paripAlito bhavati' isa vAkya se maGgala meM ziSTAcAraparipAlana kI prayojakatA aura ziSTAcAraparipAlana meM maGgalaprayojyatA jJAta hotI hai| ataH maGgala kA prayojana ziSTAcArapAlana hai, yaha jJAta hotA hai| ziSTAcAraparipAlanarUpa prayojana kI siddhi ke lie yahA~ maGgala kA upAdAna kiyA gayA hai| * ziSTAcAraparipAlana maGagala kA prayojana nahIM hai- pUrvapakSa * 'ziSTAcAraparipAlanArtha maGgala kA upAdAna kiyA gayA hai' aisI ApakI bAta nirAdhAra hai| sabhI kAmanAe~ saprayojana hotI hai, niSprayojana nhiiN| prastuta meM ziSTAcAraparipAlana kI kAmanA graMthakAra ko kyoM huI? isa prazna ke Apa do uttara de sakate haiM kikyoMki ziSTAcAraparipAlana svataH prayojana hai yA to parataH prayojana hai| svataH prayojana kA artha hai jisakA jJAna hone para usakI kAmanA anya kAmanA ke adhIna na ho vaha / yadi vastu kA jJAna hone para 'yaha mujhe mile' aisI kAmanA anya kisI kAmanA ke adhIna ho, taba isa vastu ko parataH prayojana jAnanA caahie| jaise ki - AdamI dhanaprApti kI kAmanA karatA hai, magara dhana kI kAmanA sukha
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ * karmaparyAyapradarzanam * na cA'pUrvajanakatayA tasya phalahetutvaM, taddhi apUrvaM vighnamavinAzya phalaM janayedvinAzya vA? nAdyaH sati pratibandhake hetusahasrAdapi ziSTAcAraparipAlanaM na sukharUpaM na vA duHkhAbhAvarUpam, ato na svataH prayojanamityAzayaH / nApi tatparataH prayojanam yataH parataH prayojanaM nAma anyakAmanAdhInakAmanAviSayatvam / tathA ca prakRte nirvighnagranthaparisamAptikAmanAdhInakAmanAviSayatvarUpaM ttpraaptm| tacca na yuktaM granthasamApteH kaalaantrbhaavitvaat| maGgalapravRttirUpaziSTAcAraparipAlanasya granthasamAptiparyantamasattvAt kathaM sA tatprayojyA? na hi mRtA dagdhA ca bhAryA punaH prasavAyodbhavati / na caapuurveti| namaskArAdirUpamaGgale pravRttirUpasya ziSTAcAraparipAlanasyA'pUrvajananadvArA granthaparisamAptirUpaphalahetutvamiti tatparataH prayojanamiti shngkaakrturaashyH| prakRte'pUrvaM ca na prakaraNapratipAdyasya mAnAntarAviSayarUpam na vA pUrvaM na dRSTamityAdirUpaM grAhyam, anadhikArAt kintu kAlAntarabhAviphalAnukUlavihitaniSiddhakriyAjanyabhAvavyApArarUpaM adRSTasiddhivAde prakRtaprakaraNakRtoktaM grAhyam / tacca vaizeSikAdibhiH adRSTapadena, syAdvAdibhirasmAbhiH karmazabdena, saugataiH saMskArAbhidhAnena, vedavAdibhiH puNyAdyAkhyayA, gaNakaiH zubhAdiparyAyeNa, sAMkhyaiH dharmAdinAmnA, zaivaiH pAzAkhyAnena, lokaiH daivavidhyAdidhvaninA, kaizcit atizayavacanena, anyaiH zaktivyapadezena, paraiH bIjApadezena, aparaiH kalezasaMjJayA, itaraiH mAyAsaGaketena, RjubhiH avidyAprAtipadikena prtipaadyte| taduktaM zAstravArtAsamuccaye - adRSTaM karma saMskAraH puNyApuNye zubhAzubhe / dharmAdharmoM tathA pAzaH paryAyAstasya kiirtitaaH|| (zA. sa. zlo. 107) apUrvakalpanA cAvazyakyeva, vyavahitakAlabhAvitvAtkAryasya taduktamudayanenApi nyAyakusumAJjalau 'ciradhvastaM phalAyAlaM na karmA'tizayaM vinA' / / (nyA. ku. 1/ 9) iti| yattu adhunAtanena badarInAthazuklena kratau supte jAgrattvamasi phalayoge kratumatAm kva karma pradhvastaM phalati puruSArAdhanamRte / atastvAM samprekSya kratuSu phaladAnapratibhuvam zrutau zraddhAM baddhvA dRDhaparikaraH karmasu jnH|| (zi. sto.) iti puSpadantakRtaM zivamahimnaH stotraM vivRNvatA - 'yAgena Izvara ArAdhitaH = prIto bhavati / yAgena 'yAjako yAgaphalaM prApnotu' ityAkArikA IzvarecchA yAgaphaladAyinI yAgaphalanAzyA utpAdyate yadvA nityezvarecchAyAM guNA'samavetasaMkhyeva kI kAmanA ke adhIna hai, kyoMki sukha kI prApti kI kAmanA se dhanaprApti kI kAmanA hotI hai| jaba AdamI ko koI luTerA dhana ke lie khUna kI dhamakI detA hai taba vaha AdamI turaMta hI luTero ko dhana de detA hai kyoMki usa vakta AdamI ko dhana meM sukhasAdhanatA kA bodha na hone se sukhakAmanA ke adhIna dhanakAmanA naSTa hotI hai| lekina sukha kI kAmanA anya kisI kAmanA ke adhIna nahIM hai, kyoMki sukha svataH kAmya hai| tathA garmI ke dinoM meM pyAsa bujhAne ke lie AdamI pAnI ko pItA hai| jalapAna kI yaha icchA pyAsa ko, jo ki duHkharUpa se AdamI ko pratIta hotI hai, dUra karane kI icchA ke adhIna hai| lekina pyAsa kI nivRtti kI-duHkhanivRtti kI icchA anya kisI icchA ke adhIna nahIM hai, kyoMki duHkhanivRtti svataH kAmya hai| uparyukta do udAharaNa se siddha hotA hai ki sukha yA duHkhAbhAva svataH prayojana hai| ina donoM se atirikta koI bhI padArtha svataH prayojana nahIM hotA hai| prastuta meM ziSTAcAraparipAlana na sukharUpa hai, na duHkhAbhAvarUpa hai| ataeva vaha svataH prayojana nahIM hai| zaMkA :- na cApUrva ityaadi| araNyarudana kI taraha ApakA yaha vaktavya nirarthaka hai| ziSTAcAra ko svataH prayojana to hama bhI mAnate nahIM haiN| ataH Apane khodA pahADa aura nikalI cuhiyA! hama ziSTAcAraparipAlana ko parataH prayojana mAnate haiN| yadyapi ziSTAcAra kA paripAlana svataH kAmya na hone se granthasamAptirUpa iSTa kI siddhi ke lie hI vaha upAdeya hai, lekina usakI yaha upAdeyatA bhI use samApti kA sAkSAt kAraNa mAna kara nahIM upapanna kI jA sakatI, kyoMki samApti hone se cira pUrvakAla hI naSTa ho jAne se vaha samApti kA sAkSAt kAraNa nahIM ho sktaa| ataH use hama apUrva dvArA hI samApti kA kAraNa mAnate haiN| isa apUrva ko hI naiyAyika loga adRSTa kahate haiM, bauddha saMskAra kahate haiM, syAdvAdI karma kahate haiM, sAmAnya loga bhAgya, daiva Adi zabda se vyavahAra karate haiN| yaha apUrva zAstrasamAptirUpa phalaparyanta vidyamAna rahatA hai| graMthakAra ko graMthasamAptirUpa phala iSTa hai, sAdhya hai|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA.1 0 badarInAthazuklavacanasamIkSA 0 asamavetabhAvakAryarUpo yAgaphalaparyantasthAyI yAgaphalanAzyaH tAdRzAkAro jnyte| yuktaJcaitat avazyaklRptatvAt 'kadA kiyadavadhikaM yAgaphalaM sampadyatAM?' ityAdijJAnasyezvara eva sambhavAta, tata evocitakAle ucitAvadhikayAgaphalavyavasthAyA upapatteH / apUrvAdInAmacetanatvena tAdRzaphalavyavasthApakatvAsambhavAditi' - uktaM tadetat kSiraM vihAyArocakagrastasya sauvIrarucimanubhavati, IzvarecchAyA janyatvAbhyupagame'pasiddhAntApAtAt, IzvarasyAnityatvApattezca / etena nityezvarecchAyAM guNA'samavetasaGkhyevA'samavetabhAvakAryarUpatAdRzAkArotpattikalpanA'pi pratyuktA, nityecchAyAM tAdRzAkArotpAdAsaMbhavAt sambhave vecchAnityatvavyAhatiprasaGgAt drssttaantvaissmyaacc| tathAhinaiyAyikairguNe yathA sAmAnAdhikaraNyasaMbandhena saMkhyAbhyupagamyate tathA nityezvarecchAyAM sAmAnAdhikaraNyasambandhena tAdRzAkArotpAdakalpanAyA vktumshkytvaat| na hi dravye saGkhyeva Izvare tAdRzAkAra utpadyate, IzAnityatvaprasaGgAta / na hi varavighAtAya kanyotAho bhavati / kiJca IzvarecchAyAH tAdRzAkArasya vA IzvarabhinnatvenA'cetanatvAt na tato'pi niyatAvadhikaphalavyavasthopapattiriti bhakSite'pi lazune na zAnto vyAdhiH / na ca sAmAnAdhikaraNyasambandhena tatra cetanatvAbhyupagamAnna kSatiriti vAcyam apUrve'pi tathA vaktuM zakyatvAt, tasya tvanmate aatmgunntvaat| kiJca, evaM adRSTAnabhyupagame AtmavibhutvavAdAya jalAJjaliH dattaH syAt, aNuparimANatvakalpanayA'pi AtmanityatvopapatteH / evaM ca manodravyasyA'pyucchedaH syAditi ekaM sndhitsto'prprcyutiH| vastutaH tvadabhimatezvara eva mAnAbhAvena kuDyaM vinA citrakarmatulyaM tatsarvamityalaM prsnggen| ___phlhetutvmiti| grnthprismaaptiruupphlhetutvmityrthH| samAptizca crmvrnndhvNsH| yatta-caramavarNatvaM vrnnvishissttvrnnaa'nyvrnntvm| vaiziSTyaM ca svA'vyavahitapUrvatva-svasamAnakartRkatva-svaprayojakAbhiprAyaprayojyatvarUpasambandhatritayena bodhyam / tathA ca tAdRzasambandhatritayena varNaviziSTo yo varNastadanyo yo varNastatpratiyogikadhvaMsaH samAptiriti phalitamiti-kenaciduktaM tanmandam, avyAptyativyAptyAdidoSakalaMkitatvAt / tathAhi anyena prArabdhe'nyena ca samApte kAdambarIzrIpAlarAsAdau samAptivyavahAro na syAt, mUlagranthakRdapekSayA samAnakartRkatvAbhAvAt / na ca kAdAcitkatyena tasyAulakSyatvAnnAvyAptiriti vAcyam, evaM sati sAdhyAbhAvavadavRttitvarUpasyA'pi vyAptilakSaNasya nirdoSatvApatteH, kevalAnvayisthalIyavyApteralpatvenA'lakSyatvAdityasyA'pi vaktuM zakyatvAt / na ca vyAptipadavAcyatvena tasyA lakSyatAkrAntatvamiti vAcyam, samAptipadavAcyatvena kAdambaryAdisamApterapi lakSyatvA''krAntatvokteH jAgarUkatvAt anythaa'rdhjrtiiyprsnggaat| etena tatra vaijAtyakalpanA'pi pratyuktA kalpanAgauravAt, pramANAbhAvAcca / kiJca vighnaprAcuryeNA'samApte'pi granthe samAptivyavahAraH prasajyeta, apUrNagranthAntimavaNe tAdRzacaramavarNatvasya sattvAt / kiJca maunavratikapuruSapraNItalipyakSaragrathitagranthasamAptAvavyAptibubhukSitarAkSasI kaNThapIThaniviSTA naiva pazcAtkartuM zakyate, lipyakSarAisalie apane iSTa phala kI siddhi ke sAdhanabhUta apUrva kA sampAdana karane ke lie maGgala meM pravRttirUpa ziSTAcAra kA paripAlana samIcIna hI hai, kyoMki kAryArthI kI kAraNa meM pravRtti doSarUpa nahIM hai kintu guNarUpa hI hai| Apa dUra kI nahIM socate haiN| ataeva tIra nahIM to tukkA samajha kara nirAdhAra upAlaMbha de rahe ho! dhanya hai ApakI akkalamaMdatA! * maGgalajanya apUrva kI kalpanA aprAmANika hai - pUrvapakSa jArI * samAdhAna :- vAha ustAda! choTe mu~ha baDI bAta! ziSTAcAraparipAlana apUrva ko utpanna kara ke granthasamAptirUpa phala kA hetu hone se upAdeya hai - yaha vaktavya ThIka nahIM hai, kyoMki "yaha apUrva granthasamApti ke vighnoM kA dhvaMsa kiye binA hI prastutagranthasamAptirUpa phala ko utpanna karegA yA vighnoM kA dhvaMsa karane ke bAda samAptirUpa kArya ko utpanna karegA?" ina do vikalpa meM se eka bhI vikalpa nahIM ghaTa paataa| vaha isa prakAra, vighnadhvaMsa kiye binA to apUrva samAptirUpa phala ko utpanna nahIM kara sakatA, kyoMki vighna
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ * samAptipadArthaprakAzanam * phalAnutpatteH / nA'ntyaH AvazyakatvA-dvighnadhvaMsasyaiva maGgalaphalatve'pUrvakalpanAvaiyarthyAditi cet ? na ziSTAcAraparipAlanadvArA maGgalasyA'pUrvajanakatve'pi vighnadhvaMsa- hetutvA'virodhAt, puNyaprakRtibandha - pApaprakRtyucchedayoryugapadbhAvAt / NAmavarNatvAt, tatsAdhAraNavarNatvA'bhyupagame'pi teSAM ciraJjIvitvena tatsamAptyanantaramapyasamAptatvavyavahAraprasaGgAt / kecittu caramavarNajJAnameva samAptirityAhuH tanna cAru, kasyacidacaramavarNe caramatvabhrame sati samAptatvavyavahAraprasaGgAt, tAdRzapramAvivakSaNe'pi tannAzAnantaramasamAptatvApatteH, vaiyadhikaraNyAcca / syAdetat - granthakArIyapratijJAviSayasiddhyupadhAyakakRtiviSayavarNadhvaMso granthaparisamAptiH vivakSitaviSayapratipAdanaM ca granthakArIyapratijJAviSaya iti maivam siddhipadanirvacane aatmaashrydossprsnggaat| nanu tarhi kA granthaparisamAptiH ? sA caramavarNadhvaMsa iti pUrvamuktameva kiM vismaryate ? 'na, bADhaM smarAmi kintu caramatvanirvacanasyA'ghaTamAnatvAt dolAyate manaH', ucyate, avahito bhava, yadutpattisamakAlameva pratijJAviSaye sAdhyatAS'khyaviSayatA vyavahAranayena kArtsnyena vilIyate sa prakRtagranthaniviSTo varNaH caramavarNaH tatpratiyogiko dhvaMsaH granthasamAptiH / na ca vighnabAhulyenA'samApte'pi granthe samAptivyavahAraprasaGgaH, pratijJAviSaye sAdhyatAkhyaviSayatAyA apracyavAt / na vA'nyaprArabdhA'paraparisamAptakAdambarIzrIpAlarAsAdigranthaparisamAptisthale'vyAptiH / nA'pi anyakRtagranthasamAptisthale mUlagranthakRdantimavarNadhvaMse'tivyAptiH / nA'pi abhiprAyAntarArabdhA'bhiprAyAntarasamAptagranthasamAptAvavyAptiriti / 11 kecittu svasamAnajAtIyapadArthaprAgabhAvA'nadhikaraNatvaM caramatvamityAhuH / svasajAtIyayAvatpratiyogikadhvaMsasamakAlikatvaM caramatvamityanye / caramatvaM jAtivizeSa ityapare vadanti / sAGkaryApatterupAdhivizeSa eva caramatvamiti pare / vayantu brUmaH caramatvaprakArakapramAvizeSaviSayatvarUpameva caramatvaM prakRte bodhyam / svarUpasambandhena niruktacaramatvaviziSTavarNapratiyogakadhvaMsa eva granthasamAptiH / varNatvaJcAtra saMjJAkSara - vyaJjanAkSarasAdhAraNaM jJeyaM / etena lipyakSarakA artha hai samAptikArya kA pratibandhaka / pratibandhaka sAmagrI kA vighaTana karatA hai| kArya kI utpatti ke lie pratibandhaka kI nivRtti Avazyaka hai, kyoMki pratibandhaka kA abhAva samApti kArya kI sAmagrI meM aMtaHpraviSTa hai| anya hajAroM hetu hone para bhI pratibandhakAbhAvarUpa eka kAraNa ke abhAva se samAptirUpa kArya kI niSpatti kI kalpanA aprAmANika hai, kyoMki apanI sAmagrI meM praviSTa eka kAraNa ke binA bhI kArya utpanna ho jAye to kAryakAraNabhAvabhaMga kI aniSTApatti hogii| isalie vighnarUpa pratibandhaka kA uccheda kiye binA ziSTAcAraparipAlanajanya apUrva se granthaparisamAptirUpa phala kI prApti asaMbhava hai| yadi ziSTAcAraparipAlanajanya apUrva vighnarUpa pratibandhaka kA dhvaMsa kara ke granthasamAptirUpa kArya ko utpanna karegA ityAkAraka dvitIya vikalpa kA Apa svIkAra kareMge to yaha bhI munAsiba nahIM hai, kyoMki isa pakSa kI svIkRti gauravagrasta hone se upAdeya nahIM ho sakatI / dekhiye Apake abhiprAya ke anusAra maGgala se ziSTAcAraparipAlana hogaa| usase apUrva kI utpatti hogI / apUrva se vighna kA dhvaMsa hogA aura isake bAda samAptisvarUpa phala kI prApti hogii| hanumAnajI kI pUMcha kI taraha yaha lambI kalpanA karane kI apekSA maGgala meM hI vighnadhvaMsajanakatA aura vighnadhvaMsa meM hI maGgalajanyatA kI kalpanA karane meM lAghava hai| maGgala aura samApti ke bIca meM ziSTAcArapAlana aura apUrva kI kalpanA karane ke bAda bhI samApti ke lie vighnadhvaMsa kI kalpanA Avazyaka hI hai, taba to maGgala ko hI vighnadhvaMsa kA kAraNa mAnanA ucita hai| maGgala aura vighnadhvaMsa ke bIca apUrva aura ziSTAcAraparipAlana ko khar3A kara unheM samApti kA kAraNa kyoM mAnA jAya ? - isake atirikta yaha bhI eka vicAraNIya bAta hai ki maGgalaprayojya ziSTAcArapAlana se utpanna honevAlA apUrva bhI vighnadhvaMsa ko utpanna kiye binA to samApti kA kAraNa nahIM bana paataa| isalie yadi bIca meM vighnadhvaMsa ko mAnanA Avazyaka hI hai to phira vighnadhvaMsa ko hI maGgala kA phala mAnanA ucita hai, na ki samApti ko usakA phala mAnanA ucita hai, kyoMki samApti to buddhipratibhA - kalpanApaTutA Adi ke samUha se hotI hai|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA.1 0caramatvaniruktiprajJApanam / grathitagranthasamAptAvavyAptirapi pratyuktA, lipyakSaragumphitagranthasamAptyanantaraM granthasamAptisvarUpadhvaMsapratiyoginaH ciratarakAlasthAyino varNasya varNatvenA'vinaSTatve'pi caramatvena vinaSTatvAta. viSayatAyA jJAnasamAnakAlInatvAta. vizeSaNAtyantAbhAvaprayaktaviziSTAtyantAbhAvasyeva vizeSaNadhvaMsaprayaktaviziSTadhvaMsasyApi prAmANikatvAta | caramatvaghaTakIbhatA pramA cA'tra granthakArIyA jJeyA, granthAntimavarNotpAdasamasamayameva granthakartaH 'caramo'yaM varNa' ityevaM pramAyA utpAdAta / na caivamekasyApi granthasyA'nekazaH samAptiprasaGga iti vAcyam tadvarNavizeSyaka-caramatvaprakAraka-granthakArIya-prathamapramAviSayatvaM caramatvamityatra tAtparyAt / yadvA niruktacaramatvaviziSTavarNapratiyogikadhvaMsaniSThaH samAptiprakArakapramAhetuH pariNAmavizeSa eva saa| nizcayatastu varNatvaM zrutopayogAtmakalabyakSaravRtti bodhyamiti dik / pUrvapakSI vikalpadvayena dvitIyavikalpAvalambinAM shngkaamphstyti-tddhiiti| 'sati pratibandhake' iti| sAmagrIvighaTakavighnAtmakapratibandhakAbhAvasya sAmagrIpraviSTatvena sati vighnAtmake pratibandhake sAmagyabhAvAtpratibandhakAbhAvetarasakalakAraNasamavadhAne'pi na phalotpAdaH, anyathA vyatirekavyabhicAreNa samAptipratibandhakAbhAvayoH kAryakAraNabhAvabhaGgaprasaGgAt / aavshyktvaaditi| samAptiM pratyananyathAsiddhaniyatapUrvavartitAkatvAdityarthaH / maGagalasamAptyormadhye ziSTAcAraparipAlanA'pUrvakalpane'pi vighnadhvaMsakalpanA''vazyakyeva, pratibandhakasattve sAmagrIghaTakapratibandhakAbhAvaviraheNa phlaanutpaadprsnggaat| vighndhvNssyaiveti| evakAreNa ziSTAcAraparipAlanA'pUrvasamAptiSu maGgalaphalatvavyavacchedaH kRtH| ayaM bhAvaH maGgale ziSTAcAraparipAlanaprayojakatvaM, ziSTAcAraparipAlane'pUrvaprayojakatvaM apUrva ca vighnadhvaMsaprayojakatvamityevaM gurutarakalpanAvyUhena maGgale samAptijanakatvopapAdanA'pekSayA "taddhetorastu kiM tena?" itinyAyena vighnadhvaMsa eva maGgalaphalatvakalpanA vyApArA'kalpanena laghIyasI yuktisahA ca / ziSTAcAraparipAlane'pUrve samAptau ca na maGgalaphalatvakalpanA yuktA gauravAditi puurvpkssaashyH| tannirAkaroti-neti / "ziSTAcAraparipAlanadvAre"tyAdi / atrAyaM sthitapakSaH ziSTAcAraviSayatvena vidhibodhitakartavyatvamanumAya maGgale prekSAvatAM pravRtterdarzanAgirvANaguruNA'pi maGgale ziSTAcAraparipAlanaprayojakatvaM pratyAkhyAtamazakyama, maGgalAcaraNasyaiva shissttaacaarpripaalnruuptvaat| "nirvighnasamAptikAmaH maGgalamAcaredi"tyAdyAkArakonnItavidhivAkyabodhitakartavyatAviziSTamaGgalasya kAlAntarA'sthAyitvena maGagale tAdRzasamAptikAraNatopapattyarthamavazyamapUrvarUpadvArajanakatvakalpanA nyAyyaiva anyathA'numAnonnItavidhivAkyasya vaiphalyaprasaGgAt / * ziSTacAraparipAlana bhI maGgala kA prayojana hai-uttarapakSa * n0| Apako dekhakara hameM lagA thA ki Apa bar3e vidvAna hoMge, magara jaba ApakA vaktavya sunA taba mAluma huA ki nAma baDe aura darzana chotte| yaha Apako kisane paDhA diyA ki 'eka kAraNa eka kArya ko hI utpanna karatA hai, aneka kAryoM ko nahIM?' 'puNyaprakRti kA baMdha aura pApaprakRti kA uccheda eka hI kAla meM, eka hI jIva meM eka hI cAritra se hotA hai' - yaha kyA Apa bhUla gaye? puNyaprakRti kaho yA apUrva kaho artha meM koI bheda nahI hai| pApaprakRti kA uccheda kaho yA kAraNa meM kArya kA upacAra kara ke vighnadhvaMsa kaho, kyA pharka hai? kucha nhiiN| vighna kA kAraNa hone se pApa ko vighna kahane meM kyA doSa hai? jaise cAritra meM eka kAla meM puNyabaMdhahetutA aura pApaprakRtiucchedahetutA hai vaise maGgala meM bhI apUrvajanakatA aura vighnadhvaMsahetutA eka hI kAla meM mAnane meM kyA doSa hai? koI nhiiN| maGgala meM pravRtti hI ziSTAcAra kA paripAlana hai| ataH ziSTacAraparipAlana kI hetutA maGgala meM mAnane meM koI doSa nahIM hai| pratyuta maGgala meM ziSTAcAraparipAlana kI hetutA mAnane se apUrva ke prati hetutA kI bhI upapatti ho sakatI hai, kyoMki maGgala yadi ziSTAcAra kA hetu na hotA yA aziSTAcAra kA hetu hotA taba to maGgala meM apUrva ke prati hetutA bhI upapanna na ho sktii| ataH ziSTAcArapAlana kI maGgala meM hetutA mAna kara, ziSTAcArapAlana dvArA apUrva kI hetutA bhI maGgala meM upapanna ho sakatI hai|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vihitasyA'pUrvajanakatvaniyamapradarzanam * ___13 na ca vighnadhvaMsenaiva phalopapattAvapUrvakalpanAvaiyarthyam, vihitatvena tasyA'vazyaM puNyajanakatvAdityadhikaM mtkRtmngglvaade'| .. api iti / ziSTAcAraparipAlananirvAhakatve sati apUrvajanakatve'pi maGgalasya vighnadhvaMsahetutve na virodhaH, kiM punaH ziSTAcAraparipAlananirvAhakatve maGgalasya vighnadhvaMsahetutve virodha ityapizabdArthaH / __ nanu maGgale'pUrvajanakatve sati vighnadhvaMsahetutA na sambhavati, virodhAdityAzaGkAyAmAha - avirodhAditi / ayi ! mugdhamate ! apUrvajanakatva-vighnadhvaMsajanakatvayoH ko nAma virodhaH? na tAvatsahAnavasthAnalakSaNo virodhaH syAt zItoSNavat, ekasminneva sarAgacAritre puNyajanakatva-duritadhvaMsahetutvayoH puNyaprakRtibaMdha-pApaprakRtyucchedayoryugapadbhAvena siddhtvaat| ata eva prakAzAndhakArayoriva na parasparaparihAralakSaNo virodhH| nApi vadhyaghAtakabhAvavirodho'pi phaNinakulayorbalavadabalavatoH pratIto'pUrvajanakatva-vighnadhvaMsajanakatvayoH zaGkanIyaH, tayoH samAnabalatvAt mayUrANDarase naanaavrnnvt| kiJca kena pAThito bhavAn yaduta "ekasmin kAraNe'nekakAryahetutvaM na kintvekakAryahetutvameveti?" kimekasminneva pradIpe yugapattailazoSavartikAdAhAndhakAranAza-prakAzAdibahukAryahetutvaM na draSTam? "vihittvene"ti| maGgalasya prekssaavtprvRttynythaanuppttihetuunniitvidhivaakybodhitkrtvytvenetyrthH| vihitatvasyA'pUrvajanakatvavyApyatvAnmaGgale'pUrvahetutAyAH prtyaakhyaatumshkytvaat| etena taddhetorastu kiM tena? iti nyAyena vighnadhvaMsa eva maGgalaphalatvakalpanA vyApArAkalpanena laghIyasI yuktisahA cetypaastm| na hi pramANasvArasyAtpratIyamAnaM prayojanAnusAreNa parityaktumarhati, pramANatvahAniprasaGgAt / atredamavadheyaM yathA zAlyatha kUlyA praNIyate tatazca pAnIyaM pIyate zAlayazca bhAvyante tathA prakRte'pi "anyArthaM prakRtamanyArthaM bhavatI"tinyAyena nirvighnasamAptaye kRtaM devatAvizeSanamaskArarUpaM maGgalaM tasyai, ziSTAcAraparipAlanAya, ziSTazikSAyai, "devatAvizeSagaditAgamAnusArI grantho'yamityupAdeya" ityevaM buddhinibandhanatvena ziSyapravRttyatha ca bhvti| anekaphalakAtkarmaNa uddezyAnuddezyapradhAnApradhAnabahuvidhaphaladarzanAdyuktametaditi dik / ayamartha "iti"zabdena vivaraNakAreNa dyotitaH | matkRtamaGgalavAda iti sAmpratamanupalabhyamAno'yaM grnthH| __ zaMkA :- 'na ca vighna.' ityaadi| Apako maGgala me apUrvajanakatA kI kalpanA karane ke bAda bhI vighnadhvaMsa ke prati hetutA kI maGgala meM kalpanA karanI Avazyaka hai, kyoMki vighnadhvaMsa bhI samApti kA kAraNa hai tathA vighnadhvaMsa se hI samAptirUpa phala kI utpatti ho jAne meM koI virodha nahIM haiN| phira apUrva kI adRSTakalpanA kyoM kare? maGgala aura samApti ke bIca apUrva ko khaDA kara usameM maGgala kI kAryatA kyoM mAnI jAya? * apUrva maGgala kA kArya hai * samAdhAna :- "vihitatvena.' ityaadi| grantha ke AraMbha meM ziSTajanoM dvArA maGgala karane kI paraMparA ko dekha kara yaha anumAna kiyA jAtA hai ki- isa prakAra kA koI vidhizAstra kartavyatAbodhaka zAstra avazya hai, jisase ziSTa janoM ko grantha ke prAraMbha meM maGgala meM kartavyatA kA bodha hotA hai, kyoMki yadi aisA vidhivAkya na hotA to ziSTasamAja meM grantha ke AraMbha meM maGgala karane kI paraMparA pratiSThita na hotii| isa anumAna se apekSaNIya vidhivacana kA jJAna hone para usase maGgala kI kartavyatA kA avagama hokara maGgala meM naye graMthakAra kI pravRtti hotI hai| tathA yaha eka niyama hai ki jo pravRtti vihita hotI hai vidhAyakavAkyabodhita kartavyatA vAlI hotI hai, vaha avazya apUrva kI janaka hotI hai, jaise dAnAdipravRtti | maGgalAcaraNa bhI vihitapravRttirUpa hone se uparyukta niyama se apUrvarUpa puNya kA avazya janaka hogA, kyoMki sAmagrI ko kAryotpatti meM anya kisIkI apekSA nahIM hotI hai| yaha koI rAjakIya vacana nahIM hai ki-apanI sAmagrI se utpanna hotA huA kArya anya kisIkI badaulata apane meM niSprayojanatA kI Apatti hone para utpanna na ho| isa viSaya kI aneka tAttvika bAteM graMthakAra ne maGgalavAda nAma ke apane graMtha meM batAI hai| isa viSaya meM vistAraruci vAle jijJAsu ko 'maGgalavAda' graMtha dekhane kI sUcanA kara ke yahA~ maGgalasaMbaMdhI anya vicAroM ko tilAMjali 1 upA. zrIyazovijayajI mahArAja kA maGgalavAda nAma kA grantha vartamAna meM upalabdha nahIM hai|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 2 0 upakramopasaMhAravirodhaparihAraprakAra: 0 pazcArddhana prayojanamAha, yada=bhASArahasyaM, jJAtvA viditvA, suvihitAH = sadAcArAH, caraNavizuddhiM = cAritranairmalyaM, upalabhante = prApnuvanti / / 1 / / atha bhASAmeva tAvannikSepato nirdizati - 'nAmAI nikkhevA cauro caurehi ettha nnaayvvaa| dabve tivihA gahaNaM taha ya nisiraNaM praaghaao||2|| "prayojana"miti avAntaraprayojanam / mumukSUNAM tAvanmukhyaM prayojanaM tu mokSa eva / mukhyaprayojanaviSayasiddhyupAyabhUtArthe prayojanaM avAntaraprayojanam / mokSasidadhyupAyatvaM cAritranirmalatAyAM prasiddhameva / na ca prakaraNakRtA prazastau "mama janmabIje rAgadveSau vilIyetAmi"ti vadatA svarAgAdivilayasya prayojanatvamuktamatra ca suvihitacaraNavizuddheH prayojanatvamAveditamiti kathaM nopakramopasaMhAravirodha iti vAcyam atra prakaraNakAratvena rUpeNa prayojanamAviSkRtaM tatra ca vivaraNakAratvena rUpeNAtmanaH prayojanaM prakAzitamiti na doSaH yadvA parakIyacAritrapAlanasahAyakatvasya svarAgAdivilayA'vinAbhAvitvasUcanAtha tathoktaM yadvA'tra mukhyaprayojananivedanaM tatra cAnuSaGgikaprayojanapradarzanaM yadvA'tra parasambaddhasvaprayojanoktistatra ca svasambaddhasvaprayojanapratipAdanamiti na virodha iti vibhAvanIyaM sudhIbhiH | "yada" iti| uccArayitabuddhiviSayatAvacchedakopalakSitadharmAvacchinnaviSayavAcakatvAd yatpadasyAtra bhASArahasye zaktiH / / 1 / / 'nikSepata iti| nikSepamAzrityetyarthaH / dI gaI hai| prakaraNakAra kA prayojana prathama gAthA ke pazcArddha meM graMthakAra prayojana batAte haiN| ziSTa puruSoM kI pravRtti paropakAra se vyApta hotI hai| paropakArAya satAM vibhUtayaH / bhASAviSayaka rahasya ko jAna kara sadAcArI ziSTa jana cAritra kI nirmalatA ko prApta kare-yaha graMthakAra kA prayojana hai| spaSTa hI hai ki mokSa ke pradhAnahetubhUta cAritra ke upakAraka bhASAsamiti aura vAggupti kA pAlana bhASAvizuddhi ke adhIna hai| bhASAvizuddhi ke lie usakA jJAna Avazyaka hai aura yaha grantha isa jJAna kA janaka hai| ataH cAritranirmalatA kI hetutA bhASAviSayakarahasya ke pratipAdaka isa prakaraNa meM abAdhita hai| isase yaha bhI sUcita ho jAtA hai ki cAritra kI nirmalatA cAhanevAle ko avazya hI isa grantha meM pravRtta honA caahie| isa taraha graMthakAra ne adhikArI kA bhI nirdeza arthataH kara diyA hai| yahA~ yaha zaMkA karane kI koI AvazyakatA nahIM hai ki - 'graMthakAra ne prazasti meM apane rAga-dveSa ke, jo janma ke bIja haiM, vilaya kI kAmanA batAi hai (dekhiye pR. 345) aura yahA~ ziSTa janoM ke cAritra kI nirmalatA ko apanA prayojana batAyA hai| ataH paraspara virodha hai'-kyoMki jo sadAcAriyoM ke cAritra kI nirmalatA ke lie kaTibaddha hai, anyake cAritra kI nirmalatA ke upAya meM pravRtta hai, usakA bhI cAritra avazya nirmala hotA hai| lekina vaha AnuSaGgika kAmanA hai, mukhya kAmanA suvihitajanoM ke cAritra kI nirmalatA hai| yA to yahA~ parasambandhI apanA prayojana nirdiSTa hai tathA prazasti meM svasambandhI apanA prayojana pratipAdita hai| ataH koI virodha nahIM hai| yahA~ bhASAviSayakarahasya aura isa graMtha ke bIca vAcya-vAcakabhAva sambandha sAmarthyagamya hai| isa taraha mUlagraMtha ke Adya zloka meM viSaya, adhikArI, sambandha, prayojanarUpa anubaMdha catuSka kA nirdeza kiyA gayA hai||1|| pahale prakaraNakAra ne bhASAviSayaka rahasya kA saMkSepa se nirUpaNa karane kI pratijJA kI thii| bhASA ke rahasya ko jAnane ke lie bhASA ke svarUpa, bheda, prabheda Adi ko jAnanA Avazyaka hai, kyoMki bhASAsvarUpa-bhedAdi ke jJAna ke binA bhASAviSayaka rahasya kA jJAna nAmumakina hai| isI sababa dvitIya gAthA ke prAraMbha meM bhASA ke bhedoM ko nikSepa ke dvArA prakaraNakAra batAte haiN| __gAthArtha :- yahA~ catura puruSoM se bhASA ke nAmAdi cAra nikSepa jJAtavya haiN| bhASA ke dravyanikSepa ke tIna bheda haiM (1) grahaNa (2) niHsaraNa (3) parAghAta / / * bhASA pada ke nikSepa * vivaraNArtha :- atra. iti / anuyoga = vyAkhyA meM kuzala puruSoM ko yahA~ nirUpaNIya bhASA ke cAra nikSepa jJAtavya haiN| nAmabhASA, 1 nAmAdayo nikSepAzcatvArazcaturairatra jnyaatvyaaH| dravye trividhA grahaNaM tathA ca nisaraNaM parAghAtaH / / / 2 / /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 * nikSepasamuccayanirUpaNam * ___atra = bhASAyAM nirUpaNIyAyAM, nAmAdayazcatvAro nikSepAH caturaiH = anuyogakuzalaiH jnyaatvyaaH| nAmabhASA, sthApanAbhASA, dravyabhASA, bhAvabhASA ceti| tatra nAmasthApane Agama-noAgama-jJAtranupayukta-zarIra-bhavyazarIradravyabhASAnikSepaM ca sugamatvAdupekSya tadvyatiriktadravyabhASAbhedAnAha, dravye ca = jJazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravye ca viSaye trividhA = triprakArA, bhASetyasya pUrvato vipariNatAnuSaGgaH / kAstisro vidhA ityAha, grahaNaM vacoyogapariNatenAtmanA gRhitAnyanisRSTAni bhASAdravyANi, tathA ceti smuccye| svasvamaryAdAyAM nAmAdibhedaiH vastuvyavasthApako nikSepa iti praanycH| taduktaM zrIharSavardhanopAdhyAyena adhyAtmabindau 'nikSipyate = nAmAdibhedairvastu vyavasthApyate ebhiriti nikssepaaH| (a.bi.zlo. 93 vR.) prakaraNakArAbhiprAyastu zakyatAvacchedakabhedenaikasya zabdasyAnekazaktipradarzakavacanaM nikSepaH (nayo.zlo. 83 vRtti) ityevaM nayopadeze vrtte| navyAstu zakyatAvacchedakabhedenaikasya zabdasyAnekazaktipradarzakavacanaviSayatAvyApakaviSayatAkavacanatvaM nikSepalakSaNamiti prisskurvnti| sugmtvaaditi| anuyogadvArAdau vistareNa pratipAditatvena tajjJAnavatAM taatpryjnyaanaadibhuhetsmpttyvilmbenaacirkaalotpttikprtisndhaanvissytvaadityrthH| __ pUrvata iti pUrvagAthAtaH, pUrvagAthAmAzrityeti, pUrvagAthAsthapadamAzrityeti yAvat / vipariNatAnuSaGga iti| anyathAbhUtaprakRtiH = vipariNataH, tasya anussnggH| ektraanvitsyaa'nytraanvyo'nussnggH| pUrvagAthAsthabhASArahasyapadamAzrityA'nyathAbhUtaprakRtirUpasya bhASApadasya prakRte vishessyvidhyaa'nvyH| upasarjanasyApi buddhyA sannikRSTasya prakaraNabalena vizeSyavidhayA parAmarza iti bhAvaH / evaJca nirAkAMkSapratItirapyupapAditA bhvti| vcoyogprinnteneti| nanu zrIdazavaikAlikaniyuktihAribhadravRttau "grahaNaM bhASAdravyANAM kAyayogena" (da.vai.a. 7.ni.zlo. vR.) ityuktaM vizeSAvazyakabhASye'pi 'giNhai kAieNaM' (vi.bhA.zlo. 355) ityAdinA tathaiva pratipAditam bhavadibhasta vacoyogapariNatenA''tmanA gRhItAnItyaktamiti kathaM na virodhaH? maivama, vacoyogapariNatenA''tmanetyatra kartari tRtIyA kAyayogenetisthale tu karaNe tRtIyeti na kshcidvirodhgndho'pi| tadaktaM zrImaladhArihemasaribhiH vizeSAvazyakavattau 'bhASaNAbhiprAyAdisAmagrIpariNAme sati gRhaNAti' (vi.bhA.zlo. vacoyogApariNata AtmA bhASAdravyANi gRhaNAti, anyathA kAyayogasya sarvadA sattvena nirantaraM tadgrahaNaprasaGgAt / na caivamasti prjnyaapnaadivirodhprsnggaat| tathA cAnekavidhazAstraparyAlocanena vacoyogapariNata AtmA kAyayogena yAni sthApanAbhASA, dravyabhASA aura bhAvabhASA / bhASA ke nAmanikSepa, sthApanAnikSepa, Agama se dravyanikSepa, noAgama se jJazarIra dravyanikSepa aura bhavyazarIra dravyanikSepa sugama hone se vivaraNakAra ne yahA~ batAe nahIM haiM, lekina pAThakoM kI sugamatA ke lie maiM (hindIvivecanakAra) unakA yahA~ anuyogadvArasUtrAdi ke anusAra saMkSepa meM bayAna karatA huuN| dekhie, 'bhASA' zabda - yaha bhASA kA nAmanikSepa hai, nAmabhASA hai yA kisI cIja kI saMjJA bhASA rakhI jAya taba vaha bhI nAmabhASAsvarUpa hai| tathA lipiakSara bhASA kA sthapanAnikSepa yAnI sthApanAbhASA hai yA to kisI cIja meM bhASA kI sthApanA karane para vaha cIja sthApanAbhASAsvarUpa hotI hai| bhASA ke dravyanikSepa ke mukhya do bheda hai, Agama se dravyabhASA aura noAgama se dravyabhASA / Agama se dravyabhASA kA artha hai, vaha puruSAdi, jo bhASA ke svarUpa ko jAnatA huA bhI vartamAna kAla meM bhASAviSayaka upayoga se rahita hai| yahA~ vivaraNa meM jJAtRanupayukta pada se Agama se dravyabhASA kA yaha nikSepa sUcita kiyA gayA hai| Agama zabda kA artha hai jJAna tathA dravyapada kA yahA~ anupayoga artha abhipreta hai| bhASA kA jJAtA hote hue bhI bhASA meM anupayukta hone se vaha puruSAdi Agama se = AgamataH dravyabhASA kahA jAtA hai| ___ * noAgamataH dravyabhASA * noAgama se dravyabhASA ke tIna bheda haiN| 1 jJazarIra dravyabhASA, 2 bhavyazarIra dravyabhASA, 3 tadvyatirikta drvybhaassaa| noAgama zabda meM no zabda sarvathA jJAna ke abhAva kA yA dezataH jJAna ke abhAva kA vAcaka hotA hai| yahA~ no zabda jJAna kA sarvathA niSedha, isa artha meM prayukta hai| jisa jIva ne bhUtakAla meM bhASA ke svarUpa ko jAnA thA, usakI mauta hone ke bAda usake mRtadeha ko noAgama se jJazarIra dravyabhASA kahA jAtA hai, kyoMki vartamAna meM usa mRtadeha meM Agama-jJAna kA sarvathA abhAva hai tathA bhUtakAla meM vaha zarIra
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 2 0 prayatna-nirUpaNam 0 nisaraNaM = uraH kaNThAdisthAnaprayatnAd yathAvibhAgaM nisRjyamAnAni tAnyeva / parAghAtazca = taireva bhASAdravyairnisRSTaiH preryamANAni bhASAdravyANi gRhaNAti tAni grahaNadravyabhASeti tAtparyama / yadvA zakyate evamapi samAdhAtuM yaduta 'kAyayogene' tyanyatra sAmAnyato nirdezaH 'vacoyogapariNatene'tyatra vizeSato nirdezaH kAyayogavizeSasyaiva vacoyogarUpatvAt ekasyaiva kAyayogasya upAdhibhedAt tridhA vibhajanasya tatra tatra prsiddhtvaadityuuhniiym| gRhItAni tu nisRSTAnyapi syuriti tadvyavacchedArthamAha-anisRSTAni atyktaani| __samuccaya iti| virodhAnavagAhijJAnaM samuccaya ityeke / karmadvayasyaikakriyAniSThatvaM samuccaya itynye| parasparanirapekSANAmanekeSAmekasminnanvaya samuccaya itypre| vayaM tu brUmahe parasparabhinnayorekatra saMkalanaM smuccyH| dvivacanaM copalakSaNaM bahuvacanasyeti bhAvanIyam / dvitIyabhedamAha nisrnnmiti| ursknntthaadisthaanprytnaaditi| aadipdenausstth-shirojihvaamuul-taalu-naasikaadshnaadigrhnnm| ura:kaNThAdisthAneSu prayatnaH tsmaat| prayatnazca nAtmavyatirikta AtmaniSThaH 'karomI'tyanubhavaviSayavRttiguNatvavyApyajAtimAn kintu aatmprdeshprispndH| taduktaM syAdvAdaratnAkare 'vIryAntarAyakSayopazamAdikAraNAdinA hyAtmapradezaparispandaH prayatnaH, prayatnaH kriyaiveti syAdvAdibhiH svIkArAt' (pra. ta. a. 5. sU. 8 syA. ra.) taanyeveti| gRhItAnyeva / agRhItasya niHsaraNA'bhAvAt prathamaM grhnndrvybhaassopaadaanm| gRhIte'pyanisRSTe sati vAsakatvAyogAttadanantaraM nisrnndrvybhaassaanirdeshH| nisarge satyeva bhASAsaMskArAdhAnAttadanantaraM parAghAtadravyabhASApradarzanamiti yukto'yaM krmollekhH| jJa=bhASA ke svarUpa kA jJAtA thaa| jo bAlaka Adi bhaviSyakAla meM bhASA ke svarUpa ko jAnane vAlA hai, usakA zarIra vartamAna meM noAgama se bhavyazarIra dravyabhASAsvarUpa hai, kyoMki vartamAna meM vaha zarIra jJAnazUnya hai tathA bhavya = bhASA ke sambandhI jJAna ke yogya hai yA bhASAviSayaka jJAna ko prApta karanevAlA hai| uparyukta nikSepa kA nirUpaNa anuyogadvAra sUtra meM vistAra se upalabdha hone se tathA nikSepa ke abhyAsI ke lie sugama hone se vivaraNakAra ne isakI upekSA kI hai| noAgama se jJazarIra-bhavyazarIravyatirikta dravyabhASA kA nirUpaNa karate hue vivaraNakAra kahate haiM ki - noAgama se tavyatirikta dravyabhASA ke tIna bheda haiM 1 grahaNadravyabhASA, 2 nisaraNadravyabhASA, 3 praaghaatdrvybhaassaa| * vipariNata anuSaGga * yahA~ yaha zaMkA ho ki - "gAthA meM bhASA zabda kA grahaNa nahIM kiyA hai| ataH 'ye tIna prakAra kisake haiM?' isa zaMkA kA samAdhAna nahIM hotA hai, kyoMki vizeSaNa aura vizeSya donoM kA kathana hone para zrotA ko nirAkAMkSa zabda bodha hotA hai| sirpha vizeSaNapada ke zravaNa se yA sirpha vizeSyapada ke zravaNa se vaha nahIM ho paataa| ataH yahA~ 'trividhA' rUpa sirpha vizeSaNa pada ke prayoga se nirAkAMkSa pratipatti nahIM ho sakatI hai" - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki prathama zloka ke dvitIya pAda meM jo bhASArahasya pada hai, isakA vipariNAma kara ke = mUlaprakRti ko badala kara vipariNata 'bhASA' pada kA, jo ki pUrvazloka meM rahasya ke sAtha anvita thA, trividharUpa vizeSaNa meM anvaya kreNge| ataH nirAkAMkSa pratiprati = bodha hone se yahA~ koI doSa nahIM hai| * grahaNa-nisaraNa-parAghAta dravyabhASA nirUpaNa * 'grahaNaM' ityaadi| noAgama se tadvyatirikta dravyabhASA ke prathama bheda kA nirUpaNa karate hue graMthakAra kahate haiM ki kAyayoga se pariNata AtmA bhASApariNamana yogya dravyoM ko grahaNa kara ke jaba taka unakA tyAga nahIM karatA hai taba taka ve bhASAdravya noAgama se tadvyatirikta grahaNadravyabhASA kahe jAte haiN| hRdaya, kaMTha Adi zabdautpAdaka sthAno meM prayatna kara ke tattat vibhAga ke anusAra pUrvagRhIta bhASAdravyoM ko puruSa choDatA hai, taba ve bhASAdravya nisaraNa dravyabhASAsvarUpa hote haiN| yahA~ yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki jainadarzana ke siddhAMta ke anusAra saMpUrNa loka meM bhASA vargaNA yAnI bhASApariNamanaprAyogya
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 * saptamyarthadarzanam * bhASApariNatiprAyogyANi dravyAntarANi / Aha ca niyuktikA 'davve tivihA gahaNe nisaraNe taha bhave parAdhAyetti' (da. vai. ni. gA. 271) atra ca viSaye saptamI grahaNAvikriyAmAzritya vRttau ca grahaNe ce (da.vai. adhya. 7. ni. gAthA 271 hA vR.) tyAdi vyAkhyAnAt / viSaye saptamIti saptamyA Adheyatva-viSayatva - vizeSyatva-nirUpitatva vyApakatva ghaTakatva pratipAdyatva prakAratvasAmAnAdhikaraNyAtmakavaiziSTya-samAnakAlikatva-pUrvakAlikatvottarakAlikatvAvacchedyatvAnuyogitva-pratiyogitvAbhedasvaviSayakecchAdhInatva-kAryakAraNabhAva- sAmIpya - nimittAdayaH arthAH / prakRte ca viSayatvaM saptamyarthaH / tathA ca grahaNe iti grahaNakriyAviSayiNI dravyabhASA, nisaraNe = nisaraNakriyAviSayiNI dravyabhASA, parAghAte parAghAtakriyAviSayiNI dravyabhASetyarthaH / 'grahaNe ca nisarge tathA bhavetparAghAte tatra grahaNaM bhASAdravyANAM kAyayogena yat sA grahaNadravyabhASA' dravya cAroM aura phaile hue haiN| phira bhI hama unako nahIM dekha sakate haiM, kyoMki ve atyaMta sUkSma hote haiM lekina vizeSa zakti se bhASA paryApti se paryApta jIva ina bhASA dravyoM ko grahaNa kara pAtA hai| bhASAparyApti se paryApta jIva bhASAyogya dravya ko sadA grahaNa nahIM karatA hai, kintu jaba vaha vacana uccAraNa kA prayatna karatA hai taba apanI saMpUrNa kAyA se bhASAdravya ko grahaNa karatA hai, jise grahaNadravyabhASA kahate haiN| jIva gRhIta bhASA dravyoM ko kaNTha, oSTha Adi zabdajanaka sthAnoM meM vizeSa prayatna kara ke zabdavizeSarUpa se pariNata kara ke grahaNa ke anantara samaya meM choDatA hai, jo nisaraNa dravyabhASAsvarUpa hote haiN| jaise ka, kha, Adi zabda kA utpattisthAna kaMTha hai, to pa, pha, Adi zabda kA utpattisthAna oSTha (hoTha ) hai| jaba 'pa' zabdoccAraNa kA prasaMga upasthita hotA hai taba jIva vAgyoga se pariNata hokara kAyayoga se bhASAvargaNA pudgala ko grahaNa karane ke bAda 'pa' zabdotpattisthAna hoTha meM prayatna kara ke pUrvagRhIta bhASAvargaNA pudgala ko 'pa' rUpa meM pariNata kara ke chor3atA hai| yaha bAta anubhavasiddha hai| hama kabhI bhI eka hoTha ko dUsare hoTha se chue binA pa, pha, ba, bha, ma zabda kA uccAraNa nahIM kara sakate haiN| ye nisRSTa bhASAdravya yahA~ noAgama se tadvyatirikta nisaraNadravyabhASA pada se vAcya haiN| = 'parAghAtazca' ityAdi / vaktA vivakSita zabdarUpa meM pariNata kara ke jina bhASAdravyoM ko chor3atA hai, ve bhASAdravya bhASApariNamanayogya dravyoM ko apane samAnarUpa meM vAsita karate haiM jaise ki nisRSTa 'pa' zabda anya bhASAyogya dravya ko 'pa' zabda ke rUpa meM pariNata karatA hai| ye vAsita bhASAdravya yahA~ noAgama se tadvyatirikta parAghAta dravyabhASA zabda se abhipreta haiN| bhASA ke sambandha meM jainadarzana kI uparyukta mAnyatA satya pratIta hotI hai| Aja kala vaijJAnikoM ne bhI bhASA = zabda kA pudgalarUpa meM svIkAra kiyA hai| pratidhvani tIvra zabda se kAna meM badhiratA, parAghAta Adi se zabda meM pudgalarUpatA siddha hotI hai| bhASAvargaNA ke pudgaloM ko zabdarUpa meM pariNata kara ke choDane ke lie sarvaprathama unakA grahaNa karanA Avazyaka hai| ataH sarvaprathama dravyabhASA ke bhedarUpa meM grahaNa dravyabhASA kA nirUpaNa saMgata hI hai| zrotA ko arthabodha karAne ke lie zabdadravyoM kA vivakSita rUpa meM pariNamana kara ke tyAga karanA bhI Avazyaka hai, jo grahaNa ke bAda hotA hai| ataH grahaNabhASAdravya ke bAda nisaraNabhASAdravya kA upanyAsa samIcIna hai| zabda muha~ meM se bAhara nikalane ke bAda hI anyabhASApariNamana yogya dravyoM ko vAsita karatA hai| ataH nisaraNadravyabhASA ke bAda parAghAtadravyabhASA kA pratipAdana yathocita hai| * 'Apane yahA~ bhASA ke tIna bheda batAye haiM ve nirAdhAra haiM azAstrIya haiM aisI zaMkA kA nivAraNa karane ke lie vivaraNakAra dazavaikAlika niyukti kA prAmANika havAlA dete haiN| dekhiye, 'dravyabhASA ke tIna bheda haiM, grahaNa meM nisaraNa meM aura parAghAta meM - carama zrutakevalI bhadrabAhusvAmIjI ke uparyukta vacana se dravyabhASA ke tIna bheda siddha hote haiN| uparyukta zAstrapATha meM 'grahaNe' ityAdi pado meM jo sAtavIM vibhakti hai vaha viSaya= viSayatA artha meM hai| ataH yaha artha prApta hotA hai ki grahaNa Adi kriyAviSayaka dravyabhASA = grahaNaAdi kriyAsambandhI dravyabhASA / yahA~ yaha zaMkA ki- 'grahaNe' pada to prathamA vibhakti ekavacana, saptamI vibhakti ekavacana, saMbodhana ekavacana, dvitIyA vibhakti bahuvacana meM bhI AtA hai| taba anya vibhaktiyoM ko chor3a kara aura apanI manapasaMda vibhakti ko hI le kara usake artha kA vyAkhyAna karanA kaise saMgata hogA? ThIka nahIM hai, kyoMki zrImad haribhadrasUrijI mahArAja ne dazavaikAlikaniyukti ke uparyukta zloka kI 'grahaNe ca' ityAdirUpa se 'grahaNakriyA ke Azraya se AlaMbana se grahaNadravyabhASA, nisaraNakriyA kA Azraya kara ke 1 dravye trividhA grahaNe nisaraNe tathA bhavet parAghAte iti / 2 bhAve davve a sue carittamArAhaNI ceva / iti ni. gAthottarArdhaH / -
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA.3 0 cUrNivRttyorubhayoH prAmANyama 0 anyathA tu "tivihA bhAsA taM jahA gahaNaM nisiraNaM parAghAto' tti (da.ni.zlo. 173, cU. pR. 159) cUrNidarzanAtprathamA'pi nAnupapannaiveti dhyeyam / / 2 / / atha kIdRzAni bhASAdravyANi gRhNAtItyAha - geNhai ThiyAi' jIvo, Neva ya aThiyAI bhaasdvvaaiN| davvAicauviseso NAyabvo puNa jhaajogN||3|| atha yAni sthitAni gRhaNAti tAni dravyataH kimekapradezakAni yAvadanantapradezakAni vA? kSetratazcaikapradezavagADhAni yAvadaityevaM grahaNakriyAmAzritya zrIharibhadrasUribhirvyAkhyAtatvAt grahaNAdikriyAviSayIbhUtA dravyabhASetyarthaH praapyte| anyathA = hAribhadravyAkhyAnA'nAzrayaNe tu cUrNikAravacanamAzritya prathamApi yuktaiva / 'gahaNe' itirUpaM prAkRtabhASAyAM prathamAsaptamI-saMbodhanaikavacaneSu dvitIyAbahuvacane ca vartate / atra ca sambodhanaikavacana-dvitIyAbahuvacanayoranupayogAdasambhavAcca tadarthaghaTanaM na kRtamiti dyotanAya 'iti' padaprayogaH kRto vivrnnkaarenn| dvAvetau sadAdezau, bhagavadanumatavicitranayAzritamaharSivacanAnuyAyitvAditi sUcanArthaM dhyeyaM padaprayogaH / / 2 / / 'kSetrataH' ityaadi| nanu kimityanantapradezAvagADhAni saGkhyapradezAvagADhAni bhASAdravyANi jIvo na gRhNAti? atrocyate anantAkAzapradezAvagADhAnAM bhASAdravyANAmasambhavAdeva jIvastAni na gRhNAti asaGkhyAkAzapradezAtmake loka eva bhaassaadrvyaannaamvsthaanaat| dvitIye tu vikalpe vivaraNakAra Aha-'ekapradezAdhavagADhAnAM grahaNA'yogyatvAt atrAdipadAd dvyAdi-sarvotkRSTaparyantapradezagrahaNaM drssttvym| yadyapyekaparamANvAdyAtmakAnAmekapradezAdyavagADhAnAM bhASAprAyogyadravyANAmasambhavAdeva tAni na gRhaNAtIti vaktuM yujyate na tu teSAM grahaNA'yogyatvAditi, vastuni sati nisaraNadravyabhASA tathA parAghAtakriyA kA AlaMbana le kara parAghAtadravyabhASA' aisA nirUpaNa kiyA hai| jaise ghaTa ke AlaMbanavAlA jJAna ghaTaviSayaka kahA jAtA hai, vaise grahaNAdi kriyA ke AlaMbanavAlI grahaNAdi dravyabhASA ko bhI grahaNAdi kriyAviSayaka kahane meM koI virodha nahIM hai| jaba sUripuraMdara zrIharibhadrasUri mahArAja ne saptamI vibhakti le kara vyAkhyA kI hai taba hama bhI unakA anukaraNa kara ke saptamI vibhakti ko le kara viSayatva artha batAe to isameM kyA doSa hai? mahAjano yena gataH sa pnthaaH| _ 'anyathA tu. ityaadi| yadi zrIharibhadrasUrijI kI vyAkhyA choDa kara cUrNikAra kI vyAkhyA kA AlaMbana le kara yahA~ 'grahaNe' ityAdi padoM meM sAdhutvaarthaka prathamA vibhakti kA AzrayaNa kare taba bhI koI doSa nahIM hai, kyoMki cUrNikAra ne '(dravya) bhASA trividha hai, grahaNa, nisaraNa aura parAghAta' aisA spaSTa rUpa se prathamA vibhakti kA grahaNa kara ke vyAkhyAna kiyA hai| uparyukta donoM pakSa susaMgata haiM, kyoMki ve doSamukta haiM, ApekSika haiN| unake arthaghaTana meM koI bAdha nahIM hai| saMbodhana ekavacana tathA dvitIyA bahuvacana kA artha lene meM to yahA~ spaSTarUpa se bAdha hI hai| ataH unakA pratipAdana na karanA hI ucita hai| isa taraha dvitIya gAthA meM dravyabhASA ke tIna bhedoM ke svarUpa kA kathana huaa||2|| jIva kisa prakAra ke bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai? isa zaMkA kA samAdhAna graMthakAra tIsarI gAthA se karate haiN| gAthArtha :- jIva sthira bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai, asthira bhASAdravyoM ko nhiiN| tathA bhASAdravyoM kI dravyAdi vizeSatA yathAsaMbhava jJAtavya hai|3| * bhASAdravyaviSayaka dravyAdicatuSkavicAra * vivaraNArtha :- jIva eka jagaha para sthira bhASAprAyogya dravyoM ko grahaNa karatA hai| magara jIva asthira, idhara udhara ghUmate hue bhASAprAyogya dravyoM ko grahaNa nahIM karatA hai, kyoMki jo sUkSmapudgalaskaMdha gatimAna hote haiM ve usa kAla meM grahaNa ke ayogya hote haiN| 1 trividhA bhASA tad yathA grahaNaM nisaraNaM parAghAta iti| 2 mudritapratau tu 'geNhai ThiyAi jIvo Neva ya aThiyAi'. iti paatthH| 3 gRhNAti sthitAni jIvo naiva cAsthitAni bhaassaadrvyaanni| dravyAdicaturvizeSo jJAtavyaH punaryathAyogam / / 3 / /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bhASAdravyeSu sUkSmatva-bAdaratvavirodhaparihAra: * 19 saGkhyeyapradezAvagADhAni vA? kAlatazcaikasamayasthitikAni yAvadasaGkhyeyasamayasthitikAni vA? bhAvatazca varNavanti, gandhavanti, grahaNayogyAyogyatvavimarzo yukto na tvasati, anyathA vandhyAputranAmotkIrtanamapi yuktaM syAttathApyekaparamANvAdyAtmakaikapradezAdyavagADha-sAmAnyapudgalaskandhApekSayA'tra grahaNA'yogyatvasya prasaGgataH pratipAdanAnna doSaH, prauDhoktitvAcca nA'rthAntaranigrahasthAnaprAptiriti sUkSmekSikayA pryaalocniiym| 'kAlata' ityaadi| atrotkarSato'saMkhyeyasamayasthitiH bhASAdravyeSu bhASAvargaNA'pekSayA skaMdhasthityapekSayA cAsaMkhyeyotsarpiNyavasarpiNIrUpA draSTavyA, vyAkhyAprajJaptyAdiSu paramANoH punaH prmaannubhvne'sngkhyeykaalckrruupsyaa'ntrkaalsyokttvaat| anantasamayasthitistu na saMbhavati, "pudgalasaMyogasthiterutkRSTato'pyasa GkhyeyakAlatvAdi" tyanuyogadvAravRttau zrImaladhArihemasUribhiruktatvAt, sUtraprAmANyAt / bhASAdravyANAM zabdapariNAmApekSayotkarSataH sthitirAvalikAyA asaGkhyeyabhAgarUpA drssttvyaa| taduktaM vyAkhyAprajJaptau "saddapariNae NaM bhaMte! poggale 'atha.' ityaadi| yahA~ yaha jijJAsA ho sakatI hai ki "-jIva sthira bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai - yaha to jJAta huA, magara dravya kI apekSA kyA idhara udhara bikhare hue svataMtra paramANusvarUpa dravyoM ko jIva grahaNa karatA hai yA saMkhyAtapradeza skaMdhAtmaka dravyoM ko grahaNa karatA hai, yA anaMtapradezaskaMdhAtmaka bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai? 1, kSetra kI apekSA jIva kyA ekapradeza meM avagADha=rahe hue bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai yA do-tIna AkAzapradeza meM rahe hue bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai? yA asaMkhya AkAzapradeza meM rahe hue bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai? 2, jIva jina bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai, una bhASAdravyoM kI kAlasthiti kyA eka samaya kI hotI hai, do samaya kI hotI hai, yA asaMkhya samaya kI hotI hai? 3, jIva jina bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai ve bhASAdravya kyA varNa, gaMdha, rasa, sparza se yukta hote haiM yA varNAdi se zUnya hote haiM?" 4| "dravyAdi'. ityaadi| isa jijJAsA kA samAdhAna karate hue vivaraNakAra kahate haiM ki - dravyAdivizeSatA Agama ke anusAra yathAsaMbhava jJAtavya hai| dekhiye, jIva jina bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai ve avazya anantaparamANuniSpanna skaMdharUpa hote haiN| jIva kA aisA sAmarthya hI nahIM hai ki eka, do, saMkhyAta yA asaMkhyAta paramANu ke samUha se niSpanna skaMdha kA grahaNa kara ske| ataH eka, do saMkhyAta, asaMkhyAta paramANu ke samUhAtmaka skaMdha jIva ke lie grahaNa ke ayogya haiN| kSetra kI apekSA vicAra kiyA jAya to jIva asaMkhya AkAzapradeza meM avagADha bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai| eka, do yAvat saMkhyAta AkAzapradeza meM rahe hue pudgala skaMdha jIva ke lie grahaNa ke ayogya hote haiN| lokAkAza meM hI pudgala hote hai, alokAkAza meM nahIM tathA loka asaMkhya AkAzapradezAtmaka hI hai, anaMtapradezAtmaka nhiiN| ataH anaMtapradeza meM avagADha bhASAdravyoM ko abhAva hone se hI unake grahaNa-agrahaNa kI bAta nahIM hai| vidyamAna vastu ke sambandha meM hI yogyAyogya kI carcA hotI hai, avidyamAna vastu ke sambandha meM nhiiN| ataH yahA~ 'anaMta AkAzapradeza meM avagADha bhASAdravya grahaNa ke ayogya hai' aisA niSedha nahIM kiyA gayA hai| kAlataH ityaadi| kAla kI apekSA vicAra kiyA jAya to jIva jina bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai unameM se kucha eka samaya kI sthiti vAle hote haiM, kucha do samaya kI sthitivAle hote haiM, kucha saMkhyAta samaya kI sthitivAle hote haiM aura kucha asaMkhya samaya kI sthitivAle hote haiN| yahA~ prakaraNakAra vyAkhyAprajJapti kA havAlA dete haiM, jisakA artha hai, 'nireja-pudgala jaghanya se eka samaya aura utkarSa se asaMkhya samaya paryanta rahate haiN'| pudgala kI utkRSTa sthiti usa skaMdharUpa meM, vargaNArUpa meM asaMkhya kAla taka hI hotI hai| eka samaya kI sthiti kA pratipAdana karate hue batAte haiM ki - grahaNasamaya ke bAda nisarga karane para, bhASAdravyoM ko chor3ane para gRhIta bhASA dravyoM kI eka samaya kI sthiti hotI hai| isa sambandha meM anya AcAryo kA yaha abhiprAya hai ki-pudgaloM kA svabhAva vicitra hai| ataH jIva eka prayatna se jina bhASAdravyoM ko grahaNa kara ke choDatA hai unameM se kucha bhASAdravya bhASArUpa se eka samaya taka rahate haiM, kucha bhASAdravya do, tIna yAvat asaMkhya samaya taka rahate haiN| nisarga kAla meM bhASAdravya meM prathama zabdapariNAma utpanna hotA hai| nisarga ke bAda jo bhASAdravya eka samaya taka bhASArUpa se rahate haiM, unameM bhASApariNAma eka samaya taka rahatA hai| ataH una bhASAdravyoM kI sthiti eka samaya kI hotI hai| isa sambandha meM anya prAcIna mata tathA vartamAna ke anya vidvAnoM kA mata aura merA abhiprAya maiMne mokSaratnA meM batAyA hai| jijJAsu pAThaka vahA~ dekha sakate haiN|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 3 * bhASAdravyagrahaNaprakAraprarUpaNam 0 rasavanti, sparzavanti vA? ti jijJAsAyAmAha dravyAdicaturvizeSaH punaryathAyogaM = sUtroktanItyA yathAsaMbhavaM jJAtavyaH / tathAhi dravyatastAvadanantapradezakAnyeva gRhNAti naikaparamANvAdyAtmakAni svabhAvata eva teSAM grahaNAyogyatvAt / kSetratastvasaGkhyeyapradezAvagADhAnyeva ekapradezAdyavagADhAnAM grahaNAyogyatvAt / kAlatastvekasamayasthitikAnyapi, yAvadasaGkhyeyasamayasthitikAnyapi pudgalAnAmasaGkhyeyamapi kAlaM yAvadavasthAnasambhavAt / "niree jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM asaGkhejjaM kAlaM' iti vyAkhyAprajJapti - vcnaat| ekasamayasthitikatvaM ca grahaNAnantarameva nisarge, grahaNasamaya evAvasthAnAtpratipattavyam / ekaprayatna - gRhItAnAmapyAdi bhASApariNAmasthitivaiSamyAdekasamayasthitikAnyapItyanye / - kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM egaM samayaM ukkoseNaM AvaliyAe asaMkhejjaibhAgaM / (bhaga. sU. za. 5. udde. 7. sUtra 7) idaM anvayamukhena / vyatirekamukhena punaH tatraivoktaM, "asaddapariNayassa NaM bhaMte! poggalassa aMtaraM kAlao kevaciraM hoi? goyamA ! jahanneNaM egaM samayaM, ukkoseNaM AvaliyAe asaMkhejjai bhAgaM" (bhaga. za. 5. udde. 7/sU.7) yattu "nisargasamayAnantaraM samayAntareSu teSAM bhASApariNAmenA'navasthAnAt bhASyamANaiva bhASA, bhASAsamayAnantaraM bhASA'bhASaiva iti vacanAditi" vizeSAvazyakabhASyavRttau zrIhemasUribhiruktaM tattu evambhUtanayAbhiprAyeNa draSTavyamiti na kazciddoSaH / yadapi 'bhASyamANaiva bhASA nisargamAtrameva bhASetyarthaH tasyaiva jaghanyataH samayamAnatvAt na tUbhayaM bhASA, tasya jaghanyato dvisamayamAnatvAt / grahaNamAtraM tu kevalaM 'bhASyata iti bhASA' iti vyutpattyarthasyaivA'ghaTanAd bhASA na bhavatyeveti' (vi. bhA. zlo. 372 maladhAravR.) iti vizeSAvazyakavRttAvuktaM tadapi evambhUtanayAbhiprAyeNa draSTavyam / yaccAtra 'ekasamayasthitikatvaM ca grahaNAnantarameva nisarge, grahaNasamaya evAvasthAnAditi vivaraNakAreNoktaM tattu prajJApanAvRttyabhiprAyeNeti draSTavyam / asmatpUjyapAdAstu bhASAdravyANAmekasamayasthitikatvaM ca grahaNasamaye bhASAtvena pariNamayya nisargasamaye eva keSAJcidabhASApariNAmApannAnAM grahaNasamaye evAvasthAnAtpratipattavyam / yadvA bhASApariNAmAdhAnaM vinaiva parizaTitAnAM bhASAdravyANAmekasamayasthitikatvaM grahaNasamaye evAvasthAnAtsvIkarttavyamityAhuH / 1 apare tu grahaNAnantarameva vaktuH bhASaNapariNAmoparame maraNarUpavyAghAte vaikasamayasthitikatvamityapi vadanti / "yeSAM keSAJcid bhASAdravyANAmekasamayAvazeSasvasthitiratikrAntA bhavetteSAM grahaNamAtreNa pudgalAntarapariNatyA na samayAdhikA sthitirbhavitumarhatIti tadapekSayA prakRte ekasamayasthitikatAbhidhAnamanusandheyamiti zrIjagaccandrasUrayo vyAcakSate / vastutastu yathA prajJApanAvRttAvAhArapade 'sthitiriti cAhArayogyaskandhapariNAmatvenAvasthAnamavaseyamiti malayagiricaraNairuktaM tathA'trApi 'gRhItabhASAdravyasthitiriti bhASAyogyaskaMdhapariNAmatvenAvasthAnamiti vaktumarhati / tathA caikasamayasthitikatvaM yadA bhASAdravyANAM grahaNasamaye eva bhASAyogyaskaMdhapariNAmatvenAvasthAnaM nApi pUva nApi pazcAttadA jJAtavyamiti tAvad vayamavagacchAmaH / tattvaM tu bahuzrutA vidanti / anyamatamAha 'ekaprayatne' tyAdinA / anyeSAmayamAzayaH, pudgalAnAM vicitrapariNAmatvAdekaprayatnagRhItamuktA api te kecidekaM samayaM bhASAtvenA'vatiSThante, kecid dvau samayau yAvatkecidasaGkhyeyAnapi samayAniti / 'bhASyamANA bhASA' * bhASAdravya meM sparzavicAra * 'bhAvataH' ityAdi / bhAva kI apekSA jIva jina bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai, ve varNa-gaMdha-rasa-sparza se yukta hote haiM, varNAdi zUnya nahIM, kyoMki koI bhI pudgala kisI bhI kAla meM kisI bhI deza meM yA kisI bhI avasthA meM varNa, gandha Adi se zUnya nahIM hotA hai| yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki "bhASAdravyoM meM varNAdi hai to kyA saba varNAdi hai yA katipaya varNAdi hai? -"isako hala karane 1 nirejo jaghanyenaikaM samayaM utkarSeNAsaMkhyeyaM kAlam / /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 * bhASAjaghanyasthitimImAMsA * bhAvatastu varNavantyapi yaavtsprshvntypi| varNagandharasasaGkhyAmAzritya tu samudAyavivakSAyAM niyamAtpaJcadvipaJcavarNagandharasavantyeva, grahaNadravyANyAzritya tu kaanicidekdvyaaditdvntypiityuuhniiym| kAlAdInyapyekaguNakAlAdIni yAvadanantaguNakAlAdInyaiti vacanAnnisargasamaye evAdibhASApariNAmotpAdena ye nisRSTA ekaM samayaM bhASAtvenA'vatiSThante teSAM bhASApudgalAnAmAdibhASApariNAmasthiterekasAmayikatvAtte eksmysthitikaaH| evamekasamayasthitikatvaM bhASApudgaleSu saMbhavatIti bhAvaH / idaM ca yathAzrutaM vyAkhyAnaM kRtam / prajJApanATippaNe ca "anye tvabhidadhati - ekasamayasthityAdibhASApariNAmApekSayocyate, yasmAt kila vicitrAH pudgalapariNAmA iti| tAnyevAnekadhA pariNAmamAsAdayantIti" ityevamanyamatapradarzanaM suspaSTaM kRtmiti| vivaraNe cAtra prathamAdezo bhASAdravyasthityapekSayoktaH dvitIyazca bhASApariNAmasthityapekSayA / ubhAvapi sadAdezau, bhagavadanumatadravyArthika-paryAyArthikanayAzritamaharSivacanAnuyAyitvAditi dhyeyam / 'bhAvatastu' ityaadi| nanu niSidhyamAnadravyakarmatve sati sattAsambandhitvena zabdasya guNarUpatvAd guNAnAM ca nirguNatvAcchabde varNAdivicAro vandhyAputranAmotkIrtanatulyo bhAti maivam, zabdasya dravyatvena 'niSidhyamAnadravyakarmatve sati' iti vizeSaNasyAsiddhatvAta | dravyatvaM ca, zabde kriyAvattvAta prasiddham / tasya niSkriyatve tu svAsaMbaddhazrotreNa grahaNe shrotrsyaapraapykaaritvprsnggaat| zabda ekatvagrAhiNaH pratyabhijJAnasya 'devadattoccarita evAyaM zabdaH zrUyate' ityevamAkAreNopajAyamAnasyAbAdhitatvena kadambagolakanyAyena vIcitaraganyAyena vaa'nyshbdotpttiklpnaa'nutthaanhtaa| atha dUratvanaikaTyAbhyAM tAramandAdibhedena bhede dhruve sAjAtyameva pratyabhijJAviSaya iti cet? na, pariNAmabhede'pi raktatAdazAyAM ghaTasyeva pariNAminaH tasya srvthaa'bhedaat| etenA'bAdhitAnubhavasiddhaviruddhadharmasaMsargaviSayatvAtpratyabhijJAyA bAdhitatvamiti nyAyalIlAvatIkAravacanamapahastitaM draSTavyam; vishessnnaasiddheH| ata evAnuzreNyAM vizreNyAM vA mizrANAmeva parAghAtavAsitAnAmeva ca zabdadravyANAM zravaNAbhyupagame'pi na kSatiH ke lie vivaraNakAra kahate hai ki-varNAdi kI saMkhyA do vivakSA se alaga alaga hotI hai| samudAyavivakSA se aura vyaktiapekSA se| samudAya kI vivakSA se grahaNa kiye jAte bhASAskaMdhoM meM avazya rakta, pIta, nIla, zveta aura kRSNa ye pAMca varNa, sugaMdha aura durgaMdha ye do gaMdha aura tIkhA, kaDuA, turA, khaTThA aura mIThA ye pAMca prakAra ke rasa rahate haiN| vyaktiapekSA se yAnI jIva jina bhASAskaMdho ke samUha ko grahaNa karatA hai unameM se pratyeka skaMdha ke pratyeka avayavoM meM kitane varNAdi rahate haiM? aisA jaba prazna kiyA jAya taba isakA uttara yaha hai ki - 'jIva jina bhASAdravyoM ke skaMdhoM ko grahaNa karatA hai, unameM se katipaya bhASAdravya eka varNavAle bhI hote haiM, katipaya do varNavAle bhI hote haiM, yAvat katipaya bhASAskaMdha pA~ca varNavAle bhI hote haiM tathA gaMdha kI dRSTi se katipaya bhASAdravya surabhi gaMdhavAle hote haiM to katipaya durabhi gaMdhavAle bhI hote haiM aura katipaya do gaMdhavAle bhI hote haiM tathA rasa kI apekSA kucha bhASAdravya eka rasavAle to kucha do rasavAle to kucha pA~ca rasavAle hote haiN| yaha lambA-cauDA uttara 'UhanIyam' padaprayoga se vivaraNakAra ne diyA hai| 'kAlAdi.' ityaadi| yahA~ isa zaMkA kA ki - "bhASAdravyoM ke skaMdha meM aura unake avayavoM me jo zyAmavarNa, raktavarNAdi hote haiM, ve kyA samAna mAtrA meM hote haiM yA unakI mAtrA meM taratamatA hotI hai? vaise unameM sugaMdha yA durgaMdha aura tIkhA Adi rasa samAna mAtrA meM hote haiM yA viSamamAtrA meM hote haiM?" - samAdhAna yaha hai ki - "bhASAdravyoM ke skaMdha aura unake avayavoM meM varNa-gaMdha-rasa kI mAtrA samAna hI ho aisA koI niyama nahIM hai| kisI bhASAdravya meM anya bhASAdravya kI apekSA ekagunA adhika kAlA varNa hotA hai, anya kisI bhASAdravya kI apekSA dogunA adhika kAlAvarNa hotA hai to anya kisI bhASAdravya kI apekSA se ekagunA hIna dogunA hIna, saMkhyAtagunA hIna, asaMkhyAtagunA hIna, anaMtagunA nyUna, anaMtabhAga hIna, asaMkhyabhAga hIna, saMkhyAtabhAga hIna kAlA varNa hotA hai| isa taraha bhASAdravyoM ke skaMdho meM varNAdi kI mAtrA meM SaTsthAna vRddhi-hAni hotI hai"| isa viSaya kI jyAdA jAnakArI ke lie jijJAsu prajJApanA Adi graMtho ko dekha sakate haiN|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 bhASA rahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 3 o nyAyabhUSaNa- lIlAvatI -cintAmaNimuktAvalIkAraprabhRtimatanirAsaH O pIti dRSTavyam / sparzasaGkhyAmAzritya ca grahaNadravyANi pratItya kAnicid dvisparzavanti na tvekasparzavanti, ekasyApi paramANoravazyaM sprshdvysdbhaavaat| dvau ca sparzI mRduzItau mRdUSNau vA / kAnicittrisparzAnyapi / trisparzatvaM kAnicinmRduzItasparzAni kAnicinmRdumizrANAM vAsitAnAM ca zabdadravyANAM maulazabdapariNAmavizeSarUpatvena maulazabdabhedAbhAvAt / etena 'zabdo guNaH sAmAnyavattve sati sAmAnyavadanAdhAratvAt rUpAdivaditi nyAyabhUSaNakAroktaM nirastaM draSTavyam; kaMsapAtryAdidhvAnAbhisambandhena karNAbhighAtadarzanena sAmAnyavatsparzAnAdhAratvAbhAvAcca / 'ekaH zabdaH dvau zabdau bahavaH zabdA' iti pratIterekatvAdisaGkhyAyogAcca zabdo dravyam / etena zabdo'mbaraguNa iti prazastapAdabhASyAktamapAstaM draSTavyam, alpatvAdisambandhAdapi zabdo dravyaM 'alpaH zabdo mahAn zabda' iti sArvajanInAnubhavAt / yattu 'zabdo guNo jAtimattve sati asmadAdibAhyA'cAkSuSapratyakSatvAt gandhavaditi nyAyalIlAvatIkAreNoktaM tadasat guNatvazUnye ghaTAdau jAtimattve sati asmadAdispArzanapratyakSatvahetorvartamAnatvena vyabhicAradoSagrastatvAt / dravyatve satIti vizeSaNe cAtmAzrayaprasaGgAt / na ca jAtimattve sati acAkSuSatve sati asmadAdibAhyapratyakSatvAditi vivakSAyAM na ko'pi doSa iti vAcyam guNatvavyApakatve sati hetuvyApakatvAbhAvenA'pratIpayAyitvasyopAdhitvAt / na ca pratIpayAyini vAyAvasmadAdibAhyapratyakSatvasyAbhAvena na sAdhanAvyApakatvamiti vAcyam, "zIto mando vAyurvAti" ityAdipratItervAyupratyakSatvasiddheH / na cA'yaM bhramaH bAdhakAbhAvAt / etena vAyuH bahirindriyApratyakSaH nIrUpadravyatvAt AkAzavaditi tattvacintAmaNikAroktamapAstaM mantavyam aprayojakatvAt, sAdhyAbhAvavati nidAghoSmaNi hetoH sattvena vyabhicArAt; phUtkArAdau vAyvabhighAtasya pratyakSatvena bAdhAcca / etena zabdo guNaH cakSurgrahaNAyogyabahirindriyagrAhyajAtimattvAt sparzavat iti (muktA zlo. 34. TIkA pR. 364) muktAvalIkArakcanaM nirastaM draSTavyam; anabhibhavanIyatvAderupAdhitvAt sAdhyavyApakAnabhibhavanIyatvAdeH tAdRzabahirindriyagrAhyajAtimati vAyAvavRttitvena saadhnauvyaapktvaat| " mahatA hi zabdenA'lpaH zabdo'bhibhUyata" iti pratIteranabhibhavanIyatvAderabhAvena guNatvAbhAvasiddhiH, vyApakAbhAvena vyApyAbhAvasiddheH / etena cakSurgrahaNAyogyatvagindriyAtiriktabahirindriyajAtimattvasya hetutvasambhavAditi (muktA. maM. pR. 365) navyamataM puraskRtya zabdaguNatvapratipAdanaM muktAvalImaJjUSAkAreNoktaM tatparAstam (granthAgraM. 500 ) anabhibhAvukatvAderupAdhitvAcca / etena tenaiva tatraiva 'janyatve sati anekadravyasamavetatvAbhAvena dravyabhinnatvasAdhanasaMbhavAt' (muktA. maM. pR. 366) ityuktaM tadapyapAstam, vizeSyAsiddhezca / yattu samavAyena zabdasya samavetasamavAyena zabdatvAdeH vizeSaNatayA zabdAbhAvasya graha iti (tattvaci. pratyakSakhaNDa sannikarSavAde) cintAmaNikAreNoktaM tadasat saMyogena zabdagrahaNe bAdhAbhAvAtsamavAyasyAsiddhatvAcca / * zabda meM sparzAdi avazya hai * - yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki "yadi bhASApariNamanayogya dravyoM meM varNa-gaMdha-rasa Adi hai to upalabdha kyoM nahI hote haiM?" - isakA samAdhAna yaha hai ki "bhASAdravya atyaMta sUkSma hone se atIndriya hai| iMdriyoM kI zakti sthUla dravyoM ko grahaNa karane kI hai, sUkSma dravyoM aura unake guNoM ko grahaNa karane kI nahIM hai| lekina Agama pramANa se zabda meM varNa-gaMdha-rasa-sparza mAnya haiN| anumAna pramANa se bhI bhASAyogya dravyoM ke sparzAdi anumeya hai| dekhiye hama jaba kisIkI bahuta U~cI AvAja sunate hai, taba kAna meM darda kA anubhava hotA hai| bahuta jora se AvAja sunane para kisIke kAna ke parde bhI TUTa jAte haiN| yadi zabda amUrta ho, guNa ho, sparzAdi zUnya ho taba aisA na hotaa| jaise AkAza amUrta hone ke sababa AkAza se upaghAta - pIDA kA hameM anubhava nahIM hotA hai, vaise yadi zabda = bhASAdravya bhI amUrta ho to unase kAna meM pIDA Adi hone kA saMbhava nahIM hai| ataH anumAna pramANa se bhI zabda meM mUrttatA, sparzAdi tathA dravyatva kI siddhi hotI hai| isa bAta kI sUcanA karane ke lie bhI vivaraNakAra ne 'UhanIyaM' zabda kA prayoga kiyA hai / 1 dRzyatAM syAdvAdakalpalatAyAM dazamastabake 160 tame pRSThe /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zabde dravyatvasiddhiH * 23 snigdhasparzAnItyAdidizA mRdusparzAvayavAnAM sparzAntarayogai samudAyamadhikRtya bhAvanIyam / kaanicicctuHsprshaanypi| samudAyamadhikRtya tu catuHsparzAnyeva / tatra catuHsparzeSu dvau mRdulaghurUpAvavasthitau, sparzI anyau tu dvau snigdhoSNau snigdhazItau, rUkSoSNau rUkSazItau __ 'sa cAyaM zabdo dvedhA, bhASAtmako'bhASAtmakazca / bhASAtmako'pi dviprakAro'kSarAtmako'nakSarAtmakazca / prathamaH zAstrAbhivyaJjakaH sNskRtaadibhedaadaary-mlecchvyvhaarhetuH| anakSarAtmako dviindriyaadiinaamntishyjnyaansvruupprtipaadnhetuH| sa eSa prAyogika eva / abhASAtmako'pi dvedhA-prayoga-vizrasAnimittatvAt / tatra prayoganimittazcaturdhA ttaadibhedaat| tatastantrIprabhavaH, Anaddho murajAdisamudbhavaH, ghanaH kAMsyatAlAdijanitaH, sauSiro vaMzAdinimittaH / vizrasAnimittAtu zabdo meghAdiprabhavaH iti vyaktaM syAdvAdaratnAkara [5/8] iti| yacca vAkyapadIye 'anAdinidhanaM brahma zabdatattvaM ydkssrN| (vA. pa. 1/1) iti bhartRhariNoktaM, tanna manoramam brahmaNazcaitanyarUpatvAcchabdasya ca paudgalikatvena jaDatvAdanayoraikyApAdanasya bAdhitatvAta, sarvathA'kSaratvAsiddhezca / zabdasya sphoTarUpatvanirAsastU syAdvAdaratnAkara-kalpalatAdito jJAtavyaH, vistarabhayAdatra nocyte| tataH zabde varNAdivicAraH susaMgata eveti siddhm|| __ varNAdInAmanantaparyAyatve'pi maulabhedaprasiddhyatha 'bhAvatastu varNavantI' tyAdinA prkriyte| atra tAvanmanAgmImAMsAmahe / ekasmin paramANau mRdusparzavattvaM, atra 'mRduzItau mRdUSNau ve'tyAdinoktaM tad vyAkhyAprajJaptyAdibhiH saha viruddhamiva pratibhAti / vyAkhyAprajJaptau ekaparamANuvicAre, "duphAse siya sie ya niddhe ya 1 siya sIe ya lukkhe ya 2 siya usiNe ya Niddhe ya 3 siya usiNe ya lukkhe ya 4" / (bha. sU. za. 20/u. pa./sU. 668) ityuktam / prajJApanATippaNe paJcamapadasyAnte ca haribhadrasUribhirapyuktaM "zItoSNasnigdharUkSANAM saMvAdidvayasparzaH prmaannu"riti| tattvArthaTIkAkRtA'pi "atra ca snigdharUkSazItoSNAzcatvAra evANuSu sambhavanti" / (5/23 tattvA. vRtti) ityuktam / prajJApanAyAmapi 'paramANupuggale paramANupoggalassa...phAsANaM sIyausiNaniddhalukkhehiM chaTThANavaDie' (prajJA. pada-5/sU-120) ityuktam / tadvyAkhyAnaM ca zrImalayagiricaraNairevaM kRtaM, "paramANvAdInAmasaGkhyAtapradezaskaMdhaparyantAnAM keSAMcidanantaprAdezikAnAmapi skaMdhAnAM tathaikapradezAvagADhAnAM yAvatsaMkhyAtapradezAvagADhAnAM zItoSNasnigdharUkSarUpAzcatvAra eva sparzA iti" / ataH "trisparzatvaM kAnicinmRduzItasparzAni" ityAdi yaduktamatra vivaraNakAreNa tadapyuparyuktazAstravacanaiH saha visaMvadati / vyAkhyAprajJaptAvapyuktaM 'jai tiphAse savve sIe dese niddhe dese lukkhe 1, savve usiNe dese niddhe dese lukkhe 2, savve niddhe dese sIe dese usiNe 3, savve lukkhe dese sIe dese usiNe 4(bh.suu.sh.20/u.5/suu.668)| atra ca trisparzavicAre mRdusparzo noktaH / tathA catuHsparzavicAre'pi 'dvau mRdulaghurUpAvavasthitau sparzI' ityAdikamapi prajJApanA-vyAkhyAprajJaptyAdibhiH saha pratikUlamiva pratibhAti / taduktaM prajJApanAyA gahaNadavvAiM paDucca No ega phAsAiM geNhati, duphAsAiM giNhai, jAva cauphAsAiM geNhati, No paMcaphAsAiM geNhai jAva no aTThaphAsAiM geNhati / savvagahaNaM yamA cauphAsAiM gennhti| taM jahA - sItaphAsAiM geNhati, usiNaphAsAiM, NiddhaphAsAiM, lukkhaphAsAI geNhati / (prajJA. pada-11/sUtra 168) atra ca nAmagrahaM "No paMcaphAsAiM geNhai, jAva No aTThaphAsAiM geNhati" ityAdinA * bhASA meM sparzasaMkhyA vicAra * 'sparzasaMkhyA.' ityaadi| jIva jina bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai unameM se kisImeM do sparza hote haiM lekina sirpha eka sparza kisI meM bhI nahIM hotA hai, kyoMki eka paramANu meM bhI do sparza to avazya hote haiM, eka sparza nhiiN| do sparza mRduzIta yA mRduuSNa hote haiN| katipaya bhASAdravya tIna sparzavAle bhI hote haiN| tIna sparza kI ghaTanA isa taraha vivaraNakAra ne batAI hai ki - katipaya bhASAdravyoM meM mRduzIta sparza aura katipaya bhASAdravyoM meM mRdusnigdha sparza isa taraha mRdusparza ke sAtha anya sparza kA yoga hone para 1 dRzyatAM syAdvAda kalpalatAyAM dazamastabake 160 tame pRsstthe|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA.3 0 zabde sparzamImAMsA 0 ceti / atra cAvasthitayoH sparzayoravyabhicaritatvenA'vivakSaNAdvaikalpikasparzamAzritya catuHsparzavantIti nirdeza iti sampradAyaH / na cAyaM paryanuyojyo vicitratvAtsUtragateriti bhaavniiym| SaTsparzapratiSedhasya pratipAditatvAt, vyAkhyAprajJaptau gurulaghu-mRdu-karkazasparzAnAM bAdaraskandheSveva pratipAdanAcca / SaTkhaMDAgame'pi bhASAvargaNAyAM catuHsparzatvamuktaM 'cadupAsAo' (SaTkhaMDAgama 5/6/783) ityaadinaa| yattu dhavalAyAmetatsUtravyAkhyAne tejovargaNAtidezena "NiddhalhukkhANamekkadaro, sIduNhANamekkadaro, kakkhaDamauANamekkadaro, garUalahuANamekkadaro pAso" iti vIrasenenoktaM tadavicAritaramaNIyam, bhagavatyAdibhirvirodhAt / 'sampradAya' iti| vivaraNakAreNAtra varNAdisparzAntavivaraNaM prajJApanAvRttimavalambya kRtm| 'bhAvanIyamiti' / atredamasmAkamAbhAti - kArmaNavargaNAnirUpaNe baMdhazatakacUrNI "tAI ekkekkAiM khaMdhadavvAiM paMcavannAI, dugaMdhAI, paMcarasAiM, nijhuNhaM, NiddhasIyalaM, lukkhuNhaM, lukkhasIyalaM, mauyaM lahuyamiti cauphAsAiM" tti (baM. za. cU. zlo. 87 vRtti) shivshrmsuuribhiruktm| ataH prajJApanAyAM kArmagranthikAbhiprAyeNa malayagiricaraNairbhASApade "mRdulaghurUpau sparzAvavasthitau tAvavasthitatvAdeva vyabhicArAbhAvAnna gaNyete" ityuktaM saMbhavet tadanuvAdarUpeNa ca prakaraNakAreNAtroktaM syaat| tathA saiddhAntikamatAbhiprAyeNa paryAyapade ca taireva 'paramANvAdInAmityAditaHzItoSNasnigdharUkSarUpAzcatvAra eva sparzA' ityantaM (prajJA. pada-5/sU. 120 vRtti) vyaakhyaatmiti| .. atrA'pIdaM dhyeyaM, municandrasUribhiH bandhazatakacUrNiTippaNe "mauyaM lhuymiti| yadatra mRdulaghusparzAbhyAM avasthAyibhyAM yuktatvena snigdhamuSNamityAdibhizcaturbhizca dvikasaMyogaizcatuHsparzatvamuktaM tad vyAkhyAprajJaptyAdibhiH saha viruddhamiva bhaati| tatra snigdharUkSazItoSNarUpANAmeva caturNA sparzAnAM karmadravyeSvabhidhAnAt" (baM. za. zlo. 87 cUrNiTippaNe) ityabhihitam / udayaprabhasUribhirapi bandhazatakacUrNiTippaNe "tatra mRdulaghU avasthitau, dvau tu snigdhoSNau snigdhazItau vA, rUkSoSNau rUkSazItau vA'viruddhau bhvtH| prajJaptau tu snigdharUkSazItoSNA uktAH" (baM. za. zlo. 87 usa skaMdha meM samudAya meM, jo ki eka samaya gRhIta bhASAdravya samUha kA aMzarUpa hai, tIna sparza hote haiN| isI taraha mRdusparza ke sAtha anya uSNa aura RkSa sparza kA yoga hone para tIna sparza kI skaMdhasamudAya ke eka dezabhUta paramANusamudAyAtmaka skaMdha meM bhAvanA karane kI 'vivaraNakAra' sUcanA karate haiN| isa viSaya meM adhika sUkSma vicAra kiyA jA sakatA hai| isakI sUcanA karane ke lie 'bhAvanIyam' pada kA prayoga kiyA gayA hai| isa taraha katipaya bhASAdravyoM meM cAra sparza bhI hote haiN| samudAya kI apekSA se bhASAdravya meM sparzasaMkhyA kA vicAra kiyA jAya taba eka samaya meM gRhIta bhASAdravyasamUha meM avazya cAra sparza hote haiM, na nyUna aura na adhik| cAra sparza kI bhASAdravya samUha meM upapatti isa taraha vivaraNakAra ne kI hai ki - "bhASAdravyoM ke skaMdha meM mRdu-laghu sparza avasthita sadA rahanevAle hote haiM tathA anya do sparza ke yugala snigdha-uSNa, snigdha-zIta, RkSa-uSNa, aura RkSa-zIta cAra yugala meM se koI bhI eka yugala hotA hai| isa prakAra mRdu-laghuanyatama koIbhI eka yugala= 4 sparza hote haiN| yahA~ mRdu-laghu sparza avasthita hone se bhASAdravya ke sparza kI saMkhyA meM parigaNita nahIM hai| jaba ki snigdha-uSNa ityAdi cAra yugala haiM ve anavasthita=aniyata hone se bhASAdravyasparza kI saMkhyA meM parigaNita haiN| tAtparya yaha hai ki bhASAdravya meM paramArtha se mRdu-laghu, zIta-uSNa, snigdha-RkSa ye cha sparza hote haiN| inameM se mRdu-laghu sparza bhASAdravyaskaMdha ke pratyeka paramANu meM vaikalpika hote haiN| bhASAdravya ke kisI paramANu meM mRdu-laghu tathA snigdhoSNa sparza hote haiM, kisI paramANu meM mRdu-laghu tathA snigdha-zIta sparza hote haiM, kisI paramANu meM mRdu-laghu tathA RkSa-uSNa sparza tathA kisI paramANu meM mRdu-laghu tathA RkSa-zIta sparza hote haiN| spaSTa hai ki kisI bhI bhASAdravya meM mRdu-laghu sparza avazya haiM, niyata haiM tathA snigdha-uSNa Adi sparza ke cAra yugalo meM se eka yugala hotA hai| ataH samudAya kI apekSA bhASAdravyoM meM mRdu-laghu sparza avasthita hone se unakA vyabhicAra abhAva na hone se ve aparigaNita haiM, bhASAdravyoM ke samUha meM unakI vivakSA=gaNanA nahIM kI gaI hai aura zeSa zIta Adi cAra sparza aniyata hone se bhASAdravyoM meM unakI saMkhyA kI gaNanA kI gaI hai| isa taraha bhASAdravyoM ke samUha meM samudAya kI apekSA cAra sparza hote haiN| yaha prAcIna sampradAya hai| 'naca.' ityaadi| yahA~ yaha zaMkA ki - "bhASAdravya meM mRdu-laghu sparza avasthita hone se avivakSita haiM aura zeSa zIta-uSNa-snigdha
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prajJApanAlApakapradarzanam * zItasparzAdInyapi caikaguNazItasparzAdIni yAvadanantaguNa-zItasparzAdInyapIti drssttvym| AlApakazcAtra viSaye prajJApanAyAmanusandheyaH / / 3 / / cUrNiTippaNe) iti pratipAditamiti / 25 kiJca bhASAyAM laghusparzo vizeSAvazyakabhASye'pi niSiddhaH / tathA ca tadgranthaH 'orAliya- veuvviya- AhAraga-teya gurulahU davvA / kammaga-maNa-bhAsAI eyAI agurulahuyAiM / / (vi. A. bhA. 658) 'nicchayao savvaguruM savvalahuM vA na vijjae davvaM / bAyaramiha lahuyaM agurulahuM sesayaM savvaM / / (vi. A. bhA. 660 gAthA) nizcayanayena "zeSaM tu bhASA''nA'pAna-manovargaNAdikaM paramANu-dvayaNuka - vyomAdikaM ca sarvaM vastvaguruladhviti" iti tadvRttau zrIhemasUribhiruktamiti sudhIbhiH sUkSmekSikayA vibhAvanIyam / jJAtaH sparzavimarzo'yamAgamajJAnadAyitaH / zrIjayaghoSasUrIzAttaM namAmi sadA'pyaham / / 1 / / AlApakazceti / sa caivaM vartate jIve NaM bhaMte! jAtiM davvAtiM bhAsattAe giNhati tAiM kiM ThiyAiM geNhati aThiyAI gehati ?, go .! ThiyAiM giNhati no aThiyAiM giNhati, jAiM bhaMte! ThiyAiM giNhati tAiM kiM davvato giNhati khettao giNhati kAlato giNhati bhAvato giNhati ?, go.! davvaovi giNhati khettaovi kAlaovi bhAvaovi giNhati, jAtiM bhaMte! davvao geNhati tAiM kiM egapadesitAiM giNhati dupadesiyAiM jAva aNaMtapadesiyAiM geNhati ? goyamA ! no egapadesiyAiM gehati jAva no asaMkhijjapadesiyAiM giNhai, aNaMtapadesiyAiM geNhati, jAIM khettao geNhati tAiM kiM egapaesogADhAiM geNhati, dupaesogADhAiM geNhati, asaMkhejjapaesogADhAiM geNhati ? go ! no egapaesogADhAI geNhati jAva no saMkhejjapaesogADhAI geNhati asaMkheapaesogADhAiM geNhati, jAI kAlato geNhati tAiM kiM egasamayaThitIyAiMpi gehati dusamayaThiiyAiM giNhati, jAva asaMkhijjasamayaThiDyAiM geNhati ? go ! egasamayaThitIyAiMpi geNhati, dusamayaThitIyAiMpi geNhati jAva asaMkhejjasamayaThitIyAiMpi geNhati, jAI bhAvato geNhati tAiM kiM vaNNamaMtAiMpi geNhati gaMdhamaMtAiM rasamaMtAiM phAsamaMtAiM geNhati ? go.! vaNNamaMtAiMpi jAva phAsamaMtAiMpi geNhati, jAI bhAvao vaNNamaMtAiMpi geNhati tAiM kiM egavaNNAiM geNhati jAva paMcavaNNAiM geNhati ?, go.! gahaNadavvAiM paDucca egavaNNAiMpi gehati jAva paMcavaNNAiMpi geNhati, savvaggahaNaM paDucca NiyamA paMcavaNNAI geNhati, taMjahA-kAlAI nIlAI lohiyAI hAliddAI sukkillAI, jAI vaNNato kAlAI geNhati tAiM kiM egaguNakAlAI geNhati jAva anaMtaguNakAlAI giNhati ?, go! egaguNakAlAiMpi giNhati jAva anaMtaguNakAlAiMpi geNhati evaM jAva sukkillAiMpi, jAI bhAvato gaMdhamaMtAI giNhati tAiM kiM egagaMdhAiM giNhati dugaMdhAI giNhati ?, go ! gahaNadavvAiM paDucca egagaMdhAiMpi dugaMdhAiMpi geNhati, savvaggahaNaM paDucca niyamA dugaMdhAI giNhati, jAI gaMdhato submigaMdhAI giNhati tAiM kiM egaguNasubbhigaMdhAI giNhati jAva anaMtaguNasubhigaMdhAiMpi giNhati ?, go ! egaguNasubhigaMdhAiMpi jAva anaMtaguNasubhigaMdhAiMpi geNhai, evaM dubmigaMdhAiMpi geNhai, jAI bhAvato rasamaMtAiM geNhati tAiM kiM egarasAiM geNhati jAva kiM paMcarasAI geNhati ?, go.! gahaNadavvAiM paDucca egarasAiMpi geNhati jAva paMcarasAiMpi geNhati savvaggahaNaM RkSa ye cAra sparza aniyata hone se vivakSita haiM, isakA kyA prayojana hai? -"karanA ucita nahIM hai, kyoMki sUtrakAroM ke sUtra kI zailI vicitra = vividhaprakAra vAlI hotI hai| bhinna bhinna pahalU se sUtra kI racanA badalatI rahatI hai| ataH yaha zaMkA karanA ucita nahIM hai| isa sambandha meM vizeSa vicAra hamane mokSaratnA meM kiyA hai| * bhASAdravya ke sparza kI mAtrA SaTsthAnapatita hai * 'zItasparzAdI' ityAdi / amuka bhASAdravya ke sparza kI mAtrA kI apekSA anya bhASAdravya ke sparza kI mAtrA meM samAnatA bhI hotI hai aura viSamatA bhI hotI hai| jaba viSamatA hotI hai taba isake cha prakAra hote haiN| dekhiye, amuka bhASAdravya meM mAno ki zIta sparza amuka mAtrA meM = pramANa meM hai, taba unakI apekSA anya kisI bhASAdravya meM zIta sparza kI mAtrA do gunI, cAra gunI, saMkhyAta gunI,
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 3 O prajJApanAlApakapradarzanam O paDucca niyamA paMcarasAiM geNhati jAI rasao tittarasAI geNhati tAiM kiM egaguNatittarasAIM giNhati jAva aNaMtaguNatittarasAiM giNhati ?, go.! egaguNatittAiMpi giNhai jAva aNaMtaguNatittAiMpi giNhati, evaM jAva madhuraraso, jAiM bhAvato phAsamaMtAiM geNhati tAiM kiM egaphAsAiM geNhai jAva aTThaphAsAiM giNhati ?, go ! gahaNadavvAiM paDucca No egaphAsAiM geNhati, duphAsAiM giNhai jAva cauphAsAiM geNhati No paMcaphAsAiM geNhati, jAva no aTThaphAsAiM geNhati, savvagahaNaM paDucca niyamA cauphAsAiM geNhati, taMjahA sItaphAsAiM geNhati usiNaphAsAiM niddhaphAsAiM lukkhaphAMsAiM gehati, jAI phAsato sItAiM giNhati tAiM kiM egaguNasItAiM geNhati jAva aNaMtaguNasItAiM geNhati ?, go.! egaguNasItAiMpi geNhati jAva aNaMtaguNasItAiMpi geNhati evaM usiNaNiddhalukkhAiM jAva anaMtaguNAiMpi hiti, jAI bhaMte! jAva anaMtaguNalukkhAiM gennhti| tadvRttizcaivam 'jIve NaM bhaMte! jAI davvAiM bhAsattAe giNhai' ityAdi sugamaM navaraM 'ThiyAI' sthitAni na gamanakriyAvanti dravyatazcintAyAmanantaprAdezikAni - anantaraparamANvAtmakAni gRhNAti, naikaparamANvAdyAtmakAni teSAM svabhAvata eva jIvAnAM grahaNAyogyatvAt, kSetracintAyAmasaGkhyAtapradezAvagADhAni, ekapradezAdyavagADhAnAM tathAsvabhAvatayA grahaNAyogyatvAt, kAlatazcintAyAmekasamayasthitikAnyapi yAvadasaGkhyasamayasthitikAnyapi gRhNAti, pudgalAnAmasaGkhyeyamapi kAlaM yAvadavasthAnasambhavAt, tathA coktaM vyAkhyAprajJaptau saijanirejapudgalAvasthAnacintAyAM'aNatapaesie NaM bhaMte! khaMdhe kevaikAlaM see ?, go.! jahanneNaM ekaM samayaM ukkoseNaM AvaliyAe asaGkhejjatibhAgaM, niree jahanneNaM ekaM samayaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAla 'miti, teSAM ca gRhItAnAM grahaNAnantarasamaye avazyaM nisarga iti svabhAvasyAnantarasamaye grahaNaM pratipattavyaM, anye tu vyAcakSate - ekasamayasthitikAnyapIti AdibhASApariNAmApekSayA draSTavyaM vicitro hi pudgalAnAM pariNAmaH tata ekaprayatnagRhItamuktA api te kecidekaM samayaM bhASAtvenAvatiSThante kecid dvau samayau yAvat kecidasaGkhyeyAnapi samayAniti, tathA 'gahaNadavvAiM' iti gRhyante iti grahaNAni, grahaNAna ca tAni dravyANi ca grahaNadravyANi, kimuktaM bhavati ? - yAni grahaNayogyAni dravyANi tAni kAnicit varNapariNAmena ekena varNenopetAni kAnicid dvAbhyAM kAnicit tribhiH kAnicit caturbhiH kAnicitpaJcabhiH, yadA punarekaprayatnagRhItAnAmapi sarveSAM dravyANAmapi samudAyo vivakSyate tadA niyamAt paJcavarNAni gRhNanti (hNAti ), evaM gandharaseSvapi bhAvanIyaM, sparzataH cintAyAmekasparzapratiSedha ekasyApi paramANoravazyaM sparzadvayabhAvAt, tathA coktam"kAraNameva tadantyaM sUkSmo nityazca bhavati paramANuH / ekarasagandhavarNo dvisparzaH kAryaliGgazca / " [ ] dvisparzAnimRduzItAni mRdUSNAnItyAdi, 'jAva cauphAsA' iti yAvacchabdakaraNAt trisparzaparigrahaH, tatra trisparzAnyevaM-kAnicit dravyANi kila mRduzItasparzAni kAnicit mRdusnigdhasparzAni, tatra mRdusparzo mRdusparza evAntarbhUta ityekasparzaH zItasnigdharUpau tu dvAvanyau sparzAviti samudAyamadhikRtya trisparzAni, evaM sparzAntarayoge'pi trisparzAni bhAvanIyAni, kAniciccatuHsparzAni tatra catuHsparzeSu mRdulaghurUpau dvau sparzAvavasthitau sUkSmaskandheSu tayoravazyaMbhAvAt, anyau tu dvau sparzo snigdhoSNau snigdhazItau rUkSoSNau rUkSazItau, sarvasamudAyamapekSya niyamAttAni catuHsparzAni gRhNAti tatra yau dvau mRdulaghurUpau sparzAvavasthitau tAvavasthitatvAdeva vyabhicArAbhAvAnna gaNyete ye tvanye snigdhAdayazcatvAraste kila vaikalpikA iti tAnadhikRtya sUtramAha, tadyathA - 'sIyaphAsAiM geNhaiM' ityAdi sugamaM yAvat 'jAI bhaMte! asaMkhyAta gunI, anaMta gunI, anaMta bhAga, asaMkhya bhAga aura saMkhyAta bhAga adhika hotI hai| isI taraha katipaya anya bhASAdravya ke sparza kI mAtrA vivakSita bhASAdravya ke sparza kI mAtrA kI apekSA anaMtabhAga hIna, asaMkhyAtabhAga hIna, saMkhyAtabhAga hIna, saMkhyAta gunI hIna, asaMkhyAtagunI hIna aura anaMtagunI hIna hotI hai| isa taraha bhASAdravyoM ke varNa-gaMdha-rasa sparza kI mAtrA meM SaTsthAna vRddhi hAni hotI hai| yaha saba apanI manamAnI kalpanA nahIM hai kintu zAstrAnusArI vAstavikatA hai| isa viSaya ke sambandhI AlApakoM kA=sUtroM kA prajJApanA nAmaka caturtha upAMga ke gyArahaveM bhASApada meM se anusaMdhAna kare- aisI vivaraNakAra ne sUcanA kI hai / / 3 /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bhASAdravyagrahaNaM prati vacoyogapariNatAtmapradezAnAM kAraNatvavicAra: * 27 / atha spRssttaaspRssttaadijijnyaasaayaamaahputttthogaaddh-annNtr-annu-baayr-uddhddhmhtiriygaaii| AivisayANupuvIkaliyAI chaddisiM cev||4|| uktalakSaNAni bhASAdravyANi spRSTAnyeva = AtmapradezaiH saha saGgatAnyeva gRhNAti mA'spRSTAni / / 1 / / tAnyavagADhAnyeva = aNaMtaguNalukkhAiM geNhai' iha kila caramaM sUtramanantaramidamuktaM 'aNaMtaguNalukkhAiMpi giNhai' tataH sUtrasambandhavazAdidamuktaM, jAiM bhaMte! jAva aNaMtaguNalukkhAiM geNhaiM, iti 'yAvatA jAiM bhaMte! egaguNakAlavaNNAiM' ityAdyapi draSTavyaM, (pra. bhA. sU. 268 ma. vR.) atra yo vizeSaH sa ca bhAvita eva / zeSaM spaSTam / / 3 / / ihAtmapradezaiH saMsparzanamAtmapradezAvagAhakSetrAbahirapi sambhavatItyata Aha "avagADhAnyeve" ti| "yeSu AtmapradezeSu" ityAdi / atredaM dhyeyaM avagAha AkAzasya guNo na tu jIvasya / ataH AtmapradezeSu bhASAdravyANi avagADhAnIti vaktuM nArhati tathApi AdhArasya kathaJcidAdheyAbhedAdupacAreNAkAzapradezakathanaM na viruddham / vastutastu pratiyogitAsambandhena bhASAdravyagrahaNaM prati vacoyogapariNatA''tmapradezAnAM svavattyAdheyatAnirUpitAdhikaraNatAvacchedakAvacchinnAdhAratAnirUpitAdheyatAvattvasambandhena kaarnntaa| tena nAtmapradezAnadhikaraNadezAvacchedena gagane'vagADhAnAM bhASAdravyANAM grahaNam, pratiyogitAsambandhena grahaNaviziSTeSu bhASAdravyeSu tAdRzA''dheyatAvattvasambandhena vacoyogapariNatAtmapradezAnAmasattvAt, bhASAdravyaniSThAdheyatAnirUpitAdhikaraNatAyA vcoyogprinntaatmprdeshnisstthaadheytaaniruupitaadhikrnntaavcchedkiibhuutaakaashprdeshaanvcchinntvaat| na vA svetarAtmapradezAdhikaraNadezAvacchedena gagane'vagADhAnAM bhASAdravyANAM svairAtmapradezairgrahaNam / nApi svAdhikaraNadezAvacchedena gagane'vagADhAnAM bhASAdravyANAM svetarAtmapradezairgrahaNamityAdi vibhAvanIyaM samAkalitasvasamayarahasyairiti dik / yahA~ yaha jijJAsA ho sakatI hai ki - 'jIva jina bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai ve kyA jIva se saMbaddha spRSTa hote haiM yA nahIM?' ityAdi isakA samAdhAna prakaraNakAra caturtha zloka se kara rahe haiN| gAthArtha :- jIva spRSTa, avagADha, anaMtara, aNu, bAdara, Urdhva, adhaH aura tiryag dizA meM rahe hue, grahaNa ke Adya-madhyama aura aMtima-samaya meM grahaNa kiye jAnevAle vaktA ke viSayabhUta AnupUrvI se yukta aura cha dizAoM se Aye hue hI bhASApariNamana yogya dravyoM ko grahaNa karatA hai|4| * jIva spRSTa Adi bhASAdravyoM ko hI grahaNa karatA hai *. vivaraNArtha :- uktalakSaNAni. ityaadi| tRtIya zloka meM dravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA jinakA vicAra kiyA gayA hai, ve bhASAyogyadravya jaba jIva se spRSTa hote haiM, tabhI jIva unako grahaNa karatA hai| jo bhASAdravya vaktA jIva se asaMbaddha haiM, alaga haiM unako jIva grahaNa nahIM kara paataa|| jijJAsA :- AtmA se saMbaddha bhASAdravya ke do prakAra ho sakate haiN| prathama prakAra hai jIvapradeza jina AkAzapradeza meM rahe hue haiM, unhIM AkAzapradeza meM rahe hue bhASAdravya tathA dUsarA prakAra hai jIva ke pradeza jina AkAzapradeza meM rahe hue haiM unake anaMtara AkAza pradezo meM rahe hue bhASAdravya / jIva kyA apane avagAha ke AdhArabhUta AkAzapradeza meM rahe hue bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai yA apane avagAha ke anAdhArabhUta saMspRSTa AkAzapradeza meM rahe hue bhASAdravyoM ko? samAdhAna :- jIva jina AkAzapradeza meM rahA huA hai, unhIM AkAzapradezoM meM rahe hue spRSTa bhASAdravyoM ko jIva grahaNa karatA hai, anya anavagADha anaMtara spRSTa bhASAdravyoM ko jIva grahaNa nahIM karatA hai| jIva kA yaha svabhAva hai ki vaha apane AdhArabhUta AkAzapradeza meM rahe hue hI sUkSmadravyoM ko grahaNa karatA hai|| jijJAsA :- jIva apane AdhArabhUta AkAzapradeza meM rahe hue anantara avagADha bhASA dravyoM ko grahaNa karatA hai yA paraMpara avagADha 1 spRssttaavgaaddhaanntraannubaadrordhvaadhstiryggtaani| AdiviSayAnupUrvIkalitAni SaDdigbhyazcaiva / / 4 / /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1.gA.4 0 bhASAdravyeSu sUkSmAtva-bAdaratvavirodhaparihAra: 0 AtmapradezaiH sahaikakSetrAvasthitAnyeva na tvAtmapradezaiH spRSTAnyapyAtmapradezAvagAhakSetrAbahiravasthitAni / / 2 / / tAnyapyanantarAvagADhAnyeva na prmpraavgaaddhaani| yeSvAtmapradezeSu yAni bhASAdravyANyavagADhAni tairAtmapradezaistAnyeva gRhNAti na tveka-dvitrAtmapradezavyavahitAni / / 3 / / tAnyapi bhASAyogyaskandhAnAM mitha eva pradezastokabAhulyA'pekSayA'NUni bAdarANi ca na tvanyathA / / 4 / / tAni ca ___ 'na tvanyathA' iti / yadyapi vizeSAvazyakabhASyAdau bhASAdravyeSu nizcayataH sUkSmatvamevoktaM, na tu bAdaratvamapi tathApi atra bhASAyogyaskandhAnAM anyabhASAyogyaskandhapradezastokabahutvamadhikRtyA'Nutva-bAdaratve kathite iti na virodhaH | yAni svetarabhASAskandhapradezApekSayA stokapradezAni tAnyani, yAni ca svetarabhASAskandhapradezApekSayA prabhUtapradezopacitAni tAni bAdarANItyevaM vyAkhyAnaM kartavyama na tu bhASAyogyaskandhAnAmaudArikAdiskaMdhapradezastokabahutvamapekSyA'NutvaM bAdaratvaM ca vyaakhyaatvym| tathA sati sarveSAmeva bhASAdravyANAmaudArikaskandhapradezApekSayA pradezabAhulyA'vizeSAtsthUlatvaM prasajyeta yadvA manaAdiyogyaskandhapradezApekSayA pradezastokatvA'vizeSAdaNutvaM prasajyeta / na cessttmetditi| atra ca 'pradezastokabAhalyA'pekSayA' ityanenA'vagAha-kSetra-kAlasthiti-varNagandharasAdistokabAhalyApekSayA nANatvabAdaratve bhASAyogyaskandhAnAmityapi pradarzitamiti dhyeym| bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai? Azaya yaha hai ki-jIva jina AkAzapradezoM meM rahatA hai una AkAzapradezoM meM rahe hue bhASAdravyoM meM se jina bhASAdravyoM ko jIva jina AtmapradezoM se grahaNa karatA haiM ve bhASAdravyaskaMdha kyA unhIM AtmapradezoM ke hI AdhArabhUta AkAzapradezoM meM rahate haiM yA anya AtmapradezoM ke AdhArabhUta anya AkAzapradezoM meM rahate haiM? - isa prazna ko hama aise bhI pUcha sakate haiM ki - jina jIvapradezoM meM arthAt jIvapradeza avagAhita AkAzapradezoM meM ye bhASAdravya rahate haiM unako jIva kyA unhIM AtmapradezoM se grahaNa karatA hai yA anya vyavahita aMtarita AtmapradezoM se grahaNa karatA hai? samAdhAna :- jina AtmapradezoM se jIva avagADha bhASAyogyadravyoM ko grahaNa karatA hai, ve bhASAprAyogya dravya una AtmapradezoM meM = una AtmapradezoM se avagAhita AkAzapradezoM meM hI rahate haiM, anya AtmapradezoM meM = anya AtmapradezoM se avagAhita AkAzapradezoM meM nahIM rahate haiN| Azaya yaha hai ki jina jIvapradezAvagAhita AkAzapradezoM meM ye bhASAyogyadravya rahate haiM unako jIva una AtmapradezoM se hI grahaNa karatA hai| bhinna Atmapradeza meM rahe hue bhASAdravyoM ko bhinna AtmapradezoM se jIva grahaNa nahIM kara sakatA hai, yaha tAtparya hai| yahA~ yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki vivaraNakAra ne 'yeSu AtmapradezeSu yAni bhASAdravyANi avagADhAni' aisA kahA hai vaha upacAra se kahA hai| yadyapi AtmapradezoM meM to bhASAdravya avagAhita nahIM hote hai kintu AkAzapradezoM meM hI bhASAdravya rahate haiM tathApi AdheyabhUta AtmapradezoM se AdhArabhUta AkAzapradezoM ke abheda kA upacAra kara ke AkAzapradezoM ko hI 'Atmapradeza' kahA gayA hai|3| jijJAsA :- jIva jina anantara avagADha bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai ve kyA aNU sUkSma hote haiM yA bAdara sthUla hote haiM? samAdhAna :- jIva jina anantara avagADha bhASAdravyoM kA grahaNa karatA hai ve aNu bhI hote haiM aura bAdara bhI hote haiN| amuka bhASAyogyadravyoM meM anya bhASAyogyaskaMdha kI apekSA alpa paramANu ho taba ve bhASAyogyadravyoM una bhASAyogyaskaMdha kI apekSA se aNu kahe jAte haiN| jaba anya bhASAyogya skaMdha kI apekSA amuka bhASA dravyoM meM adhika paramANu ho taba ve anya bhASAyogya skaMdha kI apekSA bAdara sthUla kahe jAte haiN| magara bhASAdravya ko anya audArika Adi kI apekSA se yA kAlasthiti Adi kI alpatA aura adhikatA kI apekSA se kisI bhASAdravya ko aNu yA bAdara nahIM kahA jAtA hai| Azaya yaha hai ki-jIva jina bhASAyogya dravyoM ko grahaNa karatA hai ve sabhI pradezoM paramANu kI apekSA paraspara samAna bhI hote haiM aura asamAna bhI hote haiN|4| jijJAsA :- jIva jina AkAzapradezoM meM rahatA hai una AkAzapradezoM ke urdhvabhAga meM hI grahaNayogya bhASAdravya rahate haiM yA adhobhAga meM bhASAdravya rahate haiM yA madhyabhAga meM bhASAdravya rahate haiM? * svAvagAhakSetrasthita bhASAdravya kA grahaNa * samAdhAna :- jIva jina AkAzapradezoM meM rahatA hai una AkAzapradezoM meM upara, nIce aura madhyabhAga meM grahaNayogya bhASAdravya
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ * AnupUrvIsvarUpavimarzaH * jIvasya yAvati kSetre grahaNayogyAni bhASAdravyANyavasthitAni tAvatyeva kSetre UrdhvAdhastiryaggAni / / 5 / / tAni cAntarmuhUrtikasya grahaNocitakAlasyA''dAvapi madhye'pi tiryagapi, AdizabdasyopalakSaNatvAt / / 6 / / tAnyapi svaviSayANi spRSTAdIni na punaraviSayANi tadvyatiriktAni / / 7 / / tAnyapyAnupUrvIkalitAni 'AnupUrvI nAma grahaNApekSayA yathAsannatvaM tayA kalitAni na punaranIdRzAni / / 8 / / 'UrdhvaM' iti / atra ca jIvAvagAhitAkAzapradezAtmakakSetrA'pekSayaivordhvAdhastiryaktvaM draSTavyam / 'tiryagapi' bhASAdravyagrahaNocitakAlaparyavasAnasamaye'pItyarthaH / 'upalakSaNatvAditi / atra svArthabodhakatve sati svetarArthabodhakatvaM upalakSaNatvaM jnyeym| atra zlokasthAdipadasyopalakSaNatvAdgrahaNaprathamasamayavad grahaNadvitIyAdiparyavasAnasamayasyApyAdipadAd bhaanmiti| 'svaviSayANI' ti spRSTAvagADhAnantarAvagADhAkhyAni / 'tadvyatiriktAni' = spRSTAdivyatiriktAni / grahaNA'pekSayeti / bhASAyogyadravyagrahaNA'pekSayA / ayaM bhAvaH sUkSmapudgalagrahaNaM yogAnusAritayA bhavati / yadA yadA yogaH prabalo bhavati tadA tadA prabhUtaparamANuniSpannAn sUkSmaskaMdhAn jIvo gRhNAti yadA yadA ca yogo mando bhavati tadA tadA'lpaparamANuniSpannAn sUkSmaskandhAn sarvAtmapradezaiH jIvo gRhNAti / ekasminnapi samaye vivakSitAtmapradezena sUkSmaskandhagrahaNe vivakSitasaGkhyAkaparamANuniSpannaskandhAdArabhya kramikavRddhiprAptavivakSitasaGkhyAparyantaparamANuniSpannAn mahadantarAlavinirmuktAn sarvAn skandhAn yugapad gRhhNAti, na tu tanmadhyAtkAMzcit parityajati na vA'nyAn mahadantarAlAn skandhAn jIvo gRhNAti / tathAhi prakRte prabalayogenA'satkalpanayA triMzatsahasrAdArabhya kramazaH catvAriMzatsahasraparyantasaGkhyAkaparamANuniSpannAn bhASAdravyaskandhAn yugapadeva gRhNAti na tu tanmadhyagatasaGkhyAkAn kA~zcit bhASAdravyaskaMdhAn tyajati na vA'nyAn kAMzcit paJcAzadAdi-lakSAdisaGkhyAkaparamANuniSpannAn bhASAdravyaskandhAn gRhNAti / kadAcidvivakSitAtmapradezAvagADhAkAzapradeze triMzatsahasrAditaH prArabhya catvAriMzatsahastraparyantaparamANuniSpannaskandhamadhyAt paJcatriMzatsahasrAdisaGkhyAkaparamANuniSpannA bhASAdravyaskandhA na bhavanti tadA tadvyatiriktazeSakramikavRddhiprAptatriMzatsahasrAdicatvAriMzatsahasraparyantaparamANuniSpannAn vivakSitAtmapradezAdhikaraNIbhUtAkAzapradezaniSThAn bhASAdravyaskandhAn gRhNAti / yadA ca jaghanyayogaH tadA'satkalpanayA dvizataparamANuniSpannabhASAskandhAdArabhya kramazaH paJcazataparyantaparamANuniSpannAn sarvasaGkhyAkabhASAyogyadravyaskandhAn yugapad gRhNAti, na tu vivakSitAtma-pradezAvagADhAkAzapradezavRttitanmadhyAt katicitsaMkhyAkaskaMdhAn vijahAti na vA'nyAn kAMzcid 29 - - = gRhNAti / syAdetat grahaNApekSayA yathAsannatvaM nAma bhASAdravyagrahaNApekSayA sAmIpyam / vivakSitAtmapradezAvagADhAkAzapradeze'nantA bhASAdravyaskandhA bhavanti / tanmadhyAd ye samIpAH tAn jIvo vivakSitAtmapradezadvArA gRhNAti na tu avazya rahate haiM tathA jIva apane AdhArabhUta AkAzapradezoM ke Urdhva, adhaH madhyabhAga meM hI rahe hue bhASAdravyoM ko grahaNa bhI karatA hai | 5 | : jijJAsA :- bhASAyogya dravyoM ko jIva grahaNakAla ke prAraMbha meM grahaNa karatA hai yA madhya meM grahaNa karatA hai yA aMta meM grahaNa karatA hai? samAdhAna :- bhASAdravyoM ke grahaNa kA jaghanyakAla eka samaya kA hai aura utkRSTakAla asaMkhyasamayapramANa aMtarmuhUrta kAla hai / grahaNakAla ke prAraMbha, madhya aura aMta meM jIva avazya bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai| jaba taka grahaNaprayatna samApta na ho, taba taka jIva bhASAdravyoM ko satata grahaNa karatA hai | 6 | jijJAsA jIva jina bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai ve kyA jIva ke viSaya hote haiM yA nahIM ? samAdhAna :- Apa bhI kamAla karate haiM! praznoM kA lambA cauDA parvata khaDA kara dete haiN| hamane pUrva meM hI batA diyA hai ki jIva spRSTa- avagADha, anantara avagADha bhASAdravyoM ko hI grahaNa karatA hai ve to jIva ke viSayabhUta hI hote haiM, aviSayabhUta nahIM / jIva ke aviSayabhUta bhASAdravya aspRSTa, anavagADha, paraMpara avagADha hote haiM, jinakA grahaNa jIva kadApi nahIM karatA haiM / 7 /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 4 * AnupUrvIsvarUpavicAravizeSaH O tAnI ca niyamAt SaDdigbhya AgatAni gRhhNAti na tu tisRbhyazcatasRbhyo vA digbhyaH, bhASakANAM niyamAtrasanADyAmavasthAnena teSAM dUravartiskaMdhAniti cet ? naitat cAru, dUratva - sAmIpya-samIpataratvAdibhAvAnAM bhinnAkAzapradezavRttidravyeSveva saMbhavAt, na tvabhinnagaganapradezAvagADhadravyeSu / ato vivakSitAtmapradeze vartamAneSu bhASAdravyaskandheSu vivakSitAtmapradezadvArA grAhyeSu na sAmIpyAdikaM ghaTAmaJcati / vivakSitAtmapradezAvagADhAkAzapradezAtpRthagAtmapradezA'vagADhabhASAskandheSu sAmIpyamupapAdya kramikatadgrahaNapratipAdane'pasiddhAntaprasaGgAt / ato grahaNApekSayA yathAsannatvaM nAma grahaNabhASAdravyApekSayA krmiktvm| tacca pradarzitarItyA grahaNabhASAdravyaghaTakIbhUtaparamANugatA'lpabahusaGkhyAkatvApekSayaiva koTimATIkate / evaJca grAhakApekSayApi yathAsannatvaM saMbhavati / tathAhi samIpa - samIpatarAtmapradezeSu samadhikanyUnayogatAratamyaM bhavati na tvatyadhikanyUnayogatAratamyam / ato vivakSitAtmapradezasamIpatarAtmapradezadvArA gRhyamANeSu bhASAskandheSu vivakSitAtmapradezadvAreNa gRhyamANabhASAskandhApekSayA vizeSAdhikanyUnasaMkhyAkaparamANuniSpannatvaM bhavati na tu dvitriguNAdhikanyUnasaGkhyAkaparamANuniSpannatvam / asatkalpanayA vivakSitAtmapradezena jIvo yadA triMzatsahasrAdicatvAriMzatsahasraparyantaparamANuniSpannAn bhASAskandhAn gRhNAti tadaiva tatsamIpavartyAkAzapradezAvagADhAn paJcAzadadhikatriMzatsahasrAdizatAdhikacatvAriMzatsahasraparyantasaGkhyAkaparamANuniSpannAn bhASAdravyaskandhAn vivakSitAtmapradezIyayogasamadhikayogaviziSTatatsamIpavattrtyAtmapradezena gRhNAti tathA'nyasamIpAkAzapradezavRttIn paJcAzanyUnatriMzatsahasrAdinavatriMzatsahasraparyantasaGkhyAkaparamANuniSpannAn bhASAdravyaskandhAn vivakSitAtmapradezIyayogavizeSanyUnayogaviziSTa-tatsannihita''tmapradezena gRhNAtIti tAvad vayamavagacchAmaH / - nanu sUkSmatarabhASAdravyaskandhagrahaNe samartho'pi dvIndriyAdiH kathaM sUkSmavaikriyaskandhagrahaNe'samarthaH ? na hi kSetragRhAdikrayaNe samarthaH pumAn kadalyAdikrayaNe'samartho bhavatIti cet ? maivam, yogyatAnatikrameNaiva yogAnAM sUkSmaskandhagrahaNe sAmarthyAt / ata eva sUkSmatamakArmaNaskandhagrahaNe samarthasyApi dvIndriyAdeH sUkSmasUkSmataravaikriyAhArakAdiskandhagrahaNe'zaktatvamupapadyate / dRSTaM hi svarNabhAjanabhede samarthasyA'pi pAradasyA'lAbupAtrabhede'sAmarthyam / kevalaM yo jIvo yajjAtIyadravyagrahaNe samarthaH sa manda mandatara - mandatama-tIvra - tIvratarAdiyogAnusAreNAlpA'lpatarA'lpatama-prabhUta-prabhUtatarAdiparamANuniSpannAn tajjAtIyadravyaskaMdhAn gRhNAti / kvacit tadgrahaNe jIvecchA'pi jijJAsA :- jIva AnupUrvIyukta bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai yA anAnupUrvI dravyoM ko grahaNa karatA hai? samAdhAna :- jIva AnupUrvIyukta bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai, AnupUrvIrahita bhASAdravyoM ko nahIM / AnupUrvI kA artha hai grahaNa kI apekSA se krmiktaa| jIva apane yogavIrya ke anusAra bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai| udAharaNa se yaha bAta spaSTa ho jAyegI / dekhiye, mAno ki eka jIva bhASAdravyoM ko tIvra yoga se grahaNa karatA hai taba yadyapi bhASAdravyoM kA skaMdha ananta paramANu- niSpanna hotA hai tathApi asat kalpanA se apane yoga ke anusAra 30000 paramANuoM se niSpanna bhASAdravyoM ke skaMdha se lekara 30001, 30002, 30003 yAvat 40000 paramANuoM se niSpanna bhASAdravyoM ko eka hI kAla meM grahaNa karatA hai / 30000 aura 40000 paramANuoM se niSpanna alaga bhASAdravyoM ke skaMdha meM se kisI skaMdha ko jIva grahaNa nahIM karatA hai aisA nahIM hai aura krama ko toDakara 20000 paramANuoM se niSpanna yA 50000 paramANuoM se niSpanna bhASAyogya skaMdha kA grahaNa jIva nahIM karatA hai / 8 / jijJAsA :- Apako hama jyAdA parezAna nahIM kreNge| eka aMtima prazna Apase karate haiM ki jIva kyA eka dizA meM se Aye hue bhASAdravyoM kA grahaNa karatA hai? yA do dizA meM se Aye hue bhASAdravyoM kA grahaNa karatA hai? yA cha dizAoM meM se Aye hue bhASAdravyoM kA grahaNa karatA hai ? samAdhAna :- bhASAdravyoM kA grahaNa trasa jIva karate haiM, pRthvI Adi sthAvara jIva nahIM / ye trasa jIva trasanADI meM hI rahate haiM / trasa jIvoM jisa sthAna meM rahate haiM aise sthAna ko trasanADI kahate haiM, jo ki 1 rAja vyAsavAlI hai aura 14 rAja lambI hai| asaMkhya yojana ko 1 rAja kahate haiN| isakA svarUpa lokaprakAzAdi granthoM meM se draSTavya hai / trasa jIva trasanADI meM jahA~ rahate haiM vahA~ unako
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bhASAdravyanisaraNe vicAravizeSa: * 'SaDdigAgatAnAmeva pudgalAnAM grahaNasambhavAt / / 9 / / AlApakazcAtra prjnyaapnaayaamevaanusndheyH||4|| sahakAriNI yathA bhASAdravyagrahaNAdau / kvaciccecchAmRte'pi tajjAtIyadravyagrahaNaM yogAnusAreNa niraMtaraM bhavati yathA kaarmnnaadidrvygrhnne| saMbhavati cedamapi yaduta prabhUtatamaparamANuniSpannabhASAvargaNAgrahaNe'samartho'pi mandavacoyogavAn jIvaH tIvrataramanoyogasAcivyena puSkalaparamANuniSpannamanodravyagrahaNe zakto bhvtiiti| idaM tvavadheyaM yathA jIvaH sarvairevA''tmapradezaiH bhASAdravyaskandhAn gRhNAti tathaiva sarvairevA''tmapradezaiH bhASAtvena pariNamya munycti| na caivaM mukhavat hastapAdAdidezAvacchedenA'pi bhASotpAdaprasaGga iti vAcyam iSTApatteH, navaramayaM vizeSo yadutAsmAbhiH kaNThatAlvAdyabhighAtena bhASAskandheSu vyakto'smAbhimA'hyo bhASApariNAma utpAdyate, hastAdidezAvacchinnAtmapradezeSu sAmagrIvizeSavirahAt na tairvyaktacakArAdizabdapariNAmAdhAnaM saMbhavati, kintu avyaktaH zabdapariNAmastu janyata eva / avyaktatvaJcA'smAdRzApekSayA bodhyaM na tu yogiprabhRtyapekSayA, teSAM tadavabodhasamarthatvAt / itthameva dhyAnasthadazAyAM kaNThatAlvAdyabhighAtavyApArarahitAnAmapi yogivizeSANAM karNavivarAdidezAvacchedenArhamAdinAdo'smAbhirapi grAhyaH sampratyapi upalabhyamAna uppdyte| ato mukhavivarAdito bhinnAvayavAvacchedenA'pi bhASApariNAmAdhAnaviziSTAnAmeva bhASAdravyaskandhAnAM parityAgo vyavahitayogicAkSuSAnurodhena netrA'prApyakaritvamivA'vazyamabhyupagantavya iti dik| bhASakANAmiti / yadyapi trasanADyAmapi adholokAnte UrdhvalokAnte ca vyAghAtAtpaJcabhyo digbhyo bhASAdravyANyAgacchanti tathA'pi tatra teSAM grAhakasyA'bhAvAt SaDdigbhya AgatAni gRhNAtItyuktamiti dhyeyam / __ alApakazceti / sa caivaM tatra vartate- 'tAiM kiM puTThAiM geNhati apuTThAiM geNhati?, go.! puTThAiM geNhati no apuTThAI geNhati, jAiM bhaMte! puTThAiM gehati tAiM kiM ogADhAiM geNhati aNogADhAiM geNhati?, go.! ogADhAiM geNhati no aNogADhAiM geNhati, jAiM bhaMte! ogADhAiM geNhati tAi~ kiM aNaMtarogADhAiM geNhati paraMparogADhAiM geNhati?, go.! aNatarogADhAiM giNhati no paraMparogADhAiM geNhati jAiM aNaMtarogADhAiM geNhati tAiM bhaMte! kiM aNUiM geNhati bAyarAi~ geNhati?, go.! aNUiMpi geNhati bAyarAiMpi geNhati, jAiM bhaMte! aNUiM geNhati tAI kiM uDDhe geNhati adhe geNhati tiriyaM geNhati?, go.! uDDaMpi geNhati adhevi geNhati tiriyaMpi geNhati, jAiM bhaMte! uDDapi geNhati adhevi geNhani tiriyaMpi geNhati tAi~ kiM Adi geNhati majjhe geNhati pajjavasANe geNhati?, go.! Adipi geNhati majjevi geNhati pajjavasANevi geNhati, jAiM bhaMte! Adipi giNhati majjhevi geNhati pajjavasANevi giNhati tAI kiM savisae giNhati avisae giNhati?, go.! savisae geNhati no avisae geNhati, jAiM bhaMte! savisae geNhati tAI kiM ANupuliM geNhati aNANupuliM geNhati?, go.! ANupuvviM geNhati, no aNANupuvviM geNhati, jAiM bhaMte! ANupuvviM geNhati tAI kiM tidisiM geNhati jAva chaddisiM geNhati?, go.! niyamA chaddisiM geNhati, "puTThogADhaaNaMtara aNu ya taha bAyare ya uDDhamahe / AdivisayANapuTviM NiyamA taha chaddisiM ceva / / 1 / / " (sUtraM 168) tadvattizcaivaM- 'tAI bhaMte! kiM puTThAI ityaadi| tAni bhadanta! kiM spRSTAni = AtmapradezasaMspRSTAni gRhNAti utA'spRSTAni? bhagavAnAha gautama! spRSTAni = AtmapradezaH saha saMsparzamAgatAni gRhNAti nAspRSTAni, ihAtmapradezaiH saMsparzanamAtmapradezAvagAha-kSetrAbahirapi sambhavati tataH praznayati-'jAiM bhaMte!' ityAdi, avagADhAni-AtmapradezaiH saha ekakSetrAvasthitAni gRhaNAti na paramparAvagADhAni, kisI dizA meM vyAghAta kA saMbhava nahIM hai| ataH cha dizAoM meM se Aye hue hI bhASAdravyoM kA jIva grahaNa karatA hai tIna, cAra yA pAMca dizA meM se Aye hue bhASAdravyoM ko nahIM, kyoMki jahA~ tIna, cAra yA pAMca dizAoM meM se bhASAdravya Ate haiM, vahA~ koI usakA grAhaka-vaktA hI nahIM hai| isa viSaya meM adhika jijJAsu ko prajJApanA nAmaka upAMga ko dekhane kI vivaraNakAra sUcanA karate haiN|9| 1 mudritapratau tu 'SaDdiggatAnAmeva' iti pAThaH /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1.gA.5 0 bhASAdravyanisarganirUpaNam 0 tadevamuktaM kIdRzAni gRhNAtIti / atha kIdRzAni nisRjatItyAha - 'bhinnAi koi nisirai tivvapayatto paro abhinnaaii| bhinnAi jaMti logaM, annNtgunnvuddhddhijuttaaii||5|| kazcinnIrogatAdiguNayuktastathAvidhAdarAt tIvraprayatno vaktA bhinnAni = AdAnanisargaprayatnAbhyAM khaNDazaH kRtAni bhASAdravyANi, nisRjati, paraH = vyAdhigrastatayA'nAdarato mandaprayatnaH, abhinnAni = tathAbhUtasthUlakhaNDAtmakAni tAni nisRjti| tatra bhinnAni bhASAdravyANi sUkSmabahutvAbhyAmanyadravyavAsakatvAt anantaguNavRddhiyuktAni santi lokaM yAnti = SaTsu dikSu kimuktaM bhavati?- yeSvAtmapradezeSu yAni bhASAdravyANyavagADhAni tairAtmapradezaistAnyeva gRhaNAti na tvekadvitryAtmapradezavyavahitAni, 'jAiM bhaMte! aNaMtarogADhAI' ityAdi, aNUnyapi-stokapradezAnyapi gRhNAti bAdarANyapiprabhUtapradezopacitAnyapi, ihANutvabAdaratve teSAmeva bhASAyogyAnAM skandhAnAM pradezastoka-bAhulyApekSayA vyAkhyAte, mUlaTIkAkAreNa tathAvyAkhyAnAt, 'jAiM bhaMte! aNUiMpi geNhai' ityAdi, Urdhvamapi adho'pi tiryagapIti, iha jIvasya yAvati kSetre grahaNayogyAni bhASAdravyANyavasthitAni tAvatyeva kSetre UrdhvAdhastiryaktvaM draSTavyaM, 'jAiM bhaMte! uDDaMpi geNhai' ityAdi yAni bhASAdravyANyantarmuhUrta yAvat grahaNocitAni tAni grahaNocitakAlasya utkarSato'ntarmuhUrtapramANasyAdAvapi-prathamasamaye gRhaNAti madhye'pi-dvitIyAdiSvapi samayeSu gRhaNAti, paryavasAne'pi-paryavasAnasamaye'pi gRhaNAti, 'jAiM bhaMte! AiMpi geNhai' ityAdi, svaviSayAn-svagocarAn spRSTAvagADhAnantarAva-gADhAkhyAn gRhNAti, na tvaviSayAn spRSTAdivyatiriktAn, 'jAiM bhaMte! savisae geNhai' ityAdi AnupUrvI nAma grahaNApekSayA yathAsannatvaM tadviparItA anAnupUrvI, tatrAnupUrvyA gRhNAti na tvanAnupUrvyA, 'jAiM bhaMte! ANupubbiM geNhai' ityAdi 'tidisi'ti tridizi gRhNAti tisRbhyo digbhya AgatAni gRhNAti evaM caturdizi paJcadizi SaDdizi ca, evamukte bhagavAnAha - gautama! niyamAt SaDdizi gRhNAti-SaDbhyo digbhya AgatAni gRhNAti, bhASako hi niyamAt trasanADyAM, anyatra trasakAyAsambhavAt, trasanADyAM ca vyavasthitasya niyamAt ssdddigaagtpudglsmbhvaat| eteSAmevArthAnAM saGgrahaNigAthAmAha-'puTThogADhaaNaMtarami'tyAdi prathamataH spRSTaviSayaM sUtraM tadanantaramavagADhasUtraM tato'nantarAvagADhasUtraM tato'NubAdaraviSayaM sUtraM tadanantaramUrdhvAdhaHprabhRtiviSayaM sUtraM tata' 'Ai' iti upalakSaNametat AdimadhyAvasAnasUtraM tato viSayasUtraM tadanantaramAnupUrvIsUtraM tato niyamAt SaDdizItisUtraM (pra. bhA. sU. 168 ma. vR.) iti / vyaktameva sarvamidaM vizeSato nirUpitArthaJca / / 4 / / isa taraha noAgama se tadvyatirikta grahaNa dravyabhASA kA nirUpaNa pUrNa huaa| aba prakaraNakAra noAgama se tadvyatirikta nisaraNa dravyabhASA ke nirUpaNa ke bAre meM eka zaMkA ko uThAte haiN| vaha zaMkA isa prakAra hai ki - 'jIva bhASAdravyoM kA grahaNa kaise karatA hai? yaha to jJAta huA, magara gRhIta bhASAdravyoM kA nisaraNa visarjana kaise hotA hai? yaha to saMdigdha hI hai| isakA samAdhAna paMcama zloka se graMthakAra dete haiN| gAthArtha :- tIvra prayatnavAlA koI jIva bhinna bhASAdravyoM ko choDatA hai aura anya koI manda prayatnavAlA jIva abhinna bhASAdravyoM ko choDatA hai| anaMtaguNavRddhi se yukta bhinna bhASA dravya loka meM phailate haiN|5| vivaraNArtha :- bhASAdravyoM ke grahaNa aura tyAga karanevAle jIva do prakArake hote haiM tIvra prayatnavAle aura maMda prytnvaale| pUrNa svAsthyavAlA jIva samartha hone se usakA bhASAdravyagrahaNaviSayaka prayatna aura bhASAdravya nisaraNaviSayaka prayatna tIvra hotA hai| tIvra prayatnavAlA jIva grahaNaprayatna se bhASAdravyoM ke TUkaDe TUkaDe kara ke unheM grahaNa karatA hai ora nisaraNaprayatna se bhASAdravyoM ke adhika sUkSma khaMDa khaMDa kara ke unakA tyAga karatA hai| ataH tIvra prayatna se nisRSTa-tyakta bhASAdravyoM ko bhinna nisaraNa bhASAdravya kahate haiN| jaba ki rogagrasta hone se koI durbala jIva maMda prayatna se bhASAdravyoM ko choTe choTe khaMDa banAye binA hI grahaNa karatA hai, aura manda prayatna se hI, una bhASA dravyoM ko TukaDe banAye binA hI, choDatA hai taba ve nisRSTa bhASAdravya abhinna nisaraNa bhASAdravya kahe jAte haiN|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ * lokavyAptabhASAdravyasvarUpAvedanam * 33 lokAntaM vyApnuvantItyarthaH / tathA ca pAramarSa ""jIve NaM bhaMte! jAI davvAiM bhAsattAe gahiAiM Nisirai tAiM kiM bhiNNAiM Nisirai abhiNNAiM nisirai ? goyamA ! bhinnAiM pi Nisirai, abhiNNAiM pi Nisirai / jAI bhiNNAiM Nisirai tAiM anaMtaguNaparivuDhie parivuDhDha-mANAiM loaMtaM phusaMti tti / / (pra.bhA. sUtra 169 ) bhASyakAro'pyAha" koI maMdapayatto Nisirai sayalAI' ceva davvAiM anno tivvapayatto so muMcai bhiMdhiuM 'tAI / / bhinnAI suhamayAe, anaMtaguNavaDhiyAiM logaMtaM / pAviMti pUrayaMti ya bhAsAi niraMtaraM logaM / / (vi. A. bhA. gAthA 380 - 382 ) / / 5 / / 'SaTsu' ityAdi / nanu nisRSTAni bhASAdravyANi prathamasamaye eva SaTsu dikSu lokAntaM vyApnuvanti / ato'smin viSaye sUkSmabahutvAbhyAmanyadravyavAsakatvAditi kathanamasaGgatamiti cet ? maivam, sUkSmabahutvAbhyAmanyadravyavAsakatvAditi na SaTsu dikSu lokAntaM vyApnuvantItyatra hetuH kintu bhASAdravyANAmanantaguNavRddhiyuktatve hetuH / bhASAdravyAMNAM lokAnta-vyAptau cAnantaguNavRddhiyuktatvaM na hetuvizeSaNaM kintu saMpUrNalokavyAptau hetuvizeSaNamiti vivekaH / nanu bhASAdravyANi kiM zabdapariNAmaM tyaktvA lokAntaM prApnuvanti yadutA'tyaktvA ? Adye pakSe'pasiddhAMtaH / dvitIye cAsaGkhyayojanadUrasthAnAmapi zabdazravaNaM prasajyeta / maivam, zrotragrAhyatvasya zabdapariNAmavyApakatvAbhAvena na tadabhAvAttadabhAvasiddhiH / zrotrasya dvAdazayojanaparata AgatabhASAdravyagrahaNe'zaktatvAnna tadgrahaNaM / nAyaM sthANoraparAdhaH yadenamandho na pazyati / 'sayalAiM'tti / sakalAni sampUrNAni akhaNDitAni, abhinnAnIti yAvaditi zrIhemasUribhistadvRttau vyAkhyAtam / 'nirantaraM' iti / sampUrNamityarthaH / lokavyAptizca trisAmayikI catuHsAmayikI paJcasAmayikI yathA bhavati tathA vizeSAvazyakabhASyato [vi.A.mA.379-390] vistarato vijJeyA / / 5 / / * bhinna nisaraNa bhASAdravyoM kI lokavyApitA * 'tatra.' ityAdi / tIvra prayatnavAlA jIva grahaNaprayatna se aura nisaraNaprayatna se bhASAdravyoM kA aneka sUkSma khaMDa banAtA hai| ataH ve nisaraNa bhASAdravya anya bhASApariNamanayogya dravyoM ko vAsita karate haiM = unameM zabdapariNAma ko utpanna karate haiN| ataH vaktA jitanI saMkhyA meM bhinna bhASA dravyoM ko choDatA haiM unakI apekSA anaMtaguNa anya bhASApariNamanayogya dravyoM meM bhASApariNAma utpanna hotA hai| isa taraha nisaraNa bhASAdravyoM anaMtaguNa vRddhi se baDhate hue cha dizAoM meM lokAMta taka phaila jAte haiN| yahA~ vivaraNakAra prajJApanA Agama kA havAlA dete haiM jisakA artha yaha hai- "gautamasvAmI mahAvIra bhagavaMta se prazna karate haiM ki, he bhagavaMta! jIva bhASArUpa se jina dravyoM ko grahaNa karake chor3atA hai ve kyA bhinna hote haiM yA abhinna hote haiM? isakA samAdhAna dete hue prabhu mahAvIrasvAmI kahate haiM ki- 'he gautama! jIva bhinna bhASAdravyoM ko bhI chor3atA hai aura abhinna bhASAdravyoM ko bhI chor3atA hai| unameM se bhinna bhASAdravya anaMtaguNa vRddhi se baDhate hue lokAMta ko chUte haiN|" 'bhASyakAro.' ityAdi / yahA~ zrIjinabhadragaNikSamAzramaNakRta vizeSAvazyakabhASya kA bhI havAlA diyA gayA hai| isakA artha yaha hai ki-'maMdaprayatnavAlA koI jIva saMpUrNa = akhaMDa = abhinna bhASAdravyoM ko hI choDatA hai arthAt sthUlarUpa se choDatA hai| tIvra prayatnavAlA anya jIva bhASAdravyoM kA khaMDa khaMDa-TukaDA kara ke unheM choDatA hai| jo bhASAdravya bhinna hote haiM ve atisUkSma hote haiM / ataH anaMtavRddhi se yukta ve bhASAdravya lokAMta ko prApta karate haiM aura bhASAdravyoM se sakala loka ko pUrNa kara dete haiM' vizeSAvazyaka bhASya ke uparyukta do zlokoM ke artha se bhI nisaraNa bhASAdravya ke do prakAra siddha hote haiM aura sUkSma hone se anya bhASAdravya ko vAsita kara ke anaMtaguNavRddhiyukta hote hue saMpUrNa loka meM vyApta hote haiM / / 5 / / 1 jIvo bhadanta ! yAni dravyANi bhASAtayA gRhItAni nisRjati tAni kiM bhinnAni nisRjati, abhinnAni nisRjati ? gautama! bhinnAnyapi nisRjati, abhinnAnyapi nisRjati / yAni bhinnAni nisRjati tAnyanantaguNavRddhyA parivardhamAnAni lokAntaM spRzati / / 2 kazcinmandaprayatno nisRjati sakalAnyeva dravyANi / anyastIvaprayatnaH sa muJcati bhedayitvA tAni / / bhinnAni sUkSmatayA'nantaguNavardhitAni lokAntaM / prApnuvanti pUrayanti ca bhASayA niraMtaraM lokam / / 3 atra mudritapratau "sakalAI... bhinnAi... vaTThiyAi" iti pAThaH / 4 atra mudritapratau 'tAI' zabda: "bhinnAi" zloka syAdau vartate / bhinnAni kazcinnisRjatitIvraprayatnaH paro'bhinnAni / bhinnAni yAnti lokamanantagaNivRddhiyuktAni ||5|| -
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA.6 0 saGgatiphalapradarzanam / athA'bhinnAni kathaM bhavantItyAha - 'bhijjanti abhinnAiM avagAhaNavaggaNA asNkhijjaa| gaMtuM va joyaNAI saMkhijjAI vilijjNti||6|| abhinnAni bhASAdravyANi asaGkhyeyA avagAhanAvargaNAH, avagAhanA nAmaikaikasya bhASAdravyasyA''dhArabhUtA asaMkhyeyapradezAtmakakSetravibhAgarUpAH, tAsAM vargaNAH = samudAyAstAH, gatvA atikramya, bhidyante vizarArubhAvaM bibhrati, vizarArUNi ca punastAni saMkhyeyAni yojanAni gatvA vilIyante = zabdapariNAmaM vijahatItyarthaH / tathA ca sUtram-''jAiM abhiNNAI Nisirai tAiM asaMkhejjAo ogAhaNavaggaNAo gaMtA bhedmaavjjti| saMkhejjAI joyaNAiM gaMtA viddhasamAvajjati tti (pra.bhA.sUtra 169) bhASyamapi ''gaMtumasaMkhejjAo avagAhaNavaggaNA abhinnaaii| bhijjati dhaMsameMti ya, saMkhejjA joyaNA gaMtu / / (vi.A.bhA.zlo. 381) / / 6 / / "bhidyanta' iti vizarArubhAvaM bibhratIti, khaNDazo bhavantItyarthaH / abhinnabhASAdravyANAM bhinnabhASAdravyANAmiva khaNDazo bhavanamanyabhASAyogyadravyavAsakatve hetu riti dhyeym| na caivaM sati bhinnabhASAdravyANAmabhinnabhASAdravyebhyo'bhinnatvaM prasajyeta; anyadravyavAsakatvAvizeSAditi vAcyam prathamata eva bhinnatvA'bhinnatvavizeSAta, lokAntaprAptyaprAptivizeSAt, tathAvidhAnantaguNavRddhiyuktatvAyuktatvavizeSAcca tadvizeSasiddhyA abhinnabhASAdravyANAmapyanyadravyavAsakatvA'bhyupagame na kSatiH, anyathA 'bhASyamANA eva bhASA' iti vakSyamANaniyamAt jIvasUkSmapudgalayoranuzreNigatiniyamAcca bhASakadigapekSayA'nyadiksthazrotRNAM tadazravaNaprasaGgAditi dik| 'saMkhyeyAni' iti| nana yAni bhASAdravyANi na lokAntaM prApnuvanti nApi saMkhyeyayojanAtparaM zabdapariNAmaM jahati kintu tathAvidhaprayatnavazAdasaMkhyeyayojanAtparaM zabdapariNAma vijahati teSAM kutrA'ntarbhAva iti ceta? ucyate saMpUrNalokavyApitvAbhAvAttAni na bhinnAni nisaraNabhASAdravyANi kintvabhinnAni nisaraNabhASAdravyANi 'saGkhyeyAni'padasyopalakSaNatvAttathAvidhAsaGkhyeyayojanasyApi grahaNamityasmAkamAbhAti / tattvaM tu bahuzrutA vidanti / 'zabdapariNAmaM vijahatIti / vivakSitakakArAdizabdapariNAmaM vijahatItyarthaH / isa taraha noAgama se tadavyatirikta nisaraNadravyabhASA ke prathamabheda bhinna nisaraNadravyabhASA kA nirUpaNa pUrNa huaa| aba yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki - 'noAgama se tadvyatirikta nisaraNa dravyabhASA ke dvitIya bhedarUpa abhinna nisaraNadravyabhASA kA Age kyA hotA hai?' isakA samAdhAna svayaM graMthakAra chaThe zloka se kara rahe haiN| ___ gAthArtha :- abhinna bhASAdravya asaMkhya avagAhanAvargaNA kA ullaMghana kara ke bhinna hote haiM aura saMkhyAta yojana Age cala kara vilIna hote haiN|6| * abhinna bhASAdravyasvarUpa * vivaraNArtha :- uparyukta gAthA meM abhinna bhASAdravya asaMkhya avagAhanAvargaNA pramANa kSetra taka jA kara bhinna khaMDita hote haiM, yaha kahA gayA hai| bhASAdravyoM ke skaMdha aMgula ke asaMkhyabhAga pramANa AkAzapradezoM meM rahate haiN| ataH tAdRza asaMkhya AkAzapradezAtmaka kSetravibhAga yahA~ avagAhanA zabda se vAcya hai! tAdRza avagAhanAoM ke samUhoM ko avagAhanA vargaNA kahate haiN| arthAt bhASAdravyoM ke anaMtaskaMdha ke AzrayabhUta vizeSakSetra ko avagAhanAvargaNA kahate haiN| jaba vaktA maMda prayatna se asaMkhyaguNa kSetra taka samazreNi meM akhaMDita rUpa se gamana karane ke bAda khaMDita hote haiM yAnI unake Tukar3e Tukar3e ho jAte haiM aura apane AsapAsa meM rahe hue bhASApariNamana yogya dravyoM ko vAsita karate haiN| abhinna bhASAdravya bhinna hone ke bAda vaktA ke prayatna ke anusAra saMkhyAta yojana taka dUra jA kara zabdapariNAma ko chor3a dete haiN| bhinna bhASAdravya kI taraha abhinna bhASAdravya bhI bhinna hokara anya bhASApariNAmayogya 1 bhidyante'bhinnAni avagAhanAvargaNA asngkhyeyaa| gatvA vA yojanAni saGkhyeyAni vilIyante / / 6 / / 2 yAni abhinnAni nisRjati tAnyasaMkhyeyA avagAhanavargaNA gatvA bhedamApadyante saMkhyeyAni yojanAni gatvA vidhvaMsamApadyante / 3 gatvA asaMkhyeyA avagAhanavargaNA abhinnAni / bhidyante dhvaMsaM yanti ca saMkhyeyAni yojanAni gatvA / / 4 atra 'dhaMsamiti ya saMkhijje joyaNe gaMtu' iti vizeSAvazyakabhASye paatthH|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zrutasAgaramatanikandanam * atha yo'yaM bhASAbhedaH kriyate sa katividha iti prasaGgAdAhase bhee paMcavihe khaMDe payare a cunniaabhe| aNutaDiyAbhee taha, carime ukkriaabhee|7||' sa-pUrvoktaH, bhedaH = bhASAdravyANAM yathAvasthitAnAmavayavavibhAgaH', paJcavidhaH = pnycprkaarH| khaMDetti khaMDabhedaH prathamaH, payaretti pratarabhedo dvitIyaH; cUrNikAbhedastRtIyaH tatheti samuccaye; anutaTikAbhedazcaturthaH; caramaH = sUtroktakramApekSayA'ntima, utkarikAbheda tena ca maMdaprayatnanisRSTabhASAdravyANAM saGkhyeyayojanAtparaM bhASAvargaNArUpeNa vinAzAniyamaH suucitH||6|| 'prsnggaaditi| prsnggsNgtyetyrthH| prasaGagasaGagatitvaM copasthitaviSayaniSThopekSAnarhatAvacchedakadharmavattvama | bhinnabhASAdravyanirUpaNe vizeSaNatayopasthito bheda upekSAM nArhatIti tannirUpaNaM nyaayymityrthH| anena pUrvottarazlokayorekavAkyatA prtipaaditaa| taduktaM ciMtAmaNivRttau bhavAnaMdena 'saGgatipradarzanasya phalamekavAkyatApratipatti'riti (ta. ci. anumAnakhaMDa bhavAnaMdavRtti pR. 4) / evamanyatrA'pi saGgatibhAvanA kaaryaa| 'bhedA' iti tattvArthasiddhasenIyavRttI "ekatvadravyapariNativizleSo bhedH| sa ca pudgalapariNAmo bhidyamAnavastuviSayatvAt; tadvyatirekeNAnupalabdhebhinnadvayameva bheda" ityevamuktam / 'yathAvasthitAnA mityanena pUrvarUpAparityAgenA'vayavavibhAgo bhedaH ityarthaH praaptH| 'paJcavidha' iti / anena bhedavibhAgaH prtipaaditH| sAmAnyato'vagatAnAM vizeSarUpeNa parasparasaGkarA'samAvezaparihArapUrvamabhidhAnaM vibhaagH| vibhAgasya nyUnAdhikasaGkhyAvyavacchedaparatvAdeva paJcavidhatvaM labdhaM tathApi vipratipattinirAkaraNArthaM paJcavidhagrahaNam / anena "bhedaH SaTprakAraH - utkaraH cUrNaH khaNDaH cUrNikA, prataro'NucaTanaM ceti tattvArthazrutasAgarIyavRttivacanamapAstaM mantavyam cUrNa-cUrNikayoravizeSAt, anutaTikAbhedAsamAvezAt, bhedAnAtmakasyA'NucaTanasya bhedarUpeNa pradarzanAcca / yattu tatra "atitaptalohapiNDAdiSu drughaNAdibhiH kuTyamAneSu agnikaNanirgamanamaNucaTanamucyate" (tattvA. zrutasAgarIyavRtti 5 / 24) iti zrutasAgareNa pradarzitam, taccAyuktam; ataptalohapiNDakuTTanAnnavInAgnyutpAdasyeva taptalohapiNDakuTTanAdapi navInAgnyutpAdasyA'vayavavibhAgarUpabhedAnAtmakatvAt, anyathA mAturyonitaH putranirgamanasyA'pyatiriktabhedaprasaGgena bhedeyattA vizIryeteti dik / "sUtroktakramApekSayA" = prajJApanAsUtroktAnupUrvyapekSayA; dravyoM ko vAsita karate haiN| anya bhASAdravyoM ko ve vAsita na kare to vaktA kI vidizA meM rahe hue zrotA ko zabda zravaNa na hone kI Apatti AyegI, kyoMki sUkSma bhASAdravyoM kI gati samazreNi meM hI hotI hai| zaMkA :- vAha! jaMgala meM mora nAcA kisane dekhA? bhASAdravyoM jaise atIndriya padArtha ke bheda Adi kA nirUpaNa zAstrapramANa binA kaise mAnya hogA? kyA ApakI bAta kA samarthaka koI Agamavacana hai? samAdhAna :- jI hA~, isa viSaya meM pramANabhUta aneka zAstravacana upalabdha haiN| sarvaprathama zAstrapramANavAdI Apako hama prajJApanA Agama kA sAkSIpATha dete haiN| yaha rahA zAstrapATha, kAna khola kara suniye - 'jIva jina abhinna bhASAdravyoM ko choDatA hai, ve asaMkhya avagAhanA vargaNA taka dUra jA kara khaMDita bhinna hote haiM aura usase Age saMkhyAta yojana jA kara ve zabdarUpa se naSTa hote haiN| dUsarA zAstrapATha vizeSAvazyaka bhASya kA hai| dekhiye, 'asaMkhyAta avagAhanAvargaNA (pramANakSetra) taka dUra jA kara abhinna bhASAdravya bhinna hote haiM aura saMkhyAta yojana dUra jA kara ve zabdarUpa se naSTa hote haiN|' ina zAstravacanoM ke bala para abhinna bhASAdravya ke sambandhI vaha bAta siddha hotI hai, jo hamane batAI hai||6|| noAgama se tavyatirikta bhinna - abhinna nisaraNadravyabhASA meM vizeSaNarUpa se praviSTa bheda kI upasthiti hone se usakI upekSA karanI samIcIna na hone se prakaraNakAra prasaMgataH sAtavIM gAthA se bheda ke svarUpa aura prakAroM kA nirUpaNa karate haiN| gAthArtha :- bheda ke pA~ca prakAra haiM (1) khaMDa bheda, (2) pratara bheda, (3) cUrNikA bheda, (4) anutaTikA bheda (5) aura antima utkarikA bheda 7 / 1 sa bhedaH paJcavidhaH khaMDaH pratarazca cuurnnikaabhedH| anutaTikAbhedastathA carama utkrikaabhedH|7|| 2 prakaraNakArahastalikhitapratau "avayavibhAgaH" iti pAThaH / sa cA'zuddho bhAti /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 8 O bhedalakSaNapradarzanam 0 iti / tatA ca pAramarSam' "etesiM NaM bhaMte! davvANaM kativihe bhede paNNatte ? goyamA! paMcavihe bhee paNNatte / taM jahA khaMDAbhee, payarabhee, cuNNiAe, aNutaDiyAbhee, ukkariAbheetti / (pra. bhA. sU- 170 ) / / 7 / / athaiteSAM bhedalakSaNAnyAha - 2 ayakhaMDavaMsapippalicuNNadaheraMDabI abhe asamA / ee bheavisesA, diThThA telukkadaMsIhiM / / 8 / / ete bhedavizeSAstrailokyadarzibhiH = bhagavadbhiH ayaHkhaNDavaMzapippalIcUrNahvadairaNDabIjabhedasamA draSTAH / tathA ca "ayaH khaNDAdibhedavaditarabhedApekSaM bhedaniSThaM vailakSaNyameva khaNDabhedAdInAM lakSaNam / tacca jAtirUpamupAdhirUpaM vetyanyadetat / na tu tattvArthabhASyoktakramApekSayA tattvArthabhASye ca "bhedaH paJcavidhaH, autkArikaH caurNikaH khaNDaH prataraH anutaTa iti (tattva. bhA. 5 | 24 ) evamuktatvena tadapekSayA utkarikAbhedasyA''nupUrvyA prathamatvaprasaGgAditi / / 7 / / 'ayaHkhaNDAdIti / astitvarUpeNA'yaHkhaMDAdibhedApekSaM nAstitvarUpeNa vaMzAdibhedApekSaM bhedavRtti pratiniyataM vailakSaNyaM khaNDabhedalakSaNam / astitvarUpeNa vaMzAdibhedApekSaM nAstitvarUpeNA'yaHkhaMDAdi-pippalIcUrNAdibhedApekSaM bhedavRtti pratiniyataM vailakSaNyaM pratarabhedalakSaNam / evamanyatrA'pi bhAvanA kAryA / khaNDabhedalakSaNe 'nAstitvarUpeNa vaMzAdibhedApekSaM ' ityanuktau vaMzAdibhedavRttidharmamAdAya pratarabhede'tivyAptiH syAt ato vyabhicAravArakatvena tasya sArthakatvam / bhedaniSThamityanuktAvasambhavadoSApAtaH syAt / pratiniyatamityanuktAvayaHkhaMDavRtti-trapukhaNDAdyavRttidharmamAdAya trapukhaNDAdibhede'vyAptiH syaat| 'tacca jAtirUpaM' iti / yathAvasthitAnAM bhASAdravyANAmavayavavibhAgarUpabhedaH pudgalapariNAmarUpo vibhajyamAnavastuviSayatvAt, tadvyatirekeNAnupalabdherbhinnadvayameva bhedaH / tathA ca sati bhedavRttipratiniyatavailakSaNyasya jAtitvAGgIkAre'yastvAdinA sAGkaryaprasaGgAt / tathAhi - ayogolake tAdRzavailakSaNyaM nAsti ayastvaM cAsti, tAmrakhaMDe tAdRzavailakSaNyamasti ayastvaM ca nAsti, ayaHkhaMDe cobhayamastIti yadi paro brUyAt tadA taM prati kalpAntarabodhanArthaM 'upAdhirUpaM vetyevaM vAkAra upanyastaH / atropAdhiH bahupadArthaghaTitadharmAtmakaH sakhaNDo grAhya iti * bheda ke 5 prakAra * vivaraNArtha :- bhinna bhASAdravya kA artha hai bhedayukta bhASAdravya / isake vizeSaNarUpa bheda kA artha hai yathAvasthita bhASAdravyoM ke avayavoM kA vibhAga / arthAt bhASA ke svarUpa meM rahate hue hI bhASAdravyoM ke avayavoM kA vibhaag| isake pA~ca prakAra haiN| prathama khaMDabheda, dvitIya pratarabheda, tRtIya cUrNikA bheda, caturtha anutaTikA bheda aura Agamokta krama kI apekSA antima utkarikA bheda / prakaraNakAra ne jo bheda batAye haiM isa viSaya meM prajJApanA graMtha sAkSI hai| dekhiye, prajJApanA kA vacana "he bhagavaMta! ina bhASAdravyoM ke kitane bheda Apane batAye haiM?" aise gautamasvAmIkRta prazna ke pratyuttara meM mahAvIra bhagavaMta kahate hai ki 'he gautama! ina dravyoM ke bheda pA~ca prakAra ke hote haiN| dekho, khaMDa bheda, pratara bheda, cUrNikA bheda, anutaTikA bheda aura utkarikA bheda / " yaha vacana pUrvadhara zrImad zyAmAcArya kA hai / / 7 / / aba prakaraNakAra ina bhedoM ke lakSaNoM ko 8 vIM gAthA se batAte haiM / gAthArtha :- lohe kA TukaDA, bA~sa, pippalI kA cUrNa, tAlAba, eraMDa bIja inake bhedoM ke samAna dravyoM ke bheda trilokadarzI ne dekhe haiM |8| - * khaMDa bheda Adi kA lakSaNa * vivaraNArtha :- pA~ca bheda kramazaH lohe kA TukaDA, bA~sa, pippalI cUrNa, tAlAba ke taTa kA bheda, eraMDa bIja ke bheda ke samAna hai, aisA trilokadarzI bhagavaMtoM ne dekhA hai| Agama meM khaMDabhedAdi kA nirUpaNa ina draSTAMtoM se kiyA hai| ina draSTAMtoM ke bala para 1 eteSAM bhadanta ! dravyANAM katividho bhedaH prajJaptaH ? gautama! paJcavidho bhedaH prajJaptaH, tadyathA, khaNDabhedaH pratarabhedaH, cUrNikAbhedaH, anutaTikAbhedaH, utkarikAbheda iti / 2 ayaHkhaMDavaMzapippalIcUrNahRdairaNDabIjabhedasamAH / ete bhedavizeSA draSTAstrailokyadarzibhiH / / 8 / /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 * paJcavidhabhedodAharaNollekhaH * tathA cAbhihitam - 'se kiM taM khaMDAbhee? khaMDAbhee jaNNaM ayakhaMDANa vA taukhaMDANa vA taMbakhaMDANa vA sIsagakhaMDANa vA rayayakhaMDANa' vA jAtarUpakhaMDANa vA khaMDaeNa bhede bhavati se ttaM khNddaabhee|11 se kiM taM payarabhee? payarabhee jaNNaM vaMsANa vA vettANa vA NalANa vA kadalIthaMbhANa vA abbhapaDalANa vA payarabheeNaM bhede bhavati se ttaM pyrbhede|2| se kiM taM cuNNiyAbhede? cuNNiAbhede jaNNaM tilacuNNANa vA muragacuNNANa vA mAsacuNNANa vA pippalIcuNNANa vA miriyacuNNANa vA siMgaberacuNNANa vA cuNNiAe bhede bhavati dhyeym| ayaHkhaMDAdInAM tAdRzavailakSaNyaviSayatAvyApakaviSayatAvattvAttadajJAne tAdRzavailakSaNyajJAnaM na saMbhavatItyato ghaTakatvAt ayakhaNDAdinirUpaNArthaM saMvAdamAha 'tathA ce'tyaadinaa| 'se kiM' ityaadi| atra prajJApanAvRttau ca bhedanirUpaNe malayagirisUribhiH "khaNDabhedo lohakhaNDAdibhedavat, pratarabhedo'bhrapaTalabhUryapatrAdivat, cUrNikAbhedaH kSiptapiSTavat, anutaTikAbheda ikSutvagAdivat, utkarikAbhedaH snatyAgharSavadi"tyuktam / tattvArthavRttau tu "tatrautkArikaH samutkIryamANadAruprasthakabherIbundAgharSAdiviSayaH; avayavazazcUrNanaM caurNikaH kSiptapiSTamuSTivat, khaNDazo vizaraNaM khaNDabhedaH kSiptamRtpiMDavat, pratarabhedo'bhrapaTalabhUryapatrAdiSu bahutithapuTocchoTanalakSaNaH anutaTabhedastu vaMzekSuyaSTitvagutpATanamiti (tattvA. 5 / 24 vRtti) siddhsengnninoktm| prajJApanAyAM vaMzabhedaH pratarabhede drshitH| tattvArthavRttau tvanutaTabhede drshitH| "dArvAdInAM krakacakuThArAdibhiH utkaraNaM bhedanaM utkara" iti (tattvA. 5 / 24. zru. vRti) zrutasAgareNoktam / 'vaMsANa' iti / atra vaMzo dIrghadAruvizeSo grAhyo na tu putrapautraparamparAnugatazarIrasaMtatipravAharUpa iti / 'talAgANa' iti / sarastaDAgayorbhedo dharmasaMgrahavRttau 'akhAtaM saraH, khAtaM tu taDAgamityanayorbhedaH' (dharmasaMgra. zlo. 54 vRti) evaM prtipaaditH| prajJApanAvRttau malayagirisUribhiH "avaTAH kUpAH, taDAgAni pratItAni, hradA api pratItAH, nadyo girinadyAdayaH, vApyaH caturasrAkArAH, tA eva vRttAkArAH puSkariNyaH, dIrghikA Rjvyo nadyaH, vakrA nadyo gujAlikAH, vivaraNakAra khaMDabhedAdi kA lakSaNa batAte haiN| jo sabhI lakSya meM rahe aura alakSya meM na rahe use lakSaNa kahate haiN| ataH jaba lakSaNa banAnA ho taba saba lakSya meM rahanevAle aura alakSya meM na rahanevAle vizeSa dharma ko DhUMDhanA cAhie aura vaha vizeSadharma hI apane abhISTa lakSya kA nirdoSa lakSaNa banatA hai| sAmAnya bheda Adi kA lakSaNa batAyA gayA hai| ataH yahA~ vizeSabheda yAnI khaMDabheda Adi kA lakSaNa batAyA jAtA hai| khaNDa bheda ke lie zAstra meM lohe kA TukaDA, kalai kA TukaDA Adi draSTAMta diye gaye haiM aura pratara bheda Adi ke lie vaMzabheda Adi kA draSTAMta batAyA gayA hai| ataH lohe kA TukaDA, kalai kA TukaDA Adi kI apekSA se khaMDabheda meM eka vilakSaNadharma rahatA hai jo vaMzabheda Adi meM nahIM rahatA hai| vaha vailakSaNya hI khaMDa bheda kA lakSaNa hai, jo lohe kA TukaDA kalai kA TukaDA Adi khaMDabheda ke sabhI lakSyoM meM rahatA hai aura alakSyabhUta vaMzabheda Adi meM, jo ki pratarabhedAdi ke draSTAMta haiM, nahIM rahatA hai| ataH lohe ke TukaDe Adi khaMDabheda kI apekSA bheda meM rahanevAlA aura vaMzabheda Adi kI apekSA se bheda meM nahIM rahanevAlA arthAt nAstitvarUpa se vaMzabheda Adi kI apekSA se bheda meM rahanevAlA vailakSaNya hI khaNDabheda kA nirdoSa lakSaNa prApta hotA hai| yadi khaMDabheda ke lakSaNa meM tAdRzavailakSaNyarUpa vizeSya kA 'itarabhedApekSaM' arthAt "vaMzabhedAdi kI apekSA se nahIM rahanevAlA aisA vizeSaNa na lagAyA jAya taba ayAkhaMDAdi kI apekSA pratiniyata bhedatvarUpa vailakSaNya lekara pratara bheda Adi meM ativyApti doSa aayegaa| ataH vyabhicAradoSanivAraka hone se vaha vizeSaNa sArthaka hai| isa taraha anya vizeSaNoM kI vicAraNA bhI svayaM samajha leN| vizeSa jijJAsu mokSaratnA TIkA dekha sakate haiN| 1 atha kaH sa khaMDabhedA? khaMDabhedo yat ayakhaMDAnAM vA trapukhaMDAnAM vA tAmrakhaNDAnAM vA sIsakakhaMDAnAM vA rajatakhaMDAnAM vA jAtarUpakhaMDAnAM vA khaMDatvena bhedo bhavati sa ttkhNddbhedH| atha kaH sa pratarabhedaH? pratarabhedo yat vaMzAnAM vA vetrANAM vA nalAnAM vA kadalIstambhAnAM vA abhrapaTalAnAM vA prataratvena bhedo bhavati sa ttprtrbhedH| atha kaH sa cUrNikAbhedaH? cUrNikAbhedo yattilacUrNAnAM vA mudgacUrNAnAM vA mASacUrNAnAM vA pippalIcUrNAnAM vA miricacUrNAnAM vA zRMgaberacUrNAnAM vA cUrNatayA bhedo bhavati sa taccUrNikAbhedaH / atha kaH sa anutaTikAbhedA? anutaTikAbhedo yadagaDAnAM vA taDAgAnAM vA hRdAnAM vA vApInAM vA puSkariNInAM vA dIrghikAnAM vA guJjAnAM vA guJjAlikAnAM vA sarasAM vA sarassarasAM vA sarapaMktInAM vA sarassarapaMktInAM vA anutaTikAbhedo bhavati sa tdnutttikaabhedH| atha kaH sa utkarikAbhedA? utkarikAbhedo yad mUSANAM vA maMDUsAnAM vA tilazimpAnAM vA mudgazimpAnAM vA mASazimpAnAM vA eraNDabIjAnAM vA sphuTitA utkarikatayA bhedo bhavati sa tadutkarikAbheda iti /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA.8 0 sara: sara: sara vApyAdilakSaNapradarzanama 0 se ttaM cunnnniaabhede|3| se kiM taM aNutaDiyAbhede? aNutaDiyAbhede jaNNaM agaDANa vA talAgANa vA dahANa vA nadINa vA vAvINa vA pukkhariNINa vA dIhiANa vA guMjANa vA guMjAliyANa' vA sarANa (granthAgraM-100 zloka) vA sarasarANa vA sarapaMtiyANa vA sarasarapaMtiANa vA aNutaDiyAbhede bhavati se ttaM annutddiyaabhede|4| se kiM taM 'ukkAriyAbhee? ukkAriyAbhee jaNNaM mUsANa vA maMDUsANa vA tilasiMgANa vA muggasiMgANa vA mAsasiMgANa vA eraMDabIANa vA phuDiyA ukkAri Ae bhee bhavati se ttaM ukkAriAbhee tti 5 / (pra. bhA. sU. 170) bahUni kevalakevalAni puSpaprakaravat viprakIrNakAni sarAMsi, tAnyevaikaikapaMktyA vyavasthitAni saraspaGktyaH , yeSu sarassu paMktyA vyavasthiteSu kUpodakaM praNAlikayA saMcarati sA sarassara-paGktiH , apratItA bhedA lokataH pratyetavyA" (pra. bhA. sUtra 170 vRttiH) evaM vyaakhyaatm| sarvatantrasiddhAntapadArthalakSaNasaGgrahe tu vApIlakSaNaM "kRtrimasarA vApI" evmuktm| 'mUsANa' = muusskaannaaN| 'maMDUsANa' iti drduraannaamitysmaakmaabhaati| khaMDabheda kA jaise lakSaNa batAyA hai vaise hI pratarabheda Adi kA lakSaNa bhI jAnanA caahie| jaise ki vaMza kA bheda Adi draSTAMto kI apekSA se bheda meM rahanevAlA aura ayAkhaMDa, pippalIcUrNa Adi draSTAMtoM kI apekSA bheda meM nahIM rahanevAlA pratiniyata vailakSaNya hI pratarabheda kA lakSaNa hai| isa taraha vAcakavarga cUrNabheda Adi ke lakSaNa kI yojanA svayaM kare-yaha vinaMti / vaha vailakSaNya jAtirUpa hai yA upAdhirUpa? isa viSaya meM vivaraNakAra kA koi Agraha nahIM hai| phira bhI ise upAdhirUpa mAnanA samIcIna lagatA hai| * khaMDabheda Adi ke draSTAMta * khaMDabheda ke lakSaNabhUta tAdRza vaijAtya ko jAnane ke lie ayakhaMDa Adi draSTAMtoM ko aura vaMzabheda Adi itara bheda ke draSTAMtoM ko jAnanA Avazyaka hai, kyoMki vaha vailakSaNya ayAkhaDAdi bhedoM se ghaTita hai| ataH tAdRza vaijAtya ke ghaTakarUpa ayakhaNDa Adi draSTAMtoM ko vivaraNakAra prajJApanA Agama kA zAstrapATha de kara batA rahe haiN| yaha rahA vaha zAstra pATha, suniye "khaMDabheda kyA hai? isa prazna kA uttara yaha hai ki - "lohe kA TukaDA, kalai kA TukaDA, tAMbe kA TukaDA, sIse kA TukaDA, cA~di kA TukaDA, sone kA khaMDa yena saba khaMDa bheda kahe jAte haiN| lohe ke avayavoM kA vibhAga=bheda khaMDarUpa meM hone se aura vaMzabheda Adi se vilakSaNa hone se lohe ke khaMDa Adi khaMDabheda kahe jAte haiN|1| 'pratarabheda kyA hai?' isa samasyA kA samAdhAna yaha hai ki - "bA~sa kI cIrI, netara kI cIrI, nala nAma ke ghAMsa kA khaDA cIra, kele ke vRkSa ke staMbha = thaDa kA paTala = cIra, bAdaloM ke paDa - ina sabako pratarabheda kahate haiN|"|2| "cUrNikAbheda kyA hai?" isa jijJAsA kA samAdhAna yaha hai ki - "tila kA cUrNa, mUMga kA cUrNa, uDada kA cUrNa, pippala kA cUrNa, mirca kA cUrA, soMTha kA cUrNa = bhUkA, ye saba apane maulika svarUpa kA tyAga kiye binA cUrNarUpa se vibhakta hote haiM, ataH ve cUrNabhedasvarUpa haiN| cUrNa bheda kaho yA cUrNikA bheda kaho - donoM eka hI hai|3| anutaTikA bheda kise kahate haiM?" isa zaMkA kA samAdhAna hai - "ku~A, tAlAba, nadI, catuSkoNa = cAra kone vAlI vAvaDI, gola AkAravAlI vAvaDI jisako drahapuSkariNI kahate haiM, dIrghikA yAnI sIdhI nadI, guMjAlikA yAnI TeDhI nadI, sarovara, saraHsara yAnI jisameM ku~A kA pAnI nIka-nala Adi se AtA ho aisA sarovara, sarovaroM kI paMktiyA~, sarassaroM kI zreNiyA~, ina sabakA anutaTikA bheda hotA hai| Azaya yaha hai ki kue~ kI dIvAra, nadI Adi ke taTa ye saba TUTate haiM taba inake bheda ko anutaTikA bheda kahate haiN|4| "utkarikA bheda kyA hai?" isa prazna kA uttara hai - "cUhe kA utkaraNa arthAt cUhA jaba apanA ghara (dara) banAtA hai taba do pA~voM se jamIna se miTTI ko bAhara nikAlatA hai vaha bheda, vaise meMDhaka jamIna se miTTI ko nikAlatA hai vaha bheda, tila kI phalI, mUMga kI phalI, uDada kI phalI, eraMDa ke bIja ye saba phUTate haiM taba jo bheda hotA hai unako utkarikA bheda kahate haiN| utkiraNa kA artha hai aMdara se bAhara nikAlanA / cUhA, meMDhakaye saba jamIna meM se miTTI ko bAhara nikAlate haiM" tila kI phalI, mUMgaphalI Adi meM se tila Adi bAhara nikAle jAte haiN| ataH inako utkarikA bheda kahate haiN|5|" yaha darzita prajJApanA sUtra kA artha hai| isa taraha bhASAdravyoM ke bhI ye pA~ca bheda hote haiN| naiyAyika :- lohe kA TukaDA ityAdi draSTAMtoM se Apa bhASAdravyoM ke bheda kA nirUpaNa karate haiM, magara isa taraha bhASAdravyoM ke bheda kA nirUpaNa karane se bhASAdravyoM kA hI nAza ho jAyegA, kyoMki bheda hone ke bAda bhASAdravya hI naSTa ho jAte haiN| Azaya yaha 1 'rayayakhaMDANa vA'... "guMjAliyANa vA " imau pAThau kapratau na staH kintu prajJApanAyAM mudritapratau ca vrtmaantvenaa'smaabhirgRhiitau| 3 kapratau ca 'mariyacUNNANa' ayaM pAThaH / 2 prajJApanAyAM ca "ukkAriyAbhede bhavati se taM ukkAriyAbhede "evaM pAThaH vrtte|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ghaTe khaNDaparyAyotpAdA * 39 na ca 'vAcyamevaM bhidyamAnAnAM bhASAdravyANAmeva nAzApattiravayavavibhAgAdravyA'samavAyikAraNIbhUta-vijAtIyavayavasaMyoganAzAditi naiyAyikamataM khaNDayitumupakramate 'na ceti' | 'asamavAyikAraNIbhUte' ti| atra samavAyikAraNasamavetatve sati kAryajanakatvama asmvaayikaarnntvm| "vijaatiiyaavyvsNyognaashaadi"ti| avayavasaMyoge vaijAtyaM ca kAryajaniniyAmakatve sati kAryasthitiniyAmakatvaM bodhyam / iyamatra naiyAyikAnAM prakriyA - avayaveSu kriyotpattyanantaramavayaveSu vibhAgotpAdaH; tadanantaramasamavAyikAraNIbhUtavijAtIyAvayavasaMyoganAzaH, tataH kaarydrvyvinaashH| na ceSTApattiH syAdvAdibhiH kartuM zakyate; tathA sati bhASAdravyANAM satAM catuHsamayeSu lokavyApitvAbhyupagamabhaGgaprasaGgAditi naiyaayikaashyH| yadyapi samavAyasambandhasyaivA'sattvAt samavAyena samavAyikAraNavRttitve sati kAryajanakatvarUpasyA'samavAyikAraNatvasya vijAtIyAvayavasaMyAge'prasiddhyA asamavAyikAraNanAzasyA'prasiddhapratiyogikatvenA'prasiddhatvaM dUSaNaM tathApi sphuTatvAttadupekSya syAdvAdI parihArAntaramAha 'ghaTa' ityAdinA / chidraghaTe 'sa evAyaM ghaTa' iti pratyabhijJAnAnna pUrvaghaTanAzaH na vA chidraghaTotpAdaH kintu dharmikalpanAto dharmakalpanA laghIyasItinyAyena pUrvaghaTe chidraparyAyotpAdaH klpyte| atra dravyAntarotpAdAnabhyupagame'yamevAzayaH syAdvAdinAm / yattu ghaTatvAvAcchinne kRtitvena hetutve'pi khaNDaghaTAdyutpattikAle kulAlAdikRterasattvAdIzvarasiddhiriti dIdhitikRtoktaM tanna samyak, asmAbhistatra ghaTe khnnddtvpryaaysyaivaa'bhyupgmaat| yuktaJcaitat; prtybhijnyopptteH| ata eva pAkenA'pi nAnyaghaTotpattiH; viziSTasAmagrIvazAd viziSTavarNasya ghaTAdevyasya kathaJcidavinAze'pyutpattisaMbhavAditi vyaktaM sammatiTIkAyAm / etena pratyabhijJAnaM ca jvAlAdivat sAmAnyaviSayaM (pra.bhA. 264) iti nyAyakandalIkAravacanaM parAstam tatra sAdRzyAdidoSeNa bhramatvakalpane gaurvaat| "vishissttdhvNspryojktveneti| viziSTasya dhvaMsaH prayojako yasya saH, tadabhAvastattvaM tenetyarthaH / ayamAzayo naiyAyikAnAM, 'chidraghaTa utpanna' iti vyavahArAta chidraghaTotpAdasya siddhiH| nizchidraghaTadhvaMsasya chidraghaTaprayojakatvena nizchidraghaTadhvaMsaM vinA chidraghaTotpAdasyAnupapannatvAt nizchidraghaTadhvaMsaH sidhyati / evameva tArkikamatena bhASAdravyadhvaMsaH setsyti| tannirAkaroti "aviziSTa" ityAdinA / vastuto'viziSTasya tAdAtmyena viziSTavyApakatvAnna virodhgNdho'pi| syAdvAdinAmayamAzayaH viziSTotpAdasya viziSTAntaraparipanthitve'pi ki kisI bhI kArya kA nAza kArya ke asamavAyikAraNa ke nAza se hotA hai| jo kArya ke samavAyi kAraNa meM rahatA ho aura kArya kA janaka ho vaha asamavAyi kAraNa kahA jAtA hai jaise ki kpaaldvysNyog| jaba ghaTa para daMDAdi prahAra hotA hai taba kapAladvaya meM karma = kriyA utpanna hotI hai bAda meM kapAladvaya meM vibhAga hotA hai bAda meM kapAladvayasaMyoga kA, jo ki ghaTa kA asamavAyi kAraNa hai, nAza hotA hai| isake bAda ghaTa kA nAza hotA hai| isI taraha bhASAdravyoM ke avayavoM meM karma = kriyA utpanna hone ke bAda, avayavavibhAga utpanna hogA, jo ki Apako khaMDAdi bheda rUpa se iSTa hai| usake bAda bhASAdravya ke asamavAyikAraNarUpa bhASA dravyoM ke avayavoM kA vijAtIya saMyoga naSTa hogaa| kArya kI sthiti asamavAyi kAraNa ke adhIna hone se asamavAyikAraNAtmaka vijAtIya avayavasaMyoga ke nAza se bhASA dravya kA hI nAza ho jaayegaa| isakA iSTApattirUpa se svIkAra karanA bhI syAdvAdI ke lie munAsiba nahIM hai, kyoMki aisA svIkAra karane para bhASAdravyoM kI cAra samaya meM lokavyApitA kI upapatti nahIM ho skegii| ataH bhASAdravyoM ke bheda kA aisA nirUpaNa karanA ThIka nahIM hai| * bheda paryAya svIkAra pakSa meM bhASAdravya kA nAza nahIM hai * syAdvAdI :- janAba! hIre kI parakha to jauharI hI kara sakatA hai, kumhAra nhiiN| vaise hI jagat ke svarUpa kA saccA khyAla syAdvAdI ko hI ho sakatA hai, ekAMtavAdI ko nhiiN| "asamavAyi kAraNa ke nAza se kAryadravya kA nAza hotA hai" aisI ApakI mAnyatA bhrAnta hai| jaise ghaTa kI eka kaMkaDa ghaTa meM se nikala jAtI hai taba pUrva ghaTa meM chidraparyAya utpanna hotA hai, na ki navIna chidraghaTAtmaka dravya / ThIka vaise hI pUrva bhASAdravyoM meM bhI bhedaparyAya utpanna hotA hai, na ki navIna bhinna bhASAdravya / ataH bhidyamAna = bhinna hote hue bhASAdravyoM ke vinAza kA ApAdana karanA samIcIna nahIM hai| 1 prathamaM 'vAcyaM' adhikaM bhaati| kapratau pUrvaM pazcAcca 'vAcyaM' padamasti, mudritapratau ca pazcAt 'vAcyaM' padaM naasti|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA.8 0nizchidraghaTatvasya kAryatAvacchedakatvA'yogaH 0 vAcyam ghaTe chidraparyAyavattatra bhedaparyAyotpAde'pi dravyAntarotpAdAnabhyupagamAt, viziSTotpAdasya ca viziSTadhvaMsaprayojakatvenA'viziSTAvasthAnA'pratipanthitvAt, anyathA dvitIyAdisamayeSvavasthitasyaiva ghaTasya dvitIyAdisamaye viziSTatayotpAdena dhvaMsavyavahAraprasaGgAt / na ca chidraghaTo'pi taddhaTabhinna evotpadyata iti vAcyam daNDAdyavyApAreNa tadutpAdasyA''kasmikatvAt / naa'vishissttpripnthitvm| ato viziSTAntaradhvaMsakalpanA yuktA na tvvishissttdhvNsklpnaa| chidraghaTotpAdasya nicchidraghaTaparipanthitvena nizchidraghaTadhvaMsaH sidhyatu kiM nazchannam, kintu ghaTasAmAnyadhvaMso na sidhyati avirodhAt / atra nizchidraparyAyarUpeNa ghaTadhvaMsaH sidhyati na tu ghaTatvena ghaTadhvaMsa iti haardm| vipakSe bAdhamAha anyatheti / viziSTotpAdasyA'viziSTaparipanthitvAbhyupagame ityrthH| utpattisamaye ghaTaHprathamasamayaviziSTaH dvitIyasamaye ca dvitIyasamayaviziSTaH / ato dvitIyasamaye dvitIyasamayaviziSTatayotpAdena tvatsiddhAntAda ghaTadhvaMsavyavahAraprasaGgo durnivAra iti bhaavH| naiyAyika :- "chidra ghaTa utpanna huA" usa vyavahAra se viziSTa ghaTa kI utpatti siddha hai magara nizchidra ghaTa ke rahate hue chidra ghaTa kI utpatti zakya nahIM hai, kyoMki chidra ghaTa aura nizchidra ghaTa paraspara virodhI haiM aura chidrarahita ghaTa kA dhvaMsa chidraghaTa kA prayojaka hai| ataH chidra ghaTa kI utpatti se nizchidra ghaTa ke nAza kA anumAna hotA hai| vaise hI bhinna bhASAdravya kI utpatti abhinna bhASAdravya ke nAza ke binA nAmumakina haiM, kyoMki bhinnabhASAdravya aura abhinna bhASAdravya paraspara viruddha hai aura abhinna bhASAdravya kA dhvaMsa bhinna bhASAdravya kI utpatti meM prayojaka hai| ataH bhinna bhASAdravya kI utpatti se abhinna bhASAdravya kA nAza anumAna pramANa se siddha hotA hai| * viziSTadravyanAza sAmAnya dravya kA virodhI nahIM hai - syAdvAdI * syAdvAdI :- vAha! Apako yaha kisane par3hA diyA ki-abhinna bhASAdravya kA nAza hone para bhASAdravya kA bhI nAza ho jAtA hai? bhinna bhASAdravyotpAda ke pUrva abhinnatvarUpa se bhASAdravya kA nAza bhale ho magara bhASAtvena = bhASArUpa se bhASA kA nAza hotA hai, yaha hameM mAnya nahIM haiM, kyoMki bhASAdravya abhinna bhASAdravya kA virodhI nahIM haiN| Azaya yaha hai ki bhinna bhASAdravya kA abhinna bhASAdravya ke sAtha virodha hai| ataH bhinna bhASAdravya kI utpatti ke samaya abhinnatvena = abhinnarUpa se bhASAdravya kA dhvaMsa mAnanA yuktiyukta hai, magara bhinnabhASAdravya aura bhASAdravya meM paraspara virodha nahIM hai balki parA'parabhAva = vyApyavyApakabhAva hai| ataH bhinna bhASAdravya kI utpatti ke samaya bhASAtvena = bhASArUpa se bhASA kA nAza mAnanA tarkazUnya hai| ataH bhinna bhASAdravya kI utpatti ke samaya bhI bhASAtvena = bhASArupa se bhASAsAmAnya kI avasthiti yuktiyukta hI hai aura yaha 'utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM sat' isa zAstravacana se bhI siddha hai| vaise chidra ghaTa kI utpatti hone para nizchidrarUpa se ghaTa kA nAza hotA hai na ki ghaTatvarUpa se bhI, kyoMki chidra ghaTa ko ghaTa ke sAtha virodha nahIM hai| ataH chidra ghaTa ke janma se ghaTasAmAnya ke nAza kI kalpanA karanA mUrkhatA hI hai| naiyAyika :- chidra ghaTa ke utpAda se ghaTasAmAnya ke dhvaMsa kA anumAna lagAyA jAya to kyA doSa hai? pratyuta nizchidraghaTa ke dhvaMsa kA anumAna karane meM gaurava hai| ataH chidra ghaTa ke utpAda se ghaTasAmAnya kA yAnI ghaTatvarUpa se ghaTa kA dhvaMsa lAghavasahakRta anumAna pramANa se siddha hotA hai| syAdvAdI :- 'anyathA ityAdi!' vAha! rassI jala gaI para bala na gayA ! ustAda! ApakA tarka bAdhita hone se upAdeya nahIM hai| yadi chidra ghaTa ke utpAda se nizchidrarUpa se ghaTadhvaMsa kA anumAna karane ke bajAya ghaTatvarUpa se ghaTadhvaMsa kA Apa anumAna kareMge taba Apatti yaha AyegI ki - jaba ghaTa utpanna hotA hai taba utpattikAla meM ghaTa prathamasamayaviziSTa hotA hai aura dvitIyAdi kSaNa meM dvitIyAdisamayaviziSTa hotA hai| ghaTa utpattikAla meM to dvitIyAdikSaNaviziSTa nahIM hotA hai, kintu dvitIyAdi kSaNa meM hI dvitIyAdikSaNaviziSTa hotA hai| ataH dvitIyAdi kSaNa meM dvitIyAdikSaNaviziSTa rUpa se ghaTa kI utpatti siddha hotI hai| Apake siddhAMta ko yadi mAnyatA dI jAya taba to dvitIyAdi kSaNa meM mudgaraprahAra Adi ghaTanAzaka sAmagrI kA sannidhAna na hone para bhI 'dhaTo dhvastaH' 'yaha ghaTa naSTa huA' aisA vyavahAra pramANika ho jAyegA, kyoMki dvitIyAdi samayaviziSTarUpa se ghaTa kI utpatti hone para ghaTatvarUpa se ghaTa kA dhvaMsa ApakI mAnyatA ke anusAra anumAna pramANa se siddha hai| kintu aisA vyavahAra nahIM hotA hai| prasiddha pramANika vyavahAra kA apalApa karanA Apake lie ucita nahIM hai| ataH mAnanA hI hogA ki viziSTa rUpa se dravya kI utpatti hone para
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sAdhyatAvacchedakalAghavazaGkA * 41 atha daNDAdikaM heturghaTavizeSa eva na tvatrApIti cet? apUrveyaM klpnaa| astu vA tathA, tathApi 'ghaTe chidramutpannaM na tu ghaTo vinaSTa' iti vyavahAraH kathamupapAdanIyaH? ityadhikaM smmtittiikaayaam| 'AkasmikatvAt' = nirhetukatvApatterityarthaH / tathA sati prasiddhakAryakAraNabhAva-deza-kAlAdiniyamabhaGgaprasaMgaH / taduktaM dharmakIrtinA pramANavArtike nityaM sattvamasattvaM vaa'hetornyaanpekssnnaat| apekSAto hi bhAvAnAM kAdAcitkatvasaMbhavaH / / ( ) kiJca chidraghaTasya kAryatvena 'sAmagrI vai kaaryjnike'tybhiyuktvcnvirodhH| anvayavyatirekAbhyAM lAghavAcca ghaTatvAvacchedenaiva daNDAdInAM kAraNatA na tu nizchidraghaTatvAvacchedeneti khaNDaghaTotpAdasyA''kasmikatvaprasaGgo durnivAraH / tatazca bhakSite'pi lazune na zAnto vyAdhiriti sopahAsaM naiyAyikaMmanyamAha - 'apUrvA' iti / kiJca kAryakAraNabhAvasya ghaTatvaM parityajya nizchidraghaTatvAvacchedena kAraNatAmaGmIkRtya saGkocakaraNe mAnAbhAvAt, kAryatAvacchedakadharme gauravAccetyajAM niSkAzayataH kramelakApAta ityupahAsabIjam / na cAkasmikatvadoSavArakatvena gauravasyA'duSTatvamiti vAcyam, anyonyAzrayaprasaGgAt / nanu chidraghaTotpAdAnizchidraghaTadhvaMsAnumityapekSayA ghaTadhvaMsAnumityaGgIkAro yuktaH, sAdhyatAvacchedakalAghavAdityAzaGkAyAM satyAmabhyupagamavAdenAha astviti| zeSamatirohitArtham / pUrvakAlIna viziSTarUpa se kArya kA dhvaMsa pramANasiddha hotA hai, na ki sAmAnyarUpa se kArya kA dhvaMsa / ataH bhASAdravya ke sarvathA nAza kI Apatti nahIM AyegI, kyoMki bhinnatvarUpa se bhASAdravya kI utpatti hone para abhinnatvarUpa se bhASAdravya kA nAza pramANasiddha hotA hai, na ki bhASAtvarUpa se bhASAdravya kA nAza / ataH yaha siddha huA ki bhASAdravya meM jaba bhedaparyAya utpanna hotA hai taba pUrvakAlIna abhedaparyAya kA nAza pramANa se nizcita hotA hai, na ki mUlataH bhASAdravya kA naash| naiyAyika :- 'na ca' ityaadi| Apa to bhASA meM bheda paryAya kI utpatti kI bAta karate ho aura vaha bhI ghaTa meM chidraparyAya utpanna hotA hai isa mAnyatA ke AdhAra para | magara ApakI yaha mAnyatA nirAdhAra hai, kyoMki ghaTa meM chidraparyAya utpanna nahIM hotA hai magara chidraghaTarUpa navIna dravya kI hI utpatti hotI hai, aisA hamArA siddhAMta hai| isa siddhAMta se hI bhinna bhASArUpa nUtanadravya ke utpAda kI siddhi hogI, na ki pUrvasthita bhASA meM hI bhedaparyAya kI utptti| * chidraghaTarUpa navIna dravya ke utpAda meM doSoM kI paraMparA* syAdvAdI :- 'daNDA'. ityaadi| ustAda! lAtoM ke bhUta bAtoM se nahIM mAnate-yaha bAta ThIka hai| aba taka hamane hamAre pakSa kI hI yukti Apako batAI thii| aba Apake siddhAMta meM kyA kyA doSa haiM? yaha bhI batAte haiN| kAna khola kara sunie| ghaTa meM chidraparyAya utpanna nahIM hotA hai magara chidraghaTarUpa dravya utpanna hotA hai-aisI ApakI mAnyatA kA svIkAra yaha Akasmika kAryotpAda kI Apatti aayegii| dekhiye, koI bhI kArya apanI sAmagrI se utpanna hotA hai, sAmagrI ke binA nhiiN| ghaTa kI kAraNa sAmagrI daNDa-cakracIvara-kumhAra Adi hai| magara jahA~ Apake matAnusAra chidra ghaTa kI utpatti hotI hai vahA~ kumhAra-daMDa Adi ghaTotpAdaka sAmagrI kahA~ hotI hai? kumhAra to apane ghara meM yA bAjAra meM rahatA hai taba usake binA hI yahA~ chidra ghaTa kI utpatti hotI hai| yaha to sarvajana se suvidita hai| ataH Apake siddhAMta ko svIkRti dene para chidra ghaTa kI Akasmika utpatti kA aniSTa prasaMga aayegaa| 'sAmagrI vai kAryajanikA' yaha abhiyukta puruSoM kI ukti kA bhI virodha hogaa| dUsarI bAta yaha hai ki chidra ghaTa kI utpatti ko Akasmika = nirhetuka mAnane para chidra ghaTa saba deza meM aura saba kAla meM rahegA yA phira kahA~ bhI na rahegA, kyoMki jisako kisIkI apekSA nahIM hai, vaha yA to sarvatra sadA rahegA yA to kahIM bhI kabhI bhI nahIM rhegaa| kisI kAla meM yA kisI deza meM vaha cIja rahatI hai, jisako kisIkI apekSA ho jaise ki makAna / socane para aisI aneka ApattiyA~ Apake siddhAMta ko mAnyatA dene para AtI hai| ataH ina saba doSoM se mukta hone ke lie Apako yahI mAnanA hogA ki ghaTa meM chidra paryAya utpanna hotA hai na ki navIna chidrghtt'| isI taraha "bhASAdravya meM bhedanAma kA paryAya = dharma utpanna hotA hai, na ki nUtana bhinnabhASAdravya" yaha pramANasiddha hone kI vajaha, nirdoSa hone se anicchA seM bhI Apako svIkAra karanA hogaa|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1.gA.8 0 dravyanAzakatAnirUpaNam 0 * sachidraghaTa kI sAmagrI bhinna hai - naiyAyika * naiyAyika :- 'atha.' ityaadi| chidraghaTAtmaka nUtana dravya kI utpatti mAnane para kArya meM AkasmikatA Adi doSoM ko Apane batAyA hai vaha araNyarudana samAna hai, kyoMki daNDAdi bhI ghaTavizeSa yAnI nizchidra ghaTa kI sAmagrI hai, na ki ghaTa sAmAnya kI yAnI sachidra ghaTa aura nizchidra ghaTa donoM kii| yaha niyama to sarvamAnya hai ki - koI bhI kArya apanI utpatti meM apanI sAmagrI kI apekSA rakhatA hai, anya kArya kI sAmagrI kI nhiiN| daNDAdi nizchidra ghaTa kI sAmagrI hai, sachidra ghaTa kI nhiiN| ataH chidra ghaTa ko apanI utpatti ke lie daNDa-cakra-cIvara-kumhAra Adi kI apekSA hI nahIM hai| sachidra ghaTa ko to daNDAdi se vilakSaNa apanI sAmagrI kI hI apekSA hogI jo ki jahA~ jahA~ sachidraghaTa kI utpatti hotI hai, vahA~ vahA~ avazya vidyamAna rahatI hI hai| Apake mata meM jo chidraparyAya kI sAmagrI hai vahI hamAre pakSa meM chidraghaTa kI sAmagrI hai| ataH aba sachidra ghaTa meM AkasmikatA doSa aura tanmUlaka anya doSoM kI paraMparA kA Agamana nahIM hogA / ataH nizchidra ghaTa kA nAza aura sachidra ghaTa kI utpatti mAnanA hI yukta hai| isI taraha abhinna bhASAdravya kA nAza aura bhinna bhASAdravya kA utpAda mAnanA hI tarkasaMgata rhegaa| isI sababa pUrve avasthita bhASAdravya meM hI bheda paryAya kI utpatti kI kalpanA karanA nAmunAsiba hai| * chidraghaTa kI sAmagrI ghaTasAmagrI se bhinna - syAdvAdI* syAdvAdI :- apUrva. iti| vAha! ApakI yaha ajAyaba kalpanA hai| sAre jahA~ kI yaha dazavIM ajAyabI hai| vivaraNakAra sattU bA~dha kara naiyAyika ke pIche par3e haiN| kabhI kabhI upahAsa se bhI naiyAyika ko parAsta karate haiN| yahA~ upahAsa kA kAraNa yaha hai ki - daNDacakra-cIvara-kumhAra Adi meM anvaya, vyatireka aura lAghava se ghaTatvAvacchedena yAnI ghaTa sAmAnya kI apekSA se kAraNatA siddha hotI hai, kyoMki sAmAnya kAryakAraNabhAva kI siddhi ke binA vizeSakAryakAraNabhAva kA nirNaya nAmumakina hai| ghaTa aura daNDAdi meM sAmAnyataH kAryakAraNabhAva nizcita hone ke bAda nIla ghaTa pIta ghaTa Adi vizeSa kArya kI sAmagrI kA nizcaya hotA hai| isa taraha jaba ghaTasAmAnya aura daNDAdi ke bIca kAryakAraNabhAva nizcita hI hai taba to chidra ghaTa bhI ghaTa to hai hI, ataH chidra ghaTa ko ghaTasAmAnya kI sAmagrI kI to avazya apekSA rahegI hI, vizeSa meM anya hetuoM kI bhI apekSA rhegii| ataH chidraghaTAtmaka nUtana dravya ke svIkAra meM AkasmikatA kA prasaMga to vajralepa hI rhegaa| dUsarI bAta yaha hai ki chidrazUnya ghaTa aura daNDa-cakrAdi ke bIca kAryakAraNabhAva mAnane para kAryatAvacchedaka dharma nizchidraghaTatva hogA jaba ki ghaTa aura daNDAdi ke bIca kAryakAraNabhAva mAnane para kAryatAvacchedaka ghaTatva hogaa| ataH ghaTa sAmAnya meM daMDAdi ko kAraNa mAnane meM lAghava hai, jaba ki nizchidraghaTa meM daMDAdi ko kAraNa mAnane para gaurava hai| dArzanika jagata meM jaba laghurUpa se kAryakAraNabhAva saMbhava ho taba gurutararUpa se kAryakAraNabhAva mAnya nahIM hotA hai| yaha sAmAnya jJAna bhI pUrvapakSI bane hue naiyAyika ko nahIM hai| ataH vivaraNakAra ne 'apUrveyaM' kalpanA' kaha kara upahAsa kiyA hai| dUsare bhI doSa pUrvapakSa ke siddhAMta meM rahe haiM, jinheM vAcakavarga mokSaratnA se jAna sakate haiN| __ naiyAyika :- ghaTasAmAnya aura daMDAdi ke bIca meM vyApakarUpa se yAnI ghaTatvarUpa se kAryakAraNabhAva mAnane meM chidra ghaTa kI Akasmika utpatti hone kI Apatti hai| ataH isa doSa se mukta hone ke lie vyApakarUpa se kAryakAraNabhAva kA tyAga kara ke vyApyarUpa se vizeSarUpa se kAryakAraNabhAva mAnanA jarUrI hai| hA~, kAryatAvacchedaka meM gaurava jarUra hai, magara vaha phalamukha hone kI vajaha doSarUpa nahIM hai| dUdhAra gAya kI lAta bhI bhalI! ataH nizchidrarUpa se hI ghaTa kI kAraNatA daNDAdi meM mAnanA ucita hai| ataH upahAsa karanA ucita nahIM hai| * sachidra ghaTa kI sAmagrI alaga mAnane para vyavahAra kA apalApa * syAdvAdI :- 'astu vA.' ityaadi| ApakI yaha bAta bhI anyonyAzrayadoSagrasta hone se nAmunAsiba hai| phira bhI 'tuSyatu durjanaH' nyAya se ApakI isa kalpanA ko hama svIkAra karate haiN| aba Apase hamArA yaha prazna hai ki - "ghaTa meM chidra paidA huA hai, ghaTa naSTa huA nahIM hai" aisA jo prasiddha aura prAmANika vyavahAra hai isakA samarthana ApakI kalpanA ke anusAra kaise ho sakegA? isa laukika vyavahAra se bhI yahI siddha hotA hai ki - 'ghaTa ke rahate hue hI ghaTa meM chidra kI utpatti hui hai'| yaha vyavahAra bhI hamArI mAnyatA kA samarthana karatA hai| Apake sira para isa vyavahAra ke apalApa karane kA kalaMka bhI lagA huA hI hai| ataH sachidra ghaTa kI Akasmika utpatti hone kI Apatti kA nivAraNa karane ke lie ghaTasAmAnya aura daMDAdi ke bIca kAryakAraNabhAva ko choDa kara
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ * apUrvakalpanAnirAkaraNam * vastutaH saMyoganAzasya na dravyanAzakatvam, kintvAvazyakatvAd bhedasyaiva; tasya ca na bhedatvena tathAtvaM kintu bhedavizeSatvena / tathA ca mandaprayatnoccaritabhASAdravyANAM gativizeSaprayuktabhedasya taddhvaMsajanakatve'pyAdAnanisargaprayatnajanitabhedasya na tathAtvamiti 'taddhetorastu kiM tena?' itinyAyenAvayavavibhAgalakSaNabhedenaiva dravyanAzasambhave kiM vibhAgajanyasaMyoganAzasya dravyanAzakatvakalpanayetyAzayena svasiddhAntaM prakaTayati vastuta iti prmaannmpekssy| 'AvazyakatvAta' = dravyanAzaM prtynnythaasiddhniytpuurvvrtitvktvaadityrthH| nanu svavadhAya zastrotthApanametata, bhedasya dravyanAzakatvAbhyupagame bhidyamAnAnAM bhASAdravyANAM nAzApattirvajralepAyamAneti siddha naH samIhitamityArekA nirAkaroti tasya = bhedasya, ca na bhedatvena rUpeNa tathAtvaM = dravyanAzakatvaM kintu bhedavizeSatvena rUpeNa dravyanAzakatvam / na ca kAraNatAvacchedakagauravaM, yathA tava vijAtIyAvayavasaMyoganAzatvena dravyanAzakAraNatA na tvavayavasaMyoganAzatvena tathA mamA'pi vilakSaNAvayavabhedatvena dravyanAzakAraNatA na tvavayavabhedatvena rUpeNa / tathA ca na gauravaM pratyuta tvadapekSayA lAghavamapi / gativizeSaprayuktabhedasya = svAvagAhanAto'saMkhyeyaguNakSetrAtikramaNaprayuktabhedasya, tadadhvaMsajanakatve = abhinnabhASAdravyatvena rUpeNa ghaTavizeSa aura daMDAdi ke bIca kAryakAraNabhAva kA aMgIkAra karanA nAmunAsiba hai| ataH "chidraparyAya kI jo sAmagrI hai vahI chidraghaTa kI sAmagrI hai" yaha kathana bhI bAdhita hotA hai| hamAre pakSa meM to ghaTa kI sAmagrI alaga hai aura chidraparyAya kI sAmagrI alaga hai| ataH hamAre pakSa meM koI doSa nahIM hai| isI taraha - "bhASAdravya meM bhI bhedaparyAya kI hI utpatti hotI hai, bhinna bhASAdravyarUpa nUtana dravya kI nahIM - "yaha siddha hotA hai| isa viSaya meM adhika jAnakArI ke lie jijJAsu varga ko sammatitarka kI TIkA dekhane kI prakaraNakAra sUcanA karate haiN| naiyAyika :- kArya ke asamavAyi kAraNa kA nAza hone se kArya dravya kA nAza hotA hai| isalie asamavAyikAraNabhUta vijAtIya avayava saMyoga ke nAza ko hI kArya dravya kA nAzaka mAnanA ThIka hai| syAdvAdI :- ApakI yaha mAnyatA nirAdhAra hai| yaha to "ghaTa meM chidra utpanna huA hai, ghaTa vinaSTa nahIM huA hai" isa vyavahAra aura anubhava se hI hamane Apako dikhalAyA hai| kyA Apa bhUla gaye? dhanyavAda hai ApakI smaraNa zakti ko! naiyAyika :- hamArI mAnyatA mithyA hai - yaha Apane siddha kiyA hai, vaha munAsiba hai-aisA hama mAna lete haiM, magara kAryadravya kA nAza kisase hogA? yaha to Apane nahIM batAyA hai| yadi kArya kA nAzaka koI siddha na hogA taba kAryadravya ko avinAzI mAnane kI aniSTApatti aayegii| ataH "kArya dravya kA nAzaka kauna hai?" isa samasyA ko sabase pahale hI hala karanA ucita hai| __ syAdvAdI :- 'vastutaH' ityaadi| ApakI bAta ThIka hai| lekina duniyA meM samasyAe~ hotI haiM, taba unakA samAdhAna bhI jarUra hotA hai| use apanI buddhi se DhU~DhanA caahie| sunie, dravya ke asamavAyikAraNarUpa vijAtIya avayavasaMyoga kA nAza dravyanAza kA kAraNa nahIM hai kintu kAryadravya ke avayavoM kA bheda hI dravyanAza kA kAraNa hai, kyoMki vijAtIyAvayavasaMyoga ke nAza ko dravyanAza kA kAraNa mAnane ke bAda bhI avayavoM ke bheda ko dravyanAza kA kAraNa mAnanA Avazyaka hI hai, kyoMki avayavabheda bhI dravyanAza ke avyavahitapUrvakAla meM avazya rahatA hai aura anyathAsiddhizUnya hai| isalie vijAtIya avayavasaMyoga ke nAza ko dravyanAzaka mAnane ke bAda bhI avayavabheda ko dravyanAzaka mAnanA hogaa| isa kI apekSA avayavabheda ko hI dravyanAzaka mAnanA ucita hai| naiyAyika :- ustAda! gAya ke sIMga gAya ko bhaarii| ApakA siddhAMta Apako hI pratikUla banA rhegaa| dekhiye; jaba vaktA ke grahaNa kA aura tyAga kA tIvra prayatna karegA taba Apake siddhAMtAnusAra bhASAdravya kA bheda hotA hai aura Apane bheda ko dravyanAza kA kAraNa mAnA hai| ataH grahaNa aura nisarga ke prayatna se utpanna bheda hI bhASAdravya kA nAzaka ho jaayegaa| apanA sarjaka hI apanA visarjaka = vinAzaka bnegaa| taba to hamane jo pUrva meM Apatti dI hai vaha vajralepa ho jaayegii| bhedavizeSarUpa se bheda dravyanAzaka hai - syAdvAdI * syAdvAdI :- binA soce Aga babUlA hone kI koI jarUrata nahIM hai| Apa hamAre siddhAMta ko zAMti se suno| hama bhedarUpa se bheda ko dravyanAzaka nahIM mAnate haiM, kintu bhedavizeSarUpa se bheda ko dravyanAzaka mAnate haiN| arthAt saba bheda kAryadravya kA nAzaka nahIM haiM
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 bhASArahasyaprakaraNe yathAsUtraM yuktamutpazyAmaH | 8 || sta. 1. gA. 9 0 bhinnabhASAdravyoMmeMparasparaalpabahutvam O athaitaireva bhedairbhidyamAnAnAM mitho'lpabahutvamAha 'huMti anaMtaguNAI davvAiM imehiM bhijjamANAiM / pacchANupuvvibheA 'savvatthovAiM caramAiM / / 9 / / bhASAdravyadhvaMsajanakatve, kiM punaritarathetyapizabdArthaH / na tathAtvaM = na bhASAdravyanAzakatvaM, AdAnanisargaprayatnajabhede bhASAdravyanAzakAraNatA'vacchedakarUpasya bhedavizeSatvasyA'satvAt / idamatra dhyeyaM yadutA'saMkhyeyAvagAhanAvargaNApramitakSetrAtikramaprayuktabhedasyA'bhinna bhASAdravyatvena bhASAdravyadhvaMsakatve'pi na bhASAdravyatvena rUpeNa bhASAdravyadhvaMsakatvam / tathA sati saMkhyeyayojanagamanAtpUrvameva bhASAtvena bhASAyA vinaSTatvena "saMkhejjAiM joyaNAiM gaMtA vidvaMsamAvajjaMti" (pra.bhA. sUtra 169) ityAgamavirodhaprasaGagAt bhASAdravyANAmasaMkhyeyakAlacakrapramitasthitipratipAdakAgamavirodhaprasaGgAcceti dik ||8 / / 'savvatthovAiM' iti / idaJcAlpabahutvaM khaNDAdibhedabhinnapudgaladravyA'pekSayA na tu jIvAdidravyApekSayA, anadhikArAd, baadhaacc| nApi khaMDAdibhedabhinnabhASAdravyA'pekSayA sUtrasya vyApakatvena saMkoce mAnAbhAvAt / sUtraprAmANyAditi / kevalibhASitAgamaniSThaprAmANyamAzrityetyarthaH / sarvajJabhASitatvAt kaSachedatApazuddhatvAcca jainAgamAnAM prAmANyam / etena nirgranthAnAmasmAkamAgamAnAM yat sAMkhyatattvakaumudIkAreNa-vigAnAt vicchinnamUlatvAt pramANaviruddhArthAbhidhAnAcca kaizcideva mlecchAdibhiH puruSApasadaiH pazuprAyaiH parigrahAdvA (sAM. kA. 5. kau.) ityAdinA'prAmANyamuktaM tannirastam, vigaanaadiinaamsiddheshc| kiJcAvedamUlakatvasyAprAmANyavyApyatvAbhAvAt na tataH tatsiddhiH hiMsAdipratipAdakatvena kaSAdizuddhyabhAvena ca vedAnAmapramANatvAditi dik / sampradAyaH = avicchinnaguruparamparAvatIrNopadeza ityarthaH / saprasaGgaM = prasaGgasaGgatyetyarthaH / atheti| aanntryaarthH| taduktam - "atha prakriyApraznAntaryamaGgalopanyAsanirvacanasamuccayeSu iti / " anenA'vasarasaGgatiH pradarzitA / avasarastu viSayasiddhyA pratibandhakIbhUtaziSyajijJAsAnivRttAvanantaramavazyavaktavyatvam / / 9 / / kintu vizeSabheda = amuka bheda hI kAryadravya kA nAzaka hai| Azaya yaha hai ki jisa bheda meM bhedavizeSarUpatA = vailakSaNya hai vaha bheda kAryadravyanAzaka hai, anya bheda nhiiN| jaba vaktA bhASAdravyoM kA maMda prayatna se grahaNa aura tyAga karegA taba ve bhASAdravya - apane avagAha kSetra se asaMkhyaguNa kSetra taka akhaMDitarUpa se gati karane ke bAda khaMDita hoge = bhinna hoge / bhASAdravyoM kA gativizeSaprayukta yaha jo bheda hotA hai usameM kAryadravya = bhASAdravya ke nAza kA kAraNatAcchedaka bhedavizeSatva hai| ataH vaha bheda abhinnarUpa se = akhaMDitarUpa se bhASAdravya kA nAza karegA / magara jaba vaktA tIvra prayatna se bhASAdravyoM kA grahaNa aura tyAga karatA hai, taba una prayatnoM se bhASAdravya meM jo bheda utpanna hotA hai vaha bhASAdravya kA nAzaka nahIM hai, kyoMki usa bheda meM bhASAdravyanAza kI kAraNatA kA niyAmaka bhedavizeSatvAtmaka dharma nahIM hai| ataH Apane jo aniSTa ApAdana kiyA hai, vaha galata siddha hotA hai| isa taraha naiyAyika ke dAMta khaTTe karane ke bAda vivaraNakAra aMta meM kahate haiM ki hamArI yaha mAnyatA Agama ke anusAra hai| ataH apasiddhAMta Adi doSoM se bhI mukta hai // 8 // khaMDAdi bhedoM se bhidyamAna bhASA dravyoM kA alpabahutva prakaraNakAra 9vIM gAthA se batAte haiM / gAthArtha :- khaMDAdi bhedoM se bhinna hote hue dravya pazcAnupUrvI kI apekSA se anaMtaguNa hote haiN| aMtima bheda se bhinna dravya anya bhinnadravyoM kI apekSA se kama = nyUna hote haiM / 9 / vivaraNArtha :- khaMDAdi 5 bhedoM se bhinna hote hue bhASAdravya pazcAnupUrvI se arthAt pIche se kramika ginatI karane para anaMtaguNa hote 1 bhavanti anantaguNAni dravyANi aibhirbhidyamAnAni / pazcAnupUrvibhedAtsarvastokAni caramANi / 19 / / 2 atra mudritapratau 'imehi' iti pATho vartate / 3 atra mudritapratau 'savvatthovAi' iti pATho vartate /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 *digambarAmnAyopadarzanama * ebhiH = bhedaiH, bhidyamAnAni dravyANi pazcAnupUrvIbhedAt pazcAnupUryeva bhedaH = yathAsaMkhyaM gaNanaprakAraH tataH, anantaguNAni bhvnti| tatra ca sarvastokAni caramANi = utkarikAbhedena bhidyamAnAni / tathA cAlApakaH / ___1"eesiM NaM bhaMte! davvANaM khaMDAbheeNaM payarAbhedeNaM cuNNiAbhedeNaM aNutaDiAbhedeNaM ukkAriyAbhedeNa ca bhijjamANANaM katare katarehiMtoappA vAM bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? goyamA! savvatthovAiM davvAiM ukkAriAbhedeNaM bhijjamANAiM, 'aNutaDiAbhedeNa bhijjamANAiM aNaMtaguNAI, cuNNiAbhedeNaM bhijjamANAI aNaMtaguNAI, payarAbhedeNaM bhijjamANAiM aNaMtaguNaiM, khaMDAbhedeNaM bhijjamANAI aNaMtaguNAI ti" (pra. bhA. sU. 170) idaM cAlpabahutvaM sUtraprAmANyAdeva yukteraviSayatvAditi smprdaayH||9|| tadevamuktaM saprasaGga kIdRzAni nisRjatIti / atha kaiH keSAM parAghAta ityAha "kira' iti| kirerahira kilArthe vA iti (si.he.za. 8 / 2 / 186) siddhahemazabdAnuzAsanavacanAt tasya kilArthavAcakatvaM siddhm| "anuzreNi gatiH" iti| zreNeranatikramaNama nuzreNi (kAta. 2 / 5 / 14), atrAvyayIbhAvasamAsaH | taduktam "pUva vAcyaM bhavedyasya so'vyayIbhAva iSyate" vartamAnopalabdhatattvArthapratiSu 'anuzreNirgatiH' (tattvA. 2 / 27) ityevaM suutrmuplbhyte| digambarAmnAye ca 'anuzreNi gatiH' ityevaM sUtramupalabhyate kintu' jIvasUkSmapudgalayoranuzreNi gatiH' ityevaM sUtraM na kvApi dRzyate iti dhyeyam / haiN| khaMDabheda, pratarabheda, cUrNikAbheda, anutaTikAbheda aura utkarikA bheda-isa krama se yahA~ bheda kA nirUpaNa huA hai| isa krama se jo aMtima utkarikA bheda hai usase bhinna hote hue dravya sabase kama hote haiN| isakA spaSTa pratipAdana karane ke lie vivaraNakAra pannavaNA nAmaka upAMga kA sAkSI pATha batAte haiN| yaha rahA vaha sAkSI pATha, suniye, - "gautamasvAmIjI vIraprabhu se prazna karate haiM ki - "he bhagavaMta! khaMDabheda, pratarabheda, cUrNikAbheda, anutaTikAbheda aura utkarikAbheda se bhinna hue dravyoM meM se kauna kisa se alpa haiM? kauna kisase adhika haiM? yA saba samAna saMkhyAvAle haiM? yA vizeSAdhika haiM?" isa samasyA ko hala karate hue vIra prabhu gautama se kahate haiM ki - "he gautama! utkarikAbheda se bhinna dravya sabase kama hote haiN| inakI apekSA anutaTikAbheda se bhinna dravya anaMtaguNa hote haiN| inakI apekSA cUrNikAbheda se bhinna dravya anaMtaguNa hote haiN| inakI apekSA pratarabheda se bhinna dravya anaMtaguNa hote haiN| inakI apekSA khaMDabheda se bhinna dravya anaMtaguNa hote haiN| zaMkA :- bhinnadravyoM ke prastuta alpabahutva meM kyA tarka yukti hai? samAdhAna :- sAre jahA~ meM viSaya do prakAra ke hote haiN| hetuvAda kA viSaya aura AgamavAda kA vissy| jisa viSaya ke svIkAra meM koI tarka-yukti ho vaha hetuvAda kA viSaya kahA jAtA hai| ataH hetuvAda ke viSaya meM viSaya ke svIkAra ke lie yukti-tarka kI jA~ca karanA Avazyaka hai| magara jisa viSaya ke svIkAra meM koi yukti nahIM hai - jaise ki abhavya jIvoM se bhavya jIvoM kI saMkhyA anantaguNa hotI hai - vahA~ nhiiN| sirpha sarvajJa bhagavaMta kathita Agamavacana hI isakA samarthaka hai| ataH vaha AgamavAda kA viSaya kahA jAtA hai| AgamavAda ke viSaya kA svIkAra Agama ke prAmANya se hI karanA par3atA hai| arthAt pramANabhUta Agama se kathita viSaya yuktigamya na hone para bhI mAnya hotA hai, kyoMki vaha pramANabhUta Agama se pratipAdita hai| AgamavAda ke viSaya meM yukti ko jA~canA gadhe ke bAloM kI saMkhyA ginane kI taraha niSphala hai| prastuta meM bhI bhinnadravyoM kA alpabahutva AgamavAda kA viSaya hai| prAmANika Agama se pratipAdita hone se hI vaha svIkartavya hai| yaha hamArI avicchinnaguruparamparA se prApta huA upadeza hai||9|| __ 'tadevaM' iti! isa taraha no-Agama se tadvyatirikta nisaraNa dravyabhASA ke prasaMga se "jIva kaise bhASAdravyoM ko choDatA hai?" yaha nirUpaNa samApta huaa| aba noAgama se tadvyatirikta dravyabhASA ke tRtIyabheda-parAghAta bhASAdravya kA nirUpaNa avasarocita hai| parAghAta kA artha hai vAsita krnaa| yahA~ yaha jijJAsA ho sakatI hai ki - "kina bhASAdravyoM se kina bhASAdravyoM kA parAghAta hotA 1 eteSAM bhadanta! bhASAdravyANAM khaMDabhedena, pratarabhedena, anutaTikAbhedena, utkarikAbhedena bhidyamAnAnAM katarANi katarebhyo'lpAni vA bahukAni vA tulyAni vA vizeSAdhikAni vA? gautama! sarvastokAni dravyANi utkarikAbhedena bhidyamAnAni, anutaTikAbhedena bhidyamAnAni anantaguNAni, cUrNikAbhedena bhidyamAnAni anantaguNAni, pratarabhedena bhidyamAnAni anantaguNAni, khaMDabhedena bhidyamAnAni anantaguNAni iti / 2 atra mudritapratau "akkAriAbhedeNaM" iti paatthH| 3 atra mudritapratau "aNutaDiyAbhedeNaM" iti paatthH|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 10 * parAghAtaprajJApanam 'davvehiM NisiddhehiM tappA oggANa kira praaghaao| vIseDhIe ikko, mIso ya samAi seDhIe / / 10 / / nisRSTaiH = tAlvAdiprayatnapUrvamuccaritaiH dravyaistatprAyogyAnAM = vAsanAyogyAnAM dravyANAm, kileti satye, parAghAto nAma vAsanA bhavati / sa ca vizreNyAM ekaH = nisRSTadravyakarambito bhavati, nisRSTAnAM bhASAdravyANAM sUkSmatayA'nuzreNyeva gamanAt / "jIvasUkSmapudgalayoranuzreNi gatiH" iti vacanAt / samAyAM = bhASakadigapekSayA pradhvarAyAM zreNyAM mizraH = nisRSTadravyakarambito bhvti| tathA coktaM niryuktikRtA - "bhAsAsamaseDhIo saddaM ja suNai misayaM suNai / vIseDhI puNa saddaM suNei niyamA parAghAe" (Ava. ni. zlo. 6) iti / "bhASAsamaseDhIo" iti / atra ca " bhASyata iti bhASA vaktrA zabdatayotsRjyamAnA dravyasaMhatirityarthaH / tasyAH samAH prAJjalAH zreNaya AkAzapradezapaGktayo bhASAsamazreNayaH; samagrahaNaM vizreNivyavacchedArthaM bhASAsamazreNiSu ito gataH sthita ityanarthAntaraM bhASAsamazreNItaH / idamuktaM bhavati bhASakasya anyasya vA bheryAdeH samazreNivyavasthitaH zrotA yaM zabda puruSAzvabheryAdisambandhinaM dhvaniM zruNoti taM mizrakaM zruNotItyavagantavyam / bhASakAdutsRSTazabdadravyANi tadvAsitApAntarAlasthadravyANi cetyevaM mizraM zabdadravyarAziM zruNoti na tu vAsakameva, vAsyameva vA kevalamityarthaH / 'viseDhI puNetyAdi 'maJcAH krozanti' itinyAyAd vizreNivyavasthitaH zrotA'pi vizreNirucyate / sa vizreNiH punaH zrotA zabda niyamAd = niyamena parAghAte = vAsanAyAM satyAM zruNoti / idamuktaM bhavati yAni bhASakotsRSTAni zabdadravyANi bheryAdizabdadravyANi vA taiH parAghAte vAsanAvizeSe sati yAni vAsitAni samutpannazabdapariNAmAni dravyANi tAnyeva vizreNisthaH zruNoti, na tu bhASakAdyutsRSTAni teSAmanuzreNigAmitvena vidiggamanAsambhavAt" ityevaM zrIhemasUribhirvyAkhyAtaM vizeSAvazyakabhASyavRttau / 10 / / hai?" ziSya kI isa jijJAsA kA prakaraNakAra 10vIM gAthA se zamana karate haiN| gAthArtha :- nisRSTa bhASAdravyoM se bhASAprAyogya anyadravyoM meM saMskAra = parAghAta hotA hai| yaha saMskAra = parAdhAtavizreNi meM eka = saMpUrNa hotA hai aura samazreNi meM mizra hotA hai | 10 | * parAghAta dravyabhASA * vivaraNArtha :- pUrva meM tAlukaMThAdi sthAnoM meM prayatna kara ke choDe hue bhASAdravyoM se saMskAra ke yogya bhASAdravyoM meM saMskAra paidA hotA hai| arthAt vaktA se uccarita zabda saMskArayogya bhASAdravyoM ko apane samAnarUpa se vAsita karate haiN| jina bhASAdravyoM meM saMskAra hotA hai, inake do prakAra hote haiN| samazreNi meM yAnI vaktA ke mukha kI sIdhI dizA meM rahe hue aura vizreNi meM yAnI vaktA mukha kI apekSA TeDhI dizA meM rahe hue| "jIva aura sUkSma pudgala kI gati AkAzapradeza kI paMktiyoM ke anusAra hotI hai" isa zAstravacana ke bala para bhASAdravyoM kI gati bhI AkAzapradezapaMktiyoM ke anusAra hI hotI hai yaha siddha hotA hai, kyoMki bhASAdravya * sUkSma pudgaladravya hai| ataH vaktA jaba zabdoccAraNa karegA taba ve zabda vaktA ke mu~ha se pUrva - pazcima-uttara-dakSiNa- Urdhva aura adho dizA, ina cha dizAoM meM AkAzapradeza kI zreNi ke anusAra gatimAna hoMge aura apane mArga meM rahe hue bhASAyogya anya dravyoM ko bhI vAsita karate jAyeMge = zabdasaMskAra ko utpanna karate jAyeMge / ataH vaktA ke mu~ha se sIdhI cha dizAoM meM vaktA se bole gaye zabda aura unase vAsita hue anya zabda donoM rhege| matalaba yaha huA ki vaktA ke mukha se sIdhI cha dizAoM meM jo parAdhAta = zabdasaMskAra hogA vaha vaktA se bole gaye zabdoM se mizra hogaa| jaba ki vaktA ke mu~ha kI vidizA meM = vizreNi rahe hue bhASAyogya pudgalo meM jo saMskAra = parAghAta hogA vaha vaktA se uccarita zabda se = bhASAdravyoM se mizra nahIM hogA, kyoMki bhASAdravya sUkSma hone se AkAzapradeza kI paMktiyoM ke anusAra hI gati karatA hai| AkAzapradezoM kI zreNi sarala-sIdhI hI hotA hai, TeDhI nhiiN| ataH vaktA se uccarita bhASAdravyoM kA vidizA meM gamana asaMbhavita hone se vaktA ke mu~ha kI vidizA meM sirpha vAsita bhASAdravyoM kI hI 1 dravyairnisRSTaistatprayogyANAM kila parAghAtaH / vizreNyAmeko mizrazca samAyAM zreNyAm ||10 / / 2 mudritapratau tu 'tappAogANa' evaM pATho vartate / sa cAzuddhaH / 3 bhASAsamazreNItaH zabdaM yacchRNoti mizrakaM zruNoti / vizreNiH punaH zabdaM zrRNoti niyamAt parAghAte / /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ * grahaNAdiSu sApekSadravyatvam * tadevamuktaM kaiH keSAM parAghAta ityapi / atha grahaNAdInAM dravyabhASAtvameva samarthayati 'pAhanaM davvassa ya appAhanaM taheva kiriANaM bhAvassa ya AlaMbiya gahaNAisu davvavavaeso / / 11 / / - = 47 dravyasya ca prAdhAnyaM tathaiva kriyANAM grahaNAdirUpANAM bhAvasya ca = bhASApariNAmalakSaNasya, aprAdhAnyamAlambya = vivakSAviSayIkRtya, grahaNAdiSu dravyavyapadezaH tathA coktaM dazavaikAlikavRttI 'eSA triprakArA'pi kriyA dravyayogasya' prAdhAnyena vivakSitatvAt dravyabhASeti bhAva' iti (daza. vai. adhya. 7 ni.gA. 271 hA vRttI) / / 11 / / anyathAGgIkAre doSamAha 'aprAdhAnyamAlambye' ti| anena kriyAbhAvApalApamakRtvetyartho vyajyate; anyathA'pramANatvaprasaGgAt / etadeva grahaNAdiSu dravyavyapadezasya samyaktve bIjam ||11|| saMbhAvanA hai, na ki mizra bhASAdravya kI / * Avazyakaniyukti kI sAkha 'tathA coktaM'. ityAdi / vivaraNakAra yahA~ bhadrabAhusvAmIkRta Avazyakaniryukti kA havAlA dete haiM jisakA artha hai- "bhASA kI samazreNi meM rahA huA zrotA jina zabdoM ko sunatA hai, ve mizra hote haiN| bhASA kI vizreNi meM rahA huA zrotA jina zabdoM ko sunatA hai ve avazya parAghAta = zabdasaMskAra hone para hI zravaNa ke viSaya hote haiM" ||10|| 'tadeva' iti| isa taraha 10vIM gAthA meM kina bhASAdravyoM se kina bhASAdravyoM kA parAghAta hotA hai?" yaha bhI batAyA gayA hai| yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki- "grahaNabhASA, nisaraNabhASA aura parAghAtabhASA dravyabhASAsvarUpa hI kyoM hai? bhAvabhASAsvarUpa kyoM nahIM ? ina tIna bhASA meM bhAvabhASA kA vyavahAra karane meM kyA doSa hai ?" isa zaMkA ko graMthakAra 11vIM gAthA se dUra karate haiM / gAthArtha :- dravya ke prAdhAnya kI vivakSA aura bhAva tathA kriyA kI apradhAnatA kI vivakSA kara ke grahaNAdi tIna bhASA meM dravyabhASA kA vyavahAra hotA hai | 11 | * grahaNAdi bhASA dravyaprAdhAnyavivakSA se dravyabhASA hai * vivaraNArtha:- yahA~ yaha zaMkA ki "grahaNAdi dravyabhASA meM grahaNAdi kriyA vidyamAna hai aura bhASA ke pariNAmarUpa bhAva bhI vidyamAna hai taba to grahaNa- nisaraNa-parAghAta bhASA meM bhAvabhASA kA vyavahAra honA caahie| ataH grahaNAdi bhASA ko dravyabhASA kahanA ThIka nahIM hai|" karanA ucita nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki vAstava meM saba cIjoM meM anaMta dharma rahate haiM yAnI saba cIjeM anaMtadharmAtmaka hotI haiM magara vastu meM rahe hue saba dharma kA vyavahAra koI bhI nahIM karatA aura vaha zakya bhI nahIM hai| koI bhI vyakti deza-kAlAdi kI apekSA se aura prayojana ke anusAra vastu meM rahe hue anaMta dharma meM se kisI dharma kI mukhyatA aura kisI dharma kI gauNatA kA AlaMbana le kara vyavahAra karatI hai| laukika vyavahAra isa taraha hI calatA hai| yahA~ bhI grahaNa Adi bhASA meM vidyamAna grahaNAdi kriyA aura bhASArUpa pariNAma kI vivakSA kiye binA dravya kI vivakSA karane se grahaNAdibhASA ko dravyabhASA kahA gayA hai| matalaba yaha hai ki grahaNAdi bhASAdravya meM grahaNAdi kriyA kI aura bhASApariNAmarUpa bhAva kI gauNatA aura dravyatva kI mukhyatA vivakSita hone se grahaNAdi bhASAdravya ko dravyabhASArUpa se batAtA gayA hai| prayojana ke anusAra kisI dharma meM mukhyatA aura kisI dharma meM gauNatA kI vivakSA karane meM koI doSa nahIM hai| hA~, doSa taba AtA yadi grahaNa Adi bhASA meM grahaNaAdi kriyA aura bhASApariNAmarUpa bhAva kA apalApa kiyA jaay| magara aisA apalApa nahIM kiyA hai| ataH dravya kI pradhAnatA tathA kriyA aura bhAva kI apradhAnatA kI vivakSA kara ke grahaNAdi tInoM meM dravyabhASA kA vyavahAra karanA nirdoSa hai| yaha hamArI manamAnI kalpanA nahIM hai kintu zAstravizArada mahanIya AcAryadeveza zrIharibhadrasUri mahArAja ne dazavaikAlikasUtra-niryukti kI TIkA banAI hai, isakA pATha bhI isake lie sAkSIbhUta hai| dazavaikAlikaniyukti ke vRtti pATha kA artha yaha hai ki grahaNAdi tIna prakAra kI kriyA dravyabhASA hai, kyoMki grahaNAdi meM dravyayoga ke prAdhAnya kI vivakSA hai|" ataH zrIharibhadrasUrijI ke vacana se bhI yahI siddha hotA hai ki 'grahaNAdi meM dravya kI pradhAnatA vivakSita hai' / / 11 / / 1 prAdhAnyaM dravyasya cAprAdhAnyaM tathaiva kriyANAM / bhAvasya cAlambya grahaNAdiSu dravyavyapadezaH / / 11 / / 2 kapratau capadaM nAsti / 3 atra kapratau 'dravyayogaprAdhAnyeneti pAThaH / 4 'bhAva iti' ca hAribhadravRttau bhinnavAkyasthatayA pradarzitam /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 12 - o grahaNAdiSu dravyaprAdhAnyavivakSAsamarthanam O 'aNNaha virujjhae kira dohi a samaehi bhAsae bhAsaM / vayajogappabhavA sA, bhAsA bhAsijjamANi tti / / 12 / / anyathA virudhyate kila dvAbhyAM samayAbhyAM bhASate bhASAmiti / idaM hi prathamasamaye bhASAdravyANi gRhItvA dvitIyasamaye bhASAtvena pariNamayya nisargAbhiprAyeNa saGgacchate / evaM ca nisargasamaye bhASAdravyANAM bhAvabhASAtvameveti grahaNameva dravyabhASA syAnna nisargAdItyuktavivakSaivAdaraNIyA / 'anyatheti grahaNAdiSu dravyasya prAdhAnyamanAlambya svarUpata eva dravyabhASAtvAGgIkAre ityarthaH / svarUpato dravyabhASAtvaM nAma bhaavbhaassaakaarnntvm| nisaraNa parAghAtabhASayoH svarUpato bhAvabhASAtvAd grahaNasyaiva bhAvabhASAkAraNatvena dravyabhASAtvaM syAt / ataH grahaNAdiSu triSu svarUpato dravyabhASAtvaM parityajya vaivakSikadravyabhASAtvamevAGgIkartavyamityAzayaH / na ca nisaraNabhASAdravyANAM parAghAtabhASAjanakatvena svarUpato dravyabhASAtvaM tatrA'vyAhatamiti vAcyam tathApi parAghAtabhASAdravyANAM svarUpato dravyabhASAtvasyAnupapannatvAt / " grahaNAdi bhASA meM dravya ke prAdhAnya kI vivakSA na kI jAya aura svarUpa se hI dravyabhASAtva kA aMgIkAra kiyA jAya taba doSa kyA hai ?" isa samasyA kA samAdhAna prakaraNakAra 12vIM gAthA se de rahe haiN| gAthArtha :- anyathA 'jIva do samaya se bhASA ko bolatA hai' "bhASA vacanayoga se utpanna hotI hai aura "jaba zabdoccAraNa hotA hai taba vaha bhASA kahalAtI hai" ina tIna siddhAMta vacanoM kA virodha AyegA (vivaraNArtha dekhane se yaha bAta spaSTa ho jAyegI) / / 12 / / * dvAbhyAM samayAbhyAM bhASate bhASAM-siddhAMta kA virodha * vivaraNArtha :- yadi "grahaNAdi bhASA meM dravya ke prAdhAnya kI apekSA se dravyabhASAtva nahIM hai magara svarUpataH dravyabhASAtva hai" aisA mAnA jAya to tIna siddhAMto kA bhaMga hotA hai| prathama siddhAMta hai "do samaya se bhASA bolI jAtI hai"| isa siddhAMta kA tAtparya yaha hai ki jIva prathama samaya meM grahaNaprayatna se bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai| prathamasamayagRhIta saba bhASAdravyoM ko bhASArUpa se pariNamana kara ke nirsargAnukUla prayatna se dvitIya samaya meM choDatA hai| tRtIya samaya meM prathamasamayagRhIta eka bhI bhASAdravya nahIM rahatA hai / isa taraha bhASA kI utpatti do samaya se hotI hai| isa siddhAMta se siddha hotA hai ki dvitIya samaya meM nisargakAla meM bhASAdravya bhAvabhASA hI hai, kyoMki bhASArUpa se pariNamana kara ke unakA nisarga=tyAga kiyA gayA hai| nisargakAlIna bhASA svayaM bhAvabhASA hone se bhAvabhASA ke kAraNabhUta nahIM hai| Apake abhiprAyAnusAra bhAvabhASA ke kAraNabhUta dravyabhASA arthAt svarUpataH dravyabhASArUpa se grahaNAdi tInoM kA svIkAra kiyA jAya to vaha siddha nahIM hogA, kyoMki svarUpatA dravyabhASAtva sirpha grahaNa bhASAdravya meM hI rahegA; bhAvabhASAtmaka nisaraNabhASAdravya aura parAghAtabhASAdravya meM nahIM dravyanikSepa aura bhAvanikSepa kA eka kAla meM eka vyakti meM honA asaMbhava hai, kyoMki eka kAla meM eka vyakti meM eka hI cIja kA dravyanikSepa aura bhAvanikSepa viruddha haiN| ApakI mAnyatA ko anumati dene para 'dohiM samaehiM ... siddhAMta bAdhita hotA hai| ataH 'sA~pa mare nahIM aura lAThI bhI TUTe nahIM' aisA mArga apanAnA hI yukta hogA jo ki hamane pUrva meM hI batA diyA hai ki grahaNAdi tInoM meM dravya ke prAdhAnya kI vivakSA se dravyabhASA kA vyavahAra hotA hai| * vacoyogaprabhavA bhASA siddhAMta kA virodha 'evaM ityAdi / "grahaNAdi tIna bhASA vivakSA se dravyabhASA nahIM hai kintu svarUpataH dravyabhASA hai aisI ApakI mAnyatA ko svIkAra karane para 'vacoyogaprabhavA bhASA siddhAMta kA bhI virodha hogaa| isa siddhAMta kA artha hai vacanayoga bhASA kA janaka hai aura bhASA vacanayoga se janya hai| yahA~ vacanayoga kA artha hai nisarga ke anukUla kAyavyApAra / jo kAyavyApAra nisarga kA hetu hai vaha kAyavyApAra vacanayogAtmaka hai athavA vacanayoga kI dUsarI vyAkhyA vivaraNakAra ne isa taraha batAI hai ki kAyayoga se gRhIta bhASAdravyoM ke samUha ke AlaMbana se jIva jo vyApAra karatA hai vaha jIvavyApAra vacanayoga hai| vacanayoga ke dono artha meM kyA aMtara hai ? isakA spaSTIkaraNa mokSaratnA se jJAtavya hai prastuta meM vivaraNakAra kahate haiM ki vacanayoga cAhe bhASAdravyatyAgahetubhUta zarIravyApArAtmaka ho yA cAhe kAyayoga se gRhIta bhASAdravyoM kI sahAyatA se honevAlA jIvavyApArAtmaka ho, isa viSaya meM hamArA 1 anyathA virudhyate kila, dvAbhyAM ca samayAbhyAM bhASate bhASAm / vacoyogaprabhavA sA bhASA bhASyamANeti / / 12 / / - -
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ * dravyabhASAlakSaNam * 49 evaM vacoyogaprabhavA bhASetyapi nisargakAle bhAvabhASA'nabhyupagame viruddhyet| vacoyogo hi "nisargAnukUlaH kAyasaMrambhaH, kAyayogAhRtavAgdravyasamUhasadhrIcInajIvavyApAro vetyanyadetat / ubhayathA'pi tajjanyA bhAvabhASetyupeyam, anyathA bhaassaaprinntynukuulvaagyogvaiklyaat| kiM bahunA? evaM hi 'bhASyamANA bhASe'ti bhAgavatamapi vacanaM virudhyte| atra bhAvabhASAtvasyaiva vidheyatvAt, vastutastu bhAvabhASAbhinnatve sati bhAvabhASAjanakatvasyaiva svarUpato dravyabhASAlakSaNatvam, yugapadvivakSitaikaviSayakadravyabhAvobhayanikSepasyaikasmin virodhAt; anyathA bhAvajinasyA'pi bhAvajinAnantarahetutvena dravyajinatvaprasaGgAt / tatazca nisaraNabhASAdravyANAmapi na svarUpato dravyabhASAtvamiti sthitam / taduktaM zrIjinadAsagaNimahattaraiH 'davvavakkaM nAma jANi davvANi bhAsattAe gahiyANi Na tAva uccArijjati sA bhAsA, teNa ceva uccArijjamANANi tamatthaM bhAsayaMtI bhAvabhAsA bhavatitti / (da.vai.a.7.ni.zlo.271 ji.cU.) grahaNAdiSu triSu svarUpata eva dravyabhASAtvA'bhyupagame doSAntaramAha 'ev'mityaadinaa| nisargahetukAyavyApArasyaiva vacoyogatvAGgIkAre vacoyogasya svAtantryaM vAhanyeteti kalpAntaramAha - 'kAyayogAhRtavAgdravyasamUhasadhrIcInajIvavyApAra' iti kAyayogagRhItavAgdravyasamUhasahakRtajIvavyApAra ityrthH| dvitIyakalpe ca vAgdravyasacivasya jIvasya vyApArarUpaH svatantra eva vAgyogaH na tu kaayyogvishessruupH| atra dvitIyakalpe vAgdravyanisargakAle kAyavyApAro nAstIti na, kintu sannapi na vivakSitaH, svatantravAgyogapratipAdanaparatvAditi sUkSmekSikayA nibhaalniiym| ubhau sadAdezau bhagavadanumatavicitranayAzritamaharSivacanAnuyAyitvAditi dyotanArthamAha 'ityanyadetat' iti| anyatheti nisargahetukAyavyApArajanyatve vAgdravyAlaMbanakajIvavyApArajatve vA satyapi bhAvabhASAtvaM na syAttarhi tajjanako vAgyogo na syAta bhASApariNAmA-nukUlatvAbhAvAditi prasaGgApAdanametat / (granthAgram-1000) koI Agraha nahIM hai| magara hamArA kahanA to yaha hai ki tAdRzavacanayoga se jo utpanna hotA hai vaha bhAvabhASA hI hai na ki drvybhaassaa| yaha to eka prasiddha niyama hai ki jIva jisa kArya ke anukUla prayatna karatA hai usa prayatna se vaha kArya utpanna hotA hai, anya kArya nhiiN| kumhAra ghaTotpAda ke anukUla prayatna kare aura paTa kI utpatti ho jAya yaha to kathamapi saMbhava nahIM hai| isI taraha yahA~ vacanayoga nisargAnukUla kAyavyApArarUpa mAnA jAya taba usase nisarga kI utpatti avazya hogI, anyathA vaha vacanayoga nisarga anukUla hI nahIM hogA arthAt vaha vacanayoga vacanayogarUpa hI nahIM hogA, anyarUpa hI hogaa| cAhe nisarga kaho yA cAhe bhASAdravyoM kA tyAga kaho yA cAhe bhAvabhASA kaho sirpha zabda meM hI pharka hai, artha meM nhiiN| ataH tAdRzavacanayogajanya bhASA ko bhAvabhASAsvarUpa hI mAnanA hogaa| yadi vacanayoga ko kAyayoga se gRhIta bhASAdravyoM ke AlaMbanavAle jIvavyApArasvarUpa mAnA jAya taba bhI isase bhAvabhASA kI hI utpatti hogI, kyoMki gRhItabhASAdravyoM ke AlaMbana se jIva gRhItabhASAdravyoM meM bhASApariNAma kA AdhAna kara ke una bhASAdravyoM ko chor3ane kA hI kAma karatA hai dUsarA nhiiN| ataH tAdRza jIvavyApArarUpa vacanayoga se janya bhI bhAvabhASA hI hogI, na ki drvybhaassaa| tAdRza vacanayoga se janya bhASA nisargarUpa hI hai| ataH nisarga bhASAdravya meM svarUpataH dravyabhASAtva kI siddhi nahIM ho skegii| ataH grahaNAdi tIna bhASAdravyoM meM vivakSA se hI dravyabhASAtva kA svIkAra ucita hai| dravyaprAdhAnya kI vivakSA se nisaraNabhASAdravya meM dravyabhASAtva ke svIkAra se bhAvabhASAtva kA apalApa nahIM hotA hai| ataH vacoyogaprabhavA bhASA-isa siddhAMta kA bhaMga bhI nahIM hotA hai aura grahaNAdi tIna bhASAdravyoM meM dravyabhASAtva kI upapatti bhI ho sakatI hai| ___ * bhASyamANA bhASA - siddhAMta kA virodha * _ 'kiM bahunA' ityAdi / anya zAstravacanoM ke sAtha virodha kI kyA bAta kare? are! bhagavatI sUtra ke sAtha bhI virodha AyegA, yadi - "grahaNAdi tInoM bhASA svarUpa se hi dravyabhASA hai na ki vivakSA se dravyabhASA" aise Apake abhiprAya kA svIkAra kiyA jAya / dekhiye, bhagavatI sUtra meM vIra prabhu ne gautamasvAmI se kahA hai ki - "bhASaNakAla meM hI bhASA hotI hai, bhASA ke pUrva kAla meM yA pazcAt kAla meM nahIM" | yahA~ svayaM bhagavaMta ne hI bhASaNakAla meM bhAvabhASAtva kA vidhAna kiyA hai| yadi bhASaNa kAla meM bhAvabhASAtva kA vidhAna
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1.gA.12 0 uddezya-vidheyabhAvavicAra0 anyathA na pUrvaM nApi pazcAdityavadhAraNAnupapatteH / atha bhASyamANA bhASeti kathaM? na hi bhASaiva bhASyate kintu viSaya iti cet? satyama, bhASApadasamabhivyAhAre vcnaarthkdhaatorytnvishessprtvaat| ata eva 'vAcamuccaratI' tyAdirloke'pi pryogH| , 'evaM' = grahaNAdiSu triSu vaivakSikadravyabhASAtvA'naGgIkAre satItyarthaH / 'bhASyamANA bhASA' iti| uddezyavidheyabhAvasthale vidheyatAniyAmakasaMbandhena vidheyasyoddazyavyApakatAyAH saMsargamaryAdayA lAbhAdaddezyasya ca vyApyatvaM tAdAtmyasambandheneti sarvasiddhA vyutpttiH| tathA ca prakRte'pi bhASyamANAyA uddezyatvAt bhASAyAzca tAdAtmyasambandhena vidheyatvAd bhASyamANavyApakatvaM bhASAyAH tAdAtmyasaMbandhena lbhyte| uddezya-vidheyabhAvasthale ca vidheyatAvacchedakarUpeNaiva vidheyasya vyApakatvaM saMsargamaryAdayA pratIyate'to bhAvabhASAtvenaiva bhASAyA bhASyamANavyApakatvaM na tu dravyabhASAtvena / nanu bhAvabhASAtvena rUpeNa kathaM vidheyatetyAzaGakAyAmAha anytheti| yadi bhASaNakAle'pi bhASA bhAvabhASA na syAta tadA na pUrvaM nApi pazcAdityavadhAraNaM evapadalabhyamanupapannaM syAditi prsnggaapaadnm| ayaM bhAvaH vyAkhyAprajJaptau, "puvviM bhaMte! bhAsA, bhAsijjamANI bhAsA, bhAsAsamayavitikkaMtA bhAsA? goyamA! no pUrvi bhAsA, bhAsijjamANI bhAsA, No bhAsAsamayavitikkaMtA bhaasaa| (bhaga. zata. 13. / udde. 7 / sU. 493) / ityevmuktm| yadi bhASaNakAle bhASA bhAvabhASA na syAttadA "no pubbiM bhAsA, No bhAsAsamayavitikkaMtA bhAsA" iti niSedhaH kathaM yujyeta? kadAcitsato'nyadA niSedhaH kriyate na tu sarvathA'sataH; aprasiddhapratiyogikatvApatteH / ato bhASyamANA bhAvabhASaiveti bhAvabhASAtvasya vidheytaavcchedktvmuppnnm| 'bhASApadasamabhivyAhAre' = bhASApadasAhacarye sti| zeSazeSivAcakapadayoH sahoccAraNaM samabhivyAhAraH / ayaM bhAvaH; 'yathA nRtyanti nRtyaM, pAkaM pacatI'tyAdisthale nartanAdyarthakadhAtoryatnavizeSaparatvena 'nRtyaM kurvanti, pAkaM karotI'tyAdivAkyamunnIyAnunnIya vA padArthAbhinayapUrvakatve bhUcaraNasaMyogatve vA sati savilAsatAlAnusAryaGgavikSepAtmakanRtyAnukUlana mAnA jAya to 'zabdoccAraNa ke pUrva kAla meM aura pazcAt kAla meM bhASA nahIM hotI hai' yaha niSedha anupapanna raha jaayegaa| ataH bhASaNakAla meM bhASA bhAvabhASA hI hotI hai - yaha svIkAra Avazyaka hai| bhASaNakAlIna bhASA kaho yA nisargakAlIna bhASA kaho, yA nisaraNa bhASA kaho, artha meM koI pharka nahIM hai| nisaraNabhASA meM svarUpataH dravyabhASAtva kI upapatti Apake abhiprAya ke anusAra nAmumakina hone se yaha mAnanA hogA ki-grahaNAdi tIna bhASAvivakSA se hI dravyabhASA hai| ___ zaMkA :- 'atha' ityaadi| Apa 'bhASyamANA bhASA' siddhAMtavacana kI rakSA karane kA prayAsa kara rahe ho magara Apa pahale yaha to socie ki 'bhASyamANA bhASA' yaha vacanaprayoga hI samIcIna hai yA nahIM?" vicAra karane para 'bhASyamANA bhASA' yaha prayoga hI nirdoSa pratIta nahIM hotA hai kyoMki loka meM" vaha bhASA ko pukAratA hai" aisA anubhava nahIM hotA hai, kintu 'vaha AdamI ko pukAratA hai" aisA anubhava aura prayoga hotA hai| ataH bhASyamANa arthAt uccAryamANa to puruSa Adi yA ghaTa Adi viSaya hI honA saMgata hai na ki bhaassaa| isa taraha 'bhASyamANA bhASA' yaha prayoga hI asaMgata siddha hotA hai, taba isake bala para Apa "nisaraNa Adi bhASA meM vivakSA se hI dravyabhASAtva hai, svarUpataH nahIM" yaha kaise siddha karoMge? mUlaM nAsti kutaH zAkhA? * bhASyamANA bhASA' prayoga samIcIna hai * samAdhAna :- 'satyam' pada zaMkAkAra kI bAta ke ardha svIkAra artha meM yahA~ prayukta huA hai| ardha svIkAra isalie hai ki - siddhasya gatizcintanIyA-nyAya se jaba prayoga kiyA gayA hI hai taba usake lie koI rAstA socanA Avazyaka hai| isa prayoga kI upapatti - isa taraha kI jA sakatI hai ki jaise 'pAkaM pacati' ityAdi prayoga sthala meM, jahA~ ghAtu se jo artha batAnA hai vahI artha jaba nAma se bhI pratIta hotA hai, pAka arthapratipAdaka pac ghAtu kA artha kevala prayatnavizeSa hI hotA hai, vaise hI yahA~ bhI bhASa ghAtu se jo artha batAnA hai vahI artha 'bhASA' pada bhI batA rahA hai| ataH bhASApada ke sannidhAna meM bhASaNa arthavAle 'bhAS' dhAtu kA artha kevala prayatnavizeSa hI hai| yahA~ 'bhAS' dhAtu kRtivizeSa bodhaka hone se hI isa prayoga kI upapatti ho sakatI hai| aba 'bhASyamANA bhASA' kA artha hogA - "vartamAnakAlIna prayatnaviSayiNI bhASA / " arthAt "sAMpratakAlIna jo prayatna hai isakA viSaya bhASA hai"| isa vyavasthA
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 * 'bhASyamANA bhASA' itisiddhAntamImAMsA * nanu' tathApi kathametat ? abhinnAnAmeva bhASAdravyANAmArambhataH zabdapariNAmatyAgAt, bhinnAnAM tu lokAbhivyAptyAdinA parato'pi tatpariNAmAvasthAnAnnisargasamaya eva bhASeti pratijJAvirodhAt / vartamAnakAlikakRtimantaH, viklittyanukUlavartamAnakAlikakRtimAnityAdyAkArakaH zAbdabodho'bhyupagamyate tathaivA'trApi yatkiJcijjJAnAnukUlazabdaprayogArthakadhAtoH kRtivizeSaparatvena 'kriyamANA bhASe'tivAkyamunnIyA'nunnIya vA 'vartamAnakAlika kRtiviSayA bhASe' tyAkArakazAbdabodho yukta eveti bhAvaH / ata eva = bhASApadasamabhivyAhAre vacanArthakadhAtoryatnavizeSaparatvAdeva 'vAcamuccaratItyatra kaNThatAlvAdyabhighAtapUrvakazabdajanakavyApArArthakadhAtoryatnavizeSaparatvAbhyupagamena 'vAcaM karotI' tivAkyamunnIyA'nunnIya vA 'vAgviSayakavartamAnakAlikakRtimAni' tyAkArakazAbdabodhajanakaH prayoga ityrthH| yadyapi 'car bhakSaNe ce 'ti haimadhAtupAThAnna vacanArtho labhyate tathApi upasargeNa dhAtvartho balAdanyatra nIyate' nyAyena tatprAptiriti dik / pUrvapakSayati-nanviti / 'kathametaditi / kathaM bhASyamANaiva bhASeti siddhAntavacanaM yuktamiti zeSaH / na yuktamiti nnvaashyH| ayuktatvamevAha 'abhinnAnAmi' tyAdinA / evapadaM bhinnabhASAdravyavyavacchedArtham / ArambhataH = ArambhakAlataH, avyavahitottaratvaM tasilarthaH ArambhakAlAnantaramiti yAvat / parataH = nisargakAlottaraM, kiM punarnisargakAle itypishbdaarthH| pUrvapakSiNo'yamAzayo yaduta nisargasamaye evAbhinnAnAM bhASAdravyANAmutkarSataH saMkhyeyayojanagamanAt tadanantaraM teSAM zabdapariNAmatyAgena 'bhASyamANaiva bhASA' iti bhAvabhASAlakSaNapravRttisteSu sambhavati kintu bhinnabhASAdravyANAM samayacatuSkena lokavyApitvAnnisargottarakAlamapi zabdapariNAmAvasthAnAd 'bhASyamANaiva bhASA' itibhAvabhASAlakSaNasya pravRttisteSu vartamAnakAlikakRtiviSayatvAbhAvena na sambhavatItyavyAptidoSaduSTaM 'bhASyamANaiva bhASe' tisiddhAnta ke anusAra hI lokaprasiddha, jaise 'vAcamuccarati' ityAdi, prAmANika prayoga kI bhI upapatti ho skegii| isa vyavasthA ke asvIkAra meM kathita prayoga kI upapatti kadApi saMbhava nahIM hai / uparyukta vyavasthA ke svIkAra kie binA 'vAcamuccarati' kA artha yaha prApta hogA ki 'vAkkarmaka - vartamAnakAlIna - vAganukUlakRtimAn (caitrAdi)' jo ki punarukti doSayukta hone se ayukta hai| jaba ki pUrvokta vyavasthA kA svIkAra karane para 'vAkkarmaka- vartamAnakAlIna kRtimAn (caitrAdi ) ' - yaha artha prApta hotA hai jo saMgata pratIta hotA hai| ukta vyavasthA se hI isa laukika prayoga kI upapatti bhI ho sakatI hai| loga bhI yaha vyavasthA hone ke kAraNa 'vAcamuccarati ' ityAdi vAkya kA prayoga karate haiN| ataH 'bhASyamANA bhASA' yaha siddhAMta vacanaprayoga kI dRSTi se bhI zuddha hI hai, azuddha nahIM / * bhASyamANA bhASA- yaha bhASAlakSaNa avyAptidoSagrasta hai pUrvapakSa - pUrvapakSa :- Apane 'bhASyamANA bhASA' isa prayoga ko zuddha batAne kA sarAhanIya prayAsa kiyA hai lekina yaha samudravRSTi kI taraha niSphala hai, kyoMki 'bhASyamANaiva bhASA' arthAt "vaktA jaba zabdoccAraNa karatA hai tabhI vaha bhASA hai, anyadA nahIM" yaha bhASA kA lakSaNa avyAptidoSa se dUSita hai| dekhiye, Apane nisaraNabhASA ke do bheda bhinna bhASAdravya aura abhinna bhASAdravya batAye haiN| donoM hI bhASArUpa hone se lakSya hI hai| nisaraNabhASArUpa lakSya ke eka dezabhUta abhinna bhASAdravya meM Apase batAyA gayA bhASAlakSaNa nahIM jAtA hai, kyoMki abhinna bhASAdravya apane AraMbha = utpattikAla = nisargakAla ke bAda zabdapariNAma kA tyAga karate haiN| ataH nisarga ke dUsare samaya meM ve bhASArUpa nahIM haiM aura jaba ve AraMbhakAla meM = zabdoccAraNa kAla meM bhASA svarUpa haiM taba inameM 'bhASyamANA bhASA' yaha lakSaNa jAtA hai, magara abhinna bhASAdravya meM jo ki apane nisargakAla = AraMbhakAla ke bAda tIna samaya meM saMpUrNa loka meM vyApta hote haiM; 'bhASyamANA bhASA' yaha lakSaNa nahIM jAtA hai| bhASyamANatva yAnI vartamAnakAlIna kRtiviSayatva sirpha AraMbhakAla meM hI bhinnabhASA dravya meM rahatA hai jaba ki zabdapariNAma to AraMbhakAla ke bAda bhI rahatA hai| bhinnabhASAdravya 4 samaya meM lokavyApta hote hai aisA Agama meM kahA gayA hai| isase yaha siddha hotA hai ki saMpUrNa loka meM phailane taka ve bhASApariNAma kA tyAga nahIM karate haiN| yadi ve utpattikAla ke anaMtara zabdapariNAma ko choDa de taba to ve bhASAsvarUpa hI na hone se 'bhinna bhASAdravya saMpUrNa loka meM phaila 1 nanu' zabdata Arabhya anuparamAditi cet paryantaM pUrvapakSaH tataH 'na' ityAdinottarapakSaH prArabhyate / 2 kapratau 'mArata' iti pAThaH / -
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 12 0 sUkSmaNusUtranayAbhiprAyAviSkaraNam 0 na ca nisargAnantaraM vAsanayaiva bhASApariNAmAdvizeSo'bhidheyaH; tayA dravyAntarANAM bhASApariNAmAdhAne'pi nisRSTadravyANAM tadaparityAgAt / na ca sUkSmarjusUtranayenopapattiH, tannaye'pi prtsttprinnti-dhaaraa'vicchedaat| vcnm| idaM caapaattH| vastutastu zabdapariNAmasyotkarSata AvalikA'saMkhyeyabhAgapramitasthiteH vyAkhyAprajJaptyAdau sAmAnyata eva pratipAditatvAdabhinnabhASAdravyANAmapi nisargasamayAnantaraM zabdapariNAmasambhavena bhavati ttraapyvyaaptiH| kazcinmugdho bhinnabhASAdravyeSvavyAptiM nirAkaroti tanmataM nirasitumupanyasyati 'na cetyaadinaa| bhinnabhASAdravyANAM nisargasamayAnantaraM na maulaH zabdapariNAmaH kintu bhASAdravyairvAsitatvAt parAghAtajanyaH zabdapariNAma iti tadA teSAmalakSyatvAdeva nAvyAptiriti mugdhAzayaM pUrvapakSI nirAkaroti tayA-vAsanayA bhASAprayogyadravyAntarANAM bhASApariNAmAdhAne'pi nisargasamayAnantaraM nisRSTadravyANAM tadaparityAgAt maulazabdapariNAmA'parityAgAt teSAM tadA'pi lakSyatvenA'vyAptirvajralepAyiteti bhAvaH / kazcit paMDitaMmanyo'vyAptiM nirAkaroti tannirAsAtha pUrvapakSI tanmataM pradarzayati 'na ca suukssme'tyaadinaa| sUkSmaNusUtranayena = vyavahAranayAnupagRhItazuddharjusUtranayenetyarthaH / zuddharjusUtranayamatena sarve bhAvAH kSaNikAH sattvAt vidyudaadivt| ataH pratikSaNamutpadyante niranvayaM vinazyanti c| tathA ca bhinnabhASAdravyANyapi nisargasamayAnantaraM niranvayaM vinshynti| mUlaM nAsti kutaH zAkhA? tato nisargadvitIyasamaye nisRSTadravyANAmevAbhAvAtkuto'vyAptirityAzayaH / pUrvapakSI tannirAkaroti 'tnnye'ityaadinaa| tannaye'pi sUkSmaNusUtranaye'pi, AstAM sthUlarjusUtranaigamAdinaye ityapijAte haiM' - yaha vacana hI anupapanna raha jaayegaa| ataH AraMbhakAla ke bAda bhI zabdapariNAma se yukta hone se dvitIyAdi samaya meM bhI bhinna bhASAdravya bhASA ke lakSyabhUta hI haiM, alakSya nhiiN| magara dvitIyAdi, samaya meM bhinna bhASAdravyoM meM bhASyamANatva nahIM hai = vartamAnakAlInaprayatnaviSayatvarUpa lakSaNa nahIM hai| isI sababa 'bhASyamANA bhASA' aisA bhAvabhASA kA lakSaNa avyApti doSa se duSTa hai| avyApti doSa hone se hI 'bhASyamANaiva bhASA' isa pratijJA kA virodha hogaa| zaMkA :- 'na ca' ityaadi| bhASAdravyoM kA nisarga karane ke bAda dvitIyAdi samaya meM bhASAdravya vAsita hone se unameM vAsanA se zabda pariNAma utpanna hotA hai, magara maulika zabdapariNAma nahIM hotA hai| ataH prathama samaya kI apekSA dvitIya samaya meM vilakSaNa hone se hi vaha bhAvabhASA kA lakSya nahIM hai| ataH avyApti doSa nahIM hai pratyuta alakSya meM na jAne se lakSaNa samIcIna hotA hai| dvitIyAdi samaya meM bhinna bhASAdravya bhI alakSya hone se 'bhASyamANA bhASA' yaha pratijJA saMgata hai| anya bhASAdravya meM zabdasaMskAra kA AdhAna karane para bhI nisaraNabhASA meM zabdapariNAma rahatA hai samAdhAna :- 'tayA' iti| janAba! tIra nahIM to tukkA yaha yahA~ nahIM clegaa| dvitIyAdi samaya meM vAsanA = parAghAta se nisRSTa bhASAdravya bhale anya bhASApariNamana yogya dravyoM meM bhASApariNAma ko utpanna kare, magara isakA matalaba yaha nahIM hai ki anya bhASAprAyogya dravya meM bhASApariNAma ko utpanna karane se nisRSTa bhASAdravya meM vidyamAna zabda kA pariNAma calA jAya / anya bhASAdravyoM ko vAsita karane ke bAda bhI nisRSTa bhASA meM dvitIyAdi samaya meM zabdapariNAma ke svIkAra meM koI bAdha nahIM hai, pratyuta isakA samarthaka zrIbhagavatIsUtra bhI hai jisameM bhASApariNAma kI utkRSTasthiti AvalikA ke asaMkhyabhAgapramita asaMkhya samaya kI batAI gaI hai| ataH ApakI yaha zaMkA nirAdhAra hai| __ zaMkA :- janAba! A~kheM mUMda kara bolane se samasyA bhI hala nahIM hotI hai, magara sUkSma buddhi se socane para sahI samAdhAna prApta hotA hai| yahA~ sUkSma draSTi = sUkSma RjusUtra naya kI dRSTi kA Alambana liyA jAya to 'bhASyamANA bhASA' yaha pratijJAvacana nirdoSa pratIta hai| sUkSma RjusUtra naya kI dRSTi se saba cIja sat hone se bijalI kI taraha kSaNika hotI haiN| utpatti ke anantara samaya meM kArya apane upAdAna kAraNa ke sAtha naSTa hotA hai, jisako niranvaya nAza kahate haiN| bhinna bhASAdravya bhI sat hone se sUkSma RjusUtra naya ke abhiprAya se kSaNika haiM arthAt apanI utpatti ke bAda bhinna bhASAdravya bhI bijalI kI taraha niranvaya naSTa hote haiN| dvitIya kSaNa meM bhASA hI nahIM rahatI hai, taba 'bhASyamANA bhASA' isa lakSaNa kI pravRtti na hone se avyApti kA ApAdana karanA kaise saMgata hogA? kyoMki dvitIyAdi samaya meM bhASA hI nahIM rahatI hai, taba avyApti kaise AyegI?
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kriyArupabhAvabhASAgrahaNam * nApi sthUlakAlamAdAya vartamAnatvopagrahAnna doSa iti vAcyama vartamAnayatnoparame'pi bhASApariNAmAnuparamAditi cet? na; atra kriyArUpabhAvabhASAyA eva grahaNAcchabdArthopapatteriti, hetvabhidhAnAt bhASApariNAmasya taduttarakAlamapyapratyUhAt zabdArthaviyogAditi shbdaarthH| parataH = nisargakAlAnantaram tatpariNatidhArA'vicchedAt = zabdapariNAmapravAhavicchedAbhAvAt / ayaM bhAvaH sUkSmaNusUtranayamatena vijAtIyasantAnaprayojakAsamavadhAne pUrvakAryasajAtIyasantatirutpadyate vijAtIyasantAnaprayojakasamavadhAne sati vijaatiiysnttirutpdyte| prakRte bhinnabhASAdravyANAM vijAtIyasantAnaprayojakAsamavadhAnAnnisargakAlAnantaraM pUrvasajAtIyazabdapariNatisantAnAvicchedena zabdapariNAmasya nisargasamayAnantaramapratyUhAt vartamAnakAlikakRtiviSayatvAbhAvAdavyAptidurnivAreti girimutpATya mUSikoddhRteti puurvpkssaashyH| punarapi mugdho'vyAptinirAkaraNamapAkartumAha-samayAtmakaM sUkSmakAlaM tyaktvA 'satsAmIpye sadvadve'ti nyAyena vivakSitasamayasamUhAtmakaM sthUlakAlamAdAya bhinnabhASAdravyANAmapi nisargakAlAnantaraM vartamAnatvopagrahAt = vartamAnakAlikakRtiviSayatvopapatterbhavati tatra lakSaNasamanvaya iti na doSa iti vAcyam 'vartamAnayatnoparamepi = vivakSitasamayasamUhAtmakavartamAnakAlikaprayatnavirAme satyapi bhASApariNAmAnuparamAditi / ayaM bhAvo vivakSitasamayasamUhAtmakasthUlakAlacaramasamayakAlInaprayatnajanyazabdeSu tAdRzasthUlakAlAnantarasamaye'pi bhASApariNAmAvicchedena teSAM tadA lakSyatve'pi vivakSitasamayasamUhAtmakavartamAnakAlikaprayatnaviSayatvAbhAvenA'vyAptitAdavasthyamiti ghaTTakuTyAM prabhAtamiti puurvpkssaashyH| samAdhatte 'ne'tyAdinA / ayamAzayo vivaraNakArasya yaduta bhAvabhASA dvividhA nisaraNakriyArUpA zabdapariNAmarUpA c| 'bhASyamANaiva bhASe'tyatra nisaraNakriyArUpabhAvabhASAyA grahaNama | kuta? ityAha 'zabdArthopapatteH = kNtthtaalvaadybhighaatjnyshbdotpaadkvyaapaaraatmkbhaassaashbdaarthopptteriti| kriyAviziSTapadArthAbhyupaganturevambhUtanayasyAbhiprAyeNa kriyAkAle eva vastunaH satvAta / tathA ca nisargasamayAnantaraM bhASAyA alakSyatvAdeva nA'vyAptiriti hRdym| nanu bhAvabhASAdvaividhyakalpanApekSayA kimiti lAghavAnnisargasamayAnantaraM bhinnabhASAdravyANAM zabdapariNAma eva na tyajyata ityArekAyAmAha 'hetvbhidhaanaaditi| "parAghAtasvabhAvazca lokavyAptau heturiti" (vi.A.bhA.gA. 393 vR) vizeSAvazyakavRttivacanAtparAghAtasvabhAvasya lokAbhivyAptiheturUpeNA'bhidhAnAdityarthaH / "apratyUhAt" = anirAkArya * sUkSma RjusUtra naya se bhI 'bhASyamANA bhASA' siddhAMta nAmunAsiba hai * samAdhAna :- ustAda! isa duniyA meM zera ko savA zera milanA muzkila nahIM hai| ustAda! hamane bAla dhUpa meM nahIM pakAye haiM ki tumhArI bAtoM se hama mAna jaaye| sUkSma RjusUtra naya kI draSTi se dvitIya samaya meM bhale hI bhASAdravya kA nAza ho jaay| isakA hama virodha nahIM karate haiN| magara sUkSma RjusUtra naya kI draSTi se bhI vijAtIyasaMtati kA prayojaka jaba taka na AyegA taba taka sajAtIya saMtati calatI rahatI hai, naSTa nahIM hotI hai| yaha to Apako mAluma hai na? nisarga ke pazcAt kAla meM bhI bhinna bhASAdravyaniSTha zabdapariNAma ke sajAtIya zabdapariNAma kI saMtati = dhArA calatI rhegii| ataH sUkSma RjusUtra naya kI draSTi se bhI nisargAnantara samaya meM zabdapariNAma hone se vaha bhI bhAvabhASAsvarUpa hI hai| ataeva vaha lakSya hI hai, alakSya nhiiN| magara zabdapariNAma ke hote hue bhI dvitIyAdi samaya meM 'bhASyamANatva' na hone se avyApti doSa kA nirAkaraNa nahIM huA hai| ghAMcI kA baila so mIla cale phira bhI vahA~ kA vhaaN| Apa itane dUra taka socate haiM, phira bhI avyApti se mukta nahIM ho pAte haiN| __zaMkA :- isa taraha Apa hamArA dA~ta khaTTe nahIM kara sakate haiN| avyApti doSa kA nirAkaraNa bahuta sarala hai| sUkSma RjusUtra naya taka jAne kI koI jarUrata nahIM hai| vyavahAra naya se hI avyApti kA nivAraNa ho jAyegA / yahA~ naizcayika sUkSmasamayarUpa vartamAna kAla ko lene kI AvazyakatA nahIM hai| vyavahArika vartamAna kAla kA grahaNa hI ucita hai| yaha vyavahArika vartamAna samaya to nisarga samaya meM aura nisarga samaya ke bAda tIna samaya taka bhI rahegA hI, kyoMki sUkSma samaya vyavahArya nahIM hai| ataH sthUla vartamAna kAla ko lekara vartamAnakAlInaprayatnaviSayatvarUpa bhASyamANatva, jo ki bhAvabhASA ke lakSaNarUpa se iSTa hai, nisargottara kAla meM bhI bhinna bhASAdravya meM rhegaa| ataH avyApti doSa nahIM hai|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 12 0 prameyakamalamArtaNDakAramatApAkaraNam 0 tvAt / ayaM bhAvo nisargasamayottarakAlaM bhinnabhASAdravyANAM bhASApariNAmatyAgaH syAttadA bhASAdravyANAM satAM teSAM caturthasamaye lokavyApitve parAghAtasvabhAvasya hetutvamuktamanupapannaM syAditi tadA tatra bhASApariNAmasya nirAkartumanarhatvAdityAzayaH / etena tAlvAdivyApArasahakArikAraNanivRttau hi pudgalasya zrAvaNasvabhAvavyAvRttiriti (pra.ka.mA.pratAkAra-pR123) prameyakamalamArtaNDakAravacanamapAstaM draSTavyama, sahakArikAraNasya kAryasthitiniyAmakatvAbhAvAcca / * sthUlakAla kI apekSA bhI 'bhASyamANA bhASA' siddhAMta tathyahIna hai* samAdhAna :- tuma kisa kheta kI mUlI ho? hamane sUkSma RjusUtra naya kA bhI khaMDana kara diyA, phira vyavahAranaya kI to bAta hI kyA? sthUla vyAvahArika vartamAna kAla lene para bhI avyApti doSa tadavastha hI hai| dekhiye, Apa sthUlakAlarUpa vartamAnakAla kitane samaya kA mAneMge? Apase kalpita=vivakSita sthUlakAlarUpa vartamAnakAla ke caramasamayaparyanta bhASAdravyoM ke nisarga meM jIva prayatna karegA taba ApakA vivakSita sthUlakAlarUpa vartamAnakAla samApta ho jAyegA, magara usake bAda ve bhinna bhASAdravya loka meM vyApta hoM taba taka unameM bhASA kA pariNAma to avazya rahegA hii| lekina usa vakta ApakA vivakSita sthUlakAlAtmaka vartamAnakAla khatma ho cUkA hogaa| isalie usa vakta bhASyamANatva sthUlavartamAnakAlikaprayatnaviSayatva una bhinna bhASAdravyoM meM na hone se avyApti doSa phira AyegA hii| baMdA Thera kA Thera! * bhASyamANA bhASA - siddhAMta kriyArUpa bhAvabhASA ke uddezya se hai - uttarapakSa * uttarapakSa :- sA~pa bhI na mare aura lAThI bhI na tUTe - aisA mArga lene se koI bAdhA nahIM hotii| suniye, bhAvabhASA do prakAra kI hotI haiM (1) kriyArUpa bhAvabhASA aura (2) pariNAmarUpa bhAvabhASA / kriyAzabda se yahA~ nisaraNa kriyA grAhya hai aura pariNAmazabda se zabdapariNAma grAhya hai| 'bhASyamANA bhASA' isa siddhAMta vacana meM nisargakriyArUpa bhAvabhASA abhipreta hai; zabdapariNAmarUpa bhAvabhASA nhiiN| tAtparya yaha hai ki jo nisargakriyArUpa bhAvabhASA hai vaha bhASyamANa = vartamAnakAlInaprayatna kI viSayabhUta hotI hai, aviSayabhUta nhiiN| yahA~ yaha zaMkA ki - "bhASApariNAmarUpa bhAvabhASA ko choDa kara nisaraNakriyArUpa bhAvabhASA kA hI grahaNa kyoM kiyA? yaha to ardhajaratIya nyAya hai" - karanA munAsiba nahIM hai, kyoMki zabdoccAraNakriyArUpa bhAvabhASA kA grahaNa karane para hI bhASAzabda ke artha kI upapatti hotI hai| bhASAzabda kA artha hai kaMTha-tAlu Adi ke abhighAta se zabda kA utpAdaka vyApAra | yaha artha tabhI ghaTatA hai jaba bhASA zabdoccAraNakriyArUpa lI jAya | zabdapariNAmarUpa bhAvabhASA kA grahaNa karane para bhASA zabda ke artha kI upapatti nahIM ho sakatI hai| ___ 'hetvbhi'| yahA~ yaha saMdeha ho sakatA hai ki - "bhAvabhASA ke isa taraha kriyArUpa aura pariNAmarUpa do vibhAga karane kI apekSA se ucita to yaha hai ki nisarga kAla ke bAda bhinna bhASAdravyoM meM zabdapariNAma kA hI svIkAra na kiyA jaay| jaba nisaraNa kriyA ke kAla ke bAda meM bhinna bhASAdravya meM zabda pariNAma hI na hogA taba usameM avyApti kA prazna hI upasthita nahIM hogA hai| na rahegA bA~sa, na bajegI baaNsurii| ataH zabdoccAraNakAla ke bAda bhinna bhASAdravyoM meM zabdapariNAma ke nAza kI kalpanA karanA hI ucita pratIta hotA hai"| - magara yaha samIcIna isalie nahIM hai ki - vizeSAvazyakabhASya kI vRtti meM zrImaladhArI hemacaMdrasUrIjI mahArAja ne spaSTa zabdoM meM batA diyA hai ki 'parAghAtasvabhAva saMpUrNa loka meM bhinna bhASAdravyoM ko phailAne meM hetu hotA hai| isase sApha sApha yaha siddha ho jAtA hai ki bhinna bhASAdravya bhinnabhASAdravya ke rUpa meM hI loka meM phailate hai| ataeva taba taka unameM zabda kA pariNAma bhI avazya rahatA hai| usameM koI vivAda nahIM hai| * evaMbhUtanaya kI dRSTi se bhASaNa ke pUrvottara kAla meM bhASA kA niSedha * shbdaarthviyogaaditi'| vApasa yahA~ yaha saMdeha ki - "yadi nisargakAla ke bAda bhI bhinnabhASAdravyoM meM zabdapariNAma vidyamAna hai taba 'zabdoccAraNa kAla meM hI bhASA bhASArUpa hai, zabdoccAraNa ke pUrva meM aura pazcAt kAla meM nahIM 'aisA bhagavatIsUtra meM batA kara zabdoccAraNa ke pazcAt kAla meM bhinna bhASAdravya meM bhAvabhASAtva kA niSedha kyoM kiyA gayA hai? yaha to paraspara viruddha hai| cora se kahe corI karanA aura sAhUkAra ko kahe jAgate rahanA" - isalie nirAkRta ho jAtA hai ki - "zabdoccAraNa kAla ke bAda bhASAzabda kA artha kaMTha, tAlu Adi se zabdotpAdaka vyApArarUpa artha bhinnabhASAdravya meM nahIM rahatA hai| ataH kriyArUpa bhAvabhASA kA hI nisargottara kAla meM niSedha hai, bhASApariNAmarUpa bhAvabhASA kA nahIM - aisA hameM pratIta hotA hai "aisA prakaraNakAra zrImad kahate haiN|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bhAvabhASApratipAdanam * ___55 hetunA tadA kriyArUpabhAvabhASAyA eva niSedhAdityAkalayAmaH / / 12 / / atha bhAvabhASAmAha uvauttANaM bhAsA NAyavvA ettha bhaavbhaastti| uvaogo khalu bhAvo Nuvaogo davvamiti ktttth||13|| atra = bhASAnikSepaprakrame, upayuktAnAM = 'idamitthaM mayA bhASitavyam, itthameva bhASyamANaM zrotRparijJAnAya bhaviSyatI'tyAdi samyagupayogazAlinAM; bhASA bhAvabhASeti jJAtavyA, 'kutaHityAha, khalviti nizcaye upayogo bhAvo'nupayogazca dravyamiti kRtvaa| nanu bhinnabhASAdravyANAM nisargottarakAlamapi zabdapariNAmayuktatvAtkimiti 'Na puliM bhASA Na bhAsAsamayavitikkaMtA bhAsA' iti niSedhaH kRta ityAzaGkAyAmAha 'zabdArthaviyogAditi' = bhASyamANatvAbhAvAdityarthaH, kaNThatAlvAdyabhighAtajanyazabdotpAdakavyApArarUpabhASAzabdArthazUnyatvAditi yaavt| 'eveti| anena zabdapariNAmarUpabhAvabhASAyA vyavacchedaH suucitH| 'bhASyamANaiva bhASe'ti vacanAcchabdapariNAmarUpabhAvabhASAyA nisargAnantarasamaye niSedho na kriyate kintu nisaraNakriyArUpabhAvabhASAyA iti gUDhArthaH / / 12 / / atheti| anenA'vasarasaGgatipradarzanAtpUrvottaragranthayorekavAkyatApratipattiH pradarzitA / 'upayoga'- iti| bhAvajanyabhASAyAM kArye kAraNopacArAd bhAvabhASAvyapadezo vyavahAranayeneti dhyeym| 'bhavai' iti dhAtUnAmanekArthatvAdutpadyata ityarthaH / nanu bhASAyAH kaNThatAlvAdyabhighAtena janyatvAtkathamabhiprAyAtmakopayogajanyatvamityAzaGkAyAmAha - 'jo' iti / vyktm| isa taraha 12vIM gAthA meM grahaNAdi tIna bhASA bhAvabhASA kA kAraNa hone se dravya bhASA nahIM hai, kintu dravyapradhAnatA kI vivakSA se hI dravyabhASA hai - yaha 'bhASyamANa bhASA' ityAdi tIna siddhAMta kI anupapatti ke bala para siddha kiyA hai aura sAtha sAtha dravyabhASA ke vaktavya ko prakaraNakAra ne jalAMjali dI hai||12|| isa taraha dUsarI gAthA se 12vIM gAthA taka noAgama se tadvyatirikta dravyabhASA kA nirUpaNa pUrNa huaa| aba avasara prApta bhAvabhASA kA 13vIM gAthA se prakaraNakAra nirUpaNa karate haiN| gAthArtha :- yahA~ -'upayogavAle jIvoM kI bhASA bhAvabhASA hai' - yaha jAnanA cAhie, kyoMki upayoga hI bhAva hai, anupayoga to dravya hai|13| bhAvabhASA kA pratipAdana vivaraNArtha :- bhASA ke nikSepa ke prasaMga meM bhAvabhASA ko kaise jAnA jAe? isa samasyA kA samAdhAna yaha hai ki - upayogavAle jIvoM kI bhASA bhAvabhASA hai| yahA~ khAne, pIne, gAne ke upayoga nahIM lene haiM, kintu bhAvabhASA ke prasaMga se, "mujhe yaha isa taraha bolanA cAhie, maiM aisA bolU~gA tabhI zrotA ko arthajJAna ho sakegA" aisA upayoga praNidhAna lenA hai aura isa upayoga se vaktA bole taba usakI bhASA bhAvabhASA kahI jAtI hai| Azaya yaha hai ki buddhimAn vaktA jaba zrotA ko apane iSTa artha kA bodha karAne ke lie niyata zabdoM kA niyatarUpa se uccAraNa karatA hai aura tabhI zrotA ko vaktA ke tAtparya ke viSayabhUta artha kA jJAna hotA hai, anyathA nhiiN| jaise ki ghaTazabda kI zakti kambugrIvAdimAn ghaTapadArtha meM hai| ataH vaktA jaba zrotA ko ghaTaartha kA bodha karAne ke tAtparya se 'ghaTa' zabda ko bolatA hai taba isako suna kara zrotA ko ghaTaartha kA bodha hotA hai| yahA~ vaktA "ghaTazabda se isako ghaTaartha kA bodha ho" - isa upayoga se ghaTazabdoccAraNa karatA hai| ataH yaha bhAvabhASA hai| upayoga ko zAstra meM bhAva kahA gayA hai aura anupayoga ko dravya / ataH upayogAtmaka bhAva se prayukta hone se, kArya meM kAraNa kA upacAra kara ke isa bhASA ko bhI bhAvabhASA kahate haiN| 'tadidama'. ityaadi| vivaraNakAra vAkyazuddhicUrNi kA pATha batA kara uparyukta bAta kA hI samarthana karate haiN| vAkyazuddhicUrNivacana kA artha yaha hai ki - "jisa abhiprAya se bhASA utpanna hotI haiM vaha bhASA bhAvabhASA hotI hai| arthAt abhiprAyajanya bhASA bhAvabhASA 1 upayuktAnAM bhASA jJAtavyA'tra bhaavbhaasseti| upayogaH khalu bhAvo'nupayogo dravyamiti kRtvA / / 13 / /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 13 O vacanasya bhAvabhASAtvopapAdanam O tadidamabhipretyoktaM vAkyazuddhicUrNI bhAvabhAsA NAma jeNAbhiSpAeNa bhAsA bhavai sA bhAvabhAsA kaha? jo bhAsiumicchai so puvvameva attANaM pattiyAvei, jahA - imaM mae vattavvaMti bhAsamANo paraM pattiyAvei, eyaM bhAsAe paoaNaM jaM paramappANaM ca atthe avabodhayati tti (da.vai.ji.cU. pR. 235) / - , athAgnyupayogasya bhAvAgnitvavad bhASopayogasya bhAvabhASAtvamucyatAM na tUpayogaviSaye vacana iti cet ? na bhAva eva bhASeti 'arthAbhidhAnapratyayAH tulyanAmadheyA' ityabhiprAyeNa kazcitzaGkate atheti / 'bhAva eva' iti / Agamato bhASAviSayakopayoga eva bhAvabhASA karmadhArayasamAsAbhyupagamAt / evaMrItyA vacane bhAvabhASAtvasyA'nupapattistathApi bhAvena bhASeti tRtIyAtatpuruSasamAsAbhyupagame na kA'pi kSatiH / 'bhAvenetyatra karaNatvArthe tRtIyA draSTavyA taduktaM siddhaheme 'hetukartRkaraNetthambhUtalakSaNe tRtIye 'ti (si.he. 2 / 2 / 44) bhAvakaraNakabhASetyarthaH bhAvo nAma bhASaNaviSayakopayogaH kaNThatAlvAdyabhighAtadvArA sa zabdotpAdaka iti prasiddheH tatra bhAve karaNatvam / nanvekaM sandhitsato'nyat pracyAvyate, yata evaM sati bahuvrIhyAdisamAsenAnyArthe'tiprasaMgApattirna durlabhetyAzaGkAyAhotI hai|" yaha kaise ho sakatA hai?" isa prazna kA uttara yaha hai ki - "jo vaktA bolanA cAhatA hai vaha zabdoccAraNa ke pUrva meM hI apane ko "mujhe yaha bolanA cAhie aise abhiprAya se bhAvita karatA hai aura bAda meM vaise bolatA huA dUsaroM zrotAoM ko artha kA bodha karAtA hai| bhASA kA yahI prayojana hai ki vaha bhASA dUsaroM ko aura apane ko artha kA bodha karAtI hai" / - cUrNikAra zrIjinadAsagaNI ke vacana se bhI siddha hotA hai ki abhiprAya yAnI upayoga se janya bhASA hI bhAvabhASA hai, anupayoga se janya nhiiN| - = * vacana bhAvabhASA nahIM hai- pUrvapakSa pUrvapakSa:- 'atha' ityAdi / bhAvabhASA zabda kA artha upayogapUrvaka vacanaprayoga samIcIna nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki jaise anuyogadvArasUtra Adi meM agniviSayaka upayogarUpa bhAva ko hI AgamataH bhAva agni kahA hai vaise bhASAviSayaka upayogarUpa bhAva ko hI bhAvabhASA kahanA munAsiba hai| dUsarI bAta yaha hai ki agniviSayaka upayogarUpa bhAva ko hI bhAvAgni mAnane meM bhAvAgni zabda kI yathArthatA upapanna ho sakatI hai, kyoMki bhAva hI Aga yA bhAvAtmaka Aga aisA bhAvAgni isa sAmasika pada kA vigraha bhI upapanna hotA hai| isI taraha bhAva hI bhASA aisA vigraha vAkya bhI taba sArthaka ho sakatA hai jaba bhASAviSayaka upayoga ko hI bhAvabhASArUpa mAnA jAya / dUsarI bAta yaha hai ki upayoga ke viSayabhUta vacana ko bhAvabhASA kahane meM 'bhAva hI bhASA' isa vigraha vAkya qI upapatti bhI nahIM ho sakatI hai, kyoMki vacana to jaina darzana meM paudgalika hone se dravyAtmaka hai, bhAvAtmaka nahIM / ataH dravyAtmaka vacana ko bhAvabhASA kahane meM zabdArtha kA bhI bAdha hotA hai| ataH upayoga ke viSayabhUta vacana ko bhAvabhASA kahanA yukta nahIM hai balki vacanaviSayaka upayoga ko hI bhAvabhASA kahanA ThIka hai| * vacana bhAvabhASArUpa hai uttarapakSa * uttarapakSa :- na iti| ApakI yaha bAta ThIka nahIM hai| Apake abhiprAya ke anusAra yadi 'bhAva hI bhASA' isa vigraha vAkya ko anumati dI jAya to ApakA batAyA huA doSa A sakatA hai, magara hamane yahA~ ApakA batAyA huA vigraha mAnya nahIM kiyA hai| hama to yahA~ 'bhAvena bhASA = bhAvabhASA 'aisA vigraha karate haiM / ataH aba bhAvabhASA zabda kA artha hogA bhAvakaraNakabhASA arthAt bhAva yAnI upayoga jisakA asAdhAraNa kAraNa hai aisI bhASA / isa vigraha ke anusAra to upayoga se vacana ko bhAvabhASA kahanA susaMgata hI hai, kyoMki vacana kA asAdhAraNa kAraNa upayoga hotA hai| uparyukta vigrahavAkya ke svIkAra karane se janya vacana meM bhAvabhASatva kI upapatti hotI hai| ataH koI doSa nahIM hai| zaMkA- are kyA tumhArI akla carane ko gaI hai? Apake manapasaMda rUpa se samAsa kA vigraha kara ke apane iSTa artha kI niSpatti Apa kara rahe haiM taba to anya koI bahuvrIhi samAsa Adi ke anukUla vigraha kara ke apane iSTa artha kI siddhi binA kisI roka Toka ke kara sakatA hai jaise ki 'bhAva hI hai bhASA jisakI aisA vigraha karane para mUka puruSa bhI bhAvabhASA kahalAyegA, kyoMki hAva-bhAva hI usakI bhASA hotI hai| yaha to bakarI ko nikAlate nikAlate U~Ta ghUsa gayA / 1 bhAvabhASA nAma yenA'bhiprAyeNa bhASA bhavati sA bhAvabhASA / kathaM ? yo bhASitumicchati sa pUrvvamevAtmAnaM pratyAyayati yathA - idaM mayA vaktavyamiti bhASamANaH paraM pratyAyati / etad bhASAyAH prayojanaM yatparamAtmAnaM cArthAnavabodhayatIti / 2 'atthe' iti kaprato nAsti /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zabdA'prAmANyavAdisugatAzaGkA * - 57 bhASyoktArthAnupapattAvapi bhAvena bhASeti bhaGgyA prakRtopapatteH; paribhASakecchAyAzcAtiprasaGgabhaJjakatvAditi dig / / 13 / / nanu bhASA na nirNAyikA, tAdAtmya-tadutpattiviraheNa shbdaarthyorsmbndhaatprtiniytbodhaanupptteH| na caivaM zabdAnAmevAnutpattiprasaGgo'rthabodhakatvaM pratisandhAyaiva taduccArAditi vAcyam vikalpebhya eva tadutpattesteSAmapi vikalpajananenaiva caritArthatvAt / uktaMca mAha 'pari' ityaadi| paribhASAkartazAstrakArecchAyA niyAmakatvAnnAtiprasaGaga iti bhaavH| noAgamato bhAvena bhASA bhAvabhASetyAkArakecchAyAH zAstraparyAlocanenonnayanAditi digarthaH||13|| saugata AzaGkate 'nanu' iti / atraivamanumAnaprayogAH bhASA na pramANaM arthanirNAyakatvAbhAvAt saMzayavat / tadeva kuta iti ceta? ucyate, bhASA na arthanirNAyikA pratiniyatabodhAnutpAdakatvAta vikalpavata / tadapi kathamiti ceta? ucyate, bhASA na pratiniyatabodhajanikA arthAsaMbaddhatvAt kalpanAvat / arthA'saMbaddhatvamapi kuta iti ceta? ucyate, bhASAyA arthapratiyogika-tAdAtmya-tadutpattyanyatarasambandhAbhAvAt tadvad / tadapi kuta iti cet? ucyate, bhASAyA arthatAdAtmyAbhyupagame shstraadishbdaanmukhcchedaadiprsnggaat| bhASAyA arthajanakatve dhanazabdAdeva vizvadAridrayaM vidAritaM syAt, bhASAyA arthajanyatve sadaiva kolAhalaprasaGgAditi na tadutpattisaMbandho'pi yuktaH / taduktaM zAstravArtAsamuccaye bauddhamatanirUpaNaprasaGge - "na tAdAtmyaM dvayAbhAvaprasaGgAd buddhibhedtH| zastrAdyuktau mukhacchedAdisaGgAt samayasthiteH / / arthA'sannidhibhAvena, tadraSTAvanyathoktitaH / anyAbhAvaniyogAcca na tdutpttirpylm|| (zA.sa. sta. 11/23) tAdAtmyatadutpattivyatiriktasaMbandhAbhAvAt, vizeSAbhAvakUTasya sAmAnyAbhAvasAdhakatvAcca zabdo nArthasaMbaddha iti sthitama / asambaddhatve tu sarvArthabodhakatvamabodhakatvaM vA'vizeSAditi na prtiniytaarthbodhktvm| 'vikalpebhya' iti / * arthaghaTana paribhASAkAra kI icchA ke anusAra * samAdhAna :- pari. iti / yahA~ bhAvabhASArUpa samAsa kA vigraha kaise karanA? isameM na ApakI icchA niyAmaka hai, na hamArI icchA niyAmaka hai aura na anya kisIkI icchA niyAmaka hai, kintu zAstra kI paribhASA banAnevAle zAstrakAra bhagavaMtoM kI hI icchA niyAmaka hai| prastuta meM 'bhAva=abhiprAya upayoga se janya bhASA bhAvabhASA hai' isa cUrNikAra ke vacana se siddha hotA hai ki yahA~ 'bhAvena bhASA bhAvabhASA' aisA vigraha iSTa hai, na ki 'bhAva eva bhASA = bhAvabhASA' aisA karmadhArayasamAsAnukUla vigraha yA bahuvrIhisamAsAnukUla vigraha / ataH hama donoM ke Upara, are! sabhI ke Upara jaba zAstrakAroM kA anuzAsana hai taba unake vacana ke anusAra hI arthaghaTana karanA munAsiba hai| anuyogadvAra Adi sUtra ke anusAra bhI vacana noAgama se bhAvabhASAsvarUpa hI hai| ataH koI doSa nahIM hai| yaha to eka dizAsUcanamAtra hai| isake upara adhika vicAra bhI kiyA jA sakatA hai - isa bAta kI sUcanA dene ke lie vivaraNakAra ne 13vI gAthA ke vivaraNa ke aMta meM 'dik' zabda kA prayoga kiyA hai| * zabda pramANa nahIM hai - bauddha * bauddha :- nanu. iti| 'anya ko bodha karAne ke lie vaktA upayogapUrvaka zabdoccAraNa karatA hai vaha bhAvabhASA hai' - yaha ApakA kathana jalamanthana kI taraha niSphala hai - kyoMki bhASA artha kA nirNaya karAne meM samartha hI nahIM hai| bhASA se artha kA nirNaya taba ho sakatA hai, jaba bhASA aura artha ke bIca saMbaMdha ho| artha ke sAtha asaMbaddha ho kara bhASA artha kA nirNaya karAye - yaha kathamapi saMbhava nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki artha se asaMbaddha hone para bhASA yA to saba artha kA nirNaya karAyegI yA to eka bhI artha kA nhiiN| isalie zabda ko artha kA nirNaya karAne ke lie artha se saMbaddha rahanA Avazyaka hai, magara zabda kA artha ke sAtha saMbaMdha nahIM ghaTatA hai| yadi zabda kA artha ke sAtha tAdAtmya saMbaMdha mAnA jAya to vaha saMgata nahIM hai, kyoMki taba to laDDu zabdoccAraNa se hI mu~ha laDDu se bhara jAyegA aura zastra zabda ko bolane para jIbha kaTa jAyegI, kyoMki 'artha aura zabda abhinna hai' aisA svIkAra artha aura zabda ke bIca tAdAtmya saMbaMdha ke svIkAra meM nihita rahatA hai| yadi zabda kA artha ke sAtha tadutpatti saMbaMdha mAnA jAya to vaha bhI saMgata nahIM hai, kyoMki yadi Apa zabda ko artha kA janaka mAnege taba dhana zabda kA uccAraNa karane se hi dhana paidA ho jAyegA phira isa jagata meM koI daridranArAyaNa nahIM rhegaa| yadi zabda ko artha se janya mAneMge taba jagata meM ghaTa-paTa Adi aneka artha
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1.gA.13 0 bauddhamate'numAnasya paramparayA prAmANyam 0 - vikalpayonayaH zabdA vikalpAH shbdyonyH| kAryakAraNatA teSAM nArthaM zabdAH spRshntypi|| ( ) iti / evaM ca na 'gAmAnaye'tyataH prvRttynuppttirpi| vaktRvikalpaH zabdajanakaH zabdazca zrotRvikalpajanaka iti bhAvaH / na hi AbAlagopAlapratItaH zabdArtho niSidhyate kintu tatra sAMvRtatvamabhyupagamya tAttvikatvaM niSidhyata iti nigUDhArthaH / nanu zabdasya vikalpamAtrajananA'bhyupagame pravRttirna syAt, vikalpasyA'pramANatvAt taduktaM yogasUtre pataMjalinA"zabdajJAnAnupAtivastuzUnyo vikalpaH (yo.sU. 1/9) ityata Aha 'ev'miti| zabdArthe sAMvRtasatyatvAbhyupagamAt, 'gAmAnaye'ti vAkyataH pravRttiH yujyata iti| ayamAzayo vikalpe pAramArthikatvA'bhAve'pi saMvAdibhrameNaiva prvRttiruppnnaa| saMvAdibhramo nAma saphalapravRttijanako bhramo yathA maNiprabhAyAM maNibuddhiriti / nanu zAbdasthale vikalpAmAtrajananena sAMvRtasatyatvAbhyupame sati zakyate hyevaM vaktuM yadutAnumAnasthale'pi hetorvikalpamAtrajananAnnAnumitau paarmaarthikstytvm| tathA ca satyanumAnasya pramANatvaM vilUnazIrNaM syAdityAzaGkAM saugato nirasitumupanyasyati na cetyAdinA | samAdhatte tatra = hetau / anumitau pramAtvavizeSasyA'nubhavasiddhasyAnapalapanIyatayA tadanyathAnupapattyA tatkAraNIbhatA vyAptihetaniSThA sidhyatItyato nAnumAnasya pramANatvaM durghaTamiti tAtparyama | ___ vastutastu bauddhamate nAnumAnaM pratyakSavat sAkSAtpramANaM kintu prnnaalikyaa| tathAhi nArthaM vinA tAdAtmyatadutpattisambandhapratibaddhaliGgasadbhAvaH na tadvinA tadviSayaM jJAnaM, na tajjJAnamantareNa prAgavadhAritasambandhasmaraNam, tadasmaraNe nAnumAnamityarthAvyabhicAritvAd bhrAntamapyanumAnaM pramANamiti dhyeym| nanvevaM sati zabdo'pi pramANaM vidyamAna hone se sadA ke lie zabda kI utpatti hotI rahegI aura sAre jahA~ meM kolAhala hI sadA ke lie banA rhegaa| ataH zabda aura artha meM janyajanakabhAva na hone se zabda meM artha ke sAtha tadutpattisaMbaMdha bhI saMbhava nahIM hai| tAdAtmya aura tadutpatti ke sivA anya koI saMbaMdha to zabda kA artha ke sAtha saMbhava nahIM hai| ataH siddha hotA hai ki zabda ko artha ke sAtha koI saMbaMdha nahIM hai| ataH zabda se pratiniyata artha kA bodha nahIM ho sakatA hai| ataeva zabda meM arthanirNAyakatva aura prAmANya nahIM haiN| ____zaMkA :- zabda ko pratiniyata artha kA bodhaka nahIM mAneMge taba to zabda kI utpatti hI na ho sakegI, kyoMki saba loga zabda meM arthabodhakatva kA jJAna kara ke hI zabdoccAraNa karate haiN| Apake abhiprAya ke anusAra yadi zabda arthaviSayaka jJAna kA janaka hI nahIM hai taba to zabda kI utpatti hI kaise hogI? * vikalpa aura zabda meM kAryakAraNabhAva - bauddha * samAdhAna :- "vikalpebhya' ityaadi| Apako yaha kisane par3hA diyA ki zabda meM arthabodhajanakatva kA prAmANika bhAna hone para hI loga zabda kA uccAraNa karate haiM? loga to aise hI "isa zabda se isa artha kA zrotA ko bodha ho" - isa vikalpa se hI zabda prayoga karate haiM aura ve zabda bhI zrotA ke dimAga meM ghaTAdiartha kA vikalpa utpanna karane se hI caritArtha = saphala ho jAte haiN| lekina isase-zabda zrotA ke dimAga meM ghaTAdi pratiniyata artha kA prAmANika nizcaya utpanna karAtA hai - yaha siddha nahIM hotA hai| kahA bhI gayA hai ki - "zabda kI yoni = kAraNa vikalpa hai aura vikalpa kI yoni = kAraNa zabda hai| vikalpa aura zabda ke bIca hI kAryakAraNa bhAva hai| zabda to artha ko chUte bhI nahIM hai| __ zaMkA :- yadi zabda ko arthAkAra vikalpa kA hI kAraNa mAnege taba to 'gAya ko le Ao' ityAdi vAkya ko suna kara zrotA gAya lAne kI pravRtti hI nahIM kara sakegA, kyoMki vikalpa to eka kalpanA hai, jo pramANa nahIM hai| jo pramANa nahIM hai, usase pravRtti Adi vyavahAra kaise ho sakatA hai? prekSAvAn loga to pramANa se hI pravRtti karate haiM, apramANAtmaka vikalpa se nahIM, anyathA anadhyavasAya Adi se bhI pravRti hone kI Apatti aayegii| samAdhAna :- 'evaM' iti / ApakI yaha bAta samIcIna nahIM hai, kyoMki bauddhamata meM satya ke do prakAra hai pAramArthika satya aura sAMvRtika sty| vikalpa meM pAramArthika satyatva kA hama niSedha karate haiM magara sAMvRtika satyatva kA niSedha hama nahIM karate haiN| lokavyavahAra kI pravRtti to zabda aura vikalpa meM pAramArthika satyatva na hone para bhI sAMvRtika satyatva se ho sakatI hai| ataH zabda
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ * pada-padArthasambandhamImAMsA * 59 na caivamanumAnocchedaH, tatrAnubhavasiddhapramAvizeSakAraNasya vyAptyAderabAdhAd, atra tu saGgatibAdha-syoktatvAdityata Aha - 'ohAriNI ya eka suAu NAyaM imaMti vvhaaraa| saMbhAvaNA ya niNNayaheuasajsatti daTThavvaM / / 14 / / eSA ca = bhASA, avadhAriNI = nizcAyikA, padapadArthayoH saGketarUpasambandhavyavasthApanena hetvanupapattinirAsAt / na syAdityata Aha - 'atra viti| zabde tu tAdAtmyatadutpattyanyatarasambandhabAdhasyoktatvAditi saugatAzayaM nirAkaroti 'ohAriNI ya' ityaadinaa| vivRNoti samAdhAnaM 'eSe'tyAdinA / atraivamanumAnaprayogAH bhASA pramANaM nirNAyakatvAt pratyakSavat / tadapi kuta iti cet? ucyate bhASA nirNAyikA pratiniyatabodhajanakatvAt pratyakSavat / tadapi kuta iti cet? ucyate, bhASA pratiniyatabodhajanikA sngketaakhysmbndhenaa'rthsmbddhtvaat| etena tAdAtmyatadutpattiviraheNa zabdArthayorasambandhAtpratiniyatabodhAnupapattiH nirstaa| padapadArthayoH tAdAtmya-tadutpattivyatiriktasya 'idaM padamimamarthaM bodhayatvityAdisaGketarUpasya saMbandhasya vyvsthaapnaat| etena maNiprabhAyAM pravRttasya yathA maNiprAptistathaivAsmAkamapyAkAre pravRttasya bAhyaprAptiriti nirastama maNiprabhAyAM tatsannidhAnAvinAbhAvAnmaNimAsAdayati na cAkArarUpasya vikalpasya tathAsambhava iti / etaccAtma-vivekadIdhitau ziromaNinA spaSTIkRtamiti adhikaM tato'vaseyam / meM pAramArthika satyatva kA niSedha karane se vyavahAra kI anupapatti Adi doSoM ko koI avakAza nahIM hai| zaMkA :- yadi zabda aura artha paraspara asambaddha hone se zabda pramANa nahIM hai' - aisA Apa kaheMge taba to zabda kI taraha anumAna bhI apramANa hI ho jAyegA, kyoMki anumAnasthala meM bhI sAdhya aura hetu meM tAdAtmya-tadutpatti saMbaMdha nahIM hotA hai| isa taraha zabda meM pramANatva na mAnane para anumAna meM prAmANya durghaTa ho jAne se anumAna pramANa kA hI uccheda hone kI aniSTApatti aayegii| * anumAna pramANa hai - bauddha * samAdhAna :- 'tatra' iti / ApakI yaha bAta bhI tathyahIna hai, kyoMki anumAnasthala meM to hetu meM vyApti rahatI hai, jo ki pratyakSa se vilakSaNa pramA kA kAraNa hai| anumAna meM prAmANya anubhavasiddha hai| dhUma hone para parvata meM Aga avazya rahatI hai| kabhI bhI aisA nahIM dekhA hai ki dhUA~ hone para bhI parvata meM Aga na ho| isalie anumAna meM anubhavasiddha prAmANya kA apalApa karanA ThIka nahIM hai| jaba anumiti pramA vizeSa hai, taba to usakA hetu avazya honA cAhie, vaha hai vyAptijAna / yaha vyApti hetu meM raha kara anumiti meM prAmANya kI ghoSaNA karatI hai| vyApti abAdhita hone se anumAna pramANa hI hai, apramANa nhiiN| zaMkA :- yadi anumAna pramANa hai taba to zabda bhI pramANa hI hogA, kyoMki ve donoM parokSa pramiti ko utpanna karate haiN| ataH anumAna ko pramANa kahanA aura zabda ko apramANa kahanA yaha to ardhajaratIya nyAya hai| samAdhAna :- 'atra tu' iti / sA~pa nikala gayA, aba lakIra pITane se kyA? hamane pahale hI batA diyA hai ki - zabda meM artha kA na to tAdAtmya saMbandha hai aura na to tadutpatti saMbaMdha hai phira zabda meM prAmANya kI ghoSaNA karanA yaha ApakA nirarthaka prayAsa hai| parvata meM Aga na hone para bhI 'parvata para Aga hai' aise aprAmANika zabda bhI hama sunate haiM aba prakaraNakAra 14vIM gAthA se bauddha ke dA~ta khaTTe karate haiN| suniye, prakaraNakAra kA vaktavya, gAthArtha :- 'yaha bhASA avadhAriNI hai' | 'maiMne yaha zruta se jAnA hai' yaha vyavahAra hotA hai| yaha bhASA saMbhAvanArUpa nahIM haiM, kyoMki saMbhAvanA nirNAyaka hetu se sAdhya nahIM hotI hai, isa prakAra samajhanA caahie||14|| vivaraNArtha :- isa zloka ke prathama pAda se bauddha mata kA nirAkaraNa abhipreta hai| dvitIya pAda se vaizeSikamata kA apAkaraNa iSTa hai aura pazcArddha se nAstikamata kA khaMDana abhISTa hai| yaha Age jA kara spaSTa ho jaayegaa| bauddha mata kA nirAkaraNa kaise kiyA gayA hai? yaha dekhiye; 1 avadhAriNI caiSA zrutAjjJAtametaditi vyvhaaraat| sambhAvanA ca nirNayahetvasAdhyeti draSTavyam / / 14 / /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 14 0 pratibandyA pratyavasthAnam 0 cAnAkAGkSAdipadeSvapratyAyakatvadarzanAdanyatrA'pi pramANatvasaMzayaH; pratyakSe'pi tdnuddhaaraat| na ca zAstroktArthAnAM visaMvAdadarzanA punarapi saugata AzaMkate-na caanaakaangkssaadiiti| atraivamanumAnaprayogAH zabdo na pramANaM prtyaayktvaat| tadapi kuta iti cet? ucyate, zabdo na pratyAyakaH anAkAGkSAdipadasajAtIyatvAt / atra pratibandyA samAdhatte 'pratyakSe' iti / pratibandI caivam, pratyakSaM na pramANaM visaMvAdisajAtIyatvAt 'pItaH zaGkha' iti prtykssvditi| yadi saugataH aduSTaM pratyakSaM pramANaM avisaMvAditvAdityAdinA samAdhatte tadA AkAGkSAdimatpadaM pramANaM avisaMvAditvAt tAdRzapratyakSavaditi samAdhAnaM mamA'pi sulbhmityaashyH| taduktaM-"yaccobhayoH samo doSaH parihArastayoH sama" iti| (zlo. vA.) * zabda nirNAyaka hone se pramANa hai - syAdvAdI * syAdvAdI :- tuma kyA siddha kara sakate ho bauddharAja! bahuta hogA to zabdArtha kI taraha jagata ko bhI mithyA kaha doge| isake sivA tumhAre basa kI aura kyA bAta hai? lekina yaha mata bhUlanA ki mullA kI daur3a masjida taka! sabhI logoM ko zabda aura artha ke bIca vAcya-vAcakabhAva saMbaMdha nirvivAda mAnya hai| "yaha zabda isa artha kA vAcaka hai aura yaha artha isa zabda se vAcya hai" ityAkAraka jo saMketa kiyA gayA hai, vahI vAcyavAcakabhAva sambandha hai| isako hI abhidheya-abhidhAyakabhAva bhI kahate haiN| jaba yaha sambandha saba manISiyoM ko mAnya hai, taba isakI siddhi ke lie adhika prayAsa karane kI jarUrata kyA? hAtha kaMgana ko ArasI kyA? phira bhI vyAkaraNa, zabdakoza, AptapuruSoM kA vyavahAra, upamAna Adi aneka pramANa 'zabda ko artha ke sAtha saMketa nAma kA sambandha hai' isa bAta ke sAkSI haiN| jisa zabda kA jisa artha meM saMketa hogA, usI zabda se usa artha kA bodha hogaa| isI sababa"pratiniyatabodha kI upapatti na hone se zabda nirNAyaka nahIM hai" - esA ApakA kathana nirAkRta ho jAtA hai| bauddha :- "bhASA arthanirNAyaka hai" - yaha ApakA kathana ThIka nahIM haiM, kyoMki AkAMkSAdi se rahita vAkyoM se artha kA nirNaya zrotA ko nahIM hotA hai| 'ghaTena pazya' arthAt 'ghaTa se dekho' - isa vAkya se zrotA ko kucha bhI arthanirNaya nahIM hotA hai| isa taraha yogyatA, Asatti Adi se zUnya vAkya ko suna kara bhI zrotA ko arthanirNaya nahIM hotA hai| ataH bhASA ko arthanirNAyaka kahanA yaha eka duHsAhasa hai| * zabdasthala meM pratibandI * syAdvAdI :- pratya. iti / vAha bhAI! dUdha kA jalA chAcha ko bhI phUMka phUMka kara pItA hai| AkAMkSA, yogyatA Adi se zUnya vAkya se arthanirNaya na hone se Apane AkAMkSA-yogyatA Adi se saMpanna vAkya ko bhI arthanirNAyaka na kahane kA apUrva sAhasa kara diyaa| vAha bauddharAja ! magara Apa yaha nahIM jAnate ki miyA~ kI jUtI miyA~ ke sara! zabdasthala meM jo aniSTa ApAdAna Apane kiyA hai vaha to pratyakSasthala meM Apake liye bhI samAna hai| koI Apako yaha kaha de ki - 'zaMkha meM jo pItimA ki buddhi hotI hai, vaha pratyakSa jaise apramANa hai; vaise hI anya pratyakSa bhI apramANa hai, kyoMki visaMvAdisajAtIya hai' taba Apa kyA samAdhAna batAoge? isa Apatti kA uddhAra to Apako karanA hI pdd'egaa| bauddha :- yaha to bahuta sarala hai| hama pratyakSamAtra ko pramANa nahIM mAnate haiM, kintu nirdoSa pratyakSa ko hI pramANa mAnate haiN| "jo pratyakSa doSAdi se rahita ho vaha pramANa hai" - 'aisA kahane se 'zaMkhaH pItaH' isa pratyakSa meM pramANatva nahIM AyegA aura isa se bhinna nirdoSa sAmagrI se utpanna pratyakSa meM pramANatva rhegaa| ataH koI doSa nahIM hai| syAdvAdI :- taba to yaha samAdhAna hamAre pakSa meM bhI samAna rUpa se lAgu hotA hai| hama bhI yahI kahate haiM ki - 'jo vAkya AkAMkSA, yogyatA, Asatti Adi se saMpanna ho, AptapuruSa se kathita ho vaha vAkya pramANa hai aura isase bhinna AkAMkSAdi se zUnya anAptapuruSoccarita vAkya apramANa hai' - isa rIti se viSayavibhAga nidarzanapuraHsara bhASA ko pramANa kahane meM koI kSati nahIM hai, kyoMki 'ghaTena pazya' yaha vAkya AkAMkSA se zUnya hai| ata eva vaha pramANa nahIM hai, magara 'ghaTaM pazyaM' arthAt "tuma ghaTa ko dekho" yaha vAkya to AkAMkSAdi se yukta hone se pramANa hI hai| ataH AkAMkSA Adi se yukta bhASA ko arthanirNAyaka hone se pramANa kahane meM koI kSati nahIM haiN| bauddha :- pratyakSasthala meM aura zabdasthala meM samAnatA nahI hai kintu viSamatA hai| hama to jo pratyakSa sadoSa = visaMvAdI ho usako apramANa kaha sakate haiM, magara Apake lie yaha kathana nAmumakina hai, kyoMki zAstra, jo ki Apako pramANarUpa se mAnya hai, jina
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ * mithyAtvakalpanApekSayA satyatvakalpane lAghavopadarzanam * tadaprAmANyam tadvisaMvAdasyaivAsiddheH kvacidvihitakarmaNAH phalAbhAvasyAGgavaikalyAdyadhInatvAditi dig athA'stu zabdaprAmANyaM tathA'pi na svatantratayA kintu anumAnavidhayA / na ca zabdasyA'rthA'vyApyatvAtkathaM tatastadanumAnamiti nanu 'ikkovi namukkAro' ityAdervisaMvAdaH kiM pANipihita? ityata Aha 'kvciditi| tatra saMsAranistAraNaphalAbhAvasya tAdRzabhAvanAdyaGgavaikalyaprayuktatvAt / na hyekasmAddhetoreva kAryotpattirdraSTeti bhAvaH / na ca tAdRzabhAvanAdestatrA'Ggatvamasiddham, taduktaM dharmasaGgrahe- "sati samyagdarzane parayA bhAvanayA kriyamANa eko'pi namaskArastathAbhUtasyA'dhyavasAyasya heturbhavati yathAbhUtAt zreNimavApya nistarati bhavodadhimiti (dharma saM. bhAga 2 / pR. 111 ) / 61 kiJca sarvathA vacanasya prAmANyamanabhyupagamyA'pi bauddhAH kila sambandhAdyabhidhAnapUrvakameva granthAdau pravRttA iti zabdaprAmANyapratikSepasteSAM kathamarhati ? na ca sAMvRtasatyatvAbhyupagamAnna doSa iti vAcyam mithyAtvasaMvalitatve sati vyavahAraupayikasatyatvA'bhyupagamA'pekSayA satyatvA'bhyupagama eva zreyAn lAghavAt; vyavahArAnapalApAcca kiJca tanmate vastuno niraMzatvAtkathamekatra mithyAtvaM satyatvaM ceti cintyama | sarvavainAzikaM nirAkRtya vainAzikatvasAmyAdardhavainAzikaM vaizeSikaM pUrvapakSayati-atheti / atredamavadheyaM vaizeSikaarthoM kA pratipAdana karatA hai una arthoM ke viSaya meM anekazaH visaMvAda upalabdha hote haiN| magara Apake lie una zAstravacanoM ko 'visaMvAdI hone se ve apramANa hai' yaha kahanA zakya nahIM hai| lekina hameM to visaMvAdi hone se una zAstroM aura una zAstroM ke vacanoM ko apramANa kahane meM kucha hicakicAhaTa nahIM hotI hai aura yaha yukta bhI hai| syAdvAdI :- 'zAstra visaMvAdi hai' aisA Apa kahate haiM to kyA 'bauddha zAstra apramANa hai' aisA bhI Apa kahate haiM? yaha to hameM bhI iSTa hI hai| bauddha piTakoM ko apramANa kahane meM hameM bhI koI hicakicAhaTa nahIM hotI hai, kyoMki unameM aneka visaMvAda upalabdha hote hI haiN| yadi Apa jainAgamoM ko visaMvAdI hone se apramANa kahane kA prayAsa karate haiM to vaha ThIka nahIM hai, kyoMki jainAgamo meM visaMvAda hI asiddha hai / * ! bauddha :- jainazAstroM meM bhI visaMvAda upalabdha hai, dekhiye, "ikkovi namukkAro..." ityAdi jo kahA gayA hai vaha vacana visaMvAdI hai, kyoMki usa sUtra kA artha hai - "zrImahAvIrasvAmIjI ko kiyA gayA eka bhI namaskAra nara yA nArI ko saMsArasAgara se pAra lagAtA hai| Apane aneka bAra mahAvIrasvAmI ko namaskAra kiyA hai, phira bhI ApakA saMsArasAgara se nistAra nahIM huA hai| isa visaMvAda ke bala para hI hama kahate haiM ki jainazAstra pramANa nahIM hai| * sAmagrI kAryajanaka hai * - syAdvAdI :- kva iti / ustAda ! Apa dUra kI nahIM socte| Apa sUtra ke tAtparya saMpUrNa artha ko soce binA mAtra zabdArtha ko hI pakar3ate haiN| isI sababa Apako visaMvAda lagatA hai| samyagdarzana viziSTabhAvollAsa-zraddhA-adhyavasAyavizuddhisahita eka bAra zrI vardhamAnasvAmI ko kiyA gayA sAmarthyayoga kA namaskAra caramazarIrI ko bhavitavyatA kA paripAka karA ke kSapaka zreNiyogya adhyavasAya kI prApti karAtA hai aura kaivalyalakSmI kI bheTa de kara saMsArasAgara se pAra utAratA hai| vaisI zraddhA bhakti Adi kAraNoM kI upasthiti na ho taba usa namaskAra se kaise saMsArasAgara se nistAra hogaa| atA kabhI kabhI zAstroM ke arthoM meM jo visaMvAda dikhAI detA hai vaha zeSa kAraNoM ke abhAva se prayukta hai, na ki zAstroM ke aprAmANya se / ataH zeSa kAraNoM ke abhAva se prayukta namaskAra se prastuta phala kI aprApti ko dekha kara zAstra meM aprAmANya kI ghoSaNA karanA yaha mUrkhatA kI hI nizAnI hai| samajhe? bauddha ko hakkA-bakkA karane ke bAda aba vivaraNakAra vaizeSika ko apane sAmane lAte haiN| * zabda svataMtra pramANa nahIM hai vaizeSika * vaizeSika :- 'atha' iti| zabda pramANa hai aisA to hama mAnane ke liye taiyAra hai magara Apa zabda ko anumAna se svataMtrarUpa se pramANa mAnate haiM vaha ThIka nahIM hai, kyoMki zabda anumAna pramANa meM hI antarbhUta ho jAtA hai| anumAna meM aMtarbhAva hone para bhI zabda ko svataMtra pramANa mAnane meM gaurava hotA hai| anumAnarUpa mAnane meM lAghava hai| ataH zabda anumAna pramANa hI hai yaha siddha hotA hai| 'naca zabdasya' iti / zabda anumAna pramANa hai- yaha ApakA manoratha taba siddha hotA, yadi zabda artha kA vyApya hotA / - zaMkA :
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 14 0 zabdasyA'numAnAntarbhAvA'sambhavasamarthanam 0 vAcyam, ete padArthA mithaH saMsargavantaH, AkAGkSAdimatpadasmAritatvAdityAdidizA'numAnAditi cet? atrAha - zrutAt jJAtametaditi vyvhaaraat| yathAhi anuminomIti dhiyA pramAvizeSasiddheH pramANAntarasiddhi stathA zabdAtpratyemIti dhiyA pramAvizeSasiddheH tatrA'pi darzane'pi vyomazivAcAryeNa tu pramANatraividhyamabhyupagamya zabde svatantratayA prAmANyaM pratipAditam / prazastapAdAnusArinyAyakandalIkAreNa zrIdhareNa tu zabdasya svatantratayA prAmANyaM dUSitaM / 'ete' ityAdikaM zAbdasthalIyAnumAnazarIram; 'daNDena gAmabhyAja' iti padasmAritapadArthavaditi ca 'ityAdi'zabdArthaH / atra ca yadyapi anAptoktapadasmArite padArthe vybhicaarH| Aptoktatvena heturvizeSaNIya iti ceta? na, Aptatvasya pUrvaM durgrhtvaat| ata eva yogyatAyA hetupraveze'pi na nistAraH, ekapadArthe'parapadArthavattvarUpAyAH tasyAH prAganizcayAt, nizcaye vA siddhasAdhanAnnanumAnam / AkAGkSA'pi samabhivyAhRtapadasmAritajijJAsArUpA svarUpasatyeva hetuH, na tu jaise ki anumAna sthala meM dhUmAdi hetu vahnirUpa sAdhya ko vyApta hotA hai| jahA~ jahA~ dhuA~ rahatA hai vahA~ vahA~ avazya vahni rahatA hai| ataH dhUma se vahni kA anumAna ho sakatA hai| magara prastuta meM aisA nahIM hai| jahA~ jahA~ zabda hotA hai, vahA~ vahA~ artha nahIM hotA hai, kyoMki ghaTAdi zabda to mu~ha meM utpanna hote haiM aura kAnoM se sunAyI dete haiM, magara ghaTAdi artha to bhUtalAdi meM rahate haiM mu~ha meM yA kAnoM meM nhiiN| ataH zabda artha kA vyApya nahIM hai| artha kI vyApti = avinAbhAva zabda meM nahIM hai taba zabda ko anumAna kahanA kaise ucita hogA? ataH zabda anumAnapramANasvarUpa nahIM ho sktaa| __vaizeSika-samAdhAna :- ApakA yaha kathana munAsiba nahIM hai, kyoMki zrotA ko vAkya kA zravaNa hone para jaba vAkya ke ghaTaka padoM se tattat artha kI smRti ho jAtI hai taba una arthoM meM vaktA ke abhimata parasparasambandha kA anumAna ho jAtA hai| anumAna kA AkAra isa prakAra hotA hai - "amuka amuka padArtha vaktA ke abhimata parasparasambandha ke Azraya haiM, kyoMki AkAMkSA Adi se yukta padoM se smArita hai| jo padArtha AkAMkSA Adi se yukta padoM se smArita hote haiM ve vaktA ke abhimata parasparasambandha ke Azraya hote haiM jaise ki 'ghaTa ko lAo' isa vAkya kA arth| isase siddha hotA hai ki zabda anumAnapramANarUpa hI haiM, na ki anumAna se bhinna svataMtra prmaannruup| * zabda svataMtra pramANa hai - syAdvAdI * syAdvAdI :- kAha! adhajala gagarI chalakata jAe! idhara udhara se kucha jJAna prApta kara ke isa taraha anumAnaprayoga banAne se Apake abhimata artha kI siddhi nahIM hogii| vastu kI siddhi to Agama se, anumAna se aura laukikavyavahAra se hotI hai| Apake kathana meM to sira se paira taka galatiyA~ bharI hai? phira bhI Aja aisI majA cakhAU~gA ki Apa bhI jAneMge ki syAdvAdI kauna hai? sabase prathama to zabda ko anumAna pramANarUpa mAnane meM laukika pratIti, svaanubhava evaM vyavahAra kA apalApa karanA paDatA hai, kyoMki logoM kA vyavahAra to aisA hI hotA hai ki "maine zabda se yaha jAnA hai", "mujhe zabda se artha kI anumiti nahIM huI hai kintu zAbdabodha huA hai" aisA anuvyavasAya hotA hai| 'yathAhi' iti / Azaya yaha hai ki jaise anumAna sthala meM liMgajJAnajanya bodha kA anubhava pratyakSatva rUpa se na ho kara anumititva rUpa se hI hotA hai, kyoMki vyApyatAdijJAna se janya bodha hone para "maiM artha kA sAkSAtkAra nahIM karatA hU~ kintu anumAna karatA hU~," "mujhe artha kA sAkSAtkAra nahIM huA hai kintu anumiti huI hai| isa prakAra kA anuvyavasAya hotA hai / vyavasAya jJAna kA svarUpa kyA hai? vaha to vyavasAya jJAna ke bAda utpanna honevAle anuvyavasAyAtmaka jJAna se hI jJAta hotA hai| uparyukta anuvyavasAya se pratyakSaviSayatA kI apekSA anumiti jJAna kI vilakSaNa viSayatA siddha hotI hai| ataH anumiti meM pratyakSabhinnatA anivArya hai| dUsarI bAta yaha hai ki kArya bhinna hone para sAmagrI meM bhI bheda hotA hai| pratyakSa pramiti se anumitirUpa pramiti bhinna hai| ataH usakA kAraNa bhI bhinna hI honA caahie| ataH pratyakSa pramiti ke karaNabhUta indriya se vilakSaNa vyAptijJAna AdirUpa karaNa pramANa kI siddhi hotI hai| isa taraha zAbda sthala meM bhI zabdajanya bodha kA anubhava anumititvarUpa se na ho kara zAbdatvarUpa se hI hotA hai, kyoMki zabdajanya bodha hone para 'zabdAt pratyemi' = 'mujhe zabda se artha kI pratIti huI hai (liMga jJAnAdi se nahIM)' tathA 'zabdAt nAnuminomi kintu zAbdayAmi' = "mujhe zabda se artha kI anumiti nahIM huI hai kintu zAbdabodha huA hai" isa prakAra kA anuvyavasAya hotA hai| isa anuvyavasAya se anumitiviSayatA se zAbda bodha kI vilakSaNa viSayatA siddha hone se zAbda bodha meM anumitibhinnatA kI siddhi
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nyAyakandalIkAranyAyalIlAvatIkAroktikartanam * pramANAntarasiddhirapratyUhaiva, vyAptyAdijJAnaM vinA'pi zabdAdAhatyArthapratItezca na tasyAnumAnatvamiti dig / lokAyatikasvAha- anumAnamapi na pramANaM kutastarAM zabdaH ? jJAtA / anumAne ca liGgaM na svarUpasaddhetuH kintu jJAtaM saditi vizeSaH / tAdRzasaMsargasya pratyakSAdinA siddhAvicchAM vinA zAbdabodhAnudayaH syAt pakSatAyA abhAvAdityAdidoSApattirdurnivArA vaizeSikamate tathApi sphuTatvAttadupekSya doSAntaramAha zrutAditi / zabdAdityarthaH / 'vyavahArAditi' / 'gamyayapaH karmAdhAre' (si.he. 2/2/74) ityato vyavahAramAzrityetyarthaH, nizciyata iti zeSaH / nanu vyavahAraH kathaM nizcAyaka iti cet ? vyavahArazabdasya yaugikatvAditi gRhaann| taduktaM, "vi nAnArthe'va sandehe haraNaM hAra ucyate / nAnAsandehaharaNAd vyavahAra iti smRtaH / / " yathAhi anuminomIti dhiyA = anuvyavasAyena pratyakSaviSayatAto vilakSaNaviSayatAsiddheranumitau pratyakSavilakSaNapramAtvasiddhiH, tataH kAryavaijAtyAtkaraNavaijAtyasiddhyA'numAnAtmakapramANAntarasiddhirvaizeSikeneSyate tathaiva zabdAtpratyemIti dhiyA anuvyavasAyenA'numitiviSayatAto vilakSaNaviSayatAsiddheszAbdabodhe'numitibhinnapramAtvasiddhistataH zabdAtmakapramANAntarasiddhiH pramAbhede pramANabhedaniyamAdityAzayaH / 63 etena padAni smAritArthasaMsargavijJaptipUrvakANi, yogyatAsattimatve sati saMsRSTArthaparatvAditi nyAyalIlAvatI - kAroktaM nirastaM, kAlAtyayApadiSTatvAt, 'nAnuminomi kintu zAbdayAmI' tyanubhavavirodhAcca / na hi anubhavo'pi vyAkhyAya kathyate / dvitIyahetumAha - 'vyAptyAdijJAnaM' iti / AdizabdAtparAmarzajJAnaM gRhyate / atraivaM prayogaH zabdo nAnumAnaM vyAptyAdijJAnAsadhrIcInatve satyarthanizcAyakatvAdindriyavat / anena zabdo'numAnaM vyAptibalenA'rthapratipAdakatvAditi nyAyakandalIkAroktamapahastitaM mantavyam, abhinavakaviviracitasya vAkyasyA'dRSTapUrvasyAnanubhUtacaravAkyArthabodhakatvAnupapattezca / lokAyatikaH iti / loke AyataM = vistIrNaM = prasiddhaM yatpratyakSaM pramANaM tallokAyatam / tatpratipAdakaM zAstramapi anivArya hai| tathA pramA bhinna hone para pramANa bhI bhinna hI hotA hai, abhinna nahIM, anyathA anumAna pramANa bhI pratyakSapramANa se gatArtha ho jAyegA / ataH anumitirUpa pramiti ke karaNabhUta vyAptijJAna se vilakSaNa padajJAnarUpa karaNa kI pramANa kI siddhi hotI hai / padajJAna kA viSaya hone se pada ko = zabda ko bhI pramANa kahA jAtA hai| isa taraha zabda anumAna se atirikta = svataMtra pramANa hai, yaha siddha hotA hai| * vyatireka vyabhicAra se bhI zabda anumAnarUpa nahIM hai * vyAptyAdijJAnaM' iti / zabda anumAnarUpa nahIM hai, kintu svataMtra pramANa hI hai isakI siddhi ke lie vivaraNakAra dUsare hetu ko batAte haiN| dekhiye, jahA~ anumiti hotI hai vahA~ anumiti ke avyavahita pUrva kSaNa meM vyAptijJAna rahatA hai, kyoMki vyAptijJAna anumiti kA karaNa hai| yaha eka niyama hai ki kArya kI utpati ke pUrva kSaNa meM kAraNa avazya upasthita rahatA hai| yadi zabda ko anumAnarUpa mAnA jAya taba to zabda ko sunane ke bAda zabda se arthabodha hone ke pUrva meM vyAptijJAna honA Avazyaka hai| magara aisA nahIM hotA hai| AbAlagopAla pratIti yahI hai ki zabda se turaMta hI vyApti jJAna ke sivA hI artha kA bodha hotA hai| abhimata kAraNa ke sivA hI kArya kA honA yaha to vyatirekavyabhicAra hI hai| isase siddha hotA hai ki zabda se jo arthabodha hotA hai vaha apanI utpatti meM vyAptijJAna kI apekSA nahIM rakhatA hai| taba vyAptijJAnarUpa karaNa se janya na hone para bhI usa arthabodha ko anumiti kahanA yaha to mUrkhatA kI hI nizAnI hai| isI sababa siddha hotA hai ki zabda svataMtra pramANa hai| zabda ko sarvathA apramANa mAnanevAle bauddha tathA zabda ko anumAnAntargata mAnanevAle vaizeSika donoM bhrAnta haiM, kyoMki zabda pramANa hai aura anumAna se bhinna pramANarUpa hai| isa viSaya meM adhika vicAraNA kI jA sakatI hai| isakI sUcanA dene ke lie vivaraNakAra ne dig zabda kA nirdeza kiyA hai| bauddha aura vaizeSika ke hoza ur3A kara aba vivaraNakAra laukAyatika yAnI nAstika ko apane sAmane lAte haiN| nAstika kA mata kyA hai ? vaha pahale dekhiye -
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 14 0 sambhavAbhidhAnapramANanirAsa: 0 dhUmAdidarzanAnantaramagnyAdivyavahArasyA'pi sambhAvanayaivopapatteriti / tatrAhasambhAvanA ca nirNayahetvasAdhyeti draSTavyam / sambhAvanA hi saMzayarUpaiva / sA ca na parAmarzAdinizcayahetusAdhyA, nizcaya-sAmagryAM satyAM saMzayAnutpAdAt, anyathA vakrakoTarAdijJAne satyapi sthANI puruSatvasaMzayotpAdaprasaGgAt / lokAyatam / tadabhyupaitIti laukAyatikaH nAstika iti yaavt| 'RtukthAdisUtrAntATThak' (pANi. 4/2/60) iti suutrennokthaadignnaantrgttvaakprtyyH| lokAyatamadhIte veda veti laukaaytikH| 'na pramANaM' iti vyabhicArisAdhAraNyAditi zeSaH kvacita saMvAdastvajAkRpANIyanyAyeneti naastikaashyH| 'kutastarAM zabdA?' vyabhicAritvaparokSatvAdyavizeSAditi bhAvaH / nanu parokSAgnyAnayanAdivyavahAraH kathaM syAt? ityAha 'dhuumaadii'ti| yadyapi agRhItA'saMsargakajvalanAdismRtirUpAyAM sambhAvanAyAmasadviSayiNyAM paramArthasadviSayaviSayakatvarUpasaMvAdo'pi na sambhavati dRSTasAdharyeNa cAnumAnA'prAmANyasAdhanamanumAnaprAmANyA'nabhyupagame'nupapannaM tathApi sphuTatvAttadupekSya doSAntaramAha-'sambhAvanA ceti / sambhAvanA cotkaTaikatarakoTijJAnaM taccautkaTyA''pannasaMzaya evetyAha 'saMzayarUpaiveti saMzayavizeSarUpaivetyarthaH / evakAreNa nizcayavyavacchedaH kRtH| anena bhUyaHsahacAradarzanajanyaM saMbhavAkhyamatiriktaM pramANaM nirastam anizcayarUpatvAt nizcayarUpatve'numAnameva syAt, khAryA droNADhakaprasthAdinizcayasya droNAdyavinAbhUtakhArItvajJAnajanyatvAdityadhikaM syAdvAdaratnAkarAdau / sA u saMzayAtmikA sambhAvanA ca na parAmarzAdinizcayahetusAdhyeti 'vahnivyApyadhUmavAn parvata' ityAdyAkArakaparAmarzAdinA nizcayahetunA sAdhyA netyrthH| nizcayasAmagryAH saMzayasAmagrIto balavattvAnna sNshyotpaadH| vipakSe * anumAna bhI pramANa nahI hai - nAstika * nAstika :- pramANa to sirpha pratyakSa hI hai| jo parokSa hotA hai vaha pramANa kaise? anumAna bhI parokSa hone se pramANa nahIM hai taba AtmA Adi atIndriya padArtha kA nirUpaka zabda Agama kaise pramANa hogA? anumAna meM visaMvAda=vyabhicAra payA jAtA hai vaise hI zabda meM bhI visaMvAda-vyabhicAra pAyA jAtA hai, taba una donoM ko pramANa kaise kahA jAya? dUsarI bAta yaha hai ki atIndriya cIja kA sUcaka koI saMvAda upalabdha nahIM hotA hai| ___ zaMkA :- yadi anumAna ko pramANa na mAnA jAyagA taba dhUma se vahni kA astitva pramANita nahI hogA aura phira usa dazA meM koI vahni ko prApta karane kI AzA se usa sthAna meM, jahA~ use dhUma dikhAI diyA hai, jAne kA prayatna nahIM kregaa| magara vastusthiti yaha hai ki manuSya jisa sthAna meM dhUma ko dekhatA hai, usa sthAna meM agni ke astitva ko prAmANika mAna kara agni pAne kI AzA se usa sthAna taka pahu~cane kA prayatna karatA hai| ataH mAnanA hogA kI anumAna pramANa hI hai, apramANa nhiiN| * saMbhAvanA se pravRtti kI upapatti - cArvAka * nAstika kA samAdhAna :- Apane yaha kahA~ se par3ha liyA ki - "nizcaya jJAna hI pravRtti kA janaka hai?" vyavahAra nizcayAtmaka jJAna se hI sAdhya hai, yaha ApakI bhrAnti hai| saMbhAvanA se bhI pravRtti ghaTa jaayegii| dekhiye, jisa sthAna meM dhUma dIkha paDatA hai, usa sthAna meM vahni ke astitva ko prAmANika mAna kara manuSya usa sthAna taka pahu~cane kA prayatna nahIM karatA, kintu usa sthAna meM vahni ke astitva ko saMbhavita mAna kara vahA~ jAne kA prayatna karatA hai| kahane kA Azaya yaha hai ki kaI sthAnoM meM dhUma ko vahni ke sAtha dekha kara manuSya jaba kisI naye sthAna meM dUra se kevala dhUma ko dekhatA hai kintu vahni ko nahIM dekhatA taba usa sthAna meM dhUma ke hone se vahni ke hone kI kevala saMbhAvanA hI hotI hai, na ki use yaha nizcaya hotA hai ki usa sthAna meM vahni avazya hai, kyoMki isa prakAra ke nizcaya ke lie usake pAsa koI nizcita pramANa nahIM hai| phalataH dhUma ko dekhane se manuSya ko vahni kI jo sambhAvanA hotI hai usIse vaha agni pAne kI AzA se usa sthAna meM, jahA~ use dhUma dIkha paDA hai, jAne kA prayAsa karatA hai| * anumAna bhI nizcayAtmaka hone se pramANa hai - jaina * syAdvAdI :- 'saMbhAvanA ca' iti / vAha! tIna loka se mathurA nyArI! saba dArzanika anumAna ko pramANa mAnate haiM magara Apa
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ * parAmarzAntaraM saMzayotpAdAsambhavaH * 65 atha bhAvAMze utkaTakoTikasaMzaya eva saMbhAvanA / utkaTatvaM ca niSkampapravRttiprayojako dharmavizeSaH / tatprayojakatayA ca bAdhakamAha-'anyathe 'ti nizcayasAmagryAM satyAM saMzayotpAdAbhyupagame vakrakoTarAdijJAnesthANutvavyApyavakrakoTarAdiprakArakavizeSajJAne sthANutvanizcayahetau satyapi sthANau uccaistaratvAdiprakArakasAmAnyajJAnAt saMzayahetoH puruSatvasaMzayotpAdaprasaGgAditi prasaGgApAdanam / nanu dhUmadarzanAtpUrvamapi samAnadharmikaviruddhabhAvAbhAvaprakArakasaMzayajJAnarUpA sambhAvanA'styeva na tu pravRttirityanvayavyabhicAra ityAzaGkAyAM cArvAkaH prAha 'atha' iti / eveti evakAreNa ekasmin dharmiNi tulyakoTikabhAvAbhAvaprakArakasaMzayasya vyavacchedaH kRtaH / dhUmadarzanaprAkkAlInasya ca tasya vidhyaMze'nutkaTakoTikatvena sambhAvana'nAtmakatvAnna vyabhicAra iti bhAvaH / nanu dhUmadarzanenA'nalAdau pravRttiranumAnaprAmANyA'nabhyupagame durghaTetyAhaisakA bhI apalApa kara rahe ho| pravRtti saMbhAvanA se ho yA anya se ho isake sAtha hamArA kucha virodha nahI hai| magara Apa parvata Adi meM dhUma darzana ke bAda vahni kI sambhAvanA hone kI jo bAta kara rahe haiM vaha ThIka nahIM hai, kyoMki parvata meM dhUma dekhane ke bAda vyAptismaraNa hone ke pazcAt 'vahni se vyApta dhUma parvata para hai' ityAkAraka jo parAmarzajJAna darzaka ko hotA hai vaha nizcaya kA kAraNa hai, saMzaya kA nahIM / nizcaya kI sAmagrI hone para anantara samaya meM saMzaya kI utpatti nahIM ho sakatI hai, kyoMki nizcaya kI sAmagrI se saMzaya kI sAmagrI durbala hai| yaha eka niyama hai ki durbala aura balavAna donoM kI sAmagrI hone para balavAna sAmagrI se saMpAdya kArya kI hI utpatti hotI hai| ataH prastuta meM parAmarzarUpa nizcayasAmagrI balavAna hone se nizcaya kI hI utpatti hogI, saMbhAvanA kI nahIM / yadi nizcaya kI sAmagrI hone para bhI Apa saMzaya kI hI utpatti mAneMge taba to jisa sthANu meM yAnI sUkhe peDa puruSa jitanA U~cAra hone se dUra se 'yaha puruSa hai yA sUkhA peDa ?' aisA saMdeha pedA hotA hai, usameM 'yaha sthANu sUkhA peDa hai' aise nizcaya ke janaka aise bakhola, ( vakra koTara) zAkhA Adi vizeSadharma kA jJAna hone para bhI kyA yaha puruSa hai yA nahIM ? 'aise saMdeha kI utpatti hone kI Apatti aayegii| magara hamArA anubhava aisA hai ki vizeSadharma kA jJAna hone para nizcayAtmaka jJAna hI utpanna hotA hai, saMzaya nhiiN| ataH parAmarza se, jo ki nizcayajJAna kA janaka hai, nizcaya kI utpatti ko mAnanA saMgata hai, na ki saMzayarUpa saMbhAvanA kI utpatti / meM - * dhUma se Aga kI saMbhAvanA kI utpatti ke svIkAra meM lAghava nAstika nAstika :- atha iti / hama eka hI dharmI meM bhAva aMza aura abhAva aMza meM tulyatA avagAhI saMzaya ko saMbhAvanA nahIM kahate haiM kintu saMzayavizeSa ko hI sambhAvanA rUpa kahate haiN| saMzayavizeSa kA artha hai jo saMzaya bhAva aMza meM utkaTa koTivAlA ho vaha saMzaya / arthAt "kyA yaha dhUma hai yA dhUli ?" aisA jo saMzaya hai vaha saMbhAvanArUpa nahIM hai, kintu 'yaha dhUma hI honA cAhie' aisA bhAva aMza meM = vidhi aMza meM utkaTatAvAlA jo saMzaya hai vahI saMbhAvanAsvarUpa hai| isa taraha parvata meM dhUma ko dekha kara manuSya agni kI saMbhAvanA se hI yAnI 'parvata meM agni honI cAhie aise saMzaya se hI agni lene ke lie parvata kI ora jAtA hai| yahA~ bhAvAMza - meM utkaTakoTika saMzaya ko saMbhAvanA kahA hai isameM utkaTatA kA artha hai niSkampa pravRtti kA prayojaka dharmavizeSa / parvata meM 'dhUma ko dekha kara niSkampa rUpa se = nizcitarUpa se manuSya agni ko lene ke lie pravRtta hotA hai| usa niSkampa pravRtti kA prayojaka dharma 'yahA~ agni honI cAhie' isa saMzaya meM rahatA hai| ataH yaha saMzaya saMbhAvanArUpa hai| yahA~ yaha zaMkA karane kI kucha AvazyakatA nahIM hai ki - "saMzayarUpa saMbhAvanA kI utpatti ke lie dhUma ko dekhane ki AvazyakatA kyA hai ?, kyoMki parvata meM agni kA saMzaya to dhUma ko dekhe binA bhI ho sakatA hai" isakA kAraNa yaha hai ki agniviSayaka saMzaya kI utpatti ke lie dhUma ko dekhane kI AvazyakatA hai| dhUma ko dekhe binA parvata meM jo saMzaya hotA hai ki - "parvata meM Aga hai yA nahIM ?" yaha agni lAne kI niSkampa pravRtti meM prayojaka nahIM hai| jaba ki dhUma ko parvata meM dekhane ke bAda jo saMzaya hotA hai ki "parvata meM agni honI cAhie" vahI agni lAne kI niSkampa pravRtti meM prayojaka hotA hai| isa taraha saMzaya meM niSkampa pravRtti ke prayojaka dharmavizeSarUpa utkaTatA ke lie mAnava prayAsa karatA hai| ataH niSkampa pravRtti ke lie dhUmadarzana ke bAda agni kI pramitirUpa anumiti kI utpatti mAnane kI AvazyakatA nahIM hai| jisakI koI AvazyakatA na ho phira bhI kalpanA kI jAya yaha to nirarthaka kalpanA gaurava hI hai| isa gaurava doSa ke kAraNa anumitirUpa pramA jJAna kI adRSTa kalpanA tyAjya hai|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 14 * cArvAkamatacarvaNam 0 dhUmadarzanAdyAdaraH / na ca dhUmAderagnyAdisambhAvanAhetutve gauravam, tadabhAvAprakArakatvaghaTitanizcayatvA'pekSayA tadabhAvaprakArakatvaghaTitasaMzayatvasya laghutvAditi cet ? na saMzayavyAvRttAnumititvasyaiva vyAptijJAnAdijanyatAvacchedakatvAt / 'tatprayojakataye' ti / utkaTatvaprayojakatayetyarthaH / dhUmadarzanasyotkaTatvaprayojakavidhayA vidhyaMze utkaTakoTikasaMzayarUpAyAM 'parvate vahninA bhavitavyamityAdirUpAyAM sambhAvanAyAmevopayogAdityarthaH / dhUmAderiti / viSayavAcinA dhUmagrahaNena viSayiNaM pratyayamupalakSayati / 'sambhAvyamAnavahnisattAjJApako dhUmaH' iti yaH pratyayaH tasyetyarthaH / upalakSaNatvAt pakSadharmatAjJAnamapi upalakSitaM bhavati / tataH sambhAvyamAnasattAjJApakatvapakSadharmatAjJAnAderiti phalitam / gauravamiti kAryatAvacchedake gauravamityarthaH / sambhAvanAyAH kAryatvAbhyupagame kAryatAvacchedakaM saMzayatvaM syAt / tacca taddharmAbhAvaprakArakatve sati taddharmaprakArakatvarUpaM nizcayasya tu kAryatvAbhyupagame kAryatAvacchedakaM nizcayatvaM syAt / tacca taddharmaprakArakatvarUpamitilAghavam / dhUmadarzanAderagnyAdisambhAvanAhetutve tu gauravamiti zaGkAkarturAzayaH / cArvAkastannirAkaroti- 'tadabhAvAprakArakatve 'tyAdinA / avadhAraNarUpasya nizcayasya taddharmA'bhAvaprakArakatvA'bhAve sati taddharmaprakArakatvarUpatayA taddharmAbhAvA'prakArakatvaghaTitatvAt sambhAvanArUpasya saMzayasya ca taddharmAbhAvaprakArakatve sati taddharmaprakArakatvarUpatayA taddharmAbhAvaprakArakatvaghaTitatvenA'bhAvApravezAt saMzayatvasya kAryatAvacchedakatve lAghavamiti / nizcaye taddharmAbhAvAprakArakatvAniveze saMzaye'tivyAptissyAditi tanniveza AvazyakaH / tathA ca gauravamiti laukAyatikAzayaH / jainaH samAdhatte 'ne' tyAdinA / anvayavyatirekAbhyAM saMzayavyAvRttAnumititvasyaiva vyAptijJAnAdijanyatAvacchedaka zaMkA :- na ca dhUmA. iti / dhUma ko dekhane ke bAda agni kI saMbhAvanA mAnane meM gaurava hai, kyoMki saMbhAvanA bhAva aMza meM utkaTakoTika saMzayasvarUpa hai aura aise saMzaya ko kArya mAnane para kAryatAvacchedaka saMzayatva hogA, jo taddharmAbhAvaprakArakatve sati taddharmaprakArakatva svarUpa hai| yadi dhUmadarzana se agni kA nizcaya mAnA jAya taba nizcaya kArya hone se kAryatAvacchedaka yAnI kAryatA kA niyAmaka dharma nizcayatva hogA jo taddharmaprakAratvasvarUpa hai| nizcaya ke svarUpa meM taddharmAbhAvaprakArakatva kA praveza nahIM hai| ataH dhUmadarzana se agni kA nizcaya mAnane meM lAghava hai aura agni kI saMbhAvanA mAnane meM gaurava hai| ataH gaurava doSa ke kAraNa dhUmadarzana se agni kI saMbhAvanA kI utpatti hone kA Agraha kadAgraha hai, ataH tyAjya hai| * saMzaya kI apekSA nizcaya kA svarUpa gurUbhUta hai - cArvAka * samAdhAna :- tadabhAvA. iti| Apa choTe bacce ko samajhAne kI koziSa kara rahe haiM, aisA mahasUsa hotA hai, kyoMki nizcaya ke pUrNa svarUpa ko Apa chUpA rahe ho| yadi Apa nizcaya ke svarUpa ko nahIM pahacAnate haiM, to hama Apako nizcaya kA svarUpa batA rahe haiN| kAna khola kara suniye nizcaya kA svarUpa / nizcayatva kA artha hai- ekasmin dharmiNi taddhamANibhAvAprakArakatve sati taddharmaprakArakatvam / arthAt eka vastu meM amuka dharma ke abhAva kA vizeSaNavidhayA bhAna na ho aura usa dharma kA vizeSaNavidhayA bhAna ho aisA jJAna nizcaya hai| jaise ki puruSa meM puruSatvarUpa dharma ke abhAva kA prakArarUpa se bhAna na ho aura puruSatvarUpa dharma kA vizeSaNarUpa se bhAna ho aisA 'yaha puruSa hI hai' ityAkAraka jJAna nizcayAtmaka jJAna hai| jaba ki saMzaya kA svarUpa hai- ekasmin dharmiNi taddharmAbhAvaprakArakatve sati taddharmaprakArakatvam / arthAt eka hI vastu meM amuka dharma ke abhAva kA vizeSaNarUpa se bhAna hote hue usI dharma kA vizeSaNarUpa se bhAna ho aisA jJAna saMzaya hai| jaise eka hI puruSa meM puruSatva aura puruSatva ke abhAva donoM kA vizeSaNarupa se bhAna ho aisA "kyA yaha puruSa hai yA nahIM?" ityAkAraka jJAna saMzayAtmaka hai| hama dekha sakate haiM ki nizyaya ke svarUpa meM vizeSaNa kukSi meM taddharmAbhAvAprakArakatva kA praveza hai, jisakA artha hai taddharmAbhAvaprakArakatvAbhAva, jaba ki saMzaya ke svarUpa meM vizeSaNakukSi meM taddharmAbhAvaprakArakatva kA praveza hai| ataH saMzaya kI vizeSaNakukSi meM dvitIya abhAva kA praveza na hone se lAghava hI hai| ataH gaurava doSa ke kAraNa dhUmadarzana se vahni kA nizcaya mAnanA ThIka nahIM hai| * dhUmadarzana kA kAryatAvacchedaka saMbhAvanAtva nahIM hai syAdvAdI * syAdvAdI :- 'na' iti / lAnata hai ApakI akkala ko| dekhie, anvaya aura vyatireka se, dhUmadarzana se vahni kI nizcayAtmaka
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nizcayatvApekSayA sambhAvanAtvasya kAryatAvacchedakatve lAghavam * sambhAvanAyAstajjanyatve tadghaTitanizcayasAmagrIpratibadhyatAvacchedakakoTAvanutkaTakoTikatvAdipraveze gauravAt / tvAt / Adipadena parAmarzajJAnasya grahaNam / saMzayavyAvRtteti vizeSaNaM ca paricAyakam / paricAyakaM nAma tadaghaTakatve styrthvishessjnyaapkm| tena saMzayabhinnA yA'numitistadvRttyanumititvaM vyAptijJAnAdikAryatAvacchedakamityarthaH / dhUmadarzanAderagnyAdisambhAvanAhetutve gauravaM dRDhayati sambhAvanAyAH, tajjanyatve vyAptijJAnAdijanyatve tadghaTitanizcayasAmagrIpratibadhyatAvacchedakakoTAviti / vyAptijJAnaghaTitA yA parAmarzajJAnarUpA nizcayasAmagrI / ghaTitatvaM cAtra vyAptijJAnaviSayitAvyApyaviSayitAkatvarUpaM bodhyaM parAmarzajJAne vyAptijJAnIyaviSayitAyAH sattvAt, tasyAH pratibadhyatAvacchedakakoTAvityarthaH / sambhAvanAyA vidhyaMze utkaTakoTikasaMzayarUpatvena parAmarzadazAyAM anutkaTakoTikasaMzayotpAdavAraNAya vidhyaMze'nutkaTakoTikasaMzayatvasya taadRshnishcysaamgriiprtibdhytaavcchedktvklpnmaavshykm| matpakSe tu saMzayatvasyaiva tAdRzanizcayasAmagrIpratibadhyatAvacchedakatvAllAghavam / = 67 lAghavaJca trividhaM bhavati, sambandhakRtaM, upasthitikRtaM, zarIrakRtaJca / tatrAdyaM daNDatvAdyapekSayA daNDAderghaTakAraNatve sambandhakRtaM laaghvm| dvitIyaM gandhaM prati gandhaprAgabhAvasya hetutA zIghropasthitikatvAt na tu rUpaprAgabhAvasyeti / anekadravyatvaM vihAya mahattvatvajAteH pratyakSakAraNatAvacchedakatvAGgIkAre zarIrakRtaM tRtIyaM lAghavam / zarIrakRtaM lAghavaJca kAraNatAvacchedakalAghavaM, kAryatAvacchedakalAghavaM vidheyatAvacchedakalAghavaM uddezyatAvacchedakalAghavaM, sAdhyatAvacchedakalAghavaM hetutAvacchedakalAghavaM pratibadhyatAvacchedakalAghavaM pratibandhakatAvacchedakalAghavaM, zakyatAvacchedakalAghavamityAdikaM nAnAvidhaM bhavati / kecittu kalpanAlAghavaM caturthamiti vadanti / prakRte tu syAdvAdimate pratibadhyaanumiti kI hI utpatti hotI hai, saMbhAvanAtmaka anumiti kI nahIM yaha siddha hotA hai| kArya kI utpatti kA nirNaya Apake vacana se nahIM hotA hai, magara anvayavyatireka se hotA hai| ataH vyAptijJAna AdirUpa nizcayAtmaka anumiti kI sAmagrI se to saMzaya se bhinna anumiti hI utpanna hotI hai| yaha siddha hone se vyAptijJAnAdi kA kAryatAvacchedaka saMzayabhinnaanumititva hI hogA arthAt saMzayajJAna se bhinna anumiti meM rahA huA anumititva nAma kA dharma kAryatA kA niyAmaka hogaa| Azaya yaha hai ki vyAptijJAna Adi se janya jJAna meM anumititvarUpa dharma hogA jo saMzayajJAna meM nahI rahatA hai| - nAstika :- hamane pahale hI batA diyA hai ki dhUmadarzana se agni kI saMbhAvanA kI utpatti mAnane kI apekSA agni kI nizcayAtmaka anumiti mAnane meM kAryatAvacchedaka dharma meM gaurava hogA phira bhI Apa gaurava doSa kI upekSA kara ke agni kI nizcayAtmaka anumiti kI utpatti hone kI kalpanA kyoM kara rahe haiM ? syAdvAdI :- saMbhAvanAyAstajja. ityAdi / vAha ! miyA~ apane mu~ha miTTa banatA hai! Apa saMbhAvanA kI utpatti mAnane meM lAghava kI prasaMsA kara rahe ho, magara dhUmadarzana se agni kI saMbhAvanA kI saMbhAvanA bhI kathamapi saMbhava nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki agni kI nizcayAtmaka anumiti ko chor3a kara saMbhAvanA kI utpatti mAnane meM hI gaurava hai| dekhiye, Apake abhiprAya ke anusAra saMbhAvanA bhAvAMza meM utkaTakoTika saMzayarUpa hI hai| ataH dhUmadarzana se agni ke anutkaTakoTika saMzaya kI utpatti kA nivAraNa karane ke liye Apako agni aMza meM anutkaTakoTika saMzaya ko pratibadhya mAnanA hogaa| ataH dhUmadarzana-vyAptijJAna Adi kA pratibadhyatAvacchedaka=pratibadhyatA kA niyAmaka dharma bhAvAMza meM anutkaTakoTikasaMzayatva ko mAnanA hogA jaba ki hamAre pakSa meM vyAptijJAnAdi kA pratibadhyatAvacchedaka saMzayatva hI hogaa| yahA~ bhAvAMza meM anutkaTakoTikatva ko saMzayatva kA vizeSaNa banAnA Avazyaka nahIM hai| ataH Apake mata meM saMbhAvanA kI utpatti mAnane meM pratibadhyatAvaccheka gaurava hotA hai| gurutara dharma meM pratibadhyatAvacchedakatva kI kalpanA dUSaNarUpa hai, kyoMki jo pratibadhyatAvacchedaka hotA hai vaha pratibandhakAbhAva kA kAryatAvacchedaka hotA hai| ataH pratibandhakAbhAvaniSTha kAraNatA, jo kAryA'vyavahitaprAkkSaNAvacchedena kAryAdhikaraNavRttiabhAva - pratiyogipratiyogikatvarUpa hai, usakI pratibadhyatAvacchedaka koTi meM gurutara pratibadhyatAvacchedakarUpa kAryatAvacchedaka kA praveza karane se kAraNatA ke zarIra meM gaurava hone se kAryakaraNabhAva meM gaurava hogaa| yaha to suvidita hai ki laghurUpa se kAryakAraNabhAva kI saMbhAvanA ho taba gururUpa se kArya-kAraNabhAva mAnya nahIM hotA hai| ataH dhUmadarzana se agni kI saMbhAvanA sirpha saMbhAvanArUpa = kalpanArUpa hI rahegI, vAstavika nahIM /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 14 0 sambhAvanAtvasya kAryatAvacchedakatve pratibadhyatAvacchedakagauravama 0 ___'idamitthameve'tyavadhAraNasya, 'na sandehi kintu nizcinomI'tyAdyanuvyavasAyasya cAnupapatterityanyatra vistaraH / tAvacchedakadharmalAghavaM tRtIyabhedAvAntaraprakArarUpaM bodhym| nanu sambhAvanAyAH tajjanyatvA'bhyupagame AgataM pratibadhyatAvacchedakagauravaM kathaM dUSaNamiti ceta? zruNu, pratibadhyatAvacchedakaM pratibandhakAbhAvakAryatAvacchedakaM bhvti| pratibandhakAbhAvaniSThakAraNatA ca kAryA'vyavahitaprAkSaNAvacchedena kaaryaadhikrnnvRttybhaavprtiyogiprtiyogiktvruupaa| tatra ca pratibadhyatAvacchedakakoTau gurutarapratibadhyatAvacchedakarUpakAryatAvacchedakapraveze kAraNatAzarIre gauravAta kAryakAraNabhAve gauravaM bhavati / ataH pratibadhyatAvacchedakagauravasya dUSaNatvamiti nipuNataraM nibhAlanIyamiti dik / anumitau nizcayatvamupapAdya zAbdabodhe'pi tatsaMgamayati 'idamityAdinA / AptopadezAdapi sambhAvanotpAdAbhyupagame idamitthamevetyavadhAraNamanupapannaM syaat| sarvato balavatI hynythaanuppttiH| anuvyavasAyasya vyavasAyasvarUpa * nAstikamata meM prasiddha avadhAraNa kI anupapatti * 'idamittha.' ityaadi| isase atirikta dUsarI bAta yaha hai ki jaise vyAptijJAna Adi se nizcayAtmaka anumiti hotI hai, vaise Aptopadeza se bhI nizcayAtmaka jJAna kI hI utpatti hotI hai, kyoMki AptapuruSoM ke upadeza ko sunane ke pazcAt 'yaha aisA hI hai' aisA nizcaya hotA hai, "zAyada yaha aisA hogaa|" ityAkAraka saMzayavizeSa saMbhAvanA nhiiN| yadi zabda se saMbhAvanA kI utpatti mAneMge taba yaha avadhAraNa=nizcaya, jo anubhava siddha hai, kaise utpanna hogA? zabda se saMbhAvanA kI utpatti mAnane meM avadhAraNa=nizcaya kI anupapatti ho jaayegii| isakA samAdhAna tabhI ho sakegA jaba zabda se AptapuruSa ke upadeza se nizcayAtmaka zAbdabodha kI utpatti kA svIkAra kiyA jaay| ___ 'na sandehmi.' ityaadi| isake alAvA anya bhI aneka pramANa hai jisase yaha siddha ho sakatA hai ki vyAptijJAna Adi se nizcayAtmaka jJAnavizeSa kI hI utpatti hotI hai| dekhiye, koI bhI vyavasAya jJAna- "saMzayarUpa hai yA nizcayAtmaka hai? pratyakSarUpa hai yA anumitirUpa hai? smaraNarUpa hai yA anubhavarUpa hai?" - isakA nirNaya usa vyavasAyajJAna ke uttara kAla meM honevAle anuvyavasAya jJAna se hotA hai| vyavasAyajJAna kA svarUpa vyavasAyajJAna kI viSayatA Adi kA vyavasthApaka niyAmaka taduttarakAlavartI anuvyavasAyAtmaka jJAna hotA hai, kyoMki anuvyavasAya jJAna vyavasAyajJAna ke avyavahita uttarakAla meM utpanna hone se vyavasAyajJAna viSayaka hotA hai| hA~, vyavasAya jJAna bhrAMta bhI ho sakatA hai, saMzayarUpa bhI ho sakatA hai, magara anuvyavasAya jJAna kabhI bhI bhrAnta yA saMzayAtmaka nahIM hotA hai| vaha sarvadA sarvatra nizcayAtmaka hI hotA hai aura pramAjJAnarUpa hI hotA hai| ataH yahA~ vyAptijJAnAdi se janya jJAna (=anumiti) nizcayarUpa hai yA vidhyaMza meM utkaTakoTika saMzayAtmaka saMbhAvanAsvarUpa hai? isa samasyA ko hala karane ke lie madhyastha anuvyavasAya ko hI nyAyadhIza banAnA hogA, jisakA nirNaya hamAre lie aura Apake lie avazya svIkartavya banA rhegaa| aba caliye, anuvyavasAya ke paas| * cArvAka ke mata meM anuvyavasAya kI anupapatti * parvata meM dhUma dekha kara vyAptismaraNa hone para 'parvata agnivAlA hai' aisA vyavasAya jJAna hone ke pazcAt(1) "parvata agnivAlA hai-aisA maiM nizcaya karatA hU~; na kI saMzaya" aisA anuvyavasAya hotA hai yA(2) "parvata agnivAlA hai-yaha maiMne nizcita kiyA hai, saMdigdha nahIM-" aisA anuvyavasAya hotA hai yA(3) 'maiM "parvata agnivAlA hai" ityAkAraka nizcayavAlA hU~; "parvata vahnivAlA hai yA nahIM?" ityAkAraka saMdehavAlA yA "parvata agnivAlA hogA" ityAkAraka saMbhAvanAvAlA nahIM hU~' aisA anuvyavasAya hotA hai| uparyukta tIna prakAra ke anuvyavasAya se yahI siddha hotA hai ki - vyAptijJAnAdi ke pazcAt kAla meM nizcayAtmaka jJAna hI utpanna hotA hai, saMzayAtmaka yA saMbhAvanAtmaka jJAna nhiiN| yaha anuvyavasAya kA cukAdA Apako icchA na hone para bhI avazya mAnya karanA hogaa| isa taraha zabdasthala meM bhI AkAMkSAdiyukta padoM ko sunane ke bAda vyavasAyarUpa zAbdabodha ke bAda meM 'pada ke artha kA nizcaya karatA hU~, saMzaya nahI' ityAkAraka anuvyavasAya bhI yahI phaisalA detA hai ki "AkAMkSA Adi se yukta zabda se janya zAbda bodha bhI nizcayAtmaka hI hai, saMzayarUpa nhii"| ataH vyAptijJAna, padajJAna Adi ke uttarakAla meM nizcayAtmaka anumiti aura zAbdabodha utpanna hotA hai - yaha siddha huaa| isa viSaya kA vistAra anya graMtha meM kiyA hai - aisA kaha kara anya graMthoM ko dekhane kI vistAra
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bhASAyA nizcAyakatvama * tadidamabhipretyoktaM bhagavatA zyAmAcAryeNa- ""se nUNaM bhaMte! mannAmIti ohAriNI bhAsA, ciMtemIti ohAriNI bhAsA, aha mannAmIti ohAriNI bhAsA, aha ciMtemIti ohAriNI bhAsA, taha mannAmIti ohAriNI bhAsA, taha ciMtemIti ohAriNI bhAsA? haMtA goyamA! nizcAyakatayA taM pradarzayati 'ne' tyaadinaa| AptopadezAdijanyavyavasAyAtmakazAbdabodhAdau saMzayatvAbhAvanizcayatvayoH 'na sandehmi kintu nizcinomI'tyAdyanuvyavasAyena siddherapratyUhAcchabdAdau pramANatvasiddhirityAzayaH / Adizabdena "mayA nizcito'yaM na tu sandigdhaH", 'nizcayavAnahaM na saMzayavAni'tyanayorgrahaH / anyatra = nyAyAlokAdau vistrH| AgamasaMvAdaM darzayati- 'tdidmi'tyaadinaa| nanu AgamasyA'bhyarhitatvena prathamaM tadupAdAnaM kartavyamiti cet? na, prativAdino nAstikatvena taM pratyavadhAraNAnuvyavasAyayoH prathamaM grahaNamucitamato na doSaH / nanu tarhi pazcAdapi tadupAdAnaM na kartavyamiti cet? na AgamavAdinaM prati tasya sArthakatvAt / nanu tAdhikaM nAma nigrahasthAnamiti cet? maivaM, tasya vAde doSatvAt granthAdau tasya na doSatvam / vastutastu pratipattidAya-saMvAdasiddhiprayojanasadbhAvAttasya vAde'pi doSatvaM nAstyevetyadhikaM pramANamImAMsAyAM draSTavyamityalaM prsnggen| __ "se nUNaM" iti| atra malayagirisUribhirevaM vyAkhyAtaM, "se-zabdo'thazabdArthaH sa ca vAkyopanyAse / nUnamupamAnAvadhAraNatarkapraznahetuSu, ihA'vadhAraNe, bhadanta! ityAmantraNe manye=avabudhye iti- evaM yaduta avadhAriNI bhASA / avadhAryate = avagamyate artho'nayetyavadhAriNI - avabodhabIjabhUtetyarthaH / bhASyate iti bhASA tadyogyatayA pariNAmitanisRjyamAnadravyasaMhatatiH / eSa pdaarthH| vAkyArthaH punarayaM atha bhadanta! evamahaM manye yadutA'vazyamavadhAriNI bhaasseti| na caitat sakRt anAlocyaiva manye kintu cintayAmi = yuktidvAreNA'pi paribhAvayAmIti-evaM yaduta avadhAraNIyaM bhASeti / evamAtmIyamabhiprAyaM bhagavate nivedyAdhikRtArthavinizcayanimittamevaM bhagavantaM pRcchati 'aha maNNAmI iha ohAriNI bhAsA iti / 'atha prakriyApraznAnantaryamaGgalopanyAsaprativacanasamuccayeSu' iha prazne kAkvA cAsya sUtrasya pAThastato'yamarthaH / atha bhagavannevamahaM manye = evamahaM mananaM kuryAM yathA avadhAriNI bhaasseti| dvitIyAbhiprAyanivedanamadhikRtya praznamAha- 'aha ciMtemI ohAriNI bhAsA iti| atha bhagavannevamahaM cintayAmI? evamahaM cintanaM kuryA? yadutAvadhAriNI bhASeti nirvdymetditybhipraayH| samprati pRcchAsamayAt yathA pUrvaM mananaM cintanaM vA kRtavAnidAnImapi pRcchAsamaye tathaiva mananaM cintanaM vA karomi nAnyatheti bhagavato jJAnena saMvAdayitukAmaH pRcchati- "taha mannAmI iti ohAriNI bhAsA taha ciMtemIti ohAriNI bhAsA" iti| "tatheti samuccayanirdezAvadhAraNasAdRzyaprazneSu" iha nirdeze kAkvA cA'syApi pAThaH / tataH prshnaarthtvaavgtiH| bhagavana! yathA pUrvaM matavAnidAnImapyahaM tathA manye iti-evaM yaduta avadhAriNI bhASeti, rucivAle jIvoM ko prakaraNakAra sUcanA karate haiN| isa taraha vaizeSika kI bhA~ti nAstika kI dhotI bhI DhIlI ho gaI aura vaha naudo-gyAraha ho gyaa| zaMkA :- hama to Agama ko pramANa mAnate haiN| zAstrapramANa se jaba taka yaha siddha na ho ki- "zabda se jo bodha hotA hai vaha nizcayAtmaka hai-" taba taka hama tarka se ApakI bAta mAnanevAle nahIM haiN| * AgamapramANa se bhI bhASA meM nizcayAtmakatva kI siddhi* samAdhAna :- jI hA~, isa viSaya meM pUrvadhara maharSi zyAmAcArya, (jinhoMne prajJApanA nAma ke gaMbhIra zAstra kI racanA kI hai,) kA vacana sAkSI hai| yaha rahA vaha prajJApanA kA vacana - gautamasvAmI vIra prabhu ko prazna karate haiM ki "hai bhagavaMta! maiM mAnatA hU~ ki bhASA avadhAriNI = arthanizcAyaka hai| maiM tarka aura yukti laDA kara socatA hU~ ki bhASA artha kI nizcAyaka hai| kyA meM yaha bAra bAra 1 atha nUnaM bhadanta! manye ityavadhAriNI bhASA, cintayAmItyavadhAriNI bhASA, atha manye ityavadhAriNI bhASA, atha cintayAmItyavadhAriNI bhASA tathA manye ityavadhAriNI bhASA tathA cintayAmItyavadhAriNI bhASA? hanta gautama ! manye ityavadhAriNI bhASA, cintayAmItyavadhAriNI bhASA, atha manye ityavadhAriNI bhASA, atha cintayAmItyavadhAriNI bhASA, tathA manye ityavadhAriNI bhASA, tathA cintayAmItyavadhAriNI bhaasseti|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1.gA.15 0 bhAvabhASAbhedapratipAdanam 0 maNNAmIti ohAriNI bhAsA, ciMtemIti ohAriNI bhAsA, aha maNNAmIti ohAriNI bhAsA, aha ciMtemIti ohAriNI bhAsA, taha maNNAmIti ohAriNI bhAsA, taha ciMtemIti ohAriNI bhAsatti" (pra. bhA. pa. sU. 161) / / 14 / / uktAyA eva bhAvabhASAyA bhedAnAhabhAve vi hoi tivihA, davve a sue tahA caritte ya| davve cauhA saccAsaccA mIsA aNubhayA y||15|| bhAve'pi = bhAvanikSepe'pi bhavati trividhA = triprakArA bhASA, dravye ca zrute tathA caritre ca = dravyaM pratItya bhAvabhASA, zrutaM pratItya, cAritraM pratItya ca setyrthH| dravye caturddhA satyA'satyA mizrA'nubhayA c| etAsAM lakSaNaM (granthAgraM-200zloka) yathAvasaraM kimuktaM bhavati? nedAnIntanamananasya pUrvamananasya ca madIyasya kazcidvizeSo'styetat bhagavanniti, tathA yathA pUrva bhagavan! cintitavAn idAnImapyahaM tathA cintayAmi iti- evaM . yaduta avadhAriNI bhaasseti| astyetaditi? evaM gautamenA'bhiprAyanivedane prazne ca kRte bhagavAnAha- "haMtA goyamA! mannAmI iti ohAriNI bhAsA" iti| 'hanteti sampreSaNapratyavadhAraNa-vivAdeSa' iha prtyvdhaarnne| mannAmI ityAdIni kriyApadAni prAkRtazailyA chAndasatvAcca yuSmadarthe'pi pryujynte| tato'yamarthaH / hanta gautama! manyase tvaM yaduta avadhAriNI bhASeti, jAnAmyahaM kevljnyaanenedmitybhipraayH| tathA cintayasi tvamityevaM yadutAvadhAriNI bhASeti, idamapyahaM vedim kevlitvaat| "aha mannAmI iti ohAriNI bhAsA" iti| athetyAnantarye matsammatatvAt UrdhvaM niHzakaM manyasva iti- evaM yadutAvadhAriNI bhASeti, atha iti UrdhvaM niHzakaM cintaya iti evaM yadutAvadhAriNI bhASeti, atIvedaM saadhvnvdymitybhipraayH| tathA tathA avikalaM paripUrNaM manyasva iti evaM yadutAvadhAriNI bhASeti yathA pUrva matavAn / kimuktaM bhavati? yathA tvayA pUrvaM manaM kRtamidAnImapi matsammatatvAtsarvaM tathaiva manyasva mA manAgapi zaGkAM kaarssiiriti| tathA tathA avikalaM paripUrNa cintayeti- evaM yadutA'vadhAriNI bhASeti yathA pUrvaM cintitavAn, mA manAgapi zaGkiSThA iti||14|| ___ apizabdo noAgamato dravyanikSepa-tavyatiriktadravyanikSepayoH samuccayArthaH / 'dravye' ityatra viSayatvaM saptamyarthaH / tathA ca dravyaviSayiNI bhAvabhASetyarthaH / 'evaM zrute cAritre' ityatrA'pi bodhyam / zeSamatirohitArtham / / 15 / / socU~ ki bhASA avadhAriNI hai? bhagavaMta! Apako prazna karane ke, pUrva meM maiM jaise manana aura ciMtana karatA thA vaise abhI bhI maiM manana aura ciMtana karatA hU~ ki bhASA avadhAriNI hai| kyA yaha manana aura ciMtana nirdoSa hai?" gautamasvAmI ke prazna kA uttara dete hue mahAvIrasvAmI kahate haiM ki-" he gautama! tU mAnatA hai aura socatA hai ki "bhASA avadhAriNI hai" yaha maiM kevalajJAna se jAnatA huuN| aba tuma nizciMta hokara binA kucha hicakicAhaTa ke mAno aura soco ki - "bhASA arthanizcAyaka hai"| pUrva meM tuma jaise manana aura ciMtana karate the aba bhI vaise hI manana aura ciMtana karo ki - 'bhASA avadhAriNI hai'| yaha manana aura ciMtana atyaMta nirdoSa hai, kyoMki mujhe yaha saMmata hai|" prajJApanA ke uparyukta vacana se bhI yaha siddha hotA hai ki - zabda artha kA nizcaya karAtA hai hii||14|| 14vIM gAthA meM jisa bhAvabhASA ke svarUpa kA nirUpaNa kiyA hai usa bhASA ke hI bhedoM ko aba 15vIM gAthA se graMthakAra batA rahe haiN| bhAvabhASA ke tIna bheda gAthArtha :- bhAvaviSayaka bhASA ke tIna prakAra bheda haiM - dravyabhAvabhASA, zrutabhAvabhASA aura cAritrabhAvabhASA | dravyabhAvabhASA ke cAra prakAra hai - satya, asatya, mizra aura anubhy|15| vivaraNArtha :- bhAvanikSepa meM bhI bhASA ke tIna prakAra haiN| dravyaviSayaka bhAvabhASA arthAt viSayavidhayA dravya kA AlaMbana kara ke bolI jAnevAlI bhAvabhASA, zrutaviSayaka bhAvabhASA aura caritraviSayaka bhaavbhaassaa| dravyaviSayaka bhAvabhASA ke cAra bheda haiM-satya bhAvabhASA, asatya bhAvabhASA, mizra bhAvabhASA aura anubhaya yAnI na satya aura na mRSA aisI bhAvabhASA| isa bhAvabhASA ke bhedoM kA lakSaNa unake nirUpaNa kA jaba Age avasara AyegA taba batAyA jaayegaa||15|| 1 bhAve'pi bhavati trividhA dravye ca zrute tathA cAritre c| dravye caturddhA satyA'satyA mIzrA'nubhayA ca / / 15 / /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ * avadhAraNIyatvalakSaNavimarzaH * vkssyaamH||15|| paDhamA do pajjattA uvarillAo a do apjjttaa| avahAreuM sakkai pajjattaNNA ya vivriiaa||16|| prathame dve = satyAsatye bhASe paryApte; uparitane dve = satyAmRSA'satyAmRSe, apryaapte| tatrA'vadhArayituM zakyate yA sA paryAptA; ca = punaH viparItA ca = avadhArayitumazakyA ca, anyA = apryaaptaa| taduktaM vAkyazuddhicUrNI - pajjattigA NAma jA avahAreu' sakkai jahA esA saccA mosA vA, esA pjjttigaa| jA puNa saccA vi mosA vi dupakkhagA vi sA na sakkai vibhAviuM jahA esA saccA vA mosA vA, sA apjjttigtti|| (da. vai. ji. cU. pR. 239) avadhAraNIyatvaM ca "satyAsatyAnyataratvaprakArakapramAviSayatvam" anavadhAraNIyatvaM ca tdbhaavH| tena na tadanyatarabhramaviSaya nanu bhASAniSThamavadhAraNIyatvaM ca yadi satyAsatyAnyataratvaprakArakanizcayaviSayatvaM, anavadhAraNIyatvaM ca tadabhAvaH tadA mizrabhASAyAmapi kasyacicchrotuH 'iyaM satye'tibhramAtmakanizcaye jAte'paryAptatvenA'bhimatAyAM mizrabhASAyAM tAdRzAnyataratvanizcayaviSayatAyAH sattvAt tatrA'tivyAptissyAdavadhAraNIyatvalakSaNasya, tadabhAvAbhAvenA'navadhAraNIyatvalakSaNasya cAvyAptiH syaat| satyabhASAyAmapi kasyacicchrotuH 'iyaM satyA na veMti saMzaye jAte tAdRzAnyataratvanizcayaviSayatvasyA'bhAvenA'vadhAraNIyatvalakSaNasyA'vyAptissyAt tadabhAvasattvenA'navadhAraNIyatvalakSaNasyA'tivyAptiH ca syAdityata Aha - avadhAraNIyatvaM ceti| "iyaM satyA" "iyamasatyA" iti satyAsatyAnyataratvaprakArikA yA pramA tasyA viSayatvaM yatra sA paryAptA bhASA, yatra tAdRzapramAviSayatvAbhAvaH sA'paryAptA bhASetyarthaH / gAthArtha :- prathama do bhASA paryApta haiM aura aMtima do bhASAe~ aparyApta haiN| paryAptabhASA usako kahate haiM jisake svarUpa kA avadhAraNa ho ske| aparyAptabhASA isake viparIta hai||16|| * paryApta aura aparyAptarUpa se bhASA dvividha * vivaraNArtha :- dravyabhASA ke cAra bhedoM meM se prathama do bheda yAnI satya aura mRSA bhASA, ye paryApta haiM aura aMtima do bheda yAnI satyAmRSA = mizra aura asatyamRSA = anubhaya bhASA, ye aparyApta haiN| paryApta kA artha hai jisake svarUpa kA nizcaya ho sake aisI bhaassaa| tathA isake viparIta yAnI jisake svarUpa kA avadhAraNa=nizcaya karanA nAmumakina hai vaha bhASA anya yAnI aparyApta hai| yahA~ vivaraNakAra vAkyazuddhi cUrNi kA havAlA dete haiM jisakA artha hai - "paryApta bhASA kA matalaba hai jisake svarUpa kA avadhAraNa isa taraha ho sake ki - "yaha bhASA satya hI hai", yA "yaha bhASA asatya hI hai|" jo bhASA (mizra) satya bhI hotI hai aura mRSA bhI hotI hai, vaha ubhayapakSa meM jAtI hai| tathA jo bhASA na satya hotI hai, na mRSA vaha eka bhI pakSa meM samAviSTa nahIM hotI hai| ataeva vahA~ hama yaha nahIM soca sakate ki - "yaha bhASA satya hai yA mRSA hai| ataH ve bhASA aparyApta bhASA haiN| zaMkA :- jisa bhASA meM satyatva yA asatyatva kA nizcaya ho sake vaha bhASA paryApta bhASA hai aisA kahane para paryAptabhASA bhI aparyApta bana jAyegI aura aparyAptabhASA bhI paryAptabhASA bana jaaygii| dekhiye, mizrabhASA yA anubhayabhASA, jo ki aparyAptabhASArUpa se iSTa hai, meM kisI zrotA ko "yaha bhASA satya hai" aisA bhramAtmaka nizcaya hone para vaha bhASA paryApta ho jAyegI, kyoMki saMtyarUpa se zrotA ko jo nirNaya huA hai, isakA vaha viSaya hai| satya aura asatyabhASA, jo ki Agama kI paribhASA ke anusAra paryApta bhASA hai, unameM apanI prajJA kI akuzalatA Adi ke kAraNa zrotA ko jaba aisA saMzaya hotA hai ki "yaha bhASA satya hai yA mRSA?" taba vaha paryAptabhASA bhI aparyAptabhASA ho jAyegI, kyoMki anyataratva kA nizcaya na hone se tAdRza nizcaya kI viSayatA nahIM rahatI hai| ataH paryApta-aparyApta ke vibhAga meM saMkara doSa hone kI aniSTApatti aayegii| * avadhAraNIyatva kA tAttvika artha * samAdhAna :- 'avadhAraNIyatvaM' iti / Apane jo doSa dikhAye haiM una doSoM kA avakAza taba ho sakatA hai, yadi hama 'jisa bhASA meM satyAsatyaanyataratvaprakAraka nizcaya viSayatA ho vaha bhASA avadhAriNI paryApta hai'- aisA kathana kre| magara hamArA abhiprAya 1 prathame dve paryApte uparitane ca dve'pryaapte| avadhArayituM zakyate paryAptA'nyA ca viparItA / / 16 / / 2 paryAptikA nAma yA'vadhArayituM zakyate yathA satyA vA mRSA vA eSA paryAptikA / yA punaH satyA'pi mRSA'pi dvipakSagA'pi sA na zakyate vibhAvayituM yathA eSA satyA vA mRSA vA sA aparyAptikA / 3 atra mudritapratau 'avahAretuM' iti paatthH| 4 'ao sA' iti cUrNI pATha uplbhyte|
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 16 tvenA'paryAptAyAH paryAptatvaM na vA tatsaMzayaviSayatvena paryAptAyA aparyAptatvamityAdyUhyam / anyataravyavahAra evAvadhAraNamityapare ||16|| O asvarasabIjopadarzanam O anenAparyAptabhASAyAmavaktavyatvAvadhAraNasya pramAtmakasya sambhavena kuto na paryAptatvamiti kucodyamapAstam avaktavyatvaprakArakapramAviSayatvasya sattve'pi niruktAnyataratvaprakArakapramAviSayatvarUpasyAvadhAraNIyatvasya pryaaptbhaassaalkssnnsyaa'sttvaat| teneti tAdRzanizcayaviSayatAmanAdRtya tAdRzapramAviSayatvasya vivakSaNenetyarthaH / mizrabhASAyAM tAdRzAnyataratva-prakArakanizcayaviSayatAyAH sattve'pi tAdRzapramAviSayatvasyA'sattvAnna tasyAH paryAptatvaM na vA'vyAptyativyAptI satyabhASAyAM zrotRsandehadazAyAM ca tAdRzanizcayaviSayatvAbhAvasya sattve'pi na tasyA aparyAptatvaM tAdRzapramAviSayatvAbhAvasyA'sattvAt / na ca zrotRsandehadazAyAM tAdRzapramAviSayatvasyA'sattvAt kathaM na tatrA'paryAptatvamiti vAcyam zrotuH sandehe'pi vaktuH satyatvaprakArakapramAyA viSayatvasyA'bAdhAt, antato gatvA tAdRzAnyataratvaprakArakakevalajJAnarUpapramAviSayatvasyA'pratyUhAcca na tatrA'paryAptatvaM na vA'vyAptyativyAptI / nanvanyatarasya tadbhinnatve sati tadbhinnabhinnarUpatvena bhedadvayAvacchinnapratiyogikabhedasvarUpasyA'nyataratvasya niruktalakSaNaghaTakatve gauravamiti cet ? maivam, gauravaM na svarUpasatpratibandhakaM nApi tatsaMzayaH pratibandhakaH kintu tannirNaya eva pratibandhakaH / pramANapravRttisamaye ca siddhyasiddhiparAhatatvena phalamukhagauravasyA'doSatvAt, pramANavatastasya nyAyyatvAt, anyataratvasyA'khaNDopAdhitvamate gauravAnavakAzAccetyAdikaM svayamUhanIyam / anyamatamAha-"anyataravyavahAra evAvadhAraNamiti / na ca yatra paryAptabhASAyAM vyavahAra eva na jAtastatrA'vyAptirAzaGkanIyA / satyA'satyAnyataratvavyavahArayogyatvarUpasyA'vadhAraNIyatvasya ttraa'baadhaat| etenAnyataravyavahArapUrvakAle paryAptAyA aparyAptatvaprasaGgo nilaThito draSTavyaH / evakAreNa cAsmin mate tAdRzAnyatarapramAyA vyavacchedaH prtiiyte| 'apare' ityanenA'svarasaH pradarzitaH / asvarasabIjaM cedam vyavahArasya vyavahartavyajJAnAdhInatvAd bhramAtmakavyavahartavyajJAnajanyatadanyatarabhrAntavyavahAre'paryAptAyAH paryAptatvaprasaGganivAraNArthaM satyAsatyAnyatarayathArthavyavahArayogyatvanivezApekSayA lAghavAt 'taddhetorastu kiM tene' tinyAyenA'nyatarapramAyA avadhAraNatvaM tadviSayasya cAvadhAraNIyatvaM vaktumarhatItyAzayaH / / 16 | | alaga hI hai| hama kahate haiM ki bhASA meM satya-asatyaanyataratvaprakAraka pramAviSayatA hI abhilaSita avadhAraNIyatva hai aura yadi isakA abhAva ho taba vaha bhASA anavadhAriNI aparyApta hai| Azaya yaha hai ki- "yaha bhASA satya hai" yA "yaha bhASA asatya hai" aisA jo pramAtmaka nizcaya hai usakA viSayabhUta zabda yA vAkya paryApta bhASA hai aura ukta pramAtmaka nizcaya kA jo vAkya viSaya na ho vaha aparyAptabhASAsvarUpa hai| aisA nirvacana karane para koI aniSTa upasthita nahIM hotA hai| jo bhASA aparyApta hai arthAt mizrabhASA yA anubhayabhASA hai vaha "yaha bhASA satya hai" yA "yaha bhASA asatya hai" aise bhramAtmaka nizcaya kA viSaya hone para bhI avadhAraNI=paryApta bhASA nahIM hai, kyoMki vaha bhASA "yaha bhASA satya hai" yA "yaha bhASA asatya hai" aise pramAtmaka nizcaya kA viSaya nahIM hai| ataeva vaha bhASA paryApta nahIM hai, kintu aparyApta hI hai| isa taraha vaktA jaba paryApta bhASA ko, jaise ki satya bhASA ko, bolatA hai aura avyutpanna zrotA ko "yaha bhASA satya hai yA nahIM ?" aisA saMzaya hone para bhI vaha bhASA aparyApta na banegI, kyoMki vaha bhASA "yaha bhASA satya hI hai" ityAkAraka vaktA ke pramAtmaka nizcaya kA viSaya hotI hai| una bhASA meM satyatvaprakAraka pramAviSayatA abAdhita hI hai| isa taraha avadhAraNIyatva aura anAvadhAraNIyatva kA samIcIna nirUpaNa karane para koI doSa nahIM Ate haiN| isa viSaya meM adhika vicAra vAcaka svayaM kare yaha sUcanA dene ke lie vivaraNakAra ne 'ityAdi UhyaM' aisA prayoga kiyA hai| anya vidvAna manISiyoM kA yaha kahanA hai ki anyatara vyavahAra hI avadhAraNa hai| arthAt jisa bhASA meM 'yaha satya hai' yA 'yaha asatya hai' aisA vyavahAra ho vaha bhASA paryApta hai aura aisA vyavahAra jisameM na ho vaha bhASA aparyApta hai| aba pUrvanirdiSTa bhASA ke vibhAga kA nizcayanaya aura vyavahAranaya se graMthakAra 17vIM gAthA se vivecana karate haiM /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vyavahAranayena bhAvabhASAbhedaprarUpaNam * atha prAguktameva bhASAvibhAgaM nizcayavyavahArAbhyAM vivecayati / bhAsA cauvihatti ya vavahAraNayA suammi pnnaannN| ___ saccA musatti bhAsA, duviha cciya haMdi Nicchayao ||17 / / bhASA caturvidheti ca vyavahAranayAt zrute prjnyaanm| iha khalu vipratipattau vastupratitiSThAsayA yathAzrutaM yaducyate asti jIvaH sadasadrUpaH iti tadeva satyaM paribhASyate aaraadhktvaat|| bhAsA iti muulsthm| iyaM gAthA pratimAzatakadharmasaGgrahayoruddhRtA vrtte| vyavahAranayAt = vyvhaarnymvlmbyetyrthH| viprtipttaaviti| viruddhA pratipattiH vipratipattiH tasyAM satyAM; vastupratitiSThAsayA = vstuprtisstthaashyaa| etena vipratipattyabhAve vastunirdezamAtrecchayA prayuktAyAM bhASAyAM na satyatvamityAveditaM bhavati, tasyA yathAyathaM prajJApanyAdau niveshaat| ythaashrutmiti| shrutaanusaarennetyrthH| atra zrutapadaM sarvajJabhASitAgamaparaM na ca payaHprabhRtyarthe piccAdipadasya sarvajJopadarzitAgamApratipAditatvAtsatyatvaM na syAditi vAcyam, janapadasatyatvena rUpeNa tasya sarvajJAgamAnusAritayA satyatvAvyAhateH sarvavyavahArANAM dvAdazAGgImUlakatvAditi dig| 'paribhASyate' ityanena pAribhASikaM satyatvamuktaM, vyvhaarnyvktvytvaat| pAribhASikasatyatve hetumAhaArAdhakatvAt / yA bhASA ArAdhanI sA satyeti vyvhaarnypribhaassaa| dvitIyabhedaM pradarzayati- 'yatta' iti / 'tadA' = vipratipattau satyAM / idaM ca svarUpa-paricAyakaM na tvasatyabhASAyA lakSaNe praviSTaM shrutottiirnntvsyaivaastylkssnntvaat| tena vipratipattiM vinaiva svamanaH-kalpitavastupratiSThAzayA 'sapta dravyANI'tyAde 'saGagraha iti dhyeym| asatyatve hetumAha 'virAdhakatvAta' yA bhASA virAdhanI sA'satye'tIyaM gAthArtha :- 'Agama meM vyavahAranaya se 'bhASA ke cAra bheda hai' aura nizcayanaya se 'bhASA ke satya aura mRSA ye do hI bheda hai'yaha prasiddha hI hai||17|| * satyabhASAlakSaNa, vyavahAranaya se * vivaraNArtha :- vyavahAranaya kA avalaMbana kara ke Agama meM bhASA ke cAra bheda prasiddha haiM - satyabhASA, asatyabhASA, mizrabhASA aura anubhayabhASA / jaba kisI vastu ke svarUpa meM vivAda ho taba vastu ke mUla svarUpa ko sthApita karane kI icchA se Agama ke anusAra jo bolA jAya vaha satyabhASA hai - yaha vyavahAranaya kI paribhASA hai| jaise kI naiyAyika aura nAstika jIva ke viSaya meM vivAda karate haiN| naiyAyika kahatA hai ki 'jIva ekAMta sadrUpa hai' jaba ki usake viruddha nAstika kahatA hai ki "jIva ekAMta asadrUpa hai" arthAt 'jIva hai hI nhiiN| aisA vivAda=viruddha abhiprAya yA vaktavya upasthita hone para vastu ke mUla svarUpa kI pratiSThA karane kI icchA se 'jIva sad aura asadrUpa hai' isa taraha Agama ke anusAra jo bhASA bolI jAtI hai vaha bhASA vyavahAranaya se satyarUpa se paribhASita hai, kyoMki yaha bhASA ArAdhanI hai| jo bhASA ArAdhanI hotI hai vaha satya hai - yaha vyavahAranaya kI paribhASA hai| * asatyabhASA kA lakSaNa, vyavahAranaya se * 'yattu' iti| jaba vAdI aura prativAdI ke abhiprAya paraspara viruddha ho taba Agama se viparIta jo kathana kiyA jAya vaha asatyabhASA hai, kyoMki vaha bhASA virAdhanI hai| vyavahAranaya kI yaha paribhASA hai ki-jo bhASA virAdhanI hotI hai, vaha asatya hotI hai| jaise ki 'jIva nitya hai yA anitya?' isa taraha jIva ke viSaya meM viruddha abhiprAya upasthita hone para Agama se viruddha - "jIva ekAMta nitya hai" arthAt "jIva sarvathA nitya hai" yaha pratipAdana kiyA jAya taba vaha bhASA vyavahAranaya kI dRSTi meM virAdhanI bhASA hone se mRSA-asatyabhASA svarUpa hai| 'jIva ekAntanitya hai' yaha vacana Agamaviruddha isalie hai ki - Agama meM "jIva nityAnityarUpa hai" aisA tarkasaMgata yathArtha pratipAdana kiyA gayA hai| 1 atra kapratau 'hadi' iti paatthH| 2 bhASA catuvidhuti ca vyavahAranayAt zrute prajJAnam / satyA mRSeti bhASA dvividhaiva handi nishcytH||17||
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 17 0 paribhASAsvarUpA''kalanam 0 yattu tadA zrutortINamucyate 'asti jIva ekAntanitya' ityAdi tadasatyaM virAdhakatvAt / yacca dhavAdivRkSasamUhe'pyazokabAhulyA'dazokavanamevedamityucyate tanmibhaM, yacca vastumAtraparyAlocanaparaM 'he devadatta! ghaTamAnaye'tyAdi tdnubhysvbhaavmiti| atra ca paribhASaiva zaraNaM paribhASA ca vyavahAra eveti drssttvym| vyvhaarnypribhaassaa| 'ashokvnmeved'miti| vanasya vRkSasamudAyarUpatvAt 'azokavRkSasamUha evAyami'tyarthaH / vRkSasamUhe azokavRkSAMze saMvAdAt satyatvamitarAMze dhavAdivRkSavyavacchedasyaivakArArthasya visaMvAdAdasatyatvamityataH paristhUlavyavahAranayamatenA''rAdhakavirAdhakatvAnmizratvaM bhaavniiym| anubhysvbhaavmiti| atra ArAdhakatvavirAdhakatva-tadubhayavirahAditi shessH| pribhaasseti| atra prsnggaatkinyciducyte| padaM yaugika-rUDha-yogarUDhayaugikarUDhabhedAccaturvidhaM bhvti| tatra rUDhapadaM naimittikapAribhASikaupAdhikabhedAt trividham / tatra pAribhASikamapi laukikazAstrIyabhedAd dvividhaM bhvti| gadAdharamate AdhunikasaMjJA pribhaassaa| taduktaM zaktivAde 'AdhunikasaketaH paribhASA, tayA cArthabodhakaM padaM pAribhASikaM yathA zAstrakArAdi sngketitndiivRddhyaadipdm| jagadIzo'pi zabdazaktiprakAzikAyAM - 'ubhayA'vRttidharmeNa saMjJA syAt pAribhASikI' [za.za. 22] ityuktavAn / anye kRtrimasaJjJA pribhaassetyaahuH| apare tUbhayavRttidharmAvacchinnasaMketavatI saMjJA paribhASeti vyaacksste| kecittu lakSyadharmikasAdhutvaprakArakabodhopayogibodhajanakasaJjJA paribhASeti vdnti| balirAmazaklamata tu parivartanIyasaGketaH pribhaassaa| vAdidevasUrayastu" yasyAH saJjJAyA vinA nimittena zruGgagrAhikayA saGketaH sA pAribhASikI saJjJA" (syA. ratnA. 5/ 8) iti nyAyakandalIkArAnuvAdarUpeNa syAdvAdaratnAkare prAhuH / vastutastu zAstrakArakRtAsAdhAraNasaJjJA paribhASeti dhyeyam / anenaivAbhiprAyeNa prakRtaprakaraNakRtA tattvArthavRttau "nAmakaraNasaMskArAdhInasaGketazAlinI paribhASA" (tattvA. 1/35 yazo. vRtti) ityuktm| yattu pAribhASikaM padaM pAribhASikameva na tu vAcakamiti naiyAyikamataM tanna manoramaM vAcakAdiva pAribhASikapadAdapi jAyamAne bodhe vizeSAbhAvAt, tatra zaktibhramakalpane mAnAbhAvAt, vinigmnaavirhaat| kiJcaikatra vAcakamapi padamanyatra pAribhASikamapi bhvti| ekatra tasya zaktatve'nyatra cA'zaktatve syAdvAdapravezAditi dik| vivaraNe 'eva' * mizrabhASA kA lakSaNa, vyavahAranaya se * 'yacca' iti / vyavahAranaya kI dRSTi se bhASA kA tIsarA bheda hai, mizra bhASA / arthAt jo bhASA aMza meM satya ho aura aMza meM asatya ho vaha bhASA mizrabhASA hai, kyoMki yaha ArAdhaka-virAdhaka bhASA hai| jaise ki vRkSoM ke samudAya meM, jisameM azokavRkSa kI saMkhyA adhika haiM aura dhava Adi vRkSa kI saMkhyA alpa haiM, "yaha azoka vana hI hai" yaha vacana mizrabhASA hai| yaha bhASA vRkSasamudAya ke eka aMzarUpa azokavRkSa aMza meM satya hai aura anya dhavAdi vRkSa aMza meM asatya hai| ataH ArAdhaka-virAdhaka hai| ataeva mizrabhASA svarUpa hai| * anubhaya bhASA kA lakSaNa, vyavahAranaya se * 'vastumAtra' iti| vyavahAranaya ke abhiprAya se bhASA kA aMtima bheda hai, anubhaya bhaassaa| jo bhASA sirpha vastu kA nirIkSaNa hI karAtI hai, vaha anubhayabhASArUpa hai| jaba vaktA vastu ke svarUpa ko pratiSThita karane kI icchA se nahIM magara vastu kA sirpha pratipAdana karane kI icchA se bolatA hai, taba vaha bhASA satyabhASA nahIM hai tathA asatyarUpa yA mizrabhASArUpa bhI nahIM hai-yaha to spaSTa hai| ataH pUrvAkta tIna bhASAoM se vilakSaNa anubhaya bhASA hai| yaha bAta draSTAMta se svayaM vivaraNakAra spaSTa karate haiN| jaise ki - he devadatta! ghaTa ko le A" ityAdi vcn| yaha bhASA na hai ArAdhaka aura na hai viraadhk| jo bhASA ArAdhaka bhI na ho aura virAdhaka bhI na ho vaha anubhayabhASA hai - yaha vyavahAranaya kI paribhASA hai| yaha bAta prajJApanA Agama kI TIkA meM; jo zrImalayagiri mahArAja ne banAI huI hai, spaSTa hai| __ zaMkA :- vyavahAranaya kI dRSTi se bhASA ke bheda cAra hI kyoM haiM? satyabhASA ke lakSaNa meM AgamAnusAritA Adi kA praveza kyoM kiyA gayA hai?
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 'dravyaM rUpavat' itivAkyavicAra: * ___handItyupadarzane, nizcayato dvividhaiva bhASA satyA mRSeti, satyAmRSAbhASAyAstAtparyabAdhenA'satyAyAmevAntarbhAvAt abAdhitatAtparyasyaiva zabdasya satyatvAt, anyathA 'dravyaM rUpavadi'tyasya deza-kAtya'tAtparyabhedena prAmANyA'prAmANyadvaividhyAnupapatterityanyatra vistrH| zabdo'nyayogavyavacchedArthe / paribhASAyA aparyanuyojyatvAttadeva zaraNaM naanyt| 'vyavahAra eve'tyanena nizcayavyavacchedaH kRtH| paribhASA paribhASAkecchAnugAminI na tu vstusvruupaanugaaminii| nizcayastu vastusvarUpAnuyAyI na purussaabhipraayaanupaatii| tataH paribhASAyA vyavahAragocaratvaM na tu nishcyvissytvmityaashyH| nizcayato = nizcayanayamavalambya / nanu nizcayanaye satyAmRSAbhASA kiM nAstItyAzaGkAyAmAha satyAmRSAbhASAyA iti| tasyA asatyAyAmantabhAva eva hetumAha- 'abAdhitatAtparyasyaiveti / evakAreNa dezato'bAdhitArthasya zabdasya satyatvavyavacchedaH kRtH| vipakSabAdhakatarkamAha- "anyatheti" | abAdhitatAtparyasya zabdasya satyatvAnabhyupagame ityarthaH / 'dravyaM rUpavata' iti / idaM vAkyaM dezatAtparye pramANaM kAtya'tAtparye cA'pramANam / ayaM bhAvaH dravyatvasAmAnAdhikaraNyena rUpavattAyAH tAtparye satyatvaM dravyatvavati pudgale rUpasya sattvena tAtparyA'bAdhAt, dravyatvAvacchedena rUpavattAyAstAtparye cA'satyatvaM dravyatvavati dharmAdharmAkAzAdau rUpasyA'sattvena taatprybaadhaat| paribhASA praznAha nahIM hai samAdhAna :- yaha vyavahAranaya kI nijI paribhASA hai| zAstrakAra maharSi vastu meM jo asAdhAraNa saMketa karate haiM, vaha paribhASA hai| zAstrakAroM ne aisI paribhASA kyoM kI? yaha prazna ucita nahIM hai| ataH yahA~ sabhI samasyAoM kA samAdhAna yaha hai ki - "vyavahAranaya kI aisI paribhASA hai|" yahI aMtima zaraNa hai| yahA~ isa bAta para dhyAna denA Avazyaka hai ki - paribhASA vyavahAra meM hI hotI hai, nizcaya meM nhiiN| zaMkA :- nizcaya naya meM yadi koI paribhASA nahIM hotI hai, taba nizcayanaya se bhASA ke bheda kitane haiM? * bhASA ke do bheda haiM - nizcaya naya * samAdhAna :- 'nizcayato' iti / nizcayanaya kI dRSTi se vicAra kiyA jAya taba bhASA ke do bheda hote haiM, satyabhASA aura asatyabhASA / yahA~ yaha zaMkA ki - 'yadi nizcayanaya se bhASA ke do bheda haiM taba vyavahAranayasaMmata mizrabhASA nizcayanaya kI dRSTi se kyA asat hai?' - karane kI kucha AvazyakatA nahIM hai, kyoMki mizrabhASA kA tAtparya bAdhita hone se mizrabhASA satyAmRSAbhASA kA nizcayanaya kI dRSTi se asatyabhASA meM samAveza hotA hai| isakA kAraNa yaha hai ki - nizcayanaya ke abhiprAya se jisa zabda kA tAtparya bAdhita na ho vaha bhASA satya hai| arthAt vaktA jisa abhiprAya se jisa zabda kA prayoga karatA hai, vaha abhiprAya yadi bAdhita na ho taba vaha bhASA satyabhASA hai| nizcayanaya kI dRSTi sirpha zabda ke artha meM hI sImita nahIM hai, magara zabda ke tAtparya taka dUra phailI huI hai| yaha bAta yuktisaMgata bhI hai, kyoMki 'zabda kA artha abAdhita ho vaha satyabhASA aura zabda kA artha bAdhita ho vaha asatyabhASA' - sirpha aisA satya aura asatya bhASA kA lakSaNa banAyA jAya taba to 'dravyaM rUpavat' isa vAkya meM prAmANya aura aprAmANya kI deza aura saMpUrNa tAtparya se anupapatti ho jaayegii| * dravyaM rUpavat-vAkyavicAra * anyathA iti / Azaya yaha hai ki - 'dravyaM rUpavat' arthAt "dravya rUpavAle haiM" yaha vAkya jaba deza tAtparya se prayukta hotA hai taba vaha pramANa hotA hai - satya hotA hai, kyoMki dravya ke eka dezabhUta pudgaladravya meM rUpa hotA hai| jaba kAtsnyatAtparya arthAt dravyamAtra yAnI saba dravyoM kI apekSA se 'dravyaM rUpavat' vAkya kA prayoga hotA hai, taba vaha vAkya mRSA hotA hai apramANa hotA hai, kyoMki dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya aura kAla, ina pA~ca dravyoM meM rUpa nahIM rahatA hai| ataH 'dravyaM rUpavat' yaha eka hI vAkya dravya ke eka deza meM rUpa kA vidhAna karane para satya-pramANa hotA hai aura sarva dravya meM=Sadravya meM rUpa kA vidhAna karane para asatya-apramANa hotA hai - yaha syAdvAda ke jJAtA ke lie suparicita hai| magara 'jisa zabda kA artha abAdhita ho vaha bhASA satya hai aura bAdhita ho vaha bhASA asatya hai' - aisA satya aura asatyabhASA kA lakSaNa kiyA jAya taba uparyukta vAkya
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 bhASArahasyaprakaraNe - sta. 1. gA. 17 * 'azokavanaM' vacanavimarzaH O atra ca vane vRkSasamUharUpe'zokA'bhedatAtparyabAdhena mRSAtvasya spsstttvaat| uktaM ca paJcasaMgrahaTIkAyAM- "vyavahAranayamatApekSayA caivmucyte| paramArthataH punaridamasatyameva yathAvikalpitArthA'yogAditi ( ) na ca samUhadeze evAzokAbhedAnvayAnna bAdhaH, tathAsamabhivyAhAre dezAnvayasyA'vyutpannatvAt / anupapatteriti / abAdhitArthakatvasya satyalakSaNatve dvaividhyamanupapannaM syAt dharmAdharmAdau baadhitaarthktvenaa'stytvprsnggaat| idaM copalakSaNaM, tenAbAdhitatAtparyakatvasya satyatvA'nupagame "gaGgAyAM ghoSa" ityAdeH satyatvaM durghaTaM syAt baadhitaarthtvaat| paramArthata iti| paramArthamadhikRtya nizcayamadhikRtyeti yAvat / samUhadeze = vRkSasamUhaghaTakAzokavRkSe eva, azokAbhedAnvayAt = azokavRkSAbhedasambandhAt, evakAreNa samUhe'zokatAdAtmyasaMsargasya vyavacchedaH kRtaH / tathA ca na bAdha iti shngkaakrturaashyH| tasyA'zraddheyatve bIjamAha - tathAsamabhivyAhAra iti / azokavanamityevaM zeSazeSivAcakapadayoH sahoccAraNe sati ityarthaH / dezAnvayasya = vizeSyIbhUtasamUhaikadeze vizeSaNIbhUtAzokatAdAtmyasambandhasya avyutpannatvAt | = tAdRzasamabhivyAhArajJAnAtmakAkAGkSAjJAnajanyA yA pratipattistadviSayatvAbhAvAt / meM prAmANya aura aprAmANya kI arthAt satyatva aura asatyatva kI ghaTanA kisI bhI taraha nahI ho pAegI, kyoMki 'dravyaM rUpavat' vAkya kA artha bAdhita hai| yadi uparyukta vAkya meM prAmANya aura aprAmANya kI upapatti karanI ho to yaha svIkAra karanA hI hogA kI jisa zabda kA tAtparya bAdhita nahIM hai vaha satyabhASA aura jisa zabda kA tAtparya bAdhita hai vaha asatyabhASA / isa viSaya kA vistRta vivecana anya graMthoM meM graMthakAra ne kiyA hai| isalie yahA~ isa prAsaMgika viSaya kA vistAra se vivecana graMthakAra ne kiyA hai / isalie yahA~ isa prAsaMgika viSaya kA vistAra se vivecana graMthakAra ne nahIM kiyA hai| * 'azokavanaM' - vAkyavicAra * 'atra ca.' prastuta meM 'yaha azoka vana hI hai' yaha vAkya nizcayanaya kI dRSTi se asatya hai, kyoMki isa vAkya kA tAtparya bAdhita hai| Azaya yaha hai ki vana vRkSasamudAya se atirikta nahIM hai, kintu vRkSasamudAyasvarUpa hI hai| prastuta vRkSasamudAya meM jahA~ azoka ke vRkSa aneka hote hue bhI katipaya dhava-Ama-nIMba Adi anya vRkSa bhI haiM, sirpha azokavRkSa ke abheda = tAdAtmya kA tAtparya = abhiprAya bAdhita hai| 'azokavana eva' yahA~ 'eva' zabda kA niveza hai, usase yaha jJAta hotA hai ki vaktA kA tAtparya sirpha azokavRkSa ke abheda kA bodha karAnA hI abhimata hai, jo ki bAdhita hai| ataH nizcayanaya kI dRSTi se uparyukta vAkya kA asatyabhASA meM samAveza hotA hai / 'uktaM ca' iti / vivaraNakAra yahA~ isa viSaya meM paMcasaMgraha zAstra kI TIkA kA, jo ki mahanIya AcAryadeveza zrImalayagiri mahArAjA dvArA racI huI hai, havAlA dete haiM jisakA artha hai- "vyavahAranaya kI apekSA se yaha mizrabhASA kahI jAtI hai| paramArtha se to mizrabhASA asatya hI hai, kyoMki vaktA ne jaisA artha socA hai vaisA artha nahIM hai|" paMcasaMgraha kI TIkA meM 'paramArthataH' zabda kA prayoga kiyA gayA hai usakA artha hai paramArtha kI dRSTi se nizcayanaya kI dRSTi se / spaSTa ho gayA ki nizcayanaya mizrabhASA ko tAtparya bAdhita hone se asatya kahatA hai| zaMkA :- 'na ca' iti| 'azokavanamevedaM' vAkya bAdhita taba hotA, jaba azokapadArtha kA sambandha vRkSasamUharUpa vana se kiyA jAya / magara hama isa zAbdabodha kA yahA~ svIkAra nahIM karate haiN| hamArA abhiprAya hai azoka padArtha kA tAdAtmya sambandha se vRkSasamUha ke eka deza meM, jahA~ azokavRkSapanA hai, anvaya= sambandha hotA hai, jo abAdhita hI hai| isa taraha se yahA~ vaktA kA tAtparya vRkSasamUha ke eka deza meM azoka ke tAdAtmya kA bodha karAnA hai, jo abAdhita hone se usakA pratipAdaka vAkya bhI satyabhASA meM samAviSTa hogA, na ki mRSAbhASA meM ataH isa vAkya kA mRSAbhASA meM antarbhAva karanA ThIka nahIM hai| * karmadhAraya samAsasthala meM arthabodha samAdhAna :- Apa to akla ke duzmana haiN| kyA Apa nahIM jAnate haiM ki yahA~ 'azokavanaM' pada meM karmadhAraya samAsa hai? karmadhAraya samAsa ke padArtha ke, jo prAyaH vizeSaNarUpa se jJAta hotA hai, abhedasaMsarga kA karmadhAraya samAsa ke uttara padArtha ke, jo prAyaH
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ * paJcasaGgrahapaGktipradarzanam * yadA tvazokapradhAnaM vanamiti vivakSayA prayogastadA zramaNasaGgha ityAdivad vyavahArasatyatA'pi na virudhyata ityAbhAti / asatyAmRSA'pi vipralipsAdipUrvikA'satya eva, anyA ca satya evaantrbhvti| taduktaM paJcasaMgrahaTIkAyAmeva - "idamapi svAbhiprAyaM vyanakti 'yde'ti| zramaNasaGgha iti saGghasya zramaNa-zramaNI-zrAvaka-zrAvikAsamUharUpatve'pi 'zramaNapradhAnaH saGgha' iti tAtparyeNa 'zramaNasaGgha' iti prayogo yathA vyavahArasatyaH tadaMze prAdhAnyArpaNasya tatparyavasAnarUpatvAt tathA vanasya vRkSasamUharUpatve'pi 'azokapradhAnaM vanamiti tAtparyeNa 'azokavana miti prayogo vyavahArasatyastata eveti vivrnnkaarsyaa''shyH| taduktaM pratimAzatake-' tattadaMzaprAdhAnye zubhAzubhAnyatarasyaiva paryavasAnAda, nizcayAGgavyavahAreNA'pi tathaiva vyavaharaNAt / ata evAzokapradhAnaM vanamazokavanamiti vivakSayA na mizrabhASApattiH (pra.za. 79 vR.) iti| iti na virodhagandho'pi / ___ yadyapi bandhahetubhaGgaprakaraNe prakRtaprakaraNakAreNaiva - "azokaprAdhAnyavivakSayA bhAvasatyameveti" (baMhe. bhaM. pR. 3) pratipAdayituM, atra ca tadA vyavahArasatyatvamuktamiti ApAtato virodhastathApi sUkSmadRSTyA nAsti virodhH| tathAhi bandhahetubhaGagaprakaraNe azokaprAdhAnyavivakSayA dravyaviSayakabhAvabhASAtvasAkSAdvyApyabhAvasatyatvamuktam, atra ca tadA dravyaviSayakabhAvabhASAtvavyApyabhAvasatyatvavyApyavyavahArasatyatvamuktamiti na virodhH| na hi pUrva sAmAnyato 'ghaTo'yami'tyuktvA pazcAda vizeSadRSTyA 'nIlaghaTo'yamiti pratipAdane virodha pratiyanti vidvAMsaH tathaiva tatra tadA sAmAnyato bhAvasatyamuktamatra ca tasya vizeSadRSTyA bhaavstyaavaantrbhedruupvyvhaarstye'ntrbhaavHkRtH| nanu nizcayanayamate satyamRSAbhASAyA asatyAntargatatvaM jJAtaM kintu vyavahAranayasammatAyA anubhayabhASAyAH kutrAntarbhAva ityAzaGkAyAmAha - astymRssaa'piiti| kimpunaH styaamRssetypishbdaarthH| vipralipsAdipUrvikAyA asatyAvizeSyarUpa se jJAta hotA hai, eka deza meM anvaya vyutpanna nahIM hotA hai| vizeSaNavizeSyavAcaka padoM ke sAnnidhya rUpa samabhivyAhAra kA jJAna hone para jo bodha hotA hai vaha bodha saMpUrNa vizeSya meM vizeSaNa ke tAdAtmya ko apanA viSaya banAtA hai, na ki vizeSya ke eka deza meM vizeSaNa ke tAdAtmya ko| jaise ki 'nIlaghaTA' isa vAkya se nIlapadArtharUpa vizeSaNa kA ghaTapadArtharUpa saMpUrNa vizeSya meM' tAdAtmya sambandha se bodha hotA hai, na ki ghaTapadArtharUpa vizeSya ke eka aMza meN| anyathA nIla aura pIta kapAla se Arabdha ghaTa meM 'nIlo'yaM ghaTA' vAkya bhI pramANa=satya ho jaayegaa| ataH yahA~ vizeSya ke eka deza meM vizeSaNa ke tAdAtmya kA tAtparya mAna kara 'azokavanaM' prayoga kA satyabhASA meM samAveza karanA ThIka nahIM hai, abhiyukta puruSoM ko mAnya nahIM hai| * prAdhAnyapratipAdana kI apekSA mizrabhASA bhI vyavahArasatya banatI hai * yadA tu.' iti / yahA~ isa bAta para dhyAna denA Avazyaka hai ki jaba vaktA 'azokapradhAnaM vanaM' arthAt 'jisameM azokanAma ke vRkSoM kI pradhAnatA hai aisA yaha vana hai' isa tAtparya se 'azokavanaM' zabda kA prayoga kare taba to yaha bhASA 'zramaNasaMgha' ityAdi prayoga kI taraha vyavahArasatyarUpa se jJAta hotI hai| Azaya yaha hai ki - saMgha to sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA ke samUharUpa hI hai, sirpha sAdhusamudAyarUpa saMgha nahIM hai| phira bhI 'zramaNasaMgha' aisA jo vAkya prayoga hotA hai vaha "saMgha zramaNapradhAna hotA hai" arthAt 'jisameM zramaNoM kI pradhAnatA hai aisA saMgha hai' isa tAtparya se prayukta hone se jaise vyavahArasatya hai vaise hI vana vRkSasamudAyarUpa hote hue bhI "azokavRkSoM kI jisameM pradhAnatA hai aisA yaha vana hai" isa vivakSA = tAtparya se jo vAkyaprayoga hotA hai usakA vyavahArasatyarUpa se svIkAra karane meM koI virodha nahIM AtA hai - yaha vivaraNakAra kA abhiprAya hai| zaMkA :- satyAmRSAbhASA kA nizcayanaya kI dRSTi se asatyabhASA meM aMtarbhAva hotA hai - yaha to jJAta huA, magara asatyAmRSAbhASA kA samAveza kisa bhASA meM kareMge? * asatyAmRSA bhASA svataMtra nahI hai - nizcayanaya * samAdhAna :- 'asatyAmRSApi'. iti / asatyAmRSA bhASA ke do prakAra hote haiN| eka vipralipsA arthAt dUsaroM ko Thagane kI icchA Adi se prayukta hotI hai aura anya asatyAmRSAbhASA vipralipsA Adi se prayukta nahIM hotI hai| jo asatyAmRSA bhASA vipralipsA Adi
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jAtikevalasUtrasaMvAdaH O 78 bhASArahasyaprakaraNe - sta. 1. gA. 18 vyavahAranayamatApekSayA draSTavyam, anyathA vipratAraNAdibuddhipUrvakamasatye'ntarbhavati, anyastu satya iti (paM. saM. ) / / 17 / / uktArthe sUtropaSTaMbhamAha eto cciya ANamaNI, jAIe kevalA ya nniditttthaa| paNNavaNI paNNavaNAsutte tattatthadaMsIhiM / / 18 / / yato nizcayena caramabhASAdvayaM pUrvabhASAdvaye'ntarbhAvitam ita evAjJApanI asatyAmRSAbhedAntargaNitA'pi jAtyA sAmAnyapuraskAreNa, kevalA = tadvinirmuktA ca prajJApanAsUtre tattvArthadarzibhiH zyAmAcAryaiH prajJApanI nirdiSTA / tathAhi "aha bhaMte! jAtIti itthi ANamaNI, jAtIti pumaANamaNI, jAtIti napuMsaga ANamaNI, paNNavaNI NaM esA bhAsA ? Na esA bhAsA mosA? haMtA goyamA! jAtIti itthiANamaNI jAtIti pumaANamaNI jAtIti napuMsagaANamaNI, paNNavaNI NaM esA bhAsA Na esA bhAsA mosatti / aha bhaMte! jA ya itthiANamaNI, jA ya pumaANamaNI, jA ya napuMsagaANamaNI paNNavaNI NaM esA bhAsA ? Na esA bhAsA mosA? haMtA goyamA! jA ya ityiANamaNI, jA ya pumaANamaNi, jA ya napuMsagaANamaNI paNNavaNI NaM esA bhAsA Na esA bhAsA mRSAyAH sadbhyohitatvasyA'sattvena vyutpattyarthavirahAnnizcayanayamate'satyAyAmevAntarbhAvAt / / 17 / / = = 'jAtIti itthi ANamaNI iti / atra malayagiricaraNairevaM vyAkhyAtaM jAtimadhikRtya striyA AjJApanI yathA 'amukA brAhmaNI kSatriyA vaivaM kuryAditi evaM jAtimadhikRtya pumAjJApanI napuMsakAjJApanI prajJApanI eSA bhASA ? naiSA se prayukta hotI hai vaha bhASA paramArtha se nizcayanaya ke abhiprAya se mRSA asatyabhASA meM hI samAviSTa hotI hai aura anya bhASA = arthAt vipralipsAdi se aprayukta asatyAnRSAbhASA satyabhASA meM aMtargata hai| paMcasaMgraha kI TIkA meM hI kahA gayA hai ki "asatyAmRSA bhASA bhI mizrabhASA kI taraha vyavahAranaya kI dRSTi se hI svataMtra bhASArUpa se hai yAnI bhASA kA atirikta eka prakAra hai| anyathA nizcayadRSTi se= paramArtha se to dUsaroM ko Thagane kI buddhi se bolI huI asatyAmRSA bhASA bhI asatyabhASA meM hI antarbhUta hotI hai| anya arthAt dUsaroM ko Thagane kI icchA ke sivA hI prayukta asatyAmRSAbhASA to satyabhASA meM praviSTa hotI hai|" isa taraha paMcasaMgraha TIkA se bhI spaSTa ho jAtA hai ki asatyAmRSAbhASA bhI yathAsaMbhava satya yA asatya bhASA meM aMtarbhUta hotI hai, kintu atirikta nahIM hai| dUsaroM ko Thagane kI icchA se prayuktabhASA ko asatyabhASA kahane kA tAtparya aisA pratIta hotA hai ki satyapada kA artha hai 'sadbhyo hitaM satyaM' arthAt jo bhASA saMta ko hitakArI ho vaha satya hai yaha satyabhASA kA vyutpatti artha hai| vipralipsA Adi se prayukta bhASA saMta ko hitakAraka na hone se satya nahIM hai, kintu asatyabhASA hI hai / / 17 / / - 'nizcayanaya se satyamRSAbhASA aura asatyAmRSAbhASA kA prathama do bhASA meM yathAsaMbhava samAveza hotA hai isa bAta ko graMthakAra 18vIM gAthA se Agama ke bala se siddha karate haiN| gAthArtha :- ataeva tattvArthadraSTA zyAmAcArya ne prajJApanAsUtra meM jAtirUpa se aura jAti ke sivA AjJApanI bhASA ko prajJApanI = prarUpaNa karane yogya batAI hai / 18 / vivaraNArtha :- nizcayanaya mizra bhASA aura anubhaya bhASA kA, jo ki vyavahAranaya kI dRSTi se bhASA ke aMtima bhedadvaya haiM, yathAsaMbhava satya aura asatya bhASA meM samAveza karatA hai| ataeva mahanIya pUrvadhara tattvArthadarzI zyAmAcArya ne apane race hue prajJApanA nAma ke upAMga meM jAti kA puraskAra kara ke aura jAti kA puraskAra kiye binA AjJApanI bhASA kA asatyAmRSAbhASA ke dvitIya bheda = prakAra meM samAveza karane para bhI use prajJApanI arthAt arthapratipAdana karane yogya batAI hai| vivaraNakAra sAkSI ke lie prajJApanA sUtra ke pATha ko batA rahe haiM, jisakA artha nimnokta hai / * AjJApanI bhASA satyabhASA bhI hai prajJApanAsUtra * | puruSa "aha bhaMte!" iti / gautamasvAmIjI vardhamAnasvAmI ko prazna karate haiM ki- "he bhagavaMta! jAti strI AjJApanI bhASA, jAti 1 ita evAjJApanI jAtyA kevalA ca nirdiSTA / prajJApanAsUtre tattvArthadarzibhiH / / 18 / / * 2 atha bhadanta jAtiriti stryAjJApanI jAtiriti pumAjJApanI jAtiriti napuMsakAzApanI prajJApanyeSA bhASA ? naiSA bhASA mRSA ? hanta gautama! jAtiriti...! atha bhadanta yA ca stryAjJApanI yA ca pumAjJApanI yA ca napuMsakAjJApanI prajJApanyeSA bhASA ? naiyA bhASA mRSA ? hanta gotamA yA ca... 3 avinItamAjJApayan kliznAti bhASate mRssaamev| ghaMTAlohaM jJAtvA kaH kaTakaraNe pravarteta / /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ * laukikaparibhASAghaTitamRSAtvam mosatti / " (pra. bhA. pa. sU. 162) atra ca yadyapi kevalasUtramAjJApyena kAryAkaraNe mRSAtvAzaMkayA praznakaraNAt, vinItaviSayatvAnna mRSAtvamanyathA tvavinitAjJApanasya sva-parapIDAnibandhanatvAt pAribhASikaM mRSAtvameva / taduktaM aviNIyamANavato, kilissai bhASA mRSeti?" / atra prajJApanIti nAsatyAmRSAbhedAntaH parigaNitA kintu prarUpaNIyetyarthaH / jAtimadhikRtya stryAjJApanI bhASA kiM prarUpaNIyA? iti prshntaatprym| 'jA ya itthi ANamaNI' iti / atra malayagiricaraNarevaM vyAkhyAtaM - "yA ca stryAjJApanI, AjJApyate AjJAsampAdane prayujyate'nayA sA AjJApanI, striyA AjJApanI, stryAjJApanI striyA aadeshdaayiniityrthH|" vyatirekamukhena satyatvaM nizcAyayati - 'Na esA bhAsA mosatti' iti / idaM cA'tra dhyeyaM yaduta vartamAnopalabdhaprajJApanApratau pUrvaM kevalasUtraM tato jAtisUtraM nirdiSTaM vartate / = - 79 'yadyapI'tyanena sUtraM samarthayati / kevalasUtramiti / "aha bhaMte! jA ya itthiANamaNI" ityAdisUtram / AjJApyamAnasstryAdistathA kuryAnna veti saMdehAt stryAdyAjJApanIbhASAyAM mRSAtvAzaGkayA 'kimiyaM bhASA prarUpaNIyA ? kimiyamasatyA neti praznakaraNAdityarthaH / asya ca samarthitamityanenAnvayaH / kevalasUtrapraznAMzasamarthanAnantaraM kevalasUtrottarAMzasamarthane hetumAha - 'vinItaviSayatvAditi / yA svaparAnugrahabuddhyA zAThyamantareNa AmuSmikaphalasAdhanAya pratipannaihikAlambanaprayojanA vivakSitakAryaprasAdhanasAmarthyayuktA vinItastryAdivineyajanaviSayA / sA paralokAbAdhinI, eSaiva ca sAdhUnAM prarUpaNIyA, paralokA'bAdhanAt / itarA tvitaraviSayA, sA ca svaparasaGklezajananAnmRSetyaprarUpaNIyA sAdhuvargasyeti bhaavH| idaM ca malayagirivRttau spaSTam / 'pAribhASika'miti / zAstrIyaparibhASAghaTitaM mRSAtvaM, na tu laukikaparibhASAghaTitam / - AjJApanI bhASA, jAti napuMsaka AjJApanI bhASA kyA prarUpaNA karane yogya haiM ? kyA ye asatyabhASAe~ to nahIM haiM na?" mahAvIra prabhu isakA samAdhAna dete haiM ki - "he gautama! jAti strI AjJApanI, jAti puruSa AjJApanI, jAti napuMsaka AjJApanI bhASA pratipAdana karane yogya haiN| ye asatyabhASAe~ nahIM haiN| vApasa gautamasvAmIjI dvArA kiye gaye "he bhagavaMta! jo bhASA strI AjJApanI hai, jo bhASA puruSa AjJApanI hai, jo bhASA napuMsaka AjJApanI hai ye bhASAe~ kyA kathana karane yogya haiM ? kyA ye bhASA mRSAbhASA to nahIM haiM na?" - isa prazna kA samAdhAna dete hue mahAvIrasvAmIjI kahate haiM ki "he gautama! jo bhASA strIprajJApanI hai jo puruSaprajJApanI hai, jo bhASA napuMsaka prajJApanI hai, kathana karane yogya haiN| ye bhASAe~ mRSA bhASA nahIM haiM " * prajJApanAsUtra kA samarthana * 'atra ca.' iti / aba yahA~ vivaraNakAra pUrvokta prajJApanA sUtra kA saMkSepa se samarthana karate haiN| hama yahA~ malayagirisUrijI kI prajJApanAvRtti ke anusAra vivaraNakAra ke saMkSipta kathana ko spaSTa karate haiN| yahA~ eka sUcana karanA Avazyaka hai ki prajJApanA sUtra meM kevalasUtra ke bAda meM jAtisUtra kA grahaNa kiyA gayA hai, phira bhI vivaraNakAra ne kevalasUtra kA saMkSipta samarthana karane ke bAda jAtisUtra kA saMkSepa se samarthana kiyA hai| strIAjJApanI bhASA kA artha hai strI ko AjJA denevAlI bhASA / isa taraha puruSa ko AjJA karanevAlI bhASA puruSaAjJApanI bhASA aura napuMsaka ko AjJA denevAlI bhASA napuMsakaAjJApanI bhASA / jaba strI Adi, jisako AjJA dI jA rahI hai, AjJA ke anusAra kArya ko nahIM karatI haiM taba saMzaya hotA hai ki- "strI Adi AjJApanI bhASA mRSAbhASA to nahIM hai na?" isa saMzaya se gautamasvAmIjI bhagavaMta ko prazna karate haiM / bhagavaMta bhI isa samasyA ko hala karate haiN| isakA tAtparya yaha hai ki - jaba AjJA denevAlA, apane aura dUsaroM ke anugraha kI upakAra kI dRSTi se, mAyA ke binA apane paralokasaMbaMdhI phala ko siddha karane ke lie arthAt jisa vacana se apanA paraloka bUrA na ho isa prayojana se, isa loka ke kArya kI siddhi ke nimitta se apane abhISTa kArya kA saMpAdana karane meM samartha aisI AjJA vinayayukta strI Adi ko karatA hai, taba vaha bhASA vinItaviSayaka hone se mRSAbhASA nahIM hai| jaba ki - "maiM jisako AjJA de rahA hU~ vaha vinayI hai yA nahIM?" yaha soce binA hI avinIta ko AjJA dene para to vaktA aura zrotA donoM ko saMkleza = pIDA hotI hai| isalie vaisI avinItaviSayaka AjJApanI bhASA meM to pAribhASika mRSAtva hI hai| jisase donoM ko saMkleza ho usa bhASA meM saccAI kaise rahegI ? kahA gayA bhI hai ki - " avinIta ko AjJA dene para kleza hI hotA hai aura vaha bhASA jhUThI hI hotI hai| jo jAnatA hai ki "yaha ghaMTa banAne kA atyaMta kaThina lohA
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 18 0 jAtikevalasUtrasamarthanam 0 bhAsai musaM cev| ghaMTAlohaM nAuM, ko kaDakaraNe pvttijjaa||( ) ityabhiprAyeNa prativacanaucityAcca samarthitam / jAtisUtramapyevameva, navaraM sarvatrAjJApanayogyatvAsaMbhave'pi sambhavAbhiprAyagrahaNAnnAsaMbhava iti, tathApi satyAsatyAnyatara-tve'vivAda evAnyathA'satyAmRSAtve-naiva stytvvytireknishcyaatprshnnibndhnstytvsndehsyaivaanupptteH| 'eve'ti / anena pAribhASikasatyatvasya vyavacchedaH kRtH| 'avinniiymiti| asyA gAthAyA abhiprAyaH "kriyA hi dravyaM vinamayati nA'dravyami"tyevaM malayagiricaraNaiH prdrshitH| 'jaatisuutrmiti| 'aha bhaMte! jAtIti itthiANamaNI' ityAdi suutrm| nanu strItvAdisAmAnAdhikaraNyenA''jJApanayogyatvamastu strItvAdyavacchinne kathamAjJApanayogyatvaM? ityAzaGkAyAmAha - 'nvrmiti| smbhvaabhipraaygrhnnaaditi| strItvAdikaM yatrA'sti ttraa''jnyaapnyogytvsmbhvaabhipraaygrhnnaadityrthH| tato nAsambhava iti bhaavH|| __nanu nizcayanayena caramabhASAdvayasya pUrvabhASAdvaye'ntarbhAvasamarthanArthamidaM sUtramavalambitaM kintu bhavadbhissUtrameva samarthitaM na tu sveSTamiti 'vinAyakaM prakurvANo racayAmAsa vAnarami'ti nyAyApAta ityAzaGkAyAmAha 'tthaapii'ti| avivAda eveti| paramArthato'satyAmRSAbhASAyAH satyAsatyAnyataratve vipratipattirnAstyevetyarthaH / vipakSe bAdhakatarkamAha - 'anytheti| AjJApanIbhASAyA asatyAmRSAbhASAbhedAntaHparigaNitAyAH styaastyaanytrtvviprtipttaavityrthH| 'satyatvavyatireke ti / yadyapi AjJApanyAmasatyAmRSAtvaprakArakajJAnena satyatva-mRSAtva-mizratvAbhAvanizcayo jAyeta, asatyAmRSAtvasya tanmate tasya satyatvAdyasAmAnAdhikaraNyena satyatvAdyabhAvavyApyatvAt tathApi satyatvasandehAnupapattAvaprayojakatvAnmRSAtva-mizratve upekSya stytvvytireknishcyaadityuktm| anupptteriti| tadabhAvavattAnizcayasya tadvattAbuddhipratibandhakatvaniyamAt AjJApanyAmasatyAmRSAtvaprakArakajJAnaprayuktasatyatvAbhAvanizcaye sati buddhivizeSarUpahai" vaha kyA use moDa dekara banAI jAtI jAlI Adi nAjuka cIja banAne ke lie prayAsa karegA? yAnI nahIM kregaa| tAtparya yaha hai ki agnitApa Adi kriyA bhI yogya lohA Adi dravya ko namra-nAjuka banAtI hai, ayogya dravya ko nhiiN| jo lohA gaDha pIDha kara banAyA huA nahIM hai, magara paratI hai yAnI ghaMTa ke yogya (kAsTiMga) hai, usase nAjuka cIja banAne kA prayAsa karanevAlA sirpha kleza-duHkha kA anubhava karatA hai vaise avinIta ayogya ko AjJA denevAlA sirpha kleza kA anubhava karatA hai - yaha tAtparya hai| isa taraha kevalasUtra yAnI vyaktiviSayaka AjJA kI pratipAdaka strI Adi AjJApanI bhASA ke sUtra ke praznAMza kA aura samAdhAnAMza kA samarthana kiyA gayA hai| jAtisUtra kA bhI isa taraha samarthana kiyA gayA hai| zaMkA :- jAti sUtra kA artha hai jAti kA puraskAra karanevAlA sUtra / ataH jAti strI AjJApanI sUtra kA artha hogA jo bhASA jAti kA AlaMbana le kara strI ko AjJA de rahI hai vaha bhASA | magara strIjAti jinameM hai, una saba striyoM ko AjJA karanA saMbhava hI nahIM hai, phira jAtistrI AjJApanI bhASA kA saMbhava hI kaise hogA? tathA usakA samarthana bhI kaise hogA? arthAt jaba jAtistrI AjJApanI bhASA hI nahIM hai, taba usakA samarthana bhI vandhyAputranAmotkIrtanatulya hogaa| isa taraha jAti puruSaAjJApanI Adi meM bhI hogaa| * saMbhAvanAabhiprAya se jAtisUtra kI upapatti * samAdhAna :- 'navaraM' iti / ApakI yaha bAta ThIka hai ki sarvatra yAnI strImAtra ko, puruSamAtra ko aura napuMsakamAtra ko AjJA karanA saMbhava nahIM hai, magara hama yaha to kahate hI nahIM hai ki - jAti strI Adi AjJApanI bhASA saba striyoM Adi ko AjJA denevAlI bhASA hai| hamArA to tAtparya yaha hai ki strItva Adi jisameM hai usameM "yaha AjJA dene yogya hai" isa taraha AjJA dene kI yogyatA kI saMbhAvanA kara ke hI yaha jAti AjJApanI Adi bhASA pravRtta hotI hai| aba to asaMbhava doSa kI koI saMbhAvanA hI nahIM hai| ataH jAtisUtra kA samarthana bhI ThIka hI hai| __ zaMkA :- Apane to pUrva meM - nizcayanaya ke abhiprAya se aMtima do bhASAoM kA prathama do bhASAoM meM samAveza hotA hai - aisA nirUpaNa kiyA thA aura isakA samarthana karane ke lie Apane prajJApanA sUtra ke uparyukta pATha kA upAdAna grahaNa kiyA hai magara yahA~ taka ke Apake prayatna se sirpha itanA hI siddha huA hai ki - 'jAtisUtra aura kevalasUtra kA samarthana kaise kiyA jAya?' magara isase
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ * anyathAnupapatteH sarvato baliSThatA * idamupalakSaNaM prajJApanyA api "jA ya itthipaNNavaNI" (pra. bhA. pada. sU. 162 ) ityAdiprabandhena satyatvAbhidhAnAcchAbdasatyatvasandehasya "kimiyaM stryAdyAjJApanI satyA?" ityarthakapraznanibandhanasya anupapatteH stryAdyAjJApanyAH satyAsatyAnyataratvAntarbhAvasiddhiH / taduktaM cintAmaNI 'sarvato balavatI hyanyathAnupapattiH " (ta. ciM. pratya. khaM. pR. 486 ) 81 'upalakSaNa' miti / svArthabodhakatve sati svetarArthabodhakatvamupalakSaNatvam / 'jA ya itthipaNNavaNI'ti atredaM sUtraM (granthAgram - 1500) draSTavyam, "aha bhaMte! jA ya itthipaNNavaNI, jA ya pumapaNNavaNI, jA ya napuMsagapaNNavaNI, paNNavaNI NaM esA bhAsA ? Na esA bhAsA mosA? haMtA goyamA! jA ya itthipaNNavaNI, jA ya pumapaNNavaNI, jA ya napuMsagapaNNavaNI, paNNavaNI NaM esA bhAsA, Na esA bhAsA mosatti / " satyatvAbhidhAnAditi / "Na esA bhAsA mosatti" yaha to siddha nahIM huA ki 'aMtima do bhASA kA satya yA asatya bhASA meM samAveza hotA hai vaha ThIka hai'| roTI banAne kA prayAsa karane para laDakI ne bhArata kA nakazA banA diyA ho vaisA ho gayA! * AjJApanI bhASA meM satyAsatyAnyataratva nizcita hai samAdhAna :- tathApi iti / janAba! hama sAta ghATa kA pAnI pI cuke haiN| hamArI hajAmata karanA itanA AsAna nahIM hai| kevala sUtra aura jAtisUtra kA samarthana jaise huA ho vaise ho, lekina itanA to nizcita hI hai ki strI AjJApanI Adi bhASAoM kA yA to satyabhASA meM yA to asatya bhASA meM samAveza hotA hI hai| isa viSaya meM koI vivAda nahIM hai| yadi carama do bhASAoM kA strI Adi AjJApanI bhASA kA satya yA asatya bhASA meM samAveza na kiyA jAya taba to strI AjJApanI Adi bhASA meM satyatva kA saMdeha ho hI nahIM sakatA hai| dekhiye, strI AjJApanI Adi bhASA to asatyAmRSA ke bheda meM parigaNita hai| ataH una bhASAoM meM asatyamRSAtva hai hI AjJApanI bhASA kA satya yA asatya bhASA meM samAveza na hone se Apake abhiprAya se asatyAmRSAtva satyatva ke abhAva kA vyApya hotA hai| arthAt jahA~ asatyAmRSAtva rahatA hai vahA~ satyatva kA abhAva rahatA hai| isa niyama ke anusAra gautamasvAmIjI ko yaha to jJAta hI hai ki strI AjJApanI Adi bhASA meM asatyamRSAtva hone se usameM satyatva kA abhAva hai hii| arthAt strIAjJApanI Adi bhASA asatyAmRSA hone se satyabhASA nahIM hai taba usako yaha saMdeha ki 'kyA strI AjJApanI Adi bhASA satya hai yA nahIM?" hone kA saMbhava hI nahIM hai, kyoMki gautamasvAmIjI ko strI AjJApanI Adi bhASA meM satyatva ke abhAva kA nizcaya ho cukA hogaa| yaha eka niyama hai ki - tadabhAvavattA kA nizcaya tadvattA kI buddhi meM pratibaMdhaka hai jaise bhUtala meM ghaTAbhAvavattA kA nizcaya hone para bhUtala meM ghaTavattA kI buddhi, cAhe vaha saMzayAtmaka ho yA nizcayAtmaka ho, nahIM ho sakatI hai, vaise strIAjJApanI Adi bhASA meM satyatva ke abhAva kA nizcaya hone se satyatva kA saMdeha bhI nahIM ho sakatA hai, jo ki buddhirUpa hai / jaba strI AjJApanI Adi meM satyatva kA saMzaya hI nahIM hotA hai taba "he bhagavaMta! strI AjJApanI Adi bhASA satya hai yA nahIM ?" aisA prazna bhI nahIM ho sakatA, kyoMki ukta prazna kA nimitta pUrvokta saMzaya hai| yadi strI AjJApanI Adi bhASA kA satya yA asatya bhASA meM antarbhAva na kiyA jAya taba isa saMzaya kI kathamapi upapatti nahIM ho sakatI hai| ataH isa anupapatti ke bala para strIAjJApanI Adi bhASA kA satya yA asatya bhASA meM samAveza karanA Avazyaka hai| Azaya yaha hai ki gautamasvAmI ne bhagavaMta se uparyukta prazna to kiyA hI hai aura yaha prazna strIAjJApanI Adi bhASA meM satyatva ke saMdeha binA to nahIM ho sakatA hai, kyoMki vaha prazna isa saMzaya kA kArya hai| kArya se usake kAraNa kA anumAna hotA hai| satyatva ke saMzaya kI sattA satyatvAbhAva ke nizcayarUpa pratibandhaka hone para saMbhava nahIM hai| ataH satyatva ke abhAva kA nizcaya gautamasvAmIjI ko strIAjJApanI Adi bhASA meM nahIM huA hai yaha siddha hotA hai| strIAjJApanI Adi bhASA meM asatyAmRSAtva kA jJAna hone para bhI satyatva ke abhAva kA nizcaya nahIM huaa| isase hI yaha phalita hotA hai ki satyAmRSAtva satyatva kA virodhI nahIM hai| arthAt strIAjJApanI Adi bhASA meM asatyamRSAtva rahate hue bhI satyatva raha sakatA hai| ataH asatyamRSAbhASA kA satyabhASA meM aMtarbhAva ho sakatA hai| isI taraha asatyabhASA meM bhI asatyAmRSA bhASA kA samAveza ho sakatA hai| * prajJApanI bhASA bhI satya bhASA hai * * 'idamupalakSaNaM' iti / strI Adi AjJApanI bhASA kA satya yA asatya bhASA meM samAveza hotA hai yaha jo kahA gayA hai vaha prajJApanI bhASA kA upalakSaNa hai| arthAt AjJApanI bhASA kI taraha prajJApanI bhASA kA bhI satya yA asatya bhASA meM samAveza hotA
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 bhASArahasyaprakaraNe - sta. 1. gA. 18 0 stryAdilakSaNapratipAdanam 0 vyavahArAnugataM stryAdilakSaNamAdAya tasyA asatyatve'pi vedAnugataM tadAdAya satyatvasya yuktatvAcca prAguktameva yuktamityapi draSTavyam / / 18 / / evaM vyatirekamukhena pratItidADhArthaM satyatvAbhidhAnAdityarthaH / ___ nanu strIprajJApanI nAma strIlakSaNapratipAdikA yathA, "yonirmRdutvamasthaiya mugdhatA klIbatA stnau| puMskAmiteti liGgAni sapta strItve pracakSate / " yA ca pumprajJApanI = puruSalakSaNapratipAdikA - 'mehanaM kharatA dADhya, zauNDIrya zmazru dhRsstttaa| strIkAmiteti liGgAni sapta puMstve prcksste||' ityAdirUpA, yA ca napuMsakaprajJApanI = napuMsakalakSaNapratipAdikA yathoktaM nizIthabhASya - "mahilAsahAvo saravaNNabheo, miDhaM mahaMtaM mauyA ya vaannii| sasaddayaM muttamapheNayaM ca eANi chappaMDagalakkhaNANi || (ni. bhA. 3567) tathA "na mUtraM phenilaM yasya viSTA cApsu nimjjti| medraM conmAdazukrAbhyAM hInaH klIbaH sa ucyte||" ityaadiruupaa| strIprabhRtiliGgarUpAH khaTvAghaTakuDyAdayaH zabdAstu zAbdavyavahArabalAdanyatrApi khaTvAdiSvartheSu pravartante, na ca tatra yathoktAni stryAdilakSaNAni snti| ato'vyApakatvAttasyAH stryAdiprajJApanyA asatyatvAtkathaM nAma tatra satyatvapratipAdanaM saGgacchate? ityAzaGkAyAmAha 'zAbde'ti / 'api'zabdo'bhyupagamapUva kottyntrprtipaadnaarthH| 'vedAnugatamiti 'yonimRdutvamasthairyami'tyAdirUpAyAH stryAdiprajJApanyA vedAnugatastryAdilakSaNapratipAdakatvena yathAvasthitArthAbhidhAnAd vedAnugataM tallakSaNamAdAya satyatvasya yuktatvAditi bhAvaH / sveSTasAdhanArthamAha- 'prAguktamiti' / "nizcayanayena caramabhASAdvayaM pUrvabhASAdvaye'ntarbhAvitami"ti prAguktam / 'eva'zabdena caramabhASAdvayasya satyAsatyAnyataratvavipratipattirvyavacchinneti dhyeyam / / 18 / / hai| prajJApanA sUtra meM hI bhASApada meM "jA ya itthi paNNavaNI' ityAdirUpa se 'prajJApanI bhASA mRSA nahIM hai kintu satya bhASA hai' yaha pratipAdana kiyA gayA hai| ataH prajJApanI bhASA bhI upalakSaNa se grAhya hai| Azaya yaha hai ki 'strI Adi AjJApanI bhASA ke grahaNa se upalakSaNa se strIAdiprajJApanIbhASA bhI satyabhASA meM samAviSTa hotI hai' yaha siddha hotA hai, kyoMki asatyAmRSAbhASA ke bheda meM praviSTa hone para bhI prajJApanI bhASA meM satyatva kA pratipAdana prajJApanA sUtra meM vistAra se kiyA gayA hai| zaMkA :- strIprajJApanI, puruSaprajJApanI, napuMsakaprajJApanI - ina bhASAoM ko satya bhASA kahanA kaise ucita hogA? kyoMki zAbda vyavahAra anugata strItvAdi ke lakSaNa kA grahaNa karane para yaha bhASA asatya hI hai| Azaya yaha hai ki strIprajJApanI bhASA kA artha hai strI ke lakSaNa kA pratipAdana karanevAlI bhASA jaise ki - 'yoni, mRdutA, asthairya Adi strI ke lakSaNa haiN'| puruSaprajJApanI arthAt puruSake lakSaNa kA pratipAdana karanevAlI bhASA jaise ki - 'dADhI, mucha, draDhatA ye saba puruSa ke cihna haiN'| napuMsakaprajJApanI bhASA vaha hotI hai jo napuMsaka ke lakSaNa kA pratipAdana karatI ho jaise ki - "jisake pesAba meM budabude nahIM hote haiM aura jisakI viSThA pAnI meM DUba jAtI hai ityAdi napuMsaka ke lakSaNa haiN"| magara strIliMga kA prayoga to jisameM 'yoni, mRdutA "Adi cihna nahIM hote haiM usameM bhI hotA hai| jaise ki pAThazAlA Adi zabda, jo strIliMgarUpa hote haiM, yoni-mRdutA Adi strI cihna jisameM nahIM haiM aisI pAThazAlA meM zAbda vyavahAra ke bala se pravartamAna hote haiN| strIliMgavAle zabda ke viSaya hone para bhI pAThazAlA Adi meM strI ke liMga nahIM haiM, taba to strI ke lakSaNa kA pratipAdana karanevAlI pUrvokta strIprajJApanIbhASA asatya hI hogI na ki sty| vaise puruSaprajJApanI, napuMsakaprajJApanI bhASA (zabda) bhI satya nahIM haiM, kyoMki jisameM pulliMga-napuMsaka liMga zabda kA prayoga hotA hai una sabameM puruSaprajJApanI Adi bhASA se kathita puruSa Adi ke lakSaNa nahIM hote haiN| ataH avyApakarUpa se = saMkucitarUpa se strI Adi ke lakSaNa kA pratipAdana karanevAlI strIprajJApanI Adi bhASA satya nahIM hai, kintu mRSA hI hai| * vedAnugatalakSaNaprarUpaNa kI apekSA strI prajJApanI Adi bhASA satya hai * samAdhAna :- 'zAbdavyavahAra.' iti / strIliMgavAle zabdoM kI pravRtti vyavahAra jisameM strI Adi ke lakSaNa nahIM hote haiM usameM bhI hone se strI Adi ke lakSaNa kI pratipAdaka = strIprajJApanI bhASA ko sarvathA mRSAbhASA kahanA ThIka nahIM hai kyoMki vedAnugata lakSaNa kI apekSA se ye satya hI haiN| tAtparya yaha hai ki "yoni, mRdutA Adi strI ke lakSaNa hai" ityAdirUpa se strI ke lakSaNa kI pratipAdaka bhASA yadi - 'jahA~ jahA~ strIliMgavAle zabda kA prayoga hotA hai vahA~ vahA~ ye lakSaNa hote haiM' - isa abhiprAya se bolI jAya, taba to
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ * itinapadArthapradarzanama * athA''rAdhakatva - virAghakatva-dezArAghakavirAdhakatvAnArAdhakavirAdhakatvopAdhibhizcaturddhava vibhAgo yukto na tu dvidhetyata Aha - ArAhaNaM paDucca vi paribhAsA ceva cuvihvibhaage| saccaMtabbhAve cciya, cauNha ArAhagattaM jaM / / 19 / / ArAdhanAM pratItyA'pi caturvidhavibhAge paribhASaiva / nizcayatastvArAdhakatvAnArAdhakatvAbhyAM ca dvividhaiva bhaassaa| 'atheti| nanu bhASAvibhAjakopAdhayazcatvAraH, ato bhASAyAzcaturkI vibhAgo yuktaH, vibhAgasya vibhaajkopaadhydhiintvaat| dvidhA vibhAgakaraNe tu bhASAvibhAjakopAdhyavyApakatvAnnyUnatA doSa ityAkSepo vyavahAranayasya nizcayanayaM prati / dvedheti / atra itizabdaH pdaarthvipryaase| taduktamamaracaMdreNa zabdAnuzAsanabRhadavRttyavacUrNI - "iti-evamarthe 1, Adye'rthe 2, hetvarthe 3, prakArArthe 4, zabdaprAdurbhAve 5, granthasamAptau 6 padArthaviparyAsAdau" (za.bR.a. 1 / 1 / 31) iti / ataH = "dvidhA bhASAvibhAgo na yukta" itipadArthaviparyAsAddhetoH / ArAdhanAM = bhaassaanisstthaaraadhktvmityrthH| etaccopalakSaNaM bhASAvRttivirAdhakatva-dezArAdhakavirAdhakatvAnArAdhakapAThazAlA Adi meM, jisameM yathokta strI ke lakSaNa nahIM hote haiM, strIliMgavAle "pAThazAlA" Adi zabdoM kA prayoga hone se avyApti Ane se strIprajJApanI bhASA mRSA ho sakatI hai| vaise hI puruSa prajJApanI, napuMsaka prajJApanI bhASA meM bhI samajhanA caahie| magara 'yoni, mRdutA' ityAdirUpa se jo strI ke lakSaNa kA pratipAdana kiyA gayA hai vaha pUrvokta vivakSA se nahIM kiyA gayA hai kintu vedAnugata lakSaNa kI apekSA se kiyA gayA hai| arthAt "yoni, mRdutA 'Adi lakSaNa vahA~ hote haiM jahA~ strIveda kA pradhAnarUpa se udaya hotA hai| isa vivakSA se strIprajJApanI = strIlakSaNa kI pratipAdaka bhASA mRSA nahIM hai, kintu satya hI hai, kyoMki strIveda kA pradhAnarUpa se jahA~ udaya hotA hai, vahA~ yathokta strI lakSaNa hote haiN| isa taraha puruSaprajJApanI, napuMsakaprajJApanI bhASA meM bhI vedAnugata puruSAdi ke lakSaNa ke pratipAdana karane kA tAtparya hone se satyatva avyAhata hai| jisa taraha AjJApanI, prajJApanI bhASA meM, jo asatyAmRSA bhASAoM meM parigaNita haiM, satyatva rahatA hai, isa taraha saba asatyAmRSAbhASA meM satyatva bhI raha sakatA hai aura mizrabhASA meM asatyatva raha sakatA hai, isameM koI virodha nahIM hai| ataH - "nizcayanaya se mizrabhASA aura asatyAmRSA bhASA kA prathama do bhASA meM samAveza hotA hai" - aisA jo hamane pUrva meM kahA thA vaha yuktiyukta aura AgamasaMgata bhI hai-yaha jAnanA caahie||18|| * bhASA ke bheda cAra hai - vyavahAranaya * zaMkA :- Apa mizra bhASA aura anubhaya bhASA = asatyAmRSA bhASA kA prathama do bhASAoM meM samAveza kara ke bhASA ke do prakAra mAnate haiM, vaha munAsiba nahIM hai, kyoMki vibhAga kI niyAmaka upAdhi hotI hai| jina cIjoM kA vibhAga karanA abhipreta hotA hai una cIjoM meM rahe hue anugata aura paraspara asaMkIrNa vilakSaNadharma ko vibhAjaka dharma yAnI vibhAgakaupAdhi kahate haiN| jaise ki jIvatvaajIvatva Adi padArthavibhAjakaupAdhi ke 9 prakAra hone se padArtha tattva ke nau bheda hote haiN| prastuta meM bhI bhASAvibhAjaka dharma ke cAra bheda haiM ArAdhakatva, virAdhakatva, dezArAdhakavirAdhakatva aura anArAdhakavirAdhakatva / bhASAvibhAjaka upAdhi ke cAra bheda hone se bhASA kA cAra prakAra = bheda satya, asatya, mizra aura anubhaya (asatyAmRSA) mAnane hI tarkasaMgata haiN| bhASA ke satya aura asatya do hI bheda mAnane meM mizra bhASA aura anubhayabhASA kA samAveza na hone se nyUnatA nAma kA doSa aayegaa| ataH bhASA kA dvidhA vibhAga mAnanevAlA nizcayanaya bhrAnta hai| isa prakAra vyavahAranaya jaba nizcaya kA khaMDana karane ke lie kamara kasatA hai, taba nizcayanaya kA vaktavya kyA hai? yaha 19vIM gAthA se prakaraNakAra batAte haiN| gAthArtha :- ArAdhanA kA avalaMbana kara ke bhASA ke cAra bheda mAnane meM bhI paribhASA hI niyAmaka hai| ataeva bhASA ke cAra bhedoM kA ArAdhakatva kI apekSA se satyabhASA meM aMtarbhAva hI kiyA hai|19| bhASA ke do bheda hai - nizcayanaya vivaraNArtha :- vAha! apanI galI meM kuttA bhI zera! he vyavahAranaya ke zAgirda! Apa bhI bhASA ke cAra bheda ko batAte haiM, taba 1 ArAdhanAM pratItyApi paribhASA caiva cturvidhvibhaage| satyA'ntarbhAva eva catasRNAmArAdhakatvaM yat / / 17 / /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 19 * bhASAyAH karmabandhAdikaM pratyanyathAsiddhatvam 0 vastuto bhASAnimittayoH zubhAzubhasaGkalpayorevArAdhakatvaM virAdhakatvaM vA na tu bhASAyAH / viraadhktvaanaam| 'paribhASaive 'ti / zaraNamitizeSaH / pratibandyA samAdhatte 'nizcayata' iti / ArAdhakatvAnArAdhakatvAbhyAM=ArAdhakatvavirAdhakatvAbhyAm / naJo virodhArthakatvAt / taduktaM - sAdRzyaM tadabhAvazca tadanyatvaM tadalpatA / aprAzastyaM virodhazca naJarthAH SaT prakIrtitA / / ayamAzayo yathA ArAdhakatvAdibhizcaturbhirupAdhibhirvyavahAranayena bhASAyAzcaturddhA vibhAgaH kriyate tathaikAkhaNDAmizritavastugrAhiNA nizcayanayenA''rAdhakatvAnArAdhakatvopAdhibhyAM dvidhA vibhAgaH kriyate, tanmate bhASAtvasAkSAdvyApyadharmatvasya tayoreva vRttitvAt / - nanvevaM satyasatyAmRSAyA asatyatvameva syAt, tasyA anArAdhakavirAdhakatvenA''rAdhakatvavyatirekanizcayAdanArAdhakatvasyaiva sattvAdityAzaGkAyAmAha - 'vastuta' iti / athavA bhASAyA bhASAvargaNApudgaladravyaniSpannatvena jaDatvAtkathamArAdhakatvAdikamityAzaGkAyAmAha 'vastuta' iti / athavA nizcayanayena pratibandhA'pi paribhASAsamAzrayaNaM kathaM yuktaM ? ityata Aha 'vastuta' iti / athavA dezArAdhakavirAdhakatvAnArAdhakavirAdhakatvayoH kathamasvIkAro nizcayanayamate? ityAzaGkAyAmAha 'vastuta' iti / veti / vAkAro vyavasthAyAm / nizcayanayaH "taddhetorastu kiM tene 'tinyAyena bhASAhetau zubhasaGkalpe ArAdhakatvaM puNyabaMdha - nirjarAhetutvamazubhasaGkalpe ca virAdhakatvamazubhakarmabandhahetutvaM manyate, nizcayanayena saGkalpasyaiva pramANatvAnna tu bhASAyAH / ata eva "annattha nivaDie vaMjaNaMmi, jo khalu maNogao bhAvo / taM khalu paccakkhANaM, na pamANaM vaMjaNacchalaNA / / ( A.ni. 1592 ) ityAvazyakaniryuktAvuktaM saGgacchate / vyavahAranayastu kArye kAraNopacArAd bhASAyAmArAdhakatvAdikaM pradhAnaM manyate / nizcayanayastu gauNaM manyata iti vivekaH / ato nAsatyAmRSAyAH satyatvamevAsatyatvameva vA kintu tatprayojakasaGkalpAnusAreNa nizcayanayena tatra gauNaM satyatvaArAdhakatva, virAdhakatva Adi kI apekSA se hI bhASA kA caturdhA vibhAga karate haiM na? Akhira to Apake lie bhI ArAdhakatva Adi kI apekSA karanevAlI paribhASA hI zaraNa hai na ? isa taraha to hamArI = nizcayanaya kI dRSTi se bhI bhASA ke do vibhAga kA samarthana ho sakatA hai| dekhiye, jaise Apa kahate ho ki "jisa bhASA meM ArAdhakatva hogA vaha bhASA satya kahalAyegI, jisameM virAdhakatva hogA vaha asatya bhASA kahalAyegI, jisa bhASA meM deza se ArAdhakatva aura deza aMza se virAdhakatva hogA vaha mizra bhASA kahalAyegI aura jisa bhASA meM na to ArAdhakatva hai aura na to virAdhakatva hai vaha bhASA anubhaya= asatyAmRSA bhASA kahalAyegI" -vaise hama = nizcayanayavAdI yaha kaheMge ki - "jisa bhASA meM ArAdhakatva hogA vaha satya bhASA kahalAyegI aura jisa bhASA meM virAdhakatva hogA vaha bhASA asatya bhASA khlaayegii| isa taraha se bhASA ke do hI bheda = prakAra haiN|" yahA~ yaha zaMkA ki - "taba mizra bhASA kA samAveza satya yA asatya meM nahIM ho sakegA - " karanA Avazyaka nahIM hai, kyoMki nizcayanaya kI dRSTi se bhASA meM aMzataH bhI virAdhakatva ho taba vaha bhASA ArAdhaka nahIM khlaayegii| ataH usa bhASA meM asatya bhASA kA vyavahAra hogaa| = * bhASA ke nimitta saMkalpa meM hI ArAdhakatva yA virAdhakatva hai - nizcayanaya 'vastutaH' iti| abhI taka jo bAta batAI thI vaha to abhyupagamavAda se batAI thii| magara vAstavikatA to yaha hai ki bhASA meM ArAdhakatva yA virAdhakatva hai hI nahIM, kyoMki bhASA to bhASAvargaNA ke pudgaladravyoM se niSpanna hone se jaDarUpa hI hai| ataH usameM ArAdhakatva yA virAdhakatva kI saMbhAvanA hI kaise ho sakatI hai? magara bhASA kA nimittabhUta jo saMkalpa hai, vahI ArAdhaka yA virAdhaka hai, bhASA nhiiN| jaba bhASA kA hetubhUta saMkalpa zubha hogA taba vahI zubha saMkalpa ArAdhaka hogA aura jaba bhASA kA hetubhUta saMkalpa azubha hogA taba vaha azubha saMkalpa virAdhaka hogaa| hA~, upacAra se bhASA ko ArAdhaka yA virAdhaka kahanA ho to kaha sakate haiN| arthAt jisa bhASA kA nimita zubha saMkalpa hogA vaha bhASA upacAra se ArAdhaka hai, ataeva satya hai aura jisa bhASA kA nimitta azubha saMkalpa hogA vaha bhASA upacAra se virAdhanI hai, ataeva asatya hai / bhASA kA nimittabhUta eka hI saMkalpa zubhAzubha nahIM ho sakatA hai, ataH saMkalpa meM deza ArAdhakatva aura deza virAdhakatva nahIM hai| isI sababa bhASA meM upacAra se bhI mizratva nahIM hai| vaise bhASA kA nimitta saMkalpa zubha na ho aura azubha bhI na ho aisA bhI nahIM ho sakatA hai| isalie saMkalpa meM no- ArAdhakatva aura novirAdhakatva nahIM hai| ataeva bhASA meM upacAra se bhI anubhayatva = asatyAmRSAtva nahIM hai|
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nizcayena bhASAdvaividhyasthApanam * atha mandakumArAdInAM karaNA'paTiSThatAdinA "ahametadbhASe 'ityAdijJAnazUnyAnAM yA bhASA tannibandhanAzubhasaGkalpAbhAvAtkathaM tatra vikalpena bhASopakSaya iti cet ? na, anAyuktapariNAmasyaiva karmabandhanahetutvena virAdhakatvAt tena tadupakSayAt / samarthitaJcedaM masatyatvaM vA sambhavati / ata eva 'duvihacciya haMdi Nicchayao (bhA. raM. gA. 17) ityatra nizcayanayamatena - "abAdhitatAtparyasyaiba zabdasya satyatvAditi" (dRzyatAM 75 tame puTe) granthakRtA pUrvamuktaM saGgacchata iti dhyeyam / 85 nanu nizcayanayena kimiti bhASAyA ArAdhakatvAdikaM mukhyarItyA nAbhyupeyate iti cet ? ucyate ArAdhakatvaM nAma nirjarAdihetutvaM, nirjarAdikaM prati bhASAyA anvayavyatirekavyabhicArAbhyAmanyathAsiddhatvAnnArAdhakatvam / zubhasaGkalpasya nirjarAdikaM pratyananyathAsiddhatvAdArAdhakatvaM, vidhivizuddhazubhasaGkalpAtkAraNavazAnmRSAbhASaNe satyA'bhASaNe'pi vA nirjarAderjAyamAnatvAt zubhasaGkalpavirahadazAyAmazubhasaGkalpAtsatyabhASaNe'pi nirjarAderabhAvAcceti / adhyavasAyarUpe ca saGkalpe zubhAzubhatvasaGkIrNatvasya zubhAzubhatvavirnimuktatvasya cAbhAvena dezArAdhakavirAdhakatvA'nArAdhakavirAdhakatvayorasambhavAd bhASAyAmapi gauNaM mizratvamanubhayatvaM vA nizcayena nAstIti / nizcayanayarahasyazravaNAd yA zaGkA jAyate tA'mathetyAdinA pradarzayati / karaNApaTiSThatAdineti / AdizabdatpUrvAparAnusandhAnavaikalyaprayojakaM vAtAdinopahatacaitanyakatvAdikaM grAhyam / vikalpeneti / azubhasaGkalpenetyarthaH / bhASopakSaya iti bhASAyA anyathA - siddhatvam / zaGkAkarturayaM bhAvaH maMdakumArAdibhASAyA azubhasaGkalpaprayuktatvAbhAvena tatra sthale'zubhasaGkalpasyaivAbhAvAtkutra virAdhakatvaM bhavanmate syAt / ato'nanyagatyA bhASAyAmeva virAdhakatvamArAdhakatvaM vA na tu tatprayojake saGkalpe ityabhyupeyamiti / tannirAkaroti 'ne'tyAdinA / 'anAyuktapariNAmasyaiva' ityanena bhASAyA vyavacchedaH kRtaH / karmabandhanahetutvena azubhakarmabandhanahetutvena / tena = anAyuktapariNAmenA'nupayogAtmakAdhyavasAyavizeSarUpeNa samyaksaGkalpavirahalakSaNena vA / tadupakSayAt = bhASAyA anyathAsiddhatvAt / ayaM bhAvaH anAyuktaM bhASamANasyA'nAyuktapariNAmasyAzubhakarmabandha * bhASA meM hI ArAdhakatva Adi mAnanA yukta hai vyavahAranaya * * = - vyavahAranaya :- 'atha maMda' iti / yadi bhASA ke janaka saMkalpa meM hI ArAdhakatva yA virAdhakatva mAnA jAe to jo bahuta choTe bacce haiM, jinakI iMdriyA~ aura mana kA vikAsa nahIM huA hai isI sababa atyaMta maMda kSayopazamavAle haiM, "maiM yaha bola rahA hU~" ityAdi jJAna = saMkalpa se zUnya ho kara yatkiMcit bolate haiM, vahA~ Apa kyA kareMge? choTe bacce ko to zubha yA azubha saMkalpa hI nahIM hai, taba usameM ArAdhakatva aura virAdhakatva kA vicAra bhI kaise ho sakegA ? mUlaM nAsti kutaH zAkhA ? isalie "vaktA kA saMkalpa hI zubha yA azubha hone para karmanirjarA Adi kA kAraNa hone se ArAdhaka aura azubhakarmabaMdha Adi kA kAraNa hone para virAdhaka hai; bhASA nhiiN| pApakarmabandha yA nirjarA Adi kArya to vaktA ke saMkalpa se hI ho jAne se bhASA upakSINa = caritArtha = asamartha ho jAyegI" - ityAdi kathana yuktisaMgata nahIM hogaa| Azaya yaha hai ki jahA~ saMkalpa nahIM hai, phira bhI bhASA kA prAdurbhAva = janma ho sakatA hai| vahA~ to karmabaMdha Adi ke prati bhASA hI kAraNa banegI, na ki sNklp| ataH bhASA ko karmanirjarA yA pApakarmabaMdha Adi ke prati kAraNa 'mAnanA Avazyaka hai| eka sthala meM bhASA karmanirjarAdi kI janaka hai yaha siddha hone para anyatra bhI bhASA meM hI ArAdhakatva yA virAdhakatva mAnanA ucita hogA, na ki saMkalpa meM / nizcayanaya * * saMkalpa meM hI ArAdhakatva yA virAdhakatva mAnanA yukta hai nizcayanaya :- 'na' iti| Apa A~khoM meM dhUla jhoMkane kA vyartha prayAsa kara rahe haiN| Apake kathana se Apako Agama kA kucha jJAna nahIM hai, yaha patA cala rahA hai| Agama meM anupayoga ko pramAda kahA gayA hai, jo ki karmabaMdha kA pA~cavA~ kAraNa hai| mithyAtva, avirati, kaSAya, yoga aura pramAda ye pA~ca karmabaMdha ke hetu haiN| jaba choTA baccA yA anya koI vaktA - "maiM kyA bolatA hU~, mujhe 1 yaha graMtha vidvAn munirAja zrI abhayazekharavijayajI kRta gurjara anuvAda ke sAtha 'AdIzvara jaina Tempala TrasTa vAlakezvara' se prakAzita ho cUkA hai|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 19 0 Ayuktatve sati ArAdhakatvama 0 "nicchayao sakayaM ciya" (adhyA. pa. gA. 48) ityAdinA mahatA prabandhena 'svopajJAdhyAtmamataparIkSAyAmiti neha prtnyte| ___ atraiva hetumAha - 'satyAntarbhAva eva yad = yasmAt kAraNAt, catasRNAM bhASANAmArAdhakatvam / ayaM bhAvaH "'icceyAiM bhaMte! cattAri hetutvena virAdhakatvasyA'vyAhatatvAt; azubhAdhyavasAyarUpe'zubhasaGkalpe virAdhakatvAbhidhAnaM yuktameva / anAyuktapariNAmenaivA'vazyaklRptenA'zubhakarmabandhasambhave'zubhakarmabandhaM prati bhASAyA anyathAsiddhatvasya sphutttvenaa'shubhkrmbndhhetutvruupviraadhktvprtipaadnsyaashrddheytvaaditi| ___ 'nicchayao' iti| adhyAtmamataparIkSAyAmiyaM gAthA-"nicchayao sakayaM ciya savvaM, No parakayaM have vatthu / pariNAmAvaMjhattA, Na ya vaMjhaM daannhrnnaai||" ityevaM vartate / tatra cAnenaiva vivaraNakAreNa - "nizcayataH sava sukhaduHkhAdikaM puNyapAparUpasvapariNAmakRtameva na tu parakRtaM, zubhAzubhapariNAmaprasUtasukha-duHkhahetu-puNyapApavipAkakAle'varjanIyasannidhitayA sthitAnAM bAhyanimittAnAmupacAramAtreNaiva hetutvAdi'tyAdikaM vyAkhyAtam / adhikaM tato'vaseyam / atraiva = 'nizcayata ArAdhakatvAnArAdhakatvAbhyAM ca dvividhaiva bhASe'tyatraiva / aaraadhktvmiti| etacca virAdhakatvasyopalakSaNama, upapadyata iti zeSaH / atra nizcayanayenaivamApAdanaM kriyate - yadi catasaNAM bhASANAM satyAntarbhAvo na syAttarhi tAsAmArAdhakatvaM na syaaditi| atra vivAdAspadIbhUtA sarvabhASA satyAntarbhUtA ArAdhakatvAdi'tyevaM prayogo drssttvyH| 'ayaM bhAva' 'ityayamupakramaH, asya copasaMhAraH 'iti paryavasitami'tyatra draSTavyaH / nanu catasRNAM bhASANAmArAdhakatvaM kutaH siddhamityArekAyAM prajJApanAsUtrasya 'icceyAI' iti pAThaM pradarzayati / atrAnumAnaprayogaH "prakRtAH sarvA bhASA ArAdhanya ArAdhakavaktRjanyatvAt" evaM drssttvyH| nanu sarvabhASAyA vaktaryArAdhakatvamapi kutaH? ityAha - "aayuktmiti| kriyaavishessnnnycaitt| atra ca prayoga evaM bodhyaH, sarvabhASAyA vivakSito vaktA ArAdhaka AyuktaM bhASamANatvAt aaraadhktvenopdisstttvaadveti|| vastutastu mRSAtvAdi satyatvasamAnAdhikaraNaM na vA? iti vipratipattiH / atra vidhikoTiH nizcayanayasya niSedhakoTizca vyavahAranayasya / nizcayanayena vivAdAspadIbhUtamRSAtvAdi satyatvasamAnAdhikaraNaM, ArAdhakabhASAvRttittvAt, kyA bolanA cAhie" ityAdi upayoga se zUnya hokara bolatA hai, taba usakA anAyukta pariNAma arthAt anupayoga hI azubhakarmabaMdha kA nimitta hotA hai| usakI bhASA cAhe saMvAdI ho yA visaMvAdI, magara anupayoga se bolane se usako pApakarma kA baMdha hI hogaa| pApa karma kA baMdha karAne se anupayoga hI virAdhaka hai| isalie vahA~ bhI pApakarmabaMdha meM bhASA kAraNa nahIM hai, magara anAyukta pariNAmarUpa adhyavasAya, jo saMkalpa zabda se abhipreta hai, hI pApakarmabaMdha kA hetu hai| anAyukta pariNAma se hI azubhakarmabaMdharUpa kArya kI utpatti hone se azubhakarmabaMdharUpa kArya ke prati bhASA upakSINa = asamartha ho jaayegii| ataH pUrva meM hamane jo kahA thA ki 'bhASA ke janaka saMkalpa meM hI paramArtha se ArAdhakatva yA virAdhakatva hai' vaha ThIka hI hai| paramArtha se saMkalpa janya bhASA meM ArAdhakatva Adi kI kalpanA karanA ayukta hai| ho gayA dUdha kA dUdha, pAnI kA paanii| isa viSaya kA 'nicchayao sakayaM' ityAdi gAthA se, isa graMtha ke racayitA upAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAja ne hI adhyAtmamataparIkSA nAma ke svaracita graMtha meM vistAra se nirUpaNa kiyA hai| isalie yahA~ nizcayanaya ke mantavya kI vistAra se prarUpaNA graMthakAra ne nahIM kI hai| isa taraha arthataH jijJAsuvarga ko adhyAtmamataparIkSA graMtha dekhane kI sUcanA graMthakAra karate haiN| *nizcayanaya se bhASA ke kevala do bheda hai * 'atraiva' iti / pUrva meM jo batAyA gayA hai ki nizcayanaya ke abhiprAya se ArAdhakatva aura anArAdhakatva kI dRSTi se bhASA ke do hI bheda haiN| isa bAta kI siddhi ke lie prakaraNakAra gAthA ke pazcArddha se hetu kA pratipAdana karate haiN| nizcaya se bhASA ke do hI bheda haiM arthAt anya bhASAoM kA satya yA asatyabhASA meM samAveza ho jAtA hai| yahA~ yaha zaMkA karane kI koI AvazyakatA nahIM 1 ityenAni catvAri bhASAjAtAni bhASamANaH kimArAdhakaH virAdhakaH? gautama ! ityetAni catvAri bhASAjAtAni AyuktaM bhASamANaH ArAdhakaH, no virAdhakaH /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 87 * nyAyasiddhAntadIpanirvANama * bhAsajjAyAiM bhAsamANe kiM ArAhae virAhae? goyamA! icceyAiM cattAri bhAsajjAtAI AuttaM bhAsamANe ArAhae, No virAhaetti / / (pra. bhA. pa. sU. 174) prajJApanAsUtre sarvA api bhASA AyuktaM bhASamANasyArAdhakatvopadezAta kriyAdvayasya samAnakAlInasampratipannavaditi prayogaH kriyte| nanu sarvA api bhASA AyuktaM bhASAmANasyArAdhakatvopadezAditi kutaH siddhaM? ityaah-kriyaadvysyeti| AyuktabhASaNakriyA''rAdhanAkriyayoH smaankaaliintvlaabhaadautsrgikhetu-hetumdbhaavsiddhiH| ayaM bhAvaH, yathA"'nupayuktaM gacchan skhalati" atrA'nupayuktagamanakriyAskhalanakriyayorhetuhetumadbhAvasiddhistathA "AyuktaM bhASamANa ArAdhaka" ityatrA'pi AyuktabhASaNArAdhanayoH kaarykaarnnbhaavsiddhiH| nanu kAryAtkAraNAnumAnaM 'vahnimAn dhUmAdi'tyAdau dRSTaM, na tu kAraNAtkAryAnumAnamata AyuktabhASaNakriyArUpakAraNAt kathamArAdhanAkAryAnumAnamiti cet? na; kAraNAdapi kAryAnumAnopagamAt / na hi suparikSitaM kAraNaM kArya vybhicrti| taduktaM siddharSigaNinopamitibhavaprapaJcAkathAyAM - "na hyupAya upeyvybhicaarii| upAyazcA'pratihatazaktikaH" (upa.pR. 26) iti| nanu samAnakAlInatve kuto hetuhetumadbhAvasiddhiriti cet? na; utsargato nizcayanayena samAnakAlInayoreva kAryakAraNabhAvogamAt samAnakAlInatve sati AyuktabhASaNe kAraNatvasya yuktatvAt / - yattu nyAyasiddhAntadIpe "kAryaniyatapUrvavartijAtIyatvameva kaarnntvm| na cAkAzAderapi kAraNatvam, sAmAnyata iSTatvAdityuktaM, tanmandam evaM sati daNDatvAderapi kAraNatvaM prsjyet| na ca kAryagatajAteH kAraNagatajAtiprayuktatvaniyamAdiSTApattiriti vAcyam, anabhyupagamAt, tanniyamasvIkartRmate'pi kAryagatajAtenimittakAraNagatajAtiprayuktatvAsvIkArAcca / etena sahakArivirahaprayuktakAryAbhAvavattvaM kAraNatvamityapAstam sahakAritvanirvacane aatmaashryprsnggaat| hai ki- 'anya bhASA kA satyabhASA meM samAveza kaise hogA?' isakA kAraNa yaha hai ki sarva bhASAoM kA satyabhASA meM aMtarbhAva ho . tabhI cAra bhASAoM meM ArAdhakatva ghaTegA, anyathA nhiiN| yadi saba bhASAoM kA paramArtha se satyabhASA meM aMtarbhAva na ho aura mRSAbhASA, mizrabhASA Adi rUpa se svataMtra astitva ho, taba to saba bhASA meM ArAdhakatva hI durghaTa ho jaayegaa| eka ora se mRSA bhASA, mizra bhASA ityAdi kahanA aura dUsarI ora use ArAdhaka kahanA yaha kaise samIcIna hogA? ataH sarvabhASA kA satyabhASA meM aMtarbhAva hotA hai - yaha mAnanA hI hogaa| zaMkA :- sarva bhASA meM ArAdhakatva hai - yaha pratipAdana Apa kisa AdhAra para kara rahe haiM? kyA isameM pratyakSa, anumAna yA Agama pramANa hai? * apekSA se sarva bhASA satyabhASA hai - nizcayanaya * samAdhAna :- 'ayaM bhAvaH' iti / hamane jo batAyA hai ki - 'sarva bhASA meM ArAdhakatva hai' vaha hamArI mana mAnI kalpanA nahIM hai yA zekhacallI kA taraMga nahIM hai, magara isa viSaya meM Agama hI balavAn pramANa hai| prajJApanA nAmaka upAMga meM jo kahA hai usako kAna khola kara suniye| yaha rahA vaha prajJApanAzAstravacana kA artha-"gautamasvAmIjI ke isa prazna ko ki - "he bhagavaMta! ina cAra bhASAoM ko bolanevAlA kyA ArAdhaka hotA hai yA virAdhaka?" - hala karate hue mahAvIra prabhu ne kahA ki - "he gautama! ina cAra bhASAoM ko Ayukta pariNAmapUrvaka bolatA huA jIva ArAdhaka hotA hai, virAdhaka nhiiN"| prajJApanA sUtra ke ukta vacana se yaha sApha sApha spaSTa ho jAtA hai ki bhASA cAhe satya ho, cAhe mRSA ho, cAhe satyAmRSA ho, cAhe asatyAmRSA ho magara Ayukta pariNAma se bolatA huA jIva ArAdhaka hI hotA hai| jaise - vaha A~kheM mUMda kara calatA huA kisIse TakarAtA hai - isa vAkya meM A~kheM mUMda kara calane kI aura kisIse TakarAne kI do samAnakAlIna kriyA meM kArya-kAraNabhAva kA jJAna hotA hai| arthAt A~kheM mUMda kara calanA yaha TakarAne kA kAraNa hai aura TakarAnA yaha A~kheM mUMda kara calane kA kArya hai, vaise hI yahA~ bhI 'Ayukta pariNAma se bolatA huA
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 19 0 samakAlInakAryakAraNabhAvopapAdanam 0 tvlaabhaadautsrgik'-hetu-hetumdbhaavsiddhiH| atra cA''yuktamiti padaM smykprvcnmaalinyaadirkssnnprtyetyrthkm| yadapi anyathAsiddhizUnyatve sati kAryAvyavahitaprAkakSaNaniyatavRttijAtIyatvaM kAraNatvam / tenA'raNyasthadaNDe'pi kAraNatvopapattiriti naiyAyikamataM, tanna samyak, gauravAd, vyabhicArAcca / asmAbhistatra nizcayanayamAzritya lAghavAt "ananyathAsiddhatve sati kAryakSaNaniyatavRttitvasyaivAbhyupagamAt, tena samAnakAlabhAvinoH pradIpaprakAzayorna hetuhetumdbhaavaasiddhiriti| na ca pradIpaprakAzayorapi pUrvottarabhAva evAbhyupagamyate na samAnakAlInatvamiti vAcyam mAnAbhAvAt, pradIpaprakAzayoH smaankaaliintvsyaa''gmprmaannsiddhtvaacc| taduktamAvazyakaniryuktau-'kAraNakajjavibhAgo dIvapagAsANa jugavaM jmmevitti| (A.ni. 1156) na ca prAgabhAve'vyAptiriti vAcyam nizcayanayamatena prAgabhAve mAnAbhAvAt, sAmAnyalakSaNAyAM dIdhitikAreNA'pi vistarato nirsttvaacc| kiJca pratiyogipratyakSotpattidazAyAmeva tadabhAvapratyakSaM durvAram, tatpUrvakSaNe pratibandhakaviraharUpakAraNasya sattvAt, pratiyogyupalambhakasAmagryA api doSatvopagame gauravAt, mAnAbhAvAcceti dik| . . .. 'AyuktaM bhASamANa ArAdhaka' ityatrAnazpratyayenA'nayossamAnakAlInatvaM lbhyte| tatastayoH kAryakAraNabhAvasiddhiriti bhaavH| autsargikahetuhetumadbhAvasiddhiH = vyApakakAryakAraNabhAvanizcaya ityarthaH avyabhicArikAryakAraNabhAva iti yAvat, na tu balavadbAdhakApodyahetuhetumadbhAvasiddhiH naishcyikhetuhetumdbhaavsyaanpodytvaat| _ atrApIdaM dhyeyam, "savizeSaNau hi vidhiniSedhau vizeSaNamupasaMkrAmataH sati vizeSyabAdha' itinyAyena zuddhanizcayanayastvAyuktapariNAmArAdhanakriyayoreva hetuhetumadbhAvamaGgIkaroti na tvAyuktabhASaNArAdhanAkriyayorvyabhicArAt, bhASaNaM vinA'pi aayuktprinnaamenaivaaraadhnaabhyupgmaat| taduktaM prakRtaprakaraNakAreNaiva sAmAcArIprakaraNe-" viziSTavidhervizeSye bAdhakAvatAre vizeSaNamAtra eva paryavasAnamiti nizcayanayatAtparyAdvizeSaNahetutvA''vazyakatvenaivopapattau viziSTahetutvakalpanA'naucityAditi" (saa.pr.gaa.57vRttau)| tathApyatra catasRNAM bhASANAM satyAntarbhAvasAdhanArthaM vyavahAropagRhItanizcayanayasya samAnakAlInAyuktabhASaNArAdhanAkriyayorautsargikahetuhetumadbhAvapratipAdanamiti na doSaH kazciditi vibhAvanIyaM sudhIbhiH / nanvevaM satyupayogapUrvakaM krodhAdinA mRSAbhASaNe'pyArAdhakatvaM prasajyetetyAzaGkAyAmAha- 'atra ceti| 'samyakArAdhaka hai', isa vAkya se Ayukta pariNAma se bolanA aura ArAdhanA - ina samakAlIna do kriyAoM meM autsargika kAryakAraNabhAva kA nizcaya hotA hai| arthAt Ayukta pariNAma se bolanA yaha ArAdhanA kA kAraNa hai aura ArAdhanA AyuktapariNAma se bolane kA kArya hai| bhASA satya ho yA asatya ho, isake sAtha ArAdhanA kA koI saMbaMdha nahIM hai| ArAdhanA kA saMbaMdha hai Ayukta pariNAma se bolane ke saath| ina donoM ke bIca jo kArya-kAraNabhAva hai, vaha autsargika hai, vyApaka hai, avyabhicArI hai - ApavAdika nahIM hai yA kAdAcitka nahIM hai yA vyabhicArI bhI nahIM hai| nizcayanaya se kArya-kAraNabhAva samakAlIna hI hotA hai, pUrvottarabhAva se nhiiN| isa bAta kI vistRta carcA vizeSAvazyaka bhASya ke nihnavavAda prakaraNa meM draSTavya hai| zaMkA :- yadi Apa kaheM ki Ayukta pariNAma se saba bhASA bolane para vaktA ArAdhaka hI hogA, taba to krodha, lobha Adi ke upayogapUrvaka jaba vaktA mRSA bhASA bolegA taba bhI - 'vaha ArAdhaka hai' - yaha svIkAra karane kI Apatti hogii| isalie Ayukta pariNAma se bolanA hI ArAdhakatva kA prayojaka nahIM hai kintu satya bolanA, avisaMvAdI bolanA yahI ArAdhakatva kA prayojaka hai| * Ayukta pariNAma kA artha * samAdhAna :- 'atra ca.' iti / janAba! hamane itane sAla dhUpa meM bAla pakAe nahIM hai| Ayukta pariNAma kA artha sirpha upayogapUrvaka bolanA yaha nahIM hai, magara samyaka rUpa se yAnI zAstravihitapaddhati se pravacana = jinazAsana kI apabhrAjanA, mAlinya ko dUra karane ke prayojana se bolanA yaha artha hai| arthAt zAsanarakSA, AtmarakSA, saMyamarakSA, saMyamapAlana Adi nimitta se zAstrokta vidhi ke 1 atra mudritapratau "...rgikahetumadbhAvasiddhiH" iti azuddhaH pAThaH /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ * Ayuktatvanirvacanama * 89 tathA cA''yuktaM bhASyamANAH sarvA api satyA eveti pryvsitm| ___ata eva ""do na bhAsijja savvaso (da. a. 7/gA. 1) ityasyApi na virodhaH; apvaadtstdbhaassnne'pyutsrgaanpaayaat| 'dve' pravacanamAlinyAdirakSaNaparatayA smykprvcnmaalinyaadirkssnnecchyoccrittyetyrthH| AdipadAta saMyamAdigrahaH / ayaM bhAvaH pravacanoDDAharakSaNAdinimittaM zAstropadarzitadizA gurulAghavaparyAlocanena mRSA'pi bhASamANaH sAdhurArAdhaka eveti| taduktaM nizIthacUrNI jinadAsagaNimahattaraiH - "jai kei luddhagAdI pucchaMti" kato ettha bhagavaM! diTThA migAdI?" 'Adi'-saddAto suarAtI tAhe diDhesu vi vattavyaM - 'Na vi pAse'tti' Na diTTha' tti vuttaM bhavati / 'ahavA tusiNIo acchati' / bhaNati vA 'Na sunnemi'ti|" evaM prAsaGgikamuktvA prakRtamupasaMharati - 'tathA ceti / sugamamiti na tnyte| nanu catasRNAM bhASANAM satyAntarbhAve 'do na bhAsijja savvaso' iti dazavaikAlikavacanaM virudhyetetyAzaGkAyAmAha ata eveti / AyuktabhASaNArAdhakatvayorautsargikahetuhetumadbhAvanizcayAdityarthaH / 'do na bhAsijja savvaso' iti / dve = asatyA-satyAmRSe na bhASeta = vadet; sarvazaH = sarvaiH prakArairityasyArthaH / atra vyavahAranayenotsargato mRSAmizrayorbhASaNaM niSiddham tathApi na virodhH| kathamityatra hetumAha 'apavAdata' iti| samyakpravacanamAlinyAdirakSaNanimittamAzrityetyarthaH / tadbhASaNe'pi = tyormussaamishryorbhaassnne'pi| utsargAnapAyAt = pUrvoktanizcayanayAbhipretautsargikahetuanusAra bolanA yaha Ayukta pada kA artha hai jo ArAdhakatva kA kAraNa hai| jaise ki apanI bAi~ ora jAte hue hirana ko dekhane ke bAda bhI, sAdhu jaba zikArI se pUchA jAya ki - "Apane hirana ko dekhA hai? vaha kisa dizA meM gayA hai?" - taba sAdhu mauna rahe yA - "hirana dAi~ ora gayA hai yA "maiMne dekhA nahIM hai" ityAdi pratyuttara saMyamarakSA ke upayoga se kahe taba bhI vaha sAdhu ArAdhaka hI hai, virAdhaka nhiiN| tathA ca.' iti / prAsaMgikarUpa se Ayukta pada ke artha ko batAne ke bAda vivaraNakAra mUla viSaya kA upasaMhAra karate hue batAte haiM ki - AyuktapariNAmapUrvaka cAroM bhASAoM ko bolane para bhI vaktA ArAdhaka hI hai| isase siddha hotA hai ki 'Ayukta hokara saba bhASA bolane para bhI paramArtha se ve saba bhASA satya hI haiN| yadi una bhASAoM meM satyatva nahIM hogA, taba usameM Agamakathita ArAdhakatva anupapanna ho jAyegA, kyoMki una bhASAoM kA asatya Adi rUpa se svIkAra karane para bhI unako ArAdhaka kahanA yaha 'merI mAtA vaMdhyA hai' isa vAkya kI taraha viruddha hogaa| vyavahAranaya :- Apa saba bhASA ko Ayukta hokara bolane para ArAdhaka kaha kara saba bhASA kA satya bhASA meM samAveza karate haiM, vaha munAsiba nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki dazavaikAlika sUtra meM sAdhu ke lie 'do na bhAsijja savvaso' arthAt "sAdhu ko sarva prakAra se mRSA aura satyAmRSA bhASA nahIM bolanI cAhie" isa taraha se mRSA aura satyAmRSA bhASA bolane kA spaSTa niSedha kiyA gayA hai| ApakI dRSTi se to satya bhASaNa yA mRSA bhASaNa ko ArAdhakatva ke sAtha koI saMbaMdha hI nahIM hai| ArAdhakatva kA jahA~ taka kAraNarUpa se saMbaMdha hai, vaha Ayukta ho kara bolane meM hai| ataH Apake abhiprAya se mRSA yA mizra bhASA bhI Ayukta hokara bole taba bhI isameM ArAdhakatva hI rahatA hai, to mRSA bhASA aura mizra bhASA bolane kA niSedha kyoM kiyA gayA hai? mRSA aura mizra bhASA ArAdhaka ho to unako bolane kA niSedha kaise ho sakatA hai? isIse siddha hotA hai ki ArAdhakatva satya yA anubhaya = asatyAmRSA bhASA meM rahatA hai aura virAdhakatva mRSA aura satyAmRSA bhASA meM rahatA hai| ina donoM kA Ayukta pariNAma yA anAyuktapariNAma ke sAtha koI sambandha nahIM hai| aisA mAnane para hI mRSA aura mizra bhASA bolane kA kiyA huA niSedha upapanna hogaa| * 'do na bhAsijja' vacana kA virodha nahIM hai . nizcayanaya * nizcayanaya :- ata eva. iti| ApakI yaha bAta ThIka nahIM hai| ApakI (vyavahAranaya kI) dRSTi se mRSA aura mizrabhASA utsarga se bhale niSiddha ho magara apavAda se yAnI zAsanamAlinya nivAraNa, rakSA Adi nimitta se zAstrokta vidhi se mRSA aura mizra bhASA bolane para bhI hamane jo autsargika kAryakAraNabhAva Ayukta bhASaNa aura ArAdhakatva ke bIca batAyA hai, vaha abAdhita rahatA hai, kyoMki apavAda se mRSA yA mizra bhASA Ayukta pariNAma se bolane para mRSA aura mizra bhASA meM ArAdhakatva rahane se ve bhASAe~ paramArtha 1 ve na bhASeta srvshH| 2 cauNhaM khalu bhAsANaM, parisaMkhAya pannavaM / duNhaM tu viNayaM sikkha / iti zeSaH puurvbhaagH|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 19 0 dazavaikAlikavacanavirodhavilayaH 0 ityatraiva dharmavirodhitvaM vishessnnmitynye| evamanAyuktaM bhASyamANAnAM sarvAsAmapi virAdhakatvena mRSAtvameva / taduktaM, "teNa paraM asaMjaya-aviraya-appaDihayaapaccakkhAyapAvakamme saccaM bhAsaM bhAsaMto, mosaM vA, saccAmosaM vA, asaccAmosaM vA bhAsaM bhAsamANe No ArAhae virAhae ti" | itthaM hetumadbhAvAnapAyAdityarthaH / ayaM bhAvaH; vyAdhAdinA mRgAdipRcchAyAM AyuktaM mRSAdibhASaNe yathAvasthitavastutattvaprarUpaNarUpArAdhakatvaM zuddhavyavahAranayAbhipretaM nAsti; zuddhavyavahAranayasya nizcayanayA'garbhitatvAt, lokavyavahAraparatvAt tathApi nishcynyaabhimtnirjraadihetutvruupaaraadhktvsyaa'prtyuuhaat| 'cattAri bhAsajjAtAI AuttaM bhAsamANe ArAhae' iti naizcayika utsargo'napodito bhavatItyarthaH / atrA'nyeSAM samAdhAnaprakAramAha - dve ityatraiva dharmavirodhitvaM vishessnnmiti| atra mUlapratau 'dharmAvirodhitvamiti pAThaH sa cAzuddho bhAti / anyeSAmidamAkUtaM-virAdhakatvena dharmavirodhinyau mRSAmizrabhASe na bhASeta sarvaprakArairiti / tena samyakpravacanamAlinyAdirakSaNanimittaM mRSAdibhASaNe'pi na kSatiH, dharmavirodhitvavizeSaNavirahaprayuktasya viziSTAbhAvasya niSedhyakoTibahirbhUtatvAt, viziSTe eva nissedhvissytopgmaaditi| 'anye' ityanenA'svarasaH prdrshitH| tadbIjaJcedaM sAvadyasatyAyA vizeSyAbhAvaprayuktaviziSTAbhAvarUpAyA niSedhyakoTibahirbhUtatvena virAdhakatvaM na syaat| 'teNa' ityAdi / atra malayagirisUribhirevaM vyAkhyAtam - "tataH = AyuktabhASamANAt paro'saMyataH = manovAkkAyasaMyamavikalA; avirato viramati sma virataH na virato'virataH sAvadhavyApArAdanivRttimanA ityarthaH / ata eva na pratihataM se satya bhASA hI haiM, mRSA yA mizra bhASArUpa nhiiN| ataH taba ve niSedha ke viSaya hI nahIM haiM, taba unako usa avasthA meM Ayukta pariNAma se bolane meM kyA virodha hai? koI nhiiN| * do na bhAsijja - sUtra meM anya vidvAnoM kA abhiprAya * 'do na bhAsijja savvaso' yaha niSedha vacana kaise upapanna ho sakatA hai? isa sambandha meM vivaraNakAra anya vidvAnoM kA samAdhAnaprakAra=abhiprAya batAte haiN| anya vidvAna manISiyoM kA yaha kahanA hai ki - 'do na bhAsijja' ityAdi niSiddha vacana meM 'do' pada ke vizeSaNarUpa meM dharmavirodhitva lenA iSTa hai| taba niSedha vacana kA artha yaha prApta hotA hai ki - "dharmavirodhI mRSA aura mizrabhASA sarva prakAra se bolanA nahIM caahie"| ataH jaba zAsanarakSA Adi ke AlaMbana se yatanApUrvaka zAstrakathita paddhati ke anusAra sAdhu bhagavaMta mRSA aura mizrabhASA bolate haiM taba ve mRSA bhASA aura mizra bhASA dharmavirodhI nahIM haiM, balki dharmapoSaka haiM-rakSaka haiN| ataH dharmavirodhitva vizeSaNa ke abhAva se hI viziSTa bhASA kA abhAva prApta hone se taba ve mRSAdi bhASA niSedha kukSi se bahirbhUta ho jAtI haiM, kyoMki niSedha sirpha mRSA yA mizra bhASA ke bhASaNa meM nahIM hai, kintu dharmaviruddha mRSA yA mizra bhASA ke bhASaNa meM hI hai| * anAyukta pariNAma se bolanevAlA virAdhaka hai - prajJApanAsUtra * 'evamanAyuktaM.' iti| jaise Ayukta pariNAma se sarva bhASA ko bolane para bhI ve bhASAe~ ArAdhaka hotI haiN| ataeva satya hotI hai, vaise hI anAyukta pariNAma se bolane para sarva bhASAe~ virAdhaka hotI haiM ataeva asatya hotI haiN| isa viSaya meM vivaraNakAra prajJApanA sUtra kA hI vacana batAte haiM jisakA artha hai "Ayukta ho kara bolanevAle se bhinna anya asaMyata, avirata, apratihatapApakarma yAnI jisane pazcAtApa-prAyazcitta Adi se pApakarma kA nAza nahIM kiyA hai aura apratyAkhyAta pApakarma arthAt jisane bhaviSyakAla meM pApa na karane kA paccakkhANa=niyama nahIM kiyA hai aise jIva cAhe ve satya bhASA bole cAhe mRSA bhASA bole, cAhe mizrabhASA bole, cAhe asatyAmRSA bhASA bole to bhI ve jIva ArAdhaka nahIM hote haiM, kintu virAdhaka hote haiN|" prajJApanA sUtra kA paryAlocana karane se yaha jJAta hotA hai ki anAyukta pariNAma se bolanevAlA virAdhaka hotA hai| ataH anAyukta pariNAma se bolI jAnevAlI sarva bhASAe~ bhI virAdhaka hI haiN| virAdhaka hone se una bhASAoM ko asatya hI kahanA hogA na ki sty| itthaM ca' iti / yahA~ taka ke vicAra-vimarza se yaha siddha huA ki Ayukta pariNAma se bolI jAnevAlI sarva bhASAe~ ArAdhaka 1 atra kapratau mudritapratau ca 'dharmAvirodhitvamiti paatthH| sa cAzuddho bhAti / 2 tataH paro'saMyatAviratAtihatApratyAkhyAtapApakarmA satyAM bhASAM bhASamANo mRSAM vA satyAmRSAM vA bhASamANo noArAdhakaH virAdhaka iti /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 91 * prajJApanAlApakapradarzanam * . cArAdhakatvAnArAdhakatvAbhyAmapi satyAsatye dve eva bhASe nizcayataH paryavasanne iti / / 19 / / = mithyAduSkRtadAna-prAyazcittapratipattyAdinA na nAzitaM atItaM tathA na pratyAkhyAtaM = bhUyo'karaNatayA niSiddhamanAgataM pApakarma yenaasaavprtihtaa'prtyaakhyaatpaapkrmaa|" pUrvaM nizcayatastvityAdinopakrAnta'itthaM cetyAdinopasaMharati / vyaktameveti ne viviyte|||19|| ___ 'sA na iti| yukteti shessH| vyavahAranayAbhimatabhASAcaturvidhatvaM tucchaM vAsanAmAtrasamutthaprarUpaNaviSayatvAt 'eSa vandhyAputro yAtI'tyAdiprarUpaNaviSayavaditi matirna yuktetyaashyH| atra hetumAha 'yata' iti| atra prayogastvevaM - 'vyavahAranayAbhimatabhASAcaturvidhatvaM na tucchaM zrutapramANasiddhatvAt; bhASAdvaividhyavat" / nanu zrutapramANasiddhatvamapi kutaH? "bhASAcaturvidhatvaM zrutapramANasiddhaM vyavahAranayAbhimatatvAdityanena gRhANa / zrutapramANasya vyavahAranizcayobhayaghaTitatvena taavyaapktvaatttsttsiddhirityaashyH| khttveti| aSTakASThAdinirmitazayanasAdhanaM khaTvA / khaTvAdiSvavayavazo nibhAlane'pi yonimRdutvAdInAM stryAdilakSaNAnAmasattvena tatra strItvAdIni tucchAnItyAzaGakAM nirasyati 'na tcchaaniiti| na klpitaaniityrthH| atra hetumAha 'linggeti| atra prayogastvevaM - "khaTavAdiniSThastrItvAdInI na tucchAni linggaanushaasnniyntritsngketvishessvissykshbdaabhidheytvaat| nanu tAdRzazabdAbhidheyatve'pi yonimRdutvAdistryAdilakSaNAnAmasattvena kathaM vAstavatvamityArekAyAmAhastryAdipAdAnAM = strItvAdivAcakapadAnAM; nAnArthakatvAt = vibhinnArthakatvAt / atra khaTvAdiSu 'strItvAdivAcakakhaTavAdipadAnAM na yonyAdimattvopalakSitapradhAnasya'yAdivedamohanIyavipAkodayarUpastrItvAdyarthakatvaM kintu liGagAnuzAsananiyantritasaGketavizeSaviSayakazabdAbhidheyatvarUpastrItvAdyarthakatvaM, tAdRzazabdAbhidheyatvarUpastrItvAdInAmapi vAstavatvAt vastunastattacchabdAbhidheyarUpatayA pariNamanabhAvAta / arthAbhidhAnapratyayAH tulyanAmadheyAH ( ) iti vacanAta / hone se satya haiM aura anAyukta pariNAma se bolI jAnevAlI sarva bhASAe~ virAdhaka hone se asatya haiN| isa taraha ArAdhakatva aura virAdhakatva kI apekSA se kramazaH bhASA ke do bheda satya aura asatya hI siddha hote haiN| svataMtra mizra yA anubhaya (asatyAmRSA) bhASA paramArtha se hai hI nhiiN| ataH paramArtha se bhASA ke do bheda-prakAra hI haiM yaha jo pIche 17vIM gAthA meM nizcayanaya ke abhiprAya se kahA gayA thA vaha AgamasaMgata evaM yuktisaMgata hI hai||19|| yahA~ yaha zaMlA ki - "yadi paramArtha se bhASA ke do hI bheda haiM, taba to bhASA ke cAra bheda, jo vyavahAranaya se pradarzita haiM, kalpita hI hone cAhie" - hone para usakA samAdhAna prakaraNakAra 20vIM gAthA se karate haiN| gAthArtha :- "aisA hone para cAra bheda kalpita ho jAyeMge" - yaha buddhi ho to vaha ThIka nahIM hai, kyoMki vyavahArAnugata vastu bhI Agama siddha hai|20| * vyavahAranaya kA viSaya bhI vAstavika hai * vivaraNArtha :- yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki - "yadi nizcayanaya hI pAramArthika satya hai, taba to nizcayanaya ke abhimata bhASA ke do bheda hI vAstavika baneMge, kintu vyavahAranaya ko abhimata bhASA ke cAra bheda nhiiN| vyavahAranaya ko mAnya bhASA ke bheda kAlpanika yAnI tuccha hI hoMge, kyoMki vyavahAranaya kI mithyA vAsanA se utpanna prarUpaNA kA vaha viSaya hai| jo jo mithyA vAsanA kalpanA se utpanna prarUpaNA kA viSaya hotA hai, vaha tuccha hotA hai, yaha niyama 'vaMdhyAputra jAtA hai' ityAdi sthala meM dekhA gayA hai| ataH bhASA ke cAra bheda tuccha hI hai" - kintu yaha ThIka nahIM hai, kyoMki vyavahAranaya kI abhimata vastu bhI Agama meM prasiddha hai| Agama nizcaya aura vyavahAra do nayoM se ghaTita hai| jo vastu vyavahAranaya ko mAnya hotI hai, vaha vastu AgamapramANa se siddha hone se vAstavika hotI hai| isa viSaya kI siddhi karane ke lie eka draSTAMta batAte haiN| tathAhi.' iti / dekhie - khaTvA yAnI khATa ATha lakaDI se nirmita zayanasAdhanarUpa padArtha meM strIpanA, jo ki yoni Adi strI ke lakSaNa se vyakta hotA hai, nahIM hai tathA ghaTa padArtha meM puruSapanA = puruSatva nahIM hai tathA kuDya yAnI dIvAra meM napuMsakatva
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1.gA.20 0 pAribhASikamapi strItvAdikamarthaniSThama 0 nanvevaM cAturvidhyaM kalpitamevetyAzaGkAyAmAha evaM caubihattaM pakappiyaM hojja jai maI esaa| sA Na jao vavahArANugayaM vatthu pi suyasiddhaM / / 20 / / _ "evaM nizcayanayasya pAramArthikatve caturvidhatvaM = catuSprakAratvaM prakalpitaM = tucchaM vAsanAmAtrasamutthaprarUpaNatvAt, "yadi eSA matirbhavet sA na, yato vyavahArAnugatamapi vastu zrutasiddham / tathAhi-khaTvA-ghaTa-kuDyAdiSu strItva-puMstva-klIbatvAni na prasiddhAnIti na tucchAni, liGgAnuzAsananiyantritasaGketavizeSaviSayazabdAbhidheyatvarUpastrItvAdInAmapi vAstavatvAt, stryAdipadAnAM nAnArthakatvAt / na ca pAribhASikaM strItvAdi zabdaniSThameveti vAcyam, strItvAdiyogini vastunyeveyamityAdivyavahArAta / tadidamuktaM zakaTa___ zaGkate na ceti / zabdaniSThameveti / evakAreNArthaniSThatvavyavacchedaH kRtH| zaGkAkarturayamAzayaHstryAdivedavipAkodayarUpastrItvAdInAmastvarthaniSThatvamapAribhASikatvAt, zabde bAdhAcca kintu pAribhASikaM strItvAdi tu zabdamAtraniSThaM paaribhaassiktvaat| tathA ca vastuvAcakatAvizeSarUpapAribhASikastrItvAdi zabdaniSThaM vaktuM yujyte| tena naikatra liGgatrayAdivirodhaprasaGga iti| __ asyA'zraddheyatve bIjamAha- 'strItvAdiyogini vastunyeva 'iymi'tyaadivyvhaaraat| na ca tAdRzavyavahAro vastunyevA'stu, mA'stu zabde kintu tato'pi kathaM tatraiva strItvAdisiddhiriti vAcyam, vyavahArasya vyavahartavyajJAnAdhInatvAta, jJAne ca sarvaiH strItvAdInAM bAhyArthadharmatayaiva pratIyamAnatvAdvastunyeva striitvaadisiddhiH| etena zabdaniSThapAribhASikastrItvAdyapekSayA vastunIyamityAdivyavahArAbhyupagamakalpanA parAstA kliSTakalpanAyAsamAtratvAt vaiyadhikaraNyena zabdavAcya 'iymi'tyaadivyvhaaraanupptteH| na hi zabdaniSThaikatvAdyapekSayA zabdavAcye 'ayamekaH' ityAdivyavahAro dRshyte| nahIM hai, lekina isakA matalaba yaha nahIM hai ki khATa Adi meM strItva, Adi kAlpanika hai - tuccha hai| kintu unameM bhI strItvAdi vAstavika hai| yadyapi vahA~ strItvAdi strIAdi vedamohanIya vipAkodaya svarUpa meM vidyamAna nahIM hai; kintu zabdavizeSavAcyatAsvarUpa hai; jo vAstavika hai, kAlpanika nhiiN| zabdavizeSa kA artha hai liMgAnuzAsana se niyaMtrita saMketavizeSa viSayaka zabda / yahA~ yaha zaMkA karanA ki "zabdavizeSavAcyatArUpa strItvAdi vAstavika kaise ho sakate haiM?" - ThIka nahIM hai, kyoMki strI Adi zabda ke aneka artha hote haiN| kahIM para strIvedodaya AdirUpa strItvAdi to kahIM para zabdavizeSavAcyatAsvarUpa strItva aadi| ataH khATa Adi meM strItvAdi vAstavika hI hai, kAlpanika nhiiN| zaMkA :- 'naca pAri' iti / jahA~ taka laukika vyavahAra ko lakSya meM liyA jAe to hama kaha sakate haiM ki - strIpanA yoni Adi vaiziSTyarUpa hI hai aura sUkSmadRSTi se vicAra kiyA jAe to yoni Adi se upalakSita strIvedodaya AdirUpa strItva-strIpanA hai, jo ki zabda se vAcya vastu meM rahatA hai| magara Apa prasiddha strItva Adi ko choDa kara loka vyavahAra meM aprasiddha zabdavizeSavAcyatArUpa strItva Adi ko batA rahe haiM, jo ki pAribhASika hI hai| ataH unako zabda meM mAnanA hI yukta hai| arthAt pAribhASika strItva zabdavizeSavAcyatAsvarUpa nahIM kintu arthavAcakatAvizeSasvarUpa mAnanA hI yukta hai jo zabda meM rhegaa| aisA mAnane para viSayavibhAga bhI vyavasthita ho jAegA ki - apAribhASika strItva Adi vastu artha meM raheMge aura pAribhASika strItvAdi zabdavizeSa meM rheNge| ___ samAdhAna :- strItvAdiyogi. iti| hamane ghATa-ghATa kA pAnI piyA hai - yaha Apa nahIM jAnate haiN| ataeva aisI tathyahIna bAteM kaha kara hameM parezAna kara rahe haiN| suniye, "yaha khATa hai," "yaha ghaTa hai" ityAdi vyavahAra bAhya vastu meM hI hotA hai na ki zabda meN| isIse siddha hotA hai ki - strItvAdi bAhya vastu meM hI hai na ki zabda meN| yadi zabda meM strItvAdi hotA to zabda meM 'yaha sone kI khATa hai' 'yaha pAnI pIne kA ghaTa hai' ityAdi vyavahAra kyoM nahIM hotA? isase siddha hotA hai ki pAribhASika strItvAdi zabdavizeSavAcyatA svarUpa hI hai aura vaha bAhya artha meM hI rahatA hai, na ki zabda meN| yadi bAhya vastu meM pAribhASika strItva-puMstva Adi na ho taba 'yaha ghaTa halakA hai' isa prayoga kI taraha 'yaha ghaTa halakI hai' ityAdi prayoga bhI honA cAhie, kyoMki ghaTa meM na 1 'appaDihayapaccakkhAya' iti kprtau| mudritapratau prajJApanAsUtre ca yaH pAThaH so'smaabhirdttH| 2 evaM catuvirdhatvaM prakalpitaM bhavedyadi mtiressaa| sA na yato vyavahArAnugataM vastvapi zrutasiddham / / 20 / /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zAkaTAyanAcAryAbhiprAyAviSkaraNam * sUnunA'pi - 'iyamayamidamiti zabdavyavasthAhetuH abhidheyadharma upadezagamyaH strI-puM- napuMsakatvAnIti / 93 etadabhiprAyeNa sUtramapyevaM vyavasthitam- "aha bhaMte! jA ya itthivaU, jA ya pumavaU, jA ya napuMsagavaU, paNNavaNI NaM esA bhASA Na esA bhAsA mosA? goyamA! jA ya itthivaU, jA ya pumavaU, jA ya NapuMsagavaU paNNavaNI NaM esA bhAsA, Na esA bhAsA etena ghaTapaMdArthaH ghaTavyaktiH ghaTavastvityevaM prayogeNa ghaTe liGgatrayavirodhaprasaGgAcchabda eva strItvAdikalpanA zreyasIti nirastam, zabdavizeSAbhidheyatvarUpastrItvAditrayasyaikasmin virodhAbhAvAt / taduktaM prakRtavivaraNakAreNa syAdvAdakalpalatAyAm "yathAvivakSamanantadharmAdhyAsite vastuni kasyacid dharmasya kenacit zabdena pratipAdanAt pratiniyatopAdhiviziSTavastupratibhAsasya pratiniyatakSayopazamavizeSanimittatvena zabalAbhAsAnApatteriti (syA.ka.la.sta.11 zlo. 26) abhidheyadharma ityanena strItvAdInAmabhidhAyakadharmatvavyavacchedaH kRtaH / upadezagamya iti| Aptopadezagamya ityarthaH / upadezapadasyopalakSaNatvAd vyAkaraNa - koza - vyavahArAdInAM grahaH / yApanIyasampradAyamukhyazAkaTAyanAcAryavacanasaMvAdaM pradarzya prajJApanAsUtraM pradarzanArthamupakramate 'etadabhiprAyeNe 'ti / 'strItvAdi rvAcyadharma' ityetadabhiprAyeNetyarthaH / sUtraM = prjnyaapnaasuutrm| 'apI'ti kiM punaH shaakttaaynaacaaryvcnmitypishbdaarthH| 'itthivaUtti / ayaM bhAvaH, strIvAk = strIliGgapratipAdikA bhASA khaTvetyAdirUpA, puruSavAk = puruSaliGgapratipAdikA 'ghaTa' ityAdilakSaNA, napuMsakavAk = napuMsakaliGgapratipAdikA kuDyamityAdisvarUpA to strItva hai aura na to puMstva hai| ghaTa pIlA hai isa prayoga kI taraha 'ghaTa pIlI hai' isa prayoga ko bhI prAmANika mAnanA hogA / lekina aisA mAnya nahIM hotA hai| isase yaha siddha hotA hai ki pAribhASika strItva bhI vastu meM hI hai zabda meM nahIM / * strItvAdi arthaniSTha hai - zAkaTAyanAcArya * - 'tadidamuktaM.' iti / pAribhASika strItvAdi, jo ki zabdavizeSavAcyatA svarUpa hai, bAhya vastu meM hI rahatA hai, zabda meM nahIM - yaha hamArI manamAnI kalpanA nahIM hai, kintu mahAvaiyAkaraNa yApanIyasaMpradAya agraNI zAkaTAyanAcArya ne bhI yahI batAyA hai| suniye, mahanIya zAkaTAyana AcArya ko "saMskRta bhASA meM strItva vAcaka 'iyaM' zabda, puMstva vAcaka 'ayaM' zabda aura napuMsakatva vAcaka 'idaM' zabda ke prayoga kI vyavasthA meM niyAmaka hai abhidheya artha meM rahA huA strItva - puMstva- napuMsakatva, jo ki Apta puruSoM ke upadeza se jJAtavya hai " / zAkaTAyana AcArya ke vacana se yaha nirvivAda siddha hotA hai ki strItvAdi, cAhe pAribhASika ho yA apAribhASika ho, zabda se vAcya artha kA dharma hai, zabda kA nhiiN|. zaMkA :- zAkaTAyana AcArya to yApanIya saMpradAya ke AcArya haiM, zvetAmbara sampradAya ke pratinidhi yA anugAmI AcArya nahIM haiN| isI sababa unake vacana ko prAmANika mAna kara zabdavAcya bAhya artha meM strItva Adi ko mAnanA hameM maMjUra nahIM hai| hama to zvetAmbara sampradAya ke anugAmI haiN| ataH zvetAmbara AcArya Adi se racita yA kathita saMvAda hameM mAnya hogaa| ataH pAribhASika strItvAdi arthaniSTha hai yA zabdaniSTha ? isa viSaya meM zvetAmbara sampradAya kI ora se zAstravacana dikhAnA munAsiba hai / * strItvAdi arthaniSTha hai prajJApanAsUtra * samAdhAna :- etadabhiprAyeNa.' iti / vAha! adha jala gagarI chalakata jAe! ApakI yaha zaMkA sAMpradAyika vyAmoha kI nirmiti hai, jo ki saMsAravRddhi kA hetu hone se tyAjya hai| anya darzana meM bhI kahI gaI jo bAteM dvAdazAMgIviruddha nahIM haiM aura pratyakSa-anumAna Adi pramANa se siddha hotI haiM, unakA premapUrNa svIkAra karanA hI samyag dRSTi ke lie ucita hai| zAkaTAyana AcArya to jainAcArya hI hai, jo ki yApanIya saMpradAya meM hue haiN| unakA uparyukta vacana pramANika hI hai, aprAmANika nahIM, kyoMki zrIzAkaTAyana AcArya ke vacana ke anukUla bhAva ko pradarzita karatA huA zrIprajJApanA Agama ke bhASApada meM eka sUtra AtA hai jisakA artha yaha hai - "gautamasvAmI se kiye gae isa prazna kA ki- "he bhagavaMta! strIvacana yAnI strIliMgapratipAdaka vacana, pulliMgavacana aura napuMsakaliMgavacana kyA prajJApanI bhASA haiM? prarUpaNA karane yogya bhASA haiM? ye vacana = bhASA mRSA bhASA to nahIM haiM na? " - samAdhAna 1 aya bhadanta ! yA ca strIvAk, yA ca puMvAk, yA ca napuMsakavAk prajJApanI eSA bhAsA ? naiSA bhASA mRSA ? gautama! yA ca strIvAk yA ca puMpAka, yA ca napuMsakavAk, prajJApanI aiSA bhASA / naiSA bhASA bhUSeti /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA.20 0 nizcayavyavahArayorvAstavikaviSayakatvam 0 mosatti / / (pra. bhA. pa. sU. 162) evaM bhASAcAturvidhyamapi vyavahArAnugataM zrutamUlakatayA nAvAstavamiti bhaavH| bhaassaa| etat sUtraM khaTvAdiSu yonimRdutvAdistryAdilakSaNAnupalambhe mRSAtvAzaGkayA praznakaraNAt, zAbdavyavahArApekSayA yathAvasthitArthapratipAdanAdiyaM bhASA prajJApanI = prarUpaNIyetyabhiprAyeNa prativacanaucityAcca samarthitamiti / tataH pratIyate zabdapravRtticintAyAM neha yonimRdutvAdistryAdilakSaNAni strIliGgAdizabdAbhidheyAni kintvabhidheyadharmAH 'iyami'tyAdizabdavyavahAravyavasthAhetavaH tAttvikA AptopadezAdigamyAH strIliGgAdizabdAbhidheyAH; anyathA tatra stryAdivAco mRssaatvnissedh-prruupnniiytvopdeshaanupptteriti| draSTAntamabhidhAya dArTAntikArthamadhikaraNasiddhAntena saGgamayati 'evmi'ti| khaTvAdiSu 'iyami'tyAdivyavahAra- , viSayatAyAH zrutaviSayatAvyApyatayA tatra strItvAdInAM vAstavatvamityanena prkaarennetyrthH| zrutamUlakatayA = vyvhaarnishcynyobhyvissytaavyaapkvissytaakshrutvissytyetyrthH| prayogastvatraivaM-vyavahAranayAbhimataM bhASAcaturvidhatvaM na mithyA nayadvayaghaTitazrutaviSayatvAt nishcynyaabhimtbhaassaavaividhyvditi| so'yamadhikaraNasiddhAntaH taduktaM nyAyasUtre yatsiddhAvanyaprakaraNasiddhiH so'dhikrnnsiddhaantH| (nyA. sU. 1/1/30) vyavahArabalAtpAribhASikastrItvAdervAstavatvasiddhau bhASAcaturvidhatve vAstavatvasiddhiriti dik / karate hue mahAvIrasvAmI bhagavaMta ne yaha batAyA ki - "he gautama! strIvacana, puruSavacana aura napuMsakavacana ye prajJApanIya = prarUpaNA karane yogya bhASA vacana haiN| ye vacana mRSA vacana nahIM haiN"| vAstava meM to strI Adi ke liMga-cihna yoni Adi hai, magara strIliMga pratipAdaka zabda to khaTvA khATa Adi padArtha meM bhI pravRtta hotA hai jahA~ strI ke pUrvokta yoni Adi liMga nahIM hote haiN| ataH khaTvA Adi zabda, jo ki strIliMgapratipAdaka yAnI strIvacanarUpa haiM, ve kyA mRSA nahIM haiM na? - aisI zaMkA se kiye gaye prazna kA bhagavaMta ne samAdhAna kiyA hai ki - "strI vacana Adi prarUpaNA karane yogya hai, mRSA nahIM hai" - isase yaha nizcita hotA hai ki strIliMgapratipAdaka vacana mRSA nahIM haiM taba to jarUra artha meM - bAhya vastu meM strIpanA Adi honA cAhie, jo pAramArthika ho| vaisA strIpanA Adi zabdavizeSavAcyatA svarUpa hI ho sakatA hai, jo khATa Adi bAhya padArtha = vAcya meM rahatA hai| ataH prajJApanA sUtra kA vimarza karane para bhI yaha siddha hotA hai ki khaTvA Adi meM pradhAnarUpa se strIvedodaya rUpa strIpanA bhale hI na ho, magara zabdavizeSavAcyatA svarUpa. strItva Adi avazya hote haiM jo pAramArthika hote haiN| * vyavahAra ke bala se bhASA meM caturvidhatva kI siddhi* "evaM bhASA.' iti / strItva Adi ke draSTAMta ke bala se vivaraNakAra dASTA~tika artha kI siddhi karate haiN| jisa taraha prasiddha strIpanA bAhya khATa Adi cIja meM na hone para bhI pAribhASika strIpanA Adi inameM rahate haiM jo pAramArthika hai, kyoMki bAhyavastu meM strIliMga Adi pratipAdaka zabdoM kA prayoga hotA hai, vaise hI vyavahAranaya se jo bhASA ke cAra bheda dikhAye gaye haiM, ve bhI pAramArthika haiM - vAstavika hai, kyoMki ve zrutamUlaka haiN| zruta yAnI Agama to vyavahAranaya aura nizcaya donoM se ghaTita hotA hai| ataH vyavahAranaya kI jahA~ viSayatA rahatI hai vahA~ zruta = Agama kI viSayatA bhI rahatI hai arthAt jo vyavahAranaya kA viSaya hotA hai vaha ' avazya zruta-zAstra Agama kA viSaya hotA hai| yaha eka niyama hai ki jo zAstra kA viSaya hotA hai vaha pAramArthika hotA hai, kAlpanika nhiiN| ataH vyavahAranayasaMmata bhASA ke cAra bheda bhI pAramArthika hI haiM - yaha siddha huaa| . zaMkA :- atha.' iti / nizcayanaya se bhASA ke do bheda haiM aura vyavahAranaya se cAra bheda haiM yaha apane jo kahA hai vaha sarvathA satya nahIM ho sakatA hai| dvividhatva aura caturvidhatva paraspara viruddha dharma haiN| ataH bhASA meM yadi, nizcayanaya abhimata dvividhatva hogA to caturvidhatva nahIM hogA aura yadi bhASA meM vyavahAranaya abhimata caturvidhatva hogA taba dvividhatva nahIM hogaa| jaise eka hI agni meM zItasparza aura uSNasparza nahIM rahatA hai vaise / ataH bhASA meM dvividhatva aura caturvidhatva meM se koI eka dharma rahegA aura isakA virodhI 2 'kuDyaM' zabda saMskRtabhASA meM napuMsakaliMga meM AtA hai| hindI bhASA meM usakA artha divAra hotA hai jo ki hindI bhASA meM strIliMga meM AtA hai| phira bhI saMskRta bhASA meM napuMsakaliMga meM hone se yaha 'kuDya' zabda kA napuMsakaliMga se nirdeza vivaraNakAra ko iSTa hai - yaha dhyAtavya hai|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 95 * vividhanayAnusaraNaprayojanapradarzanam * atha nizcayavyavahArayorekamavazyamapramANameva, anyathA vastunastadabhimatadvairUpyAnupapatteriti cet? na, vastuno'nantadharmAtmakatvasya prAmANikatvAt, anyathA ekasyaiva pitRputrAdivyavasthAnupapatteH tattaddharmagauNamukhyatvopapattyarthameva nayabhedAnusaraNAdityanyatra ___ dvairuupyaanupptteriti| bhASAyAM dvaividhya-cAturvidhyAnyatarasyaiva yuktatvaM na tu tadubhayasya tadanyatarasyA'sattvAd dvividhatva-caturvidhatvayoH prsprvirodhaat| ato bhASAyAM vaividhya-cAturvidhyapratipAdakayonizcayavyavahArayoranyataradapramANaM tdnytrvissyaasttvaat| prAmANyasya tathAviSayasattAdhInatvAditi aashyH| tamapAkaroti 'neti| anyathA vstuno'nntdhrmaatmktvsyaapraamaanniktve| ekasyaiva pitRputraadivyvsthaanupptteriti| ekasmin pitRputrAdiprAmANikaprasiddhavyavahArabalena pitRtv-putrtvaadynntdhrmaatmktvsiddhirityaashyH| etena pitRtvaputratvAdayo dharmA eva tattannirUpitA bhidyante dharmI tvekasvabhAva eveti parAstam, 'etadapekSayA'yaM pitA, tadapekSayA ca na pitA' ityAdipratItyanupapatteH; dharmibhedapratItedharmAbhAvAvagAhitAyAM 'ghaTo na paTa' ityAdAvapi tathAtvApattyA bhedkthocchedprsnggaacc| nanu dvayoH pramANatve kimarthaM vyavahAranayaM vihAya nizcayanayAnusaraNaM kriyate ityAzaGkAyAmAha-tattaddharmagauNadUsarA dharma nahIM rhegaa| yadi bhASA meM dvividhatva rahegA taba caturvidhatva nahIM rhegaa| ataH bhASA ke cAturvidhya kA pratipAdaka vyavahAranaya apramANa hogaa| yadi bhASA meM caturvidhatva hogA to isakA virodhI hone se dvividhatva nahIM rhegaa| ataH bhASA meM vaividhya kA pratipAdaka nizcayanaya apramANa hogaa| ataH nizcayanaya yA vyavahAranaya meM se koI eka avazya hI apramANa honA caahie| * bhASA meM dvividhatva aura caturvidhatva donoM vAstavika haiM * samAdhAna :- na.vastu. iti| misTara! Apa dUra kI nahIM socate haiM aura virodha karate haiN| Apa na to idhara ke haiM, na udhara ke| jaise dhobI kA kuttA na ghara kA na ghATa kA hotA hai vaise Apa na to vyavahAranaya ke haiM aura na to nizcayanaya ke| magara eka bAta samajha lIjie ki vastu meM sirpha eka yA do dharma nahIM rahate hai, kintu anaMta dharma rahate haiN| vastu anantadharmAtmaka hotI hai| vastu meM anantadharmAtmakatA ko vAstavika na mAnI jAya, to eka hI manuSya meM pitA-putra Adi vyavahAra anupapanna raha jaayegaa| Azaya yaha hai ki - jaise eka vyakti ko dekha kara laDakA bolatA hai ki-'yaha mere pitAjI hai' dUsarA AdamI bolatA hai ki-'yaha merA laDakA hai'| isa prasiddha laukika pramANika vyavahAra se siddha hotA hai ki eka hI vyakti eka ke prati pitA hai, to kisI anyakI apekSA putra hai, anya kisIkI dRSTi meM adhyApaka hai aura anya kisIkI apekSA vidyArthI hai| eka hI manuSya kisIkA mAmA hotA hai to kisIkA bhAnajA bhI hotA hai| jo eka kI apekSA se cAcA hai vahI anya kisIkI dRSTi meM bhatijA bhI hotA hai, magara isameM koI virodha nahIM haiM; kyoMki apekSAbheda se eka vyakti meM hI ananta dharma rahane meM koI virodha nahIM haiN| hA~, vaha virodha taba hotA yadi jisakI apekSA se vaha pitA ho usIkI apekSA se "vaha putra hai" aisA kahA jaae| magara bhinna bhinna apekSA se eka hI vyakti meM pitRtvaputratva hone meM koI virodha nahIM hai| arthAt bhinna apekSA se eka hI manuSya ko pitArUpa-putrasvarUpa, adhyApakasvarUpa, vidyArthIsvarUpa mAnane meM koI virodha nahIM hai| isa taraha bhASA meM bhI bhinna bhinna apekSA se vaividhya aura cAturvidhya rahane meM koI virodha nahIM hai| cayanaya kI apekSA se bhASA meM vaividhya hai aura vyavahAnaya kI apekSA se bhASA meM cAturvidhya hai, isameM koI virodha nahIM hai| so bAta kI eka bAta-nizcayanaya se bhASA ke do bheda haiM aura vyavahAranaya se bhASA ke cAra bheda haiM vaha susaMgata hI hai| 'nizcaya yA vyavahAra meM se koI eka avazya apramANa hai' - yaha kahane se aba kyA? aba pachatAye hota kyA jaba cir3iyA~ cuga gaI kheta! __ zaMkA :- yadi bhASA meM vaividhya aura cAturvidhya pAramArthika hai, taba pahale Apane bhASA ke cAra bhedoM kA pratipAdana kiyA aura bAda me bhASA ke do bhedoM kA pratipAdana kiyaa| pahale vyavahAranaya kA Azraya liyA bAda meM nizcayanaya kA Azraya liyA-aisA kyoM kiyA? yaha hamArI samajha meM nahIM AtA hai| * nayavizeSa kA AzrayaNa gauNa-mukhyabhAva kI siddhi ke lie * samAdhAna :- tattaddharma. iti| saba vastue~ anantadharmAtmaka hotI haiN| magara eka hI kAla meM eka vyakti ina saba = anaMta dharmo kA kathana karane meM samartha nahIM hotI hai| prayojanavaza vastu meM amuka dharma kI mukhyatA aura amuka dharma kI gauNatA kI siddhi ke lie
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 20 vistaraH ||20|| tadevaM samarthitaM nayabhedena bhASAyA dvaividhyaM cAturvidhyaM ca / atha sautravibhAgamanusRtyoddezakramaprAmANyAt satyAyA eva lakSaNAbhidhAnapUrvakaM vibhAgamAha 0 uddezasvarUpam 0 mukhyatvopapattyarthameveti / vastuno'nantadharmAtmakatve'pi abhiprAyavizeSamavalambya keSAJciddharmANAM gauNatvaM keSAJciddharmANAM mukhyatvaM sAdhayitumeva nayavizeSAzrayaNamityarthaH / 'eva'kAreNa vivakSitetaradharmavyavacchedaprayojanavyavacchedaH kRtaH, aprAmANikatvena nayAbhAsatvaprasaGgAditi dik // 20 // // atheti / anenA'vasarasaGgatiH pradarzitA / viSayasiddhyA pratibandhakIbhUtaziSyajijJAsAnivRttau styaamvshyvktvytvmvsrH| jijJAsitArthasiddhatvamavasara iti kazcit / bhavati hi jijJAsAviSaye siddhe 'idaM jJAtaM kimanyadvaktavyamiti jijJAseti tadAzayaH / sautrvibhaagmiti| dazavaikAlikasUtraniryuktipradarzitavibhAgamityarthaH / vibhAgastu prakRte na prAptipUrvikA'prAptiH na vA samAnAzrayatve sati saMyoganAzakaH kintu parasparA'saGkIrNavyApyadharmakathanam / kiraNAvalIrahasyakArastu "sAmAnyato'vagatAnAM vizeSarUpeNAbhidhAnaM vibhAga" iti vyAcaSTe / uddesheti| nAmamAtreNa vastusaGkIrtanamuddezaH / dazavaikAlikasUtrapradarzitabhASAvibhAgamanusRtya uddezakrame yat prAmANyaM tmaashrityetyrthH| niruktoddezakramavivakSayeti bhAvaH / etena uddezakrame ca sarvatrecchaiva niyAmiketi tarkasaGgrahadIpikAkAravacanamapAstam tadIyapramANAdyuddezakramasyA'pi nyAyasUtrIyoddezakramaniyantritatvAt / avdhaarnnaikbhaaveneti| anyayogavyavacchedamAtrAbhiprAyeNetyarthaH / prayojyatvaM tRtIyArthaH / tasya tadvacanazabdArthe'nvayaH / mRSAbhASAvyavacchedArthaM kevalaM tasmiMstadvacanamityuktau tvasatyAmRSAbhASAyAmativyAptiH syAt / ato'vadhAraNaikabhAveneti nayavizeSa = apekSA vizeSa kA mAnava Azraya karatA hai aura apane abhISTa dharma ke pratipAdana kA, usakI siddhi kA prayAsa karatA hai| magara isakA matalaba yaha nahIM hai ki usa vastu meM isa dharma ke sivA anya dharma hai hI nahIM, kyoMki anya dharmoM kA vastu meM asvIkAra yA khaMDana karane para vaha vacana durvacana ho jAtA hai, vaha naya durnaya yA nayAbhAsa ho jAtA hai| ataH prastuta meM karmanirjarAhetutva aura pApakarmabaMdhahetutva kI apekSA se nizcayanaya bhASA kA do bheda mAnatA hai| jaba ki bAhya artha meM saMvAditva, visaMvAditva Adi kI apekSA vyavahAra naya bhASA kA cAra bheda mAnatA hai| magara isameM koI virodha nahIM hai| Azaya yaha hai ki nizcayanaya kA abhiprAya aisA hai bhASA ke do hI bheda ho sakate haiM kyoMki yA to bhASA nirjarA kI hetu banegI yA to pApakarmabaMdha kA hetu| isake alAvA bhASA kA tIsarA koI bheda saMbhavita nahIM hai| jaba ki vyavahAranaya bhinna pahalU kA svIkAra karatA hai| vyavahAranaya kA abhiprAya yaha hai ki yA to bhASA saMpUrNa saMvAdI ho sakatI hai, yA to sarvathA visaMvAdI ho sakatI hai, yA to amuka aMza meM saMvAdI aura amuka aMza meM visaMvAdI ho sakatI hai, yA to na saMvAdI aura na visaMvAdI aisI ho sakatI hai| ina cAra bheda se atirikta pA~cavA koI bheda bhASA meM saMbhavita nahIM hai| suspaSTa hI hai ki donoM naya apane apane dRSTikoNa kI apekSA se satya hai, pramANa hai, apramANa-asatya nahIM / vastu meM anaMtadharmAtmakatA kaise yukta hai ? - isa viSaya kA vistAra se nirUpaNa syAdvAdaratnAkara syAdvAdakalpalatA Adi meM prApya hai / / 20 / / T tadevaM iti| isa taraha bhinna bhinna naya kI apekSA bhASA meM dvaividhya aura cAturvidhya haiM / arthAt nizcayanaya se bhASA ke do bheda haiM aura vyavahAranaya kI dRSTi se bhASA ke cAra bheda haiM- yaha siddha huA / aba graMthakAra prajJApanAsUtrapradarzita bhASA ke vibhAgoM ke anusAra uddezakrama ko pramANa kara ke satya bhASA ke lakSaNa kA pratipAdanapUrvaka satyabhASA kA vibhAga batAte haiM / uddeza kA artha hai nAmamAtra se vastu ko batAnA / dazavaikAlikasUtra kI niyukti meM bhASA kA vibhAga jaise batAyA gayA hai, usI krama ke anusAra bhASA ke bhedoM kA kathana karane para uddeza krama prAmANika hotA hai| ataH graMthakAra usa krama se satyabhASA ke bhedoM kA kathana karane ke pUrva meM satyabhASA kA lakSaNa 21vIM gAthA se batAte haiM aura 22vIM gAthA meM satyabhASA ke bhedoM kA ullekha karate haiN|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAmANyanirvacanam * 'tammI tavvayaNaM khalu, saccA avhaarnnikkbhaavennN| ArAhaNI ya esA, suaMmi paribhAsiyA dshaa||21|| jaNavaya-samaya-ThavaNA-NAme rUve paDuccasacce y| vavahAra-bhAva-joe dasame ovammasacce y||22|| khalviti nizcaye, avadhAraNaikabhAvena tasmiMstadvacanaM styaa| avadhAraNaikabhAveneti asatyAmRSAvyavacchedArtha, tasyA AmantraNAdyabhiprAyeNaiva pryogaat| avadhAraNasya ca vastupratitiSThAsAyAmevaivakArAdyadhyAhArAt saMsargamahimnA vA laabhaat| tasmiMstadvacanaM ca 'taddharmavati taddharmaprakArakazAbdabodhajanakaH shbdH'| ' niveshH| tena na ttraa'tivyaaptiH| tasyAH = asatyAmRSAyAH, AmantraNAghabhiprAyeNaiveti AdipadenA''jJAdigrahaH / evakAreNa avadhAraNAbhiprAyavyavacchedaH kRtH|| nanvavadhAraNasya lAbhaH sarvatra satyAyAM kathaM syAt? na hi sarvairevakArAdiprayogaH kriyata ityAzaGkAyAmAha - evkaaraadydhyaahaaraaditi| AdipadAnmAtrAdipadagrahaH / azrutapadAnusandhAnaM, prakRtopayogizabdakalpanaM, aspaSTArthavAkyasya zabdAntarakalpanAdvArA spaSTakaraNaM vaa'dhyaahaarH| tamAzrityA'vadhAraNasya lAbha iti bhaavH| . nanvevaM sati sarvatraivakArAdyadhyAhArassyAdityArekAnirAsArtha "vstuprtitisstthaasyaameve'tyuktm| vakturvastusthApanecchaivaivakArAdyadhyAhAraniyAmiketi nAtiprasaGga iti bhAvaH / azrutazabdakalpanA'pekSayA lAghavAdAvazyakatvAt sAkSAdarthakalpanameva yuktamityasvarasAtkalpAntaramAha - 'saMsargamahimnA veti| padasamabhivyAhArabalenA'vadhAraNasya lAbha iti bhaavH| taddharmavati taddharmaprakArakazAbdabodhajanakaH zabda iti / taddharmavatIti, vizeSyitvaM saptamyarthaH / tasya cAvacchinnatAsambandhena ttprkaarktaayaamnvyH| tatprakArakatvaM ca tadvaiziSTyaviSayakatvaM tadvizeSaNAnajanyatvaM vA / tathA ca taddharmavadvizeSyakatvAvacchinnataddharmaprakArakatAzAlizAbdabodhajanakaH zabdaH satyamiti phalitam / avacchinnatvaM ca 'idametadvizeSyakatvAMze etatprakArakami'ti pratItisAkSikaH svarUpasambandhavizeSaH / tena rajataraGgayo'rime raGgarajate' ityAdiviparItasamUhAlambanazAbdabhramajanakazabde nAtivyAptiH; tajjanyabodhe rajatavizeSyakatvAvacchinnaM na rajatatvaprakArakatvaM api tu raGgavizeSyakatvAvacchinnamiti / gAthArtha :- mAtra avadhAraNaikabhAva se usa vastu meM usa vastu kA kathana karanA yaha satya bhASA hai| Agama meM yaha ArAdhanI bhASArUpa se paribhASita hai, jisake daza bheda haiN|21| gAthArtha :- janapadasatyapa, saMmatasatyara sthApanA satya3, nAmasatya4, rUpasatya5, pratItyasatya6, vyavahArasatya7, bhAvasatya8, yogasatyara aura dazavA~ bheda aupamyasatya10 haiN|22| * satya bhASA kA lakSaNa * vivaraNArtha :- zloka meM khalu zabda nizcaya artha meM hai| ataH avadhAraNamAtra ke abhiprAya se usa vastu meM usa zabda kA prayoga karanA yaha satya bhASA hI hai| yahA~ satyabhASA ke lakSaNa ke do aMza haiN| prathama aMza hai avadhAraNaikabhAvena aura dUsarA aMza hai tsmiNstdvcnN| yadi satyabhASA ke lakSaNa meM pUrva aMza kA yAnI 'avadhAraNaikabhAvena' kA niveza na kiyA jAya aura sirpha tasmiMstadvacanaM' itanA hI lakSaNa kiyA jAya taba to asatyAmRSA bhASA meM, jo ki satya bhASA ke prastuta lakSaNa kI alakSya hai, satyabhASA ke lakSaNa kI pravRtti hone se satyabhASA kA lakSaNa ativyApti doSa grasta ho jAyegA, kyoMki alakSya meM lakSaNa kI pravRtti ho yahI to ativyApti doSa kA artha hai| ataH satyabhASA ke lakSaNa meM 'avadhAraNaikabhAvena' pada kA niveza kiyA gayA hai| 'avadhAraNaikabhAvena' pada kA niveza karane para asatyAmRSA bhASA meM prastuta lakSaNa kI pravRti nahIM hogI, kyoMki asatyAmRSA bhASA, jaise ki "he devadatta!" "tuma gAya le Ao" ityAdi bhASA, to AmaMtraNa Adi ke abhiprAya se prayukta hotI hai, na ki avadhAraNamAtra 1 tasmiMstadvacanaM khalu satyA'vadhAraiNakabhAvena / ArAdhanI ca eSA zrute paribhASitA dazadhA / / 21 / / 2 janapada-sammata-sthApanAyAM nAmni rUpe pratItyasatyaM ca / vyavahAra-bhAva-yoge dazamamaupamyasatyaM ca / / 22 / /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 22 0 navyaparibhASayA'nvayabodhopadarzanam 0 anantadharmAtmake vastunyekadharmAbhidhAnaM ca na satyaM avadhAraNabAdhAdityAyUhyam / idantu dhyeyaM taddharmavatItyatra vizeSyitAsambandhenAvacchinnatvameva saptamyarthaH, anvayazcAsya ttprkaarktve| tathA ca vizeSyitAsambandhena tadavacchinnA yA tatprakAritA tacchAlizAbdabodhajanakaH zabdaH satyamiti phalitam / idamatraitatprakArakamitipratItyA vizeSyasyA'pi vizeSyitAsambandhena ttprkaaritaayaamvcchedktvaat| pUrvoktaviparItasamUhAlambanazAbdabhramajanakazabde ca nAtivyAptiH; tajjanyazAbdabhrame ca rajatAvacchinnaM na rajatatvaprakArakatvamapi tu rnggaavcchinnmiti| sarvatra tadadvattAprakAritA ca pramAtvaniyAmakasambandhena graahyaa| tena saMyogAdisambandhena vahanyAdimati parvatAdau samavAyAdinA tacchAbdabodhajanakazabde naativyaaptiriti| janakatvaM ca phalajananasvarUpayogyatvaM na tu phalopahitatvaM / tena zroturanavadhAna-zaktigrahAbhAvAdinA tAdRzazAbdabodhAjanane'pi nAvyAptiriti / vastutastu viSayatAvizeSa eva jJAnaniSThaM prAmANyamiti bhaavniiym| nanvevaM sati "AtmA nitya eva" ityAdiparatIrthikavacanAnAmapi satyatvaprasaGgAt, anantadharmAtmake Atmani nityatvasya sattvena nityatvAzrayAtmavizeSyaka-nityatvaprakArakatAzAlizAbdabodhajanakatvAdityAzaGkAM niraakroti'avdhaarnnbaadhaaditi| sarvathA anityatvavyavacchedAbhiprAyasya bAdhAt paryAyArthikanayena AtmanyanityatvAderapi sattvAt, anntdhrmaatmktvaaditi| taduktaM sammatI - saviyappa-NivviyappaM iya pUrisaM jo bhaNejja aviyappaM / saviyappameva vA ke abhiprAya se| avadhAraNa kA artha hai - "yaha vastu aisI hI hai" aisA nizcayAtmaka abhiprAya, jisase vastu ke anya svarUpa kA niSedha prApta hotA hai| jaba kisI vastu ke svarUpa meM vivAda hotA hai taba vaktA apanI abhipreta vastu kI siddhi ke lie evakAra = 'hI' zabda kA prayoga karatA hai| ataH vaktA ke avadhAraNaabhiprAya anyayogavyavaccheda kA zrotA ko jJAna hotA hai| zaMkA :- vaktA apanI iSTa vastu kI siddhi ke lie sadA evakAra = 'hI' zabda kA prayoga karatA hI hai, aisA nahIM hai| kabhI kabhI vastu ke svarUpa Adi meM vivAda hone para bhI evakAra kA prayoga vaktA nahIM karatA hai| ataH taba zrotA ko vaktA ke avadhAraNaabhiprAya kA, arthAt 'vaktA ko yahI artha abhipreta hai, anya artha nahIM' isa tAtparya kA lAbha kaise hogA? * evakAra ke prayoga binA bhI avadhAraNa prApya hai * samAdhAna :- duniyA kA mu~ha kisane banda kiyA hai? magara mu~ha kholane se hI vaha akla kA duzmana hai - yaha jJAta hotA hai| Apa bhI akla kA upayoga kiye binA hI zaMkA kara rahe haiN| vAstavikatA yaha hai ki jahA~ vaktA avadhAraNa ke lie evakAra = 'hI' zabda kA prayoga, jaise ki "zaMkha zveta hI hai" - isa taraha karatA nahIM hai taba 'eva', 'hI' Adi pada kA yAnI saMskRtabhASA meM 'eva' Adi zabda kA aura hindIbhASA meM 'hI' ityAdi zabda kA adhyAhAra karane se vaktA ke avadhAraNaabhiprAya kA lAbha hotA hai| adhyAhAra kA artha hai nahIM sune gaye zabda kI klpnaa| vaktA 'zaMkha zveta hai' aisA vAkya prayoga karatA hai taba 'hI' zabda kA adhyAhAra kalpanA kara ke 'zaMkha zveta hI hai' ityAkAraka avadhAraNaabhiprAya kA jJAna zrotA ko hotA hai| yahA~ yaha zaMkA karanA ki - "yadi vaktA se akathita zabda kI kalpanA kI jAya taba to koI bhI zrotA apanI icchA ke anusAra manapasaMda zabda kA avadhAraNa kara sakatA hai| taba to bhArI avyavasthA ho jaayegii|" - munAsiba nahIM hai, kyoMki 'evakAra kI kalpanA kA niyAmaka vaktA kA vastusthApana karane kA abhiprAya hai| arthAt jahA~ vaktA ko vastu ko amuka rUpa meM siddha karane kI icchA hogI tabhI evakAra kA adhyAhAra ho sakatA hai, anyathA nhiiN| isa vyavasthA ke svIkAra meM kisI doSa kA avakAza nahIM hai| athavA saMsargamahimA se yAnI padasamabhivyAhAra bala se bhI vaktA ke avadhAraNa-abhiprAya kA lAbha ho sakatA hai| 'taddharmavati.' iti / aba vivaraNakAra satyabhASA ke lakSaNa ke dvitIya aMza ko, jo ki tasmiMstadvacanaM' rUpa hai, spaSTa karate haiN| isakA artha hai tadharmavati-vivakSitadharma se viziSTa vastu meM, tatprakAraka arthAt vivakSita dharma kA vizeSaNarUpa se avagAhana karanevAlA jo zAbda bodha ho usakA janaka zabda / jaise ki - 'yaha zaMkha zvetavarNavAlA hai' yaha vacana zvetimA dharma se viziSTa zaMkha meM zvetavarNa kA prakAra rUpa se = vizeSaNa rUpa se zAbda bodha kA janaka hone se avadhAraNa-abhiprAya se prayukta hone para satya hotA hai| ataH 'zaMkhaH pItaH' ityAdi vAkya meM satyabhASA ke lakSaNa kI ativyApti nahIM AyegI, kyoMki 'zaMkhaH pItA' yaha vAkya pItavarNa
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ArAdhakatvavimarzaH * 99 eSA ca zrute ArAdhanI paribhASitA paribhASitatvAnudhAvane ca paribhASikArAdhakatvena lakSaNatvopadarzanArtham anyathA NicchaeNa Na sa Nicchio samaye / / (sa.ta. 1.35) asmAbhistatra dravyArthAdezena 'syAdAtmA nitya eva' ityevamucyate / ato na satyatvavyAhatiH / saGkhyAzabdAnAM paryAptyA'nvayabodha evaM sAkAGkSatvAdutpannamizrAdivacane nAtivyAptirityAdi sUcanArthamUhyamityuktam / ArAdhanI paribhASiteti lakSaNAntaraJcedam, aSTAtriMzattamagAthAyAM vkssymaannaa'styaabhaassaalkssnndvaividhyvt| yathA vakSyamANapAribhASikavirAdhakatvaM sadbhRtapratiSedhatvAdinA tathA'tra pAribhASikArAdhakatvaM asabhUtapratiSedhatvAdineti nAnupapattiriti dik / vipakSe bAdhamAha anyatheti / paribhASitatvenA''rAdhakatvAnabhyupagame kiM vihitatvenA''rAdhakatvaM ? kiM vA samyagupayogapUrvakatvenA''rAdhakatvaM? kiM vA prAtisvikarUpeNA''rAdhakatvaM ? iti vikalpatrayI tripathagApravAhatrayIva jagattrayI se zUnya zaMkha meM pItavarNa kA prakAra rUpa se jahA~ bhAna hotA hai aise zAbdabodha kA janaka hotA hai| pItavarNazUnya zaMkha meM pItavarNa kI vizeSaNatAvagAhI zAbda bodha kA janaka hone se 'pItA zaMkha' yaha vAkya asatya hI hai, satya nhiiN| zaMkA : jainadharma ke siddhAMta ke anusAra pratyeka vastu meM ananta dharma rahate haiN| pratyeka vastu anantadharmAtmaka hotI hai jaise ki jIva meM nityatA bhI hai aura anityatA bhI hai, sadbapatA bhI hai aura asadrUpatA bhI hai, vAcyatA bhI hai aura avAcyatA bhI hai| aba dekhiye, ekAnta nityavAdI naiyAyikAdi jaba kahegA ki - "AtmA nitya hI hai" taba vaha vacana bhI satya ho jAyegA kyoMki satyabhASA kA uparyukta lakSaNa vahA~ jAtA hai| AtmA meM nityatva hai hI / ataH nityatvaviziSTa AtmA meM nityatva prakAraka zAbdabodha kA janaka zabda, jo ki avadhAraNa abhiprAya se prayukta hone se 'AtmA nitya hI hai' ityAdi naiyAyika-sAMkhya- vedAntI Adi ke vacana bhI satya ho jaayeNge| isa taraha saba ekAntavAdI, jo ki paramArtha se bhrAnta hai, satya vaktA ho jaayeNge| unake saba vacana satya ho jAyeMge / * avadhAraNa bAdhita hone se ekAntavAdI kA vacana satya nahIM hai * samAdhAna :- anekAntavAdI ke nAma para dhabbA lagAne kA ApakA yaha prayAsa sAhanIya nahIM hai| ekAntavAdI ke vacana meM satyatA kI siddhi kabhI bhI nahIM ho sakatI hai| viSa svarNa ke bartana meM rakhane se amRta nahIM hotA hai| isakA kAraNa yaha hai ki ekAntavAdI 'eva' zabda kA jo prayoga avadhAraNa ke abhiprAya se karate haiM; vaha bAdhita ho jAtA hai| jaise ki AtmA nitya hI hai' yaha vacana AtmA meM anityatA Adi dharma ke niSedha ke abhiprAya se prayukta hone se bAdhita hotA hai| AtmA meM paryAyanaya kI apekSA anityatvAdi dharma hai hI / ataH sarvathA nirapekSa ho kara avadhAraNa ke abhiprAya se evakArAdi ke prayoga, jo ekAntavAdI se kiye jAte haiM, ve kathamapi satya nahIM ho sakate haiN| isa viSaya meM gaMbhIratA se aneka viSaya vimarza karane yogya haiN| isa bAta kI sUcanA dene ke lie 'ityAdi Uhyam' aisA zabda prayoga vivaraNakAra ne kiyA hai| * pAribhASikaArAdhakatva satyabhASA kA dvitIya lakSaNa * 'eSA ca.' iti / yaha satya bhASA Agama meM satya bhASA rUpa se paribhASita hai| matalaba Agama kI paribhASA se ArAdhanI bhASA satyabhASA hai| ataH pAribhASika ArAdhakatva hI satyabhASA kA dvitIya lakSaNa hai| matalaba yaha hai ki AgamamUlaka vyavahAranaya ke abhiprAya se nirmita paribhASA se jo bhASA ArAdhaka hotI hai vaha bhASA satya hai yahA~ prakaraNakAra ne mUla meM 'ArAhaNI paribhAsiA ' aisA jo kahA hai, vaha pAribhASikaArAdhakatvarUpa se dvitIya lakSaNa batAne ke abhiprAya se kahA hai| - zaMkA prakaraNakAra ne mUla meM 'ArAhaNI vihiA' na kaha kara 'ArAhaNI paribhAsiA aisA kyoM kahA hai? matalaba yaha hai ki vihitatvarUpa se ArAdhakatva ko satya bhASA kA lakSaNa mAnane meM kyoM Apake dAMta khaTTe ho rahe haiM? pAribhASikarUpa se ArAdhakatva kahane se ArAdhakatva sImita ho jaayegaa| ataH aprAmANika saMkoca karane kI AvazyakatA kyA hai ? * vihitatvena ArAdhakatva ko mAnane meM asaMbhava doSa * samAdhAna :- 'anyathA.' iti| ApakI dRSTi kUpamaMDUka kI taraha saMkucita hai| isI sababa Apako 'paribhASika ArAdhakatva meM saMkucitatA ke darzana hotA hai| ThIka hI kahA gayA hai jaisI dRSTi vaisI sRSTi magara vAstavikatA kA darzana karanA hI hogaa| dekhiye,
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA.22 0 anyonyAzrayatraividhyadyotanam 0 vihitatvenA''rAdhakatvasyA'sambhavAt / vihitatvaM hi vidhibodhitakartavyatAkatvaM / tacca satyabhASAghaTitamityanyonyAzrayAt / pavitrayantI traukte| tatra prathame tAvadasambhavaH / nanu kathamasambhava ityAha-'vihitatvaM hi vidhibodhitakartavyatAkatvamiti / etenaSTasAdhanatvena vedabodhitatvaM vihitatvamiti nirastam, vedAnAmapramANatvAt / 'tacceti vidhibodhitakartavyatAkatvarUpaM vihittvm| stybhaassaaghttitmiti| vidhivAkyasya satyabhASArUpatvena vidhibodhitakartavyatAkatvarUpasya vihitatvasya satyabhASAghaTitatvam | ghaTitatvaM ca tdvissytaavyaapyvissytaavttvm| satyabhASAyAzca vihitatvaghaTakatvam, tadviSayatAvyApakaviSayatAvattvalakSaNatvAda ghaTakatvasya / anyonyAzrayAditi / anyonyAzrayo hi jJaptau, utpattau sthitau ca bhvti| prakRte cA'nyonyAzrayo jnyptau| tasya cedaM lakSaNaM svgrh-saapekssgrhsaapekssgrhkH| prakRte svagrahaH satyabhASAjJAnaM satyatvajJAnamiti yaavt| tasya sApekSo'pekSAkArI vihitArAdhakatvagrahaH, vihitatvena ArAdhakatvajJAnamiti yAvat / tasya sApekSaH apekSAkArI grahaH satyabhASAjJAnaM yasya sa iti / ayaM bhAvaH, satyabhASAsvarUpavidhivAkyaniSThaviSayatAyA vidhibodhitakartavyatAkatvalakSaNavihitatvaniSThaviSayatAvyApakatvAta yAvat satyabhASAtvaM lakSyaM na jJAyate tAvada vihitArAdhakatvaM lakSaNaM na jJAyate, yato ghaTakasyAjJAne sati ghaTitaM na jJAyate / yAvacca vihitArAdhakatvaM na jJAyate tAvatsatyabhASAtvaM na jJAyate lakSaNajJAnAdhInatvAllakSyajJAnasyeti / evaM vihitArAdhakatvaM satyabhASAjJAnAdhInaM, satyabhASAjJAnaJca vihitatvarUpa se ArAdhakatva ko satyabhASA kA lakSaNa banAyA jAye to asaMbhava doSa AtA hai| asaMbhava doSa anyonyAzrayadoSa ke kAraNa yahA~ AtA hai| vaha anyonyAzraya doSa kaise AyegA? yaha dekhiye, - vihitatva kA artha hai vidhibodhitakartavyatAkatva / arthAt vidhivacana se jisameM kartavyatA kA bodha hotA hai vaha vihita hotA hai| jaise ki - 'muktikAmo jinaM pUjayet' isa vidhivAkya se mokSakAmI jIva ko jinapUjA meM kartavyatA kA bodha hotA hai| ataH jinapUjA vidhivAkya se bodhita kartavyatA vAlI hone se vihita hai| jinapUjA meM vidhivAkyabodhitakartavyatA hI vihitatva hai| jo vihita hotA hai vaha iSTa kA sAdhana hotA hai aura adhikArI isakA pAlana na kare to ise avazya pApakarma kA baMdha hotA hai| ataH yaha vidhivAkya vahI ho sakatA hai jo satyavacana ho| yahA~ satya bhASA ke lakSaNa kI vicAraNA cala rahI hai| ataH vihitatvarUpa se ArAdhakatva ko satyabhASA kA lakSaNa mAnane para anyonyAzraya doSa aayegaa| dekhiye; vihitatva vidhibodhita kartavyatArUpa hai aura vidhi arthAt vidhivAkya satyavacana svarUpa hai| ataH vihitatva kA artha hogA styvcn-bodhitkrtvytaa| ataH vihitatva ke jJAna ke lie satyavacana kA jJAna Avazyaka hai, kyoMki vihitatva satyavacana se ghaTita hai aura satyavacana vihitatva kA aMgaghaTaka hai| yaha eka niyama hai ki ghaTaka ke jJAna ke binA isase ghaTita kA nahIM jJAna hotA hai| ataH vihitatvena vihitatvarUpa se ArAdhakatva kA, jo ki satyabhASA ke lakSaNarUpa se yahA~ abhipreta hai, jJAna karane ke lie satyabhASA kA jJAna Avazyaka hai, jo lakSya hone se abhI taka siddha jJAta nahIM hai| tathA satyabhASA ke jJAna ke lie satyabhASA ke lakSaNa bhUta vihitatvena ArAdhakatva kA jJAna Avazyaka hai| phalataH donoM meM se eka kA bhI jJAna na hogaa| vihitatva kA jJAna satya bhASA ke jJAna para avalaMbita hai aura satyabhASA kA jJAna vihitatva ke jJAna para avalaMbita hai| donoM apane jJAna ke lie eka dUsare kI apekSA rakhate haiN| ataH yahA~ vihitatvarUpa se ArAdhakatva ko satya bhASA kA lakSaNa mAnane para anyonyAzraya doSa Ane ke kAraNa satyabhASA kA jJAna hI asaMbhavita ho jaayegaa| zaMkA :- vihitatvena ArAdhakatva ko satyabhASA kA lakSaNa mAnane meM anyonyAzraya doSa AtA hai taba samyagupayogapUrvakatvena ArAdhakatva ko satyabhASA kA lakSaNa mAnanA caahie| arthAt jo bhASA samyag upayogapUrvaka bolI jAtI hai vaha bhASA ArAdhaka hai, isI sababa satya hai| arthAt samyaka upayoga se janyatvarUpa se ArAdhakatva ko satyabhASA kA lakSaNa mAnanA ucita hai| isameM koI doSa nahIM AtA hai| * samyagupayogapUrvakatva ArAdhakatva nahIM hai * samAdhAna :- ApakI yaha bAta ThIka nahIM haiM, kyoMki aisA mAnane para ativyApti doSa aayegaa| dekhiye, sAdhu bhagavaMta zAsana rakSA Adi nimitta se apavAda se samyag upayogapUrvaka mRSA yA mizra bhASA ko bolate haiM taba samyag upayogapUrvakatva to ApavAdika mRSA aura mizra bhASA meM hai hI, phira bhI isa bhASA meM zuddha vyavahAranaya kI dRSTi se satyatva nahIM hai| nizcayanaya kI dRSTi se bhale hI
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ * dazavidhasatyavibhAgapradarzanam * 101 samyagupayogapUrvakatvena prAtisvikarUpeNa vA''rAdhakazabdatvasya cA'satyAdyativyApteriti dig| sA ca dazadhA, janapadasatyA, sammatasatyA, sthApanAsatyA, nAmasatyA, rUpasatyA, pratItyasatyA, vyavahArasatyA, bhAvasatyA, yogasatyA, aupamyasatyA ceti / / 22 / / tatra pUrvaM janapadasatyAyA eva lakSaNamAhavihitArAdhakatvajJAnAdhInamiti prathame'nyonyAzrayabubhukSitarAkSasI kaNThapRSThilagnA na kathamapi pazcAtkartuM prabhUyate bhUtapatinA'pi / ata eva 'ArAdhanI vihite'tyanuktvA ArAdhanI pribhaassite'tyuktm| .. dvitIyatRtIyavikalpayorativyAptiH nirlajjakuTTinI kaNThapIThaniviSTA kthmutsaarnniiyetyaah-smygupyogpuurvktvenetyaadi| samyagupayogapUrvakaM bhASyamANatvenA''rAdhakatvAbhyupagame'pavAdataH samyagupayogapUrvakaM mRSAmizrabhASAbhASaNe'tivyAptiH syAt / na ca nizcayanayamate iSTApattiriti vAcyam vyavahAranayAmimatasatyabhASAlakSaNasya prkraanttvaat| nA'pi tRtIyaH, anirvacanAt / na ca prati svaM yadrUpaM vartate tatprAtisvikarUpamiti vAcyam mRSAdAvativyApteH / na ca satyabhASAvRttitvena vizeSaNAnna doSa iti vAcyam anyonyAzrayaprasaGgAt / etena satyetarA'vRttitve sati satyamAtravRtti yadrUpaM tatprAtisvikarUpamiti nirastam vyavahArAnupayogitvAcca / ata eva mRSA-mizrA'nubhayabhASAbhinnatve sati bhASAtvaM prAtisvikarUpaM tena rUpeNA''rAdhakatvaM satyAbhASAlakSaNamityapi parAstam vizeSaNa-vizeSyabhAve vinigamanAviraheNA'prAmANikakalpanAgauravAt bhedapratiyogimRSAdijJAnAbhAve tadbhedaghaTitaprAtisvikarUpasyA'jJAnena satyatvAjJAnaprasaGgAt, lAghavena paribhASitatvenA''rAdhakatvAbhyupagamasyaiva yuktatvAcceti nipuNataraM nibhAlanIyamiti sUcanArthaM digityuktam / / 22 / / satyatva ho, magara yahA~ vyavahAranaya kA Azraya le kara satyabhASA ke lakSaNa kA vicAra cala rahA hai| ataH tAdRza ApavAdika mRSA yA mizra bhASA meM satyabhASA ke lakSaNa kI ativyApti aayegii| zaMkA :- taba vihitatva aura samyag upayogapUrvakatva donoM ko choDa kara prAtisvika rUpa se ArAdhakatva ko hI satyabhASA kA lakSaNa mAnanA caahie| matalaba yaha hai ki apane vilakSaNa svarUpa se hi ArAdhakabhASAtva ko satyabhASA kA lakSaNa mAnanA saMgata hai| * prAtisvikarUpa se ArAdhakatva satyabhASA kA lakSaNa nahIM hai * samAdhAna :- prAtisvikarUpeNa vA.' iti / ApakI yaha bAta bhI galata hai| isakA kAraNa yaha hai ki cAroM bhASAoM meM apanA prAtisvikarUpa = vailakSaNya to rahatA hI hai| ataH prAtisvikarUpa se ArAdhakatva mAnane meM to mRSA Adi bhASA meM bhI satyabhASA ke lakSaNa kI ativyApti hogii| yadi prAtisvikarUpa kA artha aisA kiyA jAya ki - "mRSA Adi bhASA meM na rahanevAlA aisA zabdatva hI ArAdhakatva arthAt ArAdhaka - zabdatva hai" - taba to jaba taka asatya Adi bhASA kA jJAna na ho taba taka tAdRza prAtisvikarUpa se ArAdhakabhASAtva kA jJAna na hone se satyabhASArUpa lakSya durjeya ho jaayegaa| ataH pUrva meM jo kahA thA ki 'pAribhASikarUpa se hI ArAdhakatva satyabhASA kA lakSaNa hai' vahI munAsiba lagatA hai| isa saMbaMdha meM sUkSmatA se adhika vicAra kiye jA sakate haiM - isa bAta kI sUcanA dene ke lie vivaraNakAra ne 'dig' zabda kA prayoga kiyA hai| yahA~ yaha bAta dhyAtavya hai ki - bhASA to bhASAvargaNA ke pudgaladravyoM se niSpanna hone se jaDa hI hai| ataH isameM ArAdhakatva nahIM ho sakatA hai| ArAdhaka yA virAdhaka to bhASaka = vaktA hotA hai| phira bhI yahA~ bhASA aura bhASaka meM abheda kA upacAra kara ke bhASA meM ArAdhakatva vyavahAranaya kI dRSTi se mAnya hai| ataH 'ArAdhakazabdatvasya' aisA prayoga jo vivaraNakAra ne kiyA hai, yaha munAsiba hai - nirdoSa hai| pUrva meM bhI hamane jahA~ ArAdhakatva batAyA hai vaha vyavahAranaya kI dRSTi se ArAdhakazabdatva hI hai - yaha khyAla meM rkhe| * satya bhASA ke daza bheda - vyavahAranaya * 'sA ca.' iti / vyavahAranaya se satyabhASA ke daza bheda hote haiN| (1) janapadasatya bhASA, (2) sammatasatya bhASA, (3) sthApanAsatya bhASA, (4) nAmasatya bhASA, (5) rUpasatya bhASA, (6) pratItyasatya bhASA, (7) vyavahArasatya bhASA, (8) bhAvasatya bhASA (9) yogasatya bhASA, (10) aupamyasatya bhASA / / 22 / /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 23 0 janapadabhASAyAH satyatva samarthanam 0 jA jaNavayasaMkeyA, atthaM logassa pttiyaaveii| esA jaNavayasaccA paNNattA dhIrapurisehiM / / 23 / / yA janapadasaketAllokasyA'rthaM pratyAyayati eSA bhASA dhIrapuruSaiH tIrthakaragaNadharaiH janapadasatyA prjnyptaa| tathA ca 'janapadasaGketamAtraprayuktA'rthapratyAyakatvaM' etallakSaNam / mAtrapadaM anaadisiddhsngketvyvcchedaarthm| asti cA'tredaM lakSaNaM kokaNAdisaGketajJAnAdeva 'piccAdipadAtpayaH prabhRtipratIteH / syAnmatam apabhraMze shktybhaavaadbodhktvm| yadi ca tato'pi bodhastadA shktibhrmaadeveti| maivama, IzvarA'siddhau prjnypteti| prajJApanAvRttau ca malayagiricaraNaiH "taM taM janapadamadhikRtyeSTArthapratipattijanakatayA, vyavahArahetutvAt satyA janapadastye"ti vyaakhyaatm| yAkinImahattarAsUnunA zrIdazavaikAlikaniyuktiM vivRNvatA-'janapadasatyaM nAma nAnAdezabhASArUpamapyavipratipattyA yadekArthapratyAyanavyavahArasamarthamiti, yathodakArthe kokaNAdiSu, payaH piccamudakaM nIramityAdi, aduSTavivakSAhetutvAt, nAnAjanapadeSviSTArthapratipattijanakatvAd, vyavahArapravRtteH satyametadi'tyuktam / agastyasiMhasUribhirapi taccUrNI-"bhiNNadesibhAsesu jaNavadesu egammi atthe saMdeNa-vaMjaNa-kusaNa-jemaNAti bhiNNamatthapaccAyaNasamatthamavippaDivattirUveNeti jaNavadasaccaM (daza.ni.cUrNi-7/175) jinadAsagaNikRtacUrNI tu-"tattha jaNavayasaccaM nAma jahA egammi ceva abhidheye atthe aNeyANaM jaNavayANaM vippaDivattI bhavati, Na ca taM asaccaM bhavati, taM jahA puvvadesayANaM puggali odaNo bhaNNai, lADa-marahaTThANaM kUro, draviDANAM coro, andhrANAM kanAyuM, evamAdi jaNavayasaccaM bhvti|" ityuktm| ___ atra-janapadasatyAyAm / koknnaadisngketjnyaanaadeveti| evakAreNA''nuzAsanikasaGketajJAnavyavacchedaH kRtaH / taduktaM syAdvAdaratnAkare-"ekasyApi hi zabdasya dezAdibhedena pratiniyataH sngketo'nubhuuyte| yathA gUrjarAdau cora aba satya bhASA ke daza bheda meM se prathamabheda - janapadasatya bhASA ke nirUpaNa kA avasara prApta hai| ataH sarva prathama janapadasatyabhASA ke lakSaNa ko prakaraNakAra 23vI gAthA se batAte haiN| gAthArtha :- jo bhASA janapadasaMketa se loka ko artha kA bodha karAtI ho vaha janapadasatya bhASA hai - aisA dhIrapuruSoM ne pratipAdana kiyA hai|23| janapada satya bhASA -1 vivaraNArtha :- janapada kA artha hai desh| bhinna bhinna dezoM meM bhinna bhinna zabdoM se bhinna bhinna artha kA saMketa hotA hai| ataH tattata deza ke saMketa se logoM ko jo arthabodha = zAbdabodha jina zabdoM se hotA hai, ve zabda janapada satya bhASA haiM - aisA tIrthaMkara, gaNadhara bhagavaMtoM ne, jo ki puruSoM meM dhIra hai, pratipAdana kiyA hai| tIrthaMkara-gaNadharabhagavaMtoM ke vacana se janapada satya bhASA kA lakSaNa prApta hotA hai - "sirpha janapada (deza) ke saMketa se jo artha kA bodha karAye aisI bhASA" / yahA~ lakSaNa meM 'mAtra' arthAt sirpha pada kA niveza anAdisiddha saMketa kA vyavaccheda karane ke lie kiyA gayA hai| jo bhASA-zabda anAdikAlIna saMketa se arthAt anAdikAla se pravRtta saMketa se arthabodha karAtI ho vaha bhASA janapada satya bhASA nahIM hai - aisA yahA~ abhipreta hai| janapadabhASA kA lakSaNa janapadasatyabhASA meM rahatA hI hai jaise ki - koMkaNa deza meM picca pada kA saMketa jala meM hone se koMkaNa dezavAsioM ko koMkaNadeza meM kiye gaye isa saMketa ke bala se jala padArtha kA bodha picca pada se hotA hai| ataH picca Adi pada janapada satya bhASA hai| * apabhraMza meM zakti nahIM hai - naiyAyika * naiyAyika :- 'syAnmataM.' iti / picca Adi pada saMskRta nahIM hai, kintu asaMskRta hai, apabhraMza hai| apabhraMza zabda se bodha kaise ho sakatA hai? kyoMki apabhraMza pada meM arthabodha karAne ki zakti hotI hI nahIM hai| zAbdabodha sthala meM yaha eka niyama hai ki - jisa 1 yA janapadasaMketAdartha lokasya prtyaayyti| eSA janapadasatyA prajJaptA dhIrapuruSaiH / / 23 / / 2 atra 'saiSA' iti mudritapratau pAThaH / 1 isa vacana se siddha hotA hai ki graMthakAra ke kAla meM koMkaNadeza meM 'picca' zabda se pAnI kA bodha hotA thaa| magara Aja-kala koMkaNadeza meM 'picca' pada se 'jala' kA bodha hotA hai yA nahIM? yaha khoja kA viSaya hai|
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vardhamAnopAdhyAyamatanirAsa: * __. 103 ttttpdboddhvytvprkaaritvaavcchinneshvrecchaaruupshkterpysiddheH| zabdasya taskare draviDAdau punarodana iti|" (syA. ratnA. 411) syAdvAdamaJjaryAmapyuktaM "caurazabdo'nyatra taskare rUDho'pi dAkSiNAtyAnAmodane prsiddhH| yathA ca kumArazabdaH pUrvadeze AzvinamAse rUDhaH / evaM karkaTIzabdAdayo'pi tattaddezApekSayA yonyAdivAcakA jJeyAH" (syA.maMzlo. 14) / .... 'tattatpadaboddhavyatvaprakAritvA'vacchinnezvarecchArUpazakte riti / 'asmAtpAdAdayamartho boddhavya' ityaakaarkttttpdjnybodhvissytaatvaavcchinnprkaartaaniruupitprkaaritaavcchinneshvrecchaaruupshkterityrthH| asiddharityasya hetuH puurvmevoktH| 'iishvraasiddhaaviti| IzvarAsiddhizca prakRtavivaraNakAreNaiva etatprakaraNaracanAyA:pazcAt syAdvAdakalpalatAyAM tRtIyastabake vistareNa kRteti tto'vseyaa| kiJcezvaramanaGgIkurvatAmapi vAcyatva-vAcakatvavyavahAradarzanAnnezvarecchArUpA shktiH| etena yad vardhamAnopAdhyAyena anvIkSAnayatattvabodhe"yaH zabdo yatrezvareNa saGketitaH sa tatra zaktaH sAdhuriti cocyate" (anvI. 5/2) ityuktaM tnnirstm| astu vA IzvaraH tathApi tena saMskRtazabdeSveva saGketaH kRto nApabhraMzazabdeSvityatra vinigamanAvirahAt, pANinyAdisaGketitanadIvRddhyAdipadena prAmANikazAbdabodhAnupapattezca / pada meM zakti hotI hai vaha pada hI arthavizeSa kA zAbdabodha karAne meM samartha hotA hai| jo azakta hai arthAt zakti se rahita hai vaha zabda artha kA zAbdabodha karAne meM samartha nahIM hotA hai| zakti to saMskRta zabdo meM rahatI hai, apabhraMza Adi meM nhiiN| ataH apabhraMza se zAbdabodha hotA hI nahIM hai| phira bhI yadi Apa yadi aisA kaho ki "apabhraMza zabdoM se bhI logoM ko arthabodha zAbdabodha to hotA hI hai| ataH arthavizeSa ke zAbdabodha rUpa kArya se apabhraMza zabdo meM bhI zakti hotI hai, yaha siddha hotA hai" - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki zabda meM zakti ho tabhI usase zAbdabodha ho, anyathA na ho - aisA koI niyama nahIM hai| zabda meM zakti na hone para bhI yadi zrotA ko zabda meM zakti kA bhrama ho jAya taba usa zabda se usa zrotA ko zaktibhrama ke kAraNa zAbdabodha ho sakatA hI hai| prastuta meM apabhraMza zabda sthala meM bhI aisA hI hai| apabhraMza zabda meM zakti - arthabodha karAne kA sAmarthya nahIM hai magara prakRta jana ko apabhraMza zabda meM zakti kA bhrama ho gayA hai| isI sababa usa zaktibhrama ke kAraNa Ama janatA ko apabhraMza zabda se artha kA bodha hotA hai| magara isa arthabodharUpa kArya se apabhraMza zabda meM zakti kA anumAna nahIM ho sakatA hai, kyoMki isa arthabodha kA kAraNa zakti nahIM hai kintu zaktibhrama hai| hA~, zaktibhrama kA anumAna ho to hameM koI kSati nahIM hai| ataH Apane jo janapada satyabhASA kA lakSaNa batAyA hai ki "jo zabda sirpha janapada ke saMketa se arthabodha karAtA ho vaha janapada satya hai" - vaha ThIka nahIM hai, kyoMki jo bhASA zaktibhrama se zAbdabodha karAye use satya kahanA kahA~ taka ThIka ho sakatA hai? * IzvarecchAsvarUpa zakti asiddha hai . syAdvAdI * syAdvAdI :- naiyAyika ke zAgirda! aisA kahane se to ApakI ijjata do kauDI kI ho jaayegii| ataH aisA mata kahie ki apabhraMza meM zakti nahIM hai| jo cIja anyatra prasiddha ho usakA anyatra niSedha ho sakatA hai, aprasiddha cIja kA nhiiN| yadi Apako abhimata zakti saMskRta zabda meM siddha ho taba to apabhraMza meM zakti nahIM hai aisA niSedha karanA ucita hotaa| magara saMskRta zabda meM bhI Apako iSTa zakti nahIM rahatI hai| isakA kAraNa yaha hai ki Apane zabda meM rahI huI zakti ko IzvarecchArUpa mAnI hai| "amuka pada se amuka artha kA bodha ho" - "yaha vastu amuka pada se janya zAbdabodha kA viSaya ho" aisI Izvara kI icchA hI zaktirUpa se Apako mAnya hai, jisameM tatpadajanyabodhaviSayatA kA prakAratA rUpa se bhAna hotA hai| tatpadajanyabodhaviSayatA usa IzvarecchA meM prakAra = vizeSaNarUpa se jJAta hotI hai| magara yaha IzvarecchArUpa zakti taba siddha hotI yadi Izvara siddha ho| Apako jagatkartA rUpa se Izvara mAnya hai, vaha sarvathA asiddha hai| jaba jagatkartA Izvara hI nahIM hai taba IzvarecchA becArI kaise apanA sthAna prApta karegI? na rahegA bA~sa, na bajegI bA~surI! jagatkartArUpa se Izvara nahIM hai - isa viSaya kI siddhi pa.pU. mahopAdhyAya yazovijayajI mahArAja ne syAdvAda kalpalatA meM baDe vistAra se kI hai| zaMkA :- yadi IzvarecchArUpa zakti Apako mAnya nahIM hai, taba zakti Apako kisa rUpa se mAnya hai? jisake jJAna se zrotA ko
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 23 0 nyAyamaJjarIvyutpattivAdakAramatanikandanam 0 saGketajJAnatvenaiva zAbdabodhahetutvAt, saMskRtasaGketasyaiva satyatvaM nApabhraMzasaGketasyetyarthasya vinigantumazakyatvAccetyanyatra (granthAgraM-300 zloka) vistaraH / - etena zabdasya naisargikazaktyAkhyasambandhAbhAvAdIzvaraviracitasamayanibandhanaH zabdArthavyavahAro nA'nAdiriti (nyA. maM. catu. A. pR. 30) nyAyamaJjarIkAravacanamapahastitam, naisgiksaamrthysbhaavaat| etacca-'svAbhAvikasAmarthyasamayAbhyAmarthabodhanibandhanaM zabdaH (pra. tattvA. 4/11) ityenatsUtraM vivRNvatA zrIvAdidevasUriNA mahatA prabandhena syAdvAdaratnAkare sthaapitm| IzvarecchArUpazakterasiddhatvAt, IzvarecchAjJAnatvApekSayA lAghavena saGketajJAnatvenaiva zAbdabodhahetutAyA yukttvaaccetyaashyenaah-sngketjnyaantvenaiveti| anena zaktilakSaNAnyatarajJAnatvena zAbdabodhahetutA nirastA kAraNatAvacchedakagauravAt / taduktaM syAdvAdakalpalatAyAM 'zAbdabodhe zaktilakSaNA'nyataratvena prayojakatvApekSayA zaktitvenaiva tattvaucityAditi (syA. ka. sta. 11/20 gA. vR.) zaktitveneti saGketatvenetyarthaH, parAbhimatazaktyasiddheH / etena vyutpattivAde yad gadAdhareNa - na hi 'yUstryAkhyau nadI'tyanuzAsanAtstryAkhyedUdantAdizabde nadyAdipadasya zaktiH sidhyati kintu tadIyasaGketa ev| ata eva nadyAdisaMjJA AdhunikasaMketazAlitvAtpAribhASikyeva na tvaupAdhikI (vya.kA.1/pa.186) ityukta tAnnarastam zAktasaGkatalakSaNAnyatamazAgatpA narastama zaktisaMketalakSaNAnyatamajJAnatvena zAbdabodhahetRtvakalpanApekSayA saGketajJAnatvenaiva tattvakalpanAyA aucityAt, anyatamatvasya tadbhinnatve sati tadbhinnatve sati tadbhinnabhinnatvarUpatvAditi dik| vinigntumshkytvaaditi| ekatarapakSapAtiyuktiviraheNa nizcetumazakyatvAdityarthaH / ayaM bhAvaH, saMskRtazabdeSvivA'pabhraMzazabdeSvapi saGketasadbhAvAt tajjJAne satyapabhraMzazabdAdapyabhrAntazAbdabodho girvANaguruNApi na nivArayituM zakyate, anythaa'rdhjrtiiyprsnggaat| zAbdabodha ho sake? * zakti saMketarUpa hai * samAdhAna :- 'saMketajJAnatvena.' iti / zakti IzvarecchArUpa nahIM hai kintu saMketarUpa hI hai| amuka zabda kA amuka artha meM saMketa hai - ityAkAraka jJAna hone para zrotA ko zAbda bodha hotA hai| ataH saMketajJAna ko hI zAbdabodha kA hetu mAnanA ucita hai| IzvarecchA kA jJAna zAbdabodha kA hetu nahIM hai| __ zaMkA :- ThIka hai, hamane IzvarecchArUpa zakti mAnI aura Apane saMketarUpa zakti maanii| magara isase apabhraMza sthala meM jo zAbdabodha hotA hai vaha satya hI hai, bhrAnta nahIM hai - yaha siddha nahIM hogA, kyoMki saMketa bhI saMskRta zabda meM hI hotA hai, apabhraMza zabda meM nhiiN| ataH janapadasaMketa, jo apabhraMza zabdo meM hotA hai, asatya hI hai| ataH usa asatya saMketa ke jJAna se jo zAbdabodha hotA hai usako satya = pramANa = abhrAnta kahanA ThIka nahIM hai| samAdhAna :- saMskRtasaMketa. iti / kyA yaha koI rAjAjJA hai ki - 'saMketa saMskRta zabda meM ho taba satya hai aura apabhraMza zabda meM ho taba asatya hai - saMskRta zabda meM saMketa kI satyatA aura apabhraMza meM saMketa kI asatyatA taba mAnya ho sakatI jaba isameM / / magara isa viSaya meM koi nizcAyaka pramANa yA tarka nahIM hai| ataH ApakI bAta kaise mAnya ho sakatI hai? yadi pramANa ke binA bhI viSaya kI siddhi ho taba hama aisA kaheMge ki - 'apabhraMza zabda meM hI satya saMketa hotA hai, saMskRta zabda meM nahIM - taba Apa kyA uttara deMge? Apa isa viSaya meM jo uttara deMge hama bhI usI uttara se samAdhAna kreNge| isa viSaya kA vistAra anyatra draSTavya hai aisA vivaraNakAra ne sUcita kiyA hai| vaiyAkaraNa :- apabhraMza bhASA meM saMketa mAna kara janapadabhASA meM satyatA kA Apane jo samarthana kiyA hai vaha to ThIka hai| magara janapadabhASA ko sarvatra satya mAnanA munAsiba nahIM hai| jisa deza meM saMketa kiyA ho usa deza meM hI usako satya mAnanA caahie|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vardhamAna-nRsiMha-dinakarAbhiprAyasamAlocanam * 105 etena vAkyapadIye yaduktaM 'na ziSTairanugamyante paryAyA iva sAdhavaH / te yataH smRtizAstreNa tsmaatsaakssaadvaackaaH|| (vA. pa. kA. 1/zlo. 142) tannirastam apabhraMzataH saMskRtazabdAnumAnaM tato'rthabodha ityevamananubhavAt, tamajAnatAmapi tto'rthprtiiteshc| taddhetorasta kiM tena? itinyAyena saGaketajJAnasahakAriNaH tata eva zAbdabodhAbhyupagamasya yuktatvAt, zaktigrahabAdhakAbhAvAt, tathaivAnubhavAcca, anyathA saGketamahAsatyAH prANahatyApApAropapaGkakAlimA zirasi sarasiruhAroha ivAyAtA kathaM pazcAtkriyate vaiyAkaraNavAvadakaiH? ___ yattu vardhamAnopAdhyAyena - 'ekazakteranyatra tadAropyArthapratItyupapattau zaktirekatraiva kalpyate, ananyalabhyasyaiva zabdArthatvAt, anyathA vRttyntrocchedH| sA ca saMskRta eva sarvadeze tsyaiktvaat| nApabhraMzeSu teSAM pratidezamekatrA'rthe bhinnarUpANAM tAvacchaktikalpane gauravAt (anvI. ta. 5/2) iti anvIkSAnayatattvabodhe uktaM tanna samyak praamaannikgaurvsyaa'dosstvaat| kutaH gauravasya prAmANikatvamiti cet? saMskRtazabdavRttitayA zaktimajAnatAmapi apabhraMzazabdAdarthapratItyanyathAnupapatteruktatvAt, Arope ArogyajJAnasya hetutvaat| na ca vRttyantarocchedaH; arthAntarabodhArthamAzrIyamANe saGketAntare eva tadvyapadezena lakSaNArUpavRttyantarAnucchedAt / yattu "zabdAnAmapabhraMzatvaM vyAkaraNAzikSitatvameva, tacchikSitatvameva sAdhutvam / tathA ca gargaryAdizabdAnAM vyAkaraNAzikSitatvena prayogA'prasiddhyA asacchabdavyAvRttaiva zaktirvAcyA / tAdRzazaktiH 'asmAtpadAdayamartho boddhavya' ityaakaarikecchaiv| evaM ca 'gargaryAdizabdAdayamartho boddhavya' ityAkArakecchAsattve'pi sAdhupadajJAnajanyabodhaviSayatAtvAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena niruktecchAyAH kutrA'pyavarttamAnatayA na tasyAzzaktirUpatvaM kintu gargaryAdizabdAnAM sAdhupadatvabhrAntimataH sAdhupadajJAnaghaTitavizeSyatAsambandhena niruktecchAvattvabhramarUpazaktibhramasambhavAt tasyaiva gargaryAdizabdAcchAbdabodhaH nAnyasyeti navInamatameva sAdhu" (muktA. pra. pR. 549) iti muktAvalIprabhAkRtA nRsiMhazAstriNoktaM, tanna cAru, asmAt sAdhuzabdAdayamartho boddhavya ityapekSayA asmAcchabdAdayamartho boddhavya ityAkArakecchAbhyupagamasyaiva lAghavena yuktatvAt, tatra sAdhupadapraveze mAnAbhAvAt apabhraMzeSu zaktyabhAvasiddhau sAdhupadanivezaH siddhyati tanniveze ca tatra zaktyabhAvasiddhirityanyonyAzrayAcca / etena apabhraMzAtmakagargaryAdipade zaktibhramAdeva bodhaH (muktA. di. pR. 549) iti muktAvalIdinakarIyakRto vacanaM pratyuktama, pramAtvApekSayA bhramatvakalpane'prAmANikagauravAta, askhaladavRttitvAta, avisaMvAdAt, zaktigrahe bAdhakAbhAvAcca / itthameva sarve sarvArthavAcakAH sati tAtparye iti pravAdasyopapatteH tadapramANatvakalpane maanaabhaavaat| __ astu vA sAdhupadanivezaH tathApi na tatra zaktyabhAvasiddhiH, saMskRtazabdAnAmiva prAkRtAdizabdAnAmapi siddhahemazabdAnuzAsanAdisiddhatvAt / vastutastu vyAkaraNazikSitatvaM na sAdhutvam vyAkaraNasyApi prasiddhalokaprayogamupajIvyaiva pravRtteH / nahi pANinyAdibhiH prasiddhazabdavyavahAramananurudhya vyAkaraNaM racitam / ata eva tatra truTau jAtAyAM mahAbhASya-vArttika-vRttyAdiracanAnAmAvazyakatvam, lokavyavahArasyopajIvyatvena balavattvAt / itthameva 'lokAt' (si. za. 1/1/3) iti sUtramapyupamagara zAstra meM bhI jahA~ saMskRta zabda ke sAtha saMkIrNa aisI asaMskRta bhASA kA prayoga ho use satya mAnanA nAmunAsiba hai| isI sababa zAstra meM janapadabhASA ko satya batAnA munAsiba nahIM hai| * zAstra kI apabhraMza-ardhamAgadhI Adi bhASA satya hI hai - syAdvAdI * syAdvAdI :- usa usa deza meM apabhraMza bhASA ko satya mAnane ke jo kAraNa haiM ve kAraNa to zAstra meM pradarzita asaMskRta bhASA meM aura saMskRta zabdo se saMkIrNa asaMskRta apabhraMza zabdoM meM bhI vidyamAna hI haiN| phira eka ko satya kahanA aura anyako asatya kahanA kaise nyAyya hogA? Azaya yaha hai - 'una deza ke logoM ko janapada satyabhASA se arthabodha hone meM jaise koI vivAda nahIM
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 24 * vRSabhadevavacananivarAsaH O na ceyaM tattaddeza eva satyA, na tu zAstre'pi zaktazabdAntaramadhyapatitA'pIti vAcyam avipratipattyA'duSTavivakSAhetutvenA'nyatrA'pi tasyAH satyatvAt, anyathA dezIyazabdena kutrA'pyanvayA'nupapattiprasaGgAt / / 23 / / uktA janapadasatyA / atha sammatasatyAM nirUpayati NAikkamittu rUDhiM jA jogattheNa NicchayaM kuNai / sammayasaccA esA, paMkayabhAsA jahA paume / / 24 / / pdyte| vyAkaraNasyopajIvakatvena durbalatvAnna tena prasiddhApabhraMzazabdaniSThazaktimahAsatI kalaGkitA kartuM zakyA / bhartRharimataM khaNDayitumupakramate 'na ce 'ti / anyatrApIti / zAstre'pi zaktazabdAntarasaMkIrNasthale'pItyarthaH / ayaM bhAvaH, yathA tattajjanapadeSviSTArthapratipattijanakatvAt, aduSTavivakSAhetutvAt, vyavahArapravartakatvAt, tattaddeze'pabhraMzAnAM satyatvaM tathaiva zAstre zaktazabdAntarasaMkIrNasthale'pi tasyAH satyatvA'pratyUhAt / etena saMkIrNAyAM vAci sAdhuviSaye'pazabdAH prayujyante / taiH ziSTA lakSaNavidaH sAdhUn pratipadyante / " ( vAkyapadIya 1/144 vR. de. vRtti) iti vRSabhadevavacanaM nirastam aprAmANikakalpanAgauravAt, apabhraMze'pi saMketasadbhAvAt vyavahArAdinA saMketagrahabAdhakAbhAvAt / etena prAkRtA'rdhamAgadhIbhASAnibaddhA AgamA na pramANamiti pralApaH palAyitaH iSTArthapratipatijanakatvAt, avisaMvAditvAcca / vipakSe bAdhakatarkamAha-anyatheti / apabhraMzazabde saGketasatyatvA'naGgIkAre / kutrA'pi padArthe'nveyAnupapattiprasaGgAt, azaktapadAnAM padArthAnupasthApakatvAditi bhAvaH / / 23 / / sammatasatyAM nirUpayati / dvitIyArtho viSayatvarUpaM karmatvaM, tasya nirUpakatvasambandhena jJAnAnukUlavyApArAtmakahai aura nirdoSa vivakSA=vaktA ke abhiprAya se vaha bhASA utpanna hotI hai| ataeva janapada bhASA ko una una dezoM meM satya kahI jAtI hai| yaha hetu to zAstra meM prayukta apabhraMza - prAkRta- ardhamAgadhI Adi bhASA meM bhI nirvivAdarUpa se siddha hai, kyoMki zAstra meM prayukta ardhamAgadhI Adi bhASA se usa bhASA ke abhyAsiyoM ko, jinheM ardhamAgadhI Adi apabhraMza bhASA ke saMketoM kA jJAna hai, arthabodha hone meM koI vivAda nahIM hai| tathA zAstra meM prayukta ardhamAgadhI Adi apabhraMza bhASA ke prayoga meM tIrthaMkara - gaNadhara Adi bhagavaMtoM kI koI duSTa vivakSA = abhilASA nahIM hotI hai| isalie vaha bhASA satya hI hai| isa taraha jahA~ saMskRta zabdoM ke sAtha sAtha jo prAkRta Adi apabhraMza zabda Ate haiM; jaise kI bharatesarabAhubalI vRtti, samyaktvasaptativRtti, paMcazatIprabodha Adi zAstra; ve prAkRta Adi apabhraMza zabda bhI satya hI hote haiM, kyoMki unase saMketajJa puruSoM ko arthabodha hone meM koI vivAda nahIM hai aura una zabdoM ke prayoga meM vaktA kA koI duSTa abhiprAya nahIM hotA hai| zAstra meM prayukta ardhamAgadhI, prAkRta Adi apabhraMza ko satyabhASA rUpa meM mAnanI hI hogii| yadi aisA svIkAra na kiyA jAe taba to dezI zabda apabhraMza zabda se kabhI bhI artha kA saMbaMdha = anvaya nahIM ho skegaa| zabda se artha kI upasthiti hone para usa artha kA anya padArtha ke sAtha anvaya hotA hai| magara apabhraMza zabda meM Apake abhiprAya se saMketa ko satya na mAnA jAya arthAt saMketa kA abhAva mAnA jAe, taba to azakta hone se apabhraMza = dezIya zabdoM se artha kI hI upasthiti nahIM hogI taba to eka padArtha kA dUsare padArtha ke sAtha anvaya saMbaMdha kaise ho sakegA? jaba taka eka padArtha kA dUsare padArtha ke sAtha anvaya na hogA, taba taka zAbdabodha kaise hogA? isa anupapatti ke bala para yahI mAnanA hogA ki apabhraMza = dezIya zabdoM meM bhI saMketa avazya hai vaha satya hai aura isa saMketa ke jJAtA ko prAmANika zAbdabodha hotA hai| ataeva apabhraMza-dezIya zabdoM ko tattadeza evaM zAstrAdi meM satya mAnanA yuktisaMgata pratIta hotA hai / / 23 / / janapadabhASA kA nirUpaNa karane ke bAda avasaraprApta sammatasatya bhASA kA, jo ki satyabhASA kA dUsarA bheda hai, 24vIM gAthA se prakaraNakAra nirUpaNa karate haiN| gAthArtha :- sammatasatya bhASA vaha hotI hai jo rUDhi kA ullaMghana kara ke sirpha yogArtha se hI vastu kA nizcaya na karAye jaise ki padma meM paMkaja zabda |24| 1 nAtikramya rUDhiM yA yogArthena nizcayaM karoti / sammatasatyaiSA, paMkajabhASA yathA padme / / 24 / /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zazadharazarmamatA''locanama * 107 yA rUDhimatikramya yogArthena = vyuttpattyarthasambhavamAtreNa, na nizcayaM karoti eSA sammatasatyA yathA padme paGkajabhASA / iyaM hi zaivAlAdInAmapi samAne paGkasambhavatve'ravinda eva pravartate, na tu zaivAlAdAviti smmtstyaa| evaM ca "samudAyazaktipratisandhAnavaikalyaprayuktAbodhakatvavatpadaghaTitA bhASA sammatasatyA" iti phlitm| nipUrvakarUpadhAtvarthe tadekadeze jJAne vA'nvayaH, vyApArazcA'tra zabdaprayogAtmakaH / tathA ca sammatasatyAviSayakajJAnAnukUlazabdaprayogAtmakavyApArAnukUlavartamAnakAlikakRtimAn granthakAra ityartha | rUDhimatikramyeti / samudAyazaktimupekSyetyarthaH / ayaM bhAvaH kevalayA'vayavazaktyA na zaivAlAdau padmaprayogaH tatra rUDhyarthAbhAvAt rUDhiprakArakajJAnasya kevalayaugikArthajJAne svanirUpitaprakAratAzrayAbhAvavattvasambandhena prtibndhktvaat| rUDhyarthatAvacchedakapadmatvAvacchinnavizeSyatvA'nirUpitarUDhyarthatAvacchedakasamAnAdhikaraNAvayavArthatAvacchedakapaGkajanikartRtvAvacchinnaviSayatAkazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati padmapadarUDhijJAnasya pratibandhakatvAt, padmavizeSyakayaugikArthabuddheH pratibadhyatAvacchedakAnAkrAntatvena padmabodhastu syaadev| vastutastu prathamopasthitiviSayatvAt samudAyazaktyupasthApite rUDhyartha evAvayavArthasyA'nvayo bhavati / etena - "na tu padmatvaviziSTe paGakajanikartatvaM tadviziSTe cA''nayanamiti prtiitiH| yadvA paGakajanikartRtvAnAM pratyekapadopasthApitAnAM prathamatastAvadanvayabodhastadanantaraM tena samaM padmatvasyA'nantaramAnayanenA'nvaya iti" (nyA. si. dI. pR.59) zazadharazarmaNo vacanaM nirastam samudAyazaktyupasthApitapadme'vayavArthapaGkajanikarturanvayasya vyutpannatvAt rUDhyarthasyaiva prathamaM lAbhAt, samudAyazakteravayavazaktyapekSayA blvttvaat| prakaraNakArasyApyatraiva tAtparyam, avayavazaktayupasthApite samudAyazaktiviSayasyA'nvayasyeSTatve tu rUDhimatikramya yogArthena nizcayaM na karotItyuktyanupapatteH / vyavahAranayamatapradarzanametat / tatazca na nayopadezAdigranthavirodha iti samAkalitasyAdvAdaidamparyaiH sudRDhaM vibhaavniiym| - samudAyazaktItyAdi / samudAyazaktiH = rUDhiH tasyAH pratisandhAnaM = jJAnaM; tavaikalyaprayuktaM abodhakatvaM = zAbdabodhA'janakatvaM yatra tat tena padena ghaTitetyarthaH / smmtstyeti| iyaM ca pareSAM yogarUDhatvena sammateti dhyeyam / nanu samudAyazaktibodhavirahaprayuktA'nanubhAvakatvaM tu janapadasatyabhASAghaTakapade'pyastIti sammatasatyabhASAlakSaNasya janapadasatyAyAmativyAptiH alakSyagamanAdityAzayena kazcidAzaGkate athaivmiti| "kvacit samudAyazaktivikalAnAM _* sammatasatyabhASA-2 * vivaraNArtha :- yA. iti / jo bhASA rUDhi yAnI pada kI samudAya zakti kA ullaMghana = upekSA kara ke sirpha yogArtha se arthAt vyutpattyartha=avayavArtha kI saMbhAvanA mAtra se artha kA nizcaya na karAtI ho vaha bhASA sammatasatya bhASA hai| avayavArtha vyutpattyartha-yogArtha hai paMkasaMbhavatva yAnI paMkajanikartRtva arthAt kIcaDa meM utpanna honaa| yaha yogArtha to kAdava-kIcaDa meM utpanna honevAlI zevAla, vanaspati, jIvajaMtu, kiDe Adi meM bhI rahatA hai| phira bhI paMkaja zabda kI pravRtti zevAla-kiDe Adi meM nahIM hotI hai, kintu aravinda meM hI hotI hai| paMkaja zabda se aravinda kA hI nizcaya hotA hai - yaha bAta to AbAla-gopAla prasiddha hai| yogArtha aura rUDhyartha se yukta araviMda = padma kA hI paMkaja zabda se nizcaya hotA hai-yaha bAta sarvajanasammata hone se yaha bhASA sammatasatya bhASA hai| isa taraha vicAra-vimarza karane se sammatasatya bhASA kA lakSaNa yaha phalita hotA hai ki - 'samudAyazakti ke ajJAna se jinameM arthabodhakatA na ho aise padoM se ghaTita bhASA sammatasatya bhASA hai'| * sammatasatya bhASA kA lakSaNa ativyAptidoSagrasta - pUrvapakSa * pUrvapakSa :- atha. iti| samudAyazakti jJAna ke abhAva se jina zabda meM artha kI abodhakatA ho aise padoM se ghaTita bhASA sammatasatya hai - aisA lakSaNa banAne para to janapadasatyabhASA meM bhI ativyApti AyegI, kyoMki janapadasatya bhASA ke ghaTaka zabda kI samudAyazakti kA jJAna na hone para ve zabda artha ke bodhaka nahIM hote haiN| ataH alakSyabhUta janapadasatya bhASA meM sammatasatya ke lakSaNa kI ativyApti aayegii|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1.gA. 24 0 zabdazaktisvarUpavicAra 0 - athaivaM janapadasatyA'tivyApti; na cAvayavazaktyatiprasaGgabhaJjakatvena samudAyazakterupAdAnAnna doSaH; vyutpattivirahitarUDhazabdA'tivyApteriti cet? na, zaktirhi na saGketamAtraM kintvanAdiH zAstrIyo'bAdhitaH saGketaH / anyathA lakSaNAdhucchedA-dityanatiprasaGagAditi dig||24|| janapadabhASAghaTakapadAnAmavayavazaktyaivArthabodhakatvaM na tu smudaayshktyaa| tatastatra samudAyazaktijJAnavaikalyaprayuktArthAbodhakatvaM naasti| ato'vayavazaktyA'rthabodhakajanapadasatyabhASAghaTakapade'tiprasaGgabhaJjanAyaiva sammatasatyAlakSaNe samudAyazaktinivezAdara iti na janapadasatyAtivyAptirUpo doSa" ityAzaGkAM nirAkaroti athamatavAdI 'na ce'tyaadinaa| athamatavAdyatra nirAse hetumAha vyutpttivirhitruuddhshbdaa'tivyaapteriti| atra mUlAdarza mudritapratau ca 'vyutpattivirahitarUDhazabdA'vyApterityevaM pAThaH / sa cA'zuddhaH anatiprasaGgAdityagrimottarapakSagraMthA'lagnatA''patteriti / "samudAyazaktyupAdAnepi piccAdipadAnAM avayavazaktizUnyatayA vyuttpattivirahitarUDhapadAnAM koGkaNajanapadasaGketarUpasamudAyazaktibodhavirahaprayuktAbodhakatvavattvena taddhaTitAyA janapadasatyAyAH sammatasatyabhASAlakSaNAkrAntatvenA'tivyAptizAkinI pRSThalagnA kathaM nivAraNIyA?" ityAzayavantaM athamataM nirAkaroti vivaraNakAro 'ne'ti| sngketmaatrmiti| saGketatvA'vacchedena na zaktitvaM kintvnaadishaastriiyaa'baadhitsngkettvaavcchedeneti| AdhunikasaJjJAvyavacchedArthamanAdivizeSaNam / zaMkA :- janapadasatya bhASA meM ativyApti kA nivAraNa karane ke lie to sammatasatya bhASA ke lakSaNa meM samudAyazakti kA upAdAna = grahaNa kiyA hai| janapada satya bhASA meM to avayava zakti se hI artha kA nizcaya ho sakatA hai| vahA~ samudAyazakti mAnane kI kyA AvazyakatA hai? taba ativyApti kaise? kyoMki samudAyazaktijJAnaviraha se prayukta artha kI abodhakatA janapadasatya bhASA meM nahIM hai| - samAdhAna :- vyutpatti. / iti ApakA yaha kathana ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki - ApakA yaha samAdhAna mAnanA taba ThIka hotA yadi janapadabhASA ke ghaTaka saba zabdoM meM avayavazakti kI saMbhAvanA ho| magara aisA nahIM hai, kyoMki taba avayavazakti se zUnya rUDha padoM meM avayavazakti ke jJAna se kaise arthabodha hogA? vahA~ to samudAyazakti-rUDhi ke jJAna se hI arthabodha ho sakatA hai| ataH vyutpattizUnya rUDha zabdoM meM to, jaise ki janapadasatya bhASA ke nirUpaNa meM pUrva batAe gae picca Adi zabda, samudAyazakti ke jJAna ke abhAva se prayukta jala AdirUpa artha kI abodhakatA aayegii| ataH phira se vyutpattizUnya rUDha zabda meM sammatasatya bhASA ke lakSaNa kI ativyApti vajralepa ho jaayegii| mAna na mAna maiM terA mehamAna! * saMketamAtra zakti na hone se sammatasatya bhASA kA lakSaNa nirdoSa - uttarapakSa * uttarapakSa :- vAha! Apa to dUdha meM se porA (jaMtuvizeSa) nikAlane kA prayAsa karate haiM! dekhie, vyutpattizUnya rUDha zabda, jo ki janapadasatya bhASA ke ghaTakarUpa haiM, unameM jo saMketa hai vaha zaktisvarUpa hI nahIM hai taba samudAyazaktijJAnavirahaprayukta abodhakatva usa zabda meM rahegA kaise? jisake kAraNa vyutpatti se zUnya rUDha padoM meM sammatasatya bhASA ke lakSaNa kI ativyApti ho sake! janapadasaMketa zaktisvarUpa na hone kA kAraNa yaha hai ki saMketamAtra zakti nahIM hai, kintu jo anAdi hai, zAstrIya hai aura abAdhita hai, aisA saMketavizeSa hI zaktisvarUpa hai| janapadasaMketa zAstrIya nahIM hai, kintu azAstrIya laukika hai| ataH janapadasaMketa zaktisvarUpa nahIM hai| yahA~ yaha zaMkA ki - 'jo saMketa anAdi-zAstrIya-abAdhita ho vahI zaktisvarUpa hai, saMketasAmAnya nahIM - isa niyama kA svIkAra na kiyA jAe to kyA doSa hai?, kyoMki jaba bAdhaka kI upasthiti ho tabhI saMkoca karanA Avazyaka hotA hai| kisI bAdhaka kI upasthiti na hone para bhI saMkoca karane se to lakSaNa ke zarIra meM aprAmANika gaurava hotA hai - ho to vaha ThIka nahIM hai, kyoMki yadi saMketamAtra ko hI zaktisvarUpa mAnA jAya taba to lakSaNA nAma kI dvitIya vRtti kA uccheda hI ho jaayegaa| Azaya yaha hai ki - anvaya kI yA tAtparya kI anupapatti Adi upasthita hone para zabda kI anya artha meM lakSaNA hotI hai| jaise ki - 'gaMgAyAM ghoSaH' vAkya meM gaMgApada ke zakyArtha jalapravAharUpa artha meM ghoSa (gozAlA) kA anvaya bAdhita hotA hai| ataH gaMgApada ke zakyArtha ko choDa kara tIrarUpa artha meM gaMgApada kI lakSaNA hotI hai| taba zrotA ko 'gaMgA ke taTa para gozAlA hai - aisA nirakAMkSa
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nirUDhalakSaNopagrahaH * uktA sammatasatyA / atha sthApanAsatyAmAha nanvanAdisaGketasyaiva zaktitvamastu kimiti zAstrIyatvAdivizeSaNanivezeneti cet ? na, anAditAtparyavatyAM nirUDhalakSaNAnAmativyAptivAraNArthaM tannivezaucityAt / etena janapadasaGkete zaktitvavyavacchedaH kRtaH / ( granthAgram 2000) vipakSe bAdhakatarkamAha- 'anyatheti' / anAditvAdizUnyasaGketasyA'pi zaktitvA'bhyupagame iti / 'lakSaNAdyucchedAditi / AdipadAt vyaJjanAgrahaH / gaGgApadasya gaGgAtIre saGketakaraNena 'gaGgAyAM ghoSa' ityatra gaGgApadasya jalapravAhatIrabodhane zaktatvAbhyupagame lakSaNocchedo durnivAraH; saGketitArthe'nvayAnupapattyAdervirahAt / evameva parAbhimatavyaJjanocchedo'pi bodhyaH / 109 atiprasaGgAditi atiprasaGgavirahAdityarthaH / ayaM bhAvaH vyutpattizUnye piccAdipade janapadasaGketasya sattve'pi saGketavizeSarUpazakterabhAvAnna tatra samudAyazaktivijJAnavaikalyaprayuktA'bodhakatvaM kintu janapadasaGketajJAnavirahaprayuktA'bodhakatvamato na tadaghaTitajanapadasatyAyAM sammatasatyAlakSaNAtivyAptiH, na vA maNDalAdau rUDhapade'tivyAptiH; maNDaM lAti = Adatte iti maNDalamityavayavArthabAdhenA'bAdhitatvavizeSaNavirahAditi sUkSmamIkSa yam / / 24 / / - sthaapnaastyeti| agasatyasiMhasUriNA tu - "gaNitovatesaTThANasaMbhaveNa sayakkhanikkevAti ThavaNAsaccaM" ityuktm| jinadAsagaNinA tu "ThavaNAsaccaM nAma jahA akkhaM nikkhivai, eso ceva mama samayo evamAdi" ityuktam / hAribhadravRttau ca "sthApanAsatyaM nAma akSaramudrAvinyAsAdiSu yathA- mASako'yam, kArSApaNo'yam, zatamidam, sahasramidazAbdabodha hotA hai| magara saMketamAtra ko zakti mAnane para to gaMgApada kA gaMgAtIrarUpa artha meM hI saMketa mAna kara anvaya ho sakatA hai| saMketamAtra zakti hai - isa pakSa meM to gaMgApada kI zakti gaMgAtIra artha meM bhI rhegii| jalapravAhatIrarUpa artha bhI gaMgApada kA zakyArtha hone se anvaya kI anupapatti nahIM hotI hai, kyoMki jalapravAhatIrarUpa artha meM gozAlArUpa artha, jo ghoSapada kA zakyArtha hai, anvita=saMbaddha ho sakatA hai| ataH saMketamAtra ko zakti mAnane para lakSaNA nAma kI dvitIya vRtti ke uccheda hone ke aniSTa prasaMga ko dUra karane ke lie yaha mAnanA hI hogA ki saMketamAtra = sakala saMketa zakti nahIM hai, kintu saMketavizeSa hI zakti hai, jo anAdi, zAstrIya aura abAdhita hai| aba lakSaNA kA uccheda nahIM hogA, kyoMki gaMgApada kA anAdi-zAstrIya - abAdhita saMketa to jalapravAhavizeSa meM hI hai, na ki jalapravAhasaMbaddha tIrarUpa artha meM gaMgApada ke zakyArtha meM to gozAlArUpa artha kA anvaya bAdhita hI hai| ataH gaMgApada kI jalapravAhavizeSasaMbaddha tIrarUpa artha meM lakSaNA karane para hI gozAlArUpa artha kA usameM anvaya= sambandha ho sakatA hai| ataH anAdi-zAstrIya- abAdhita saMketa hI zakti hai yaha siddha hotA hai| - 'antiprsnggaaditi.'| aba dekhiye, Apane jo pUrva meM batAyA thA ki 'vyutpattizUnya rUDha padoM meM sammatasatya bhASA ke lakSaNa kI ativyApti hogI' - vaha ThIka nahIM hai, kyoMki vyutpattizUnya picca Adi rUDha pada meM jo saMketa hai vaha anAdi-zAstrIya - abAdhita nahIM hone se zaktirUpa hI nahIM hai| ataH picca Adi pada meM samudAyazaktibodhavirahaprayukta abodhakatva nahIM hai, kintu janapadasaMketagrahavirahaprayukta abodhakatva hai| ataH piccAdi vyutpattizUnya rUDha padoM se ghaTita bhASA sammatasatya bhASA ke lakSaNa se AkrAMta na hone se sammatasatya bhASA ke lakSaNa meM alakSya meM gamanarUpa ativyApti doSa nahIM hai| ataH sammatasatya bhASA kA nirdiSTa lakSaNa nirdoSa hI hai| isa sambandha meM sUkSmadRSTi se anya vicAra bhI kiye jA sakate haiN| isakI sUcanA dene ke lie vivaraNakAra ne yahA~ 'dig' zabda kA prayoga kiyA hai ||24|| - sammatasatya bhASA kA nirUpaNa pUrNa huA / aba prakaraNakAra avasaraprApta satyabhASA ke tRtIya bheda - sthApanAsatya bhASA kA 25vIM gAthA se nirUpaNa karate haiN| gAthArtha :- jisa bhASA kA saMketa bhAvArtha se zUnya meM hai aisI bhASA jaba sthApanA meM pravartamAna hotI hai, taba sthApanAsatyA bhASA
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 25 0 sthApanasatyaprarUpaNam 0 ThavaNAe varsetI avgybhaavtthrhiysNkeyaa| ThavaNAsaccA bhannai jaha jiNapaDimAi jinnsddo||25||' sthApanAyAM vartamAnA sthApanAsatyA bhnnyte| kIdRzI? avagataH = pramito bhAvArtharahitaH = yogArthavinirmuktaH saGketo yasyAH saa| udAharaNamAha yathA jinapratimAyAM jinazabda iti / ayaM bhAvaH jinazabdo yathA bhAvajine pravarttate tathA sthApanAjine'pi nikSepaprAmANyAt, nAnArthAnAM ca zabdAnAM prakaraNAdimahimnaiva vizeSa niymnmiti| yatra prakaraNAdibalAbahuzo bhAve pravartamAnAnAmapi zabdAnAM niyantritazaktitayA sthApanApratipAdakatvapratipattistatra sthApanAsatyatvamiti / miti|" evaM vyAkhyA vrttte| 'yogArthavinirmukta' iti| atredaM dhyeyaM yaduta sthApanAsatyAyAH saGketo yadA sthApanA bodhayati tadA tatraiva sthApanAyAM saGketasya yogArthavinirmuktatvam, avayavArthabAdhAt, na tvanyatra bhaavjinaadaavvyvaarthaabaadhaaditi| jinazabdaH sthApanAjine'pi vartata ityatra hetumAha nikSepaprAmANyAditi nikSepAnuzAsanaprAmANyAdityarthaH / nikSepAnuzAsanaM cA'tra bhadrabAhasvAmivacanama - "jattha ya jaM jANijjA, NikkhevaM nikkhive niravasesaM| jattha vi ya na jANijjA, caukkayaM Nikkhive tattha / / (A. ni. gA. ) dhavalAyAmapyuktam- "jattha bahuM jANijjA avarimidaM tattha Nikkhive nniymaa| jattha bahuvaM Na jANadi cauTThayaM Nikkhive tattha / / (dha. 14 gAthA) __nanvevaM satyavyavasthA syAdityAzaGkAM nirasyati- 'naanaarthaanaamiti| ytreti| yasmin jinAdizabda ityarthaH / asya ca sthaapnaaprtipaadktvprtipttiritynenaa'nvyH| niyantritazaktitayeti nikSepAnuzAsananiyantritazaktitayetyarthaH / atredaM dhyeyam jinAdizabdo yadA yatra prakaraNAdibalena sthApanApratipAdakaH tatraiva prakaraNe jinAdizabde sthApanAsatyatvam, anyatra tu nAmasatya-rUpasatya-bhAvasatyatvAdikamapi na virudhyte|| kahI jAtI hai| jaise ki - jinapratimA meM jinazabda / 25 / * sthApanAsatya bhASA -3 * vivaraNArtha :- jisa bhASA kA saMketa yogArtha vyutpattyartha bhAvArtha se zUnya meM hai - aisA pramANa se nizcita huA hai vaha bhASA jaba sthApanA meM pravartamAna hotI hai taba sthApanAsatya bhASA kahI jAtI hai| Azaya yaha hai ki - jo bhASA sthApanA kA, jisameM bhASA kA avayavArtha-yogArtha bAdhita hai, bodha karAtI ho vaha bhASA sthApanA satyabhASA hai| jaise ki jinapratimA meM jinazabda / jinapada kA yogArtha hai - rAgAdi aNtrNgshtrujetRtv| jaise rAgadveSAdi zatruoM ko jItanevAle kevalI jina Adi meM jinazabda kI pravRtti hotI hai| vaise rAgAdijetRtvarUpa yogArtha se zUnya aisI jinapratimA meM bhI jinazabda kA prayoga hotA hai, kyoMki nikSepa anuzAsana se, jinazabda kI sthApanA meM bhI zakti hai, yaha pramANasiddha hai| carama zrutakevalI zrIbhadrabAhusvAmIjI ne zrIAvazyakaniyukti meM kahA hai ki - 'kama se kama saba zabdoM ke cAra nikSepa avazya hote haiN|' arthAt zabdamAtra kI jaghanya se nAma-sthApanA-dravya-bhAva meM zakti hotI hai| zabdamAtra kama se kama nAma-sthApanA-dravya-bhAvanikSepa kA vAcaka hotA hai| zrIbhadrabAhusvAmIjI ke vacana kI prAmANikatA se sthApanA meM bhI zabda kI zakti siddha hotI hai| * prakaraNAdi ke bala se arthaniyamana * - nAnArthAnAM iti / yahA~ yaha zaMkA hone kA avakAza hai ki - "yadi zabdamAtra kI jaghanyataH nAmAdi cAra nikSepa meM zakti hai, taba to nAmanikSepa ke sthAna meM sthApanAnikSepa kI aura sthApanAnikSepa ke sthAna para nAmAdinikSepa kI aura bhAvanikSepa ke sthAna meM nAmAdi nikSepa kI pravRtti hone kI Apatti aayegii| aisA hone para to bhArI gar3abar3I ho jAyegI - avyavasthA hogii| ataH zabdamAtra kI nAmAdi cAra nikSepa meM zakti mAnanA ThIka nahIM hai - kintu yaha zaMkA bhI isalie nirAdhAra siddha hotI hai ki - 'zabdamAtra kI nAmAdi nikSepa meM zakti hone para bhI prakaraNAdi ke bala se zabda se pratiniyata vizeSa artha kA hI bodha hogA, saba artha kA nhiiN| jaise ki - 'rAma aura lakSmaNa donoM cale gye|' 'auroM kI bAta choDo, tuma apanI kho|' 'lakIra aura sIdhI karo' ina tIna vAkyoM meM aura 1 sthApanAyAM vrtmaanaa'vgtbhaavaarthrhitsNketaa| sthApanAsatyA bhaNyate yathA jinapratimAyAM jinazabdaH / / 25 / /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthApanAsatyatvapratipAdakasUtrANAM traividhyapradarzanam * etenA'cetanAyAM pratimAyAmarhadAdipadaM pratipAdayatAmajIve jIvasaMjJeti vadatAmapahRtaM sarvasvam, etena=sthApanAyAmapi nikSepAnuzAsanasadbhAvapratipAdanenetyartha / asya cApahRtaM sarvasvamityatrA'nvayaH / ' sthApanAsatyatvapratipAdakasUtronmUlanene 'ti / sthApanAsatyatvapratipAdakasUtrANi trividhAni sthApanAyAM zabdazaktividhAyakAni, sthApanAsvarUpapratipAdakAni sthApanAyAM pravartamAnAni ca / tatra sthApanAyAM zabdazaktividhAyakAni sUtrANi - 'NAmaM ThavaNA davie, khitte kAle taheva bhAve ya / esa khalu Nikkhevo dasagassa chavviho hoi' / / (da. ni. gA. 8/9) 'NAmaM ThavaNA davie, mAuyapayasaMgahekkae ceva / pajjavabhAve ya tahA satteai ekkagA hoMti' / / ( ) NAmaM ThavaNA davie, ohe bhava bhaveya bhoge ya / saMjama jasa kittI jIviyaM ca bhaNNattI dasahA' / / ( ) 'nAmaM ThavaNA davie khettaddhA uThTha uvaratI vshii| saMjamappaggaha johe, acala gaNaNa saMghaNA bhAve' / / ( ) / "nAmaM ThavaNA davietti esa davvaTThiyassa nikkhevo" / (saM. tarka 1/6) ityAdIni / 111 sthApanAsvarUpapratipAdakAni ca "jaM puNa tayatthasunnaM, tadabhippAeNa tArisAgAraM / kIrai va nirAgAraM ittaramiyaraM va sAThavaNA / / (vi. A. bhA. 26) " yattu tadarthaviyuktaM, tadabhiprAyeNa yacca tatkaraNi / lepyAdikarma tatsthApaneti kriyate'lpakAlaJca / / ( ) ityAdIni / sthApanAyAM pravartamAnAni ca pradarzyante / tathAhi mahAnizIthasUtre - "goyamA ! pamAyaM paDucca tahArUve samaNe vA mAhaNe vA jo jiNagharaM na gacchejjA tao chaTuM ahavA duvAlasamaM pAyacchittaM havejjA / / (ma. ni. a. 7) ityuktam / draupadyadhikAre jJAtAdharmakathAMge"... majjaNagharAo paDinikkhamai, jeNeva jiNaghare teNeva uvAgacchai / (jJA. ) ityuktam / rAjapraznIye sUryAbhadevAdhikAre" dhUvaM dAUNa jiNavarANaM aTThasayavisuddhigaMthajuttehiM atthajuttehiM apuNaruttehiM zabda kA prayoga huA hai| yahA~ aura zabda kA artha eka nahIM hai, alaga alaga hai| phira bhI Asa-pAsa ke zabdoM se, prakaraNa se prastuta meM isa zabda kA artha kyA hai? vaha patA cala jAtA hai| prastuta meM prathama vAkya meM aura zabda kA artha samuccaya = saMgraha hai, dUsare vAkya meM aura zabda kA artha anya hai, tIsare vAkya meM aura zabda kA adhikarUpa kriyAvizeSaNa artha hai| isa taraha jina Adi zabda ke aneka artha hone para bhI, kisa jagaha usakA kyA artha hotA hai ? yaha prakaraNAdi ke bala para mAluma hotA hai| ataH avyavasthA saMzaya Adi doSoM kA avakAza nahIM hai| * sthApanAsatyabhASA kA lakSaNa * uparyukta vicAravimarza karane se sthApanAsatya bhASA kA yaha lakSaNa prApta hotA hai ki aneka bAra bhAvanikSepa meM pravartamAna zabda bhI nikSepa anuzAsana se niyantrita maryAdita zaktivAle hone se prakaraNAdi ke bala se jaba sthApanA ke bodhaka hote haiM taba ve zabda sthApanAsatya bhASAsvarUpa haiN| - zaMkA :- acetana pratimA meM arihaMta Adi zabdoM kA prayoga ThIka usI taraha mithyA hai jaise ki ajIva meM jIva zabda kA prayoga / Azaya yaha hai ki jIva pada kI zakti jIvarUpa artha meM hotI hai, na ki ajIva meM kyoMki ajIva meM jIvapada kA pravRttinimitta= zakyatAvacchedaka nahIM hai| pravRttinimitta ke binA ajIva meM jIvazabda kA prayoga jaise asatya hotA hai| vaise hI arihaMta pada kA arihaMta kI pratimA meM prayoga mithyA hotA hai| arihaMta zabda paramAtmA kA vAcaka hotA hai jaba ki pratimA to AtmasvarUpa bhI nahIM hai, to paramAtmasvarUpa kI to bAta hI kahA~ pratimA to jaDa hotI hai| ataH arihaMtazabda kA jaDa pratimA meM prayoga mithyA hai / * pratimA meM arihaMtapada prayoga nitAMta satya hai samAdhAna :- etena iti / jAkI rahI jaisI bhAvanA, prabhu mUrati dekhI tina taisI pratimA ko Apa jaDa kahate haiM, yaha bAta ApakI jaDatA kA hI digdarzana karAtI hai| Apake vaktavya kA nirAza to hamane pUrva meM jo batAyA thA ki - 'nikSepa anuzAsana se
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 25 O kumArilabhaTTa-bhartRharimatanirAkaraNam 0 evambhASaNe sthApanAsatyatva-pratipAdakasUtronmUlanenA'rhadAdInAmAzAtanayA'nantasaMsAritvaprasaMgAdityanyatra vistaraH / mahAvittehiM saMthuNai / (rA. pra. sU. 139) ityuktam / mahAkalpasUtre "kAuMpi jiNAyaNehiM maMDiyaM sayalameiNIvaTTaM / " (ma. ni. a. 3) tathA "davvaccaNaM tu jiNapUyA / (ma. ni. a. 3) ityAdyuktam / upadezamAlAyAmapi" savvAyareNa laggai, jinnvrpuuyaatvgunnesu|| (u. mA. 241 ) ityuktam / kiyanti tAni pradarzayituM zakyante ? sthApanAbhASAyAH satyatvA'nupagame tveteSAM sUtrANAM mRSAtvaM prasajyeta; bhAvArthazUnyAyAM pravartamAnajinAdizabdairghaTitatvAt / arhdaadiinaamiti| AdizabdAt gaNadharAdInAM grahaH / pUrvoktasUtrANAmarthato'rhatA'bhihitatvAt sUtratazca gaNadharAdibhirnibaddhatvAt tatsUtrA'palApe tadbhASakArhadAdInAmAzAtanA'nantabhavAnubandhinI prasajyeta / taduktamupadezapade "titthayara-pavayaNaM suaM, AyariaM gaNaharaM mahaDDhIaM / AsAyaMto bahuso, anaMtasaMsArio hoi / / (upa. pa. 423) anyatrA'pi - 'ussuttabhAsagANaM bohiNAso aNaMtasaMsAro' ( ) ityuktm| na kevalamasmAkaM kintu mahAvaggAkhye' bauddha-zAstre'pi rAjagRhasthasupArzvanAthajinAyatane sugatA''gamanasya pratipAditatvena sarvavainAzikAnAmapi sthApanAyAM zakti-rabhimatA / lumpakastu tato'pi hIna ityalaM lumpakena saha vAdena / chinne pucche lUne karNe zvA zcaiva nAzvo nA'pi grdbhH| anytreti| pratimAsthApananyAya-pratimAzatakAdAvetatatprakaraNakArakRta ityarthaH / - vyaktyAkRtIti / 'vyaktyAkRtijAtayastu padArtha' ityevaM pATho vartamAnopalabhyamAnagautamIyanyAyasUtre vartate / AkRtizca sadbhUtasthApanaiva, loke tasyAmeva AkRtivyavahArAt / etena yattu zlokavArtikakAraNe kumArilena jAtimevAkRtiM prAhurvyaktirAkriyate yayA / ( zlo. vA. AkRtivA zlo. 3) bhartRhariNA ca AkRtiH sarvazabdAnAM yadA vAcyA prtiiyte| ekatvAdekazabdatvaM nyAyyaM tasyAM ca varNyate / / (vA. pa. kAM 3/vR. sa. zlo. 316 ) ityanena jAtyAkRtyoraikyaM nityatvaM ca pratipAditaM tannirastam, pratItibAdhAt stryAdiliGgasaMkhyA'nvayabAdhAt tadabhimatajAterasattvAcca / yacca paraiH 'na ca gAmAnayetyuktaH, satyAmapi tathAkRtau / citrapiSTamayaM kaJcid, gAmAnayati buddhimAn / / ' ityucyate, tatra mayA 'gozUnye gAM nayetyuktaH, satyAmeva tathAkRtau / zakyatAvacchedaka = pravRttinimitta sthApanA meM bhI rahatA hai usIse ho jAtA hai| jisameM jisa zabda kA zakyatA avacchedaka dharma = pravRttinimitta ho usameM usa zabda kA prayoga ho taba koI bhI vidvAn ise mithyA kahane kA duHsAhasa nahIM kara sakatA hai| nikSepasUcaka zAstravacana se hI jaba arihaMta kI pratimA meM bhI arihaMta pada kI zakti evaM pravRttinimitta = zakyatAvacchedaka siddha haiM taba arihaMtapada prayoga asatya kaise hogA ? - * sUtra ke apalApa se AzAtanA aura anaMtasaMsAra * - evambhASaNe. iti / eka bAta yaha bhI hai ki jaba 'sthApanA meM zakti hai', aisA pratipAdana karanevAle zAstravacana prApya haiM, sthApanA ke svarUpa kA pratipAdana karanevAle aneka zAstravacana labhya hai, sthApanA meM pravartamAna aneka zAstravacana upalabdha hote haiM taba ina saba zAstravacanoM kA, jo ki sthApanA meM satyatva kA bodha karAte haiM, unmUlana karane se apalApa karane se una zAstravacanoM ko artha se kahanevAle arihaMta bhagavaMta aura sUtra se kahanevAle gaNadharAdi bhagavaMtoM kI hI AzAtanA hotI hai| puruSavizvAsa se vacanavizvAsa hotA hai| jaba vacana kA avizvAsa apalApa hotA hai, taba arthataH usa vacana ke vaktA puruSa para avizvAsa-apalApa - anAdara vyakta hotA hai, jo ki usa puruSa kI hIlanA- tiraskArarUpa hai| arihaMta Adi mahApuruSoM kI hIlanA-apalApa Adi unakI AzAtanAsvarUpa hai, jo ki anaMtasaMsAra kA kAraNa hai| anaMtasaMsAropArjana na karanA ho taba arihaMta bhagavaMta kI AzAtanA kA tyAga 1 dRzyatAM mahAvagge 2-22-23 ityatra /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 * zabdasya nAma-jAtyAkRti vAcakatvasamarthanam * sadbhAvasthApanAyAM ca zaktiH 'vyaktyAkRtijAtayaH padArtha' (nyA. sU. 22 / 68) iti vadatAM gautmiiyaadiinaampyaabhimtaa| na ca gavAdipadAnAM lAghavAdgotvaviziSTa eva zaktiH, AkRtyAdau tu lakSaNaiva, sUtraM tvanyAbhiprAyakamiti vAcyam, citrapiSTamayaM kaJcida, gAM hi nayati buddhimAna / / ' ityevaM prtividhiiyte| yacca paraiH 'vyaktau tAvatkriyAyogo jAtau smbndhsausstthvm| nAkRtau dvayamapyetaditi tadvAcyatA kutH?||' ityucyate, tatra mayA "vyaktau tAvatkriyAyogo, jAtau sambandhasauSThavam / AkRtau dvayamapyetaditi tadvAcyatA sphuttaa||" ityevaM smaadhiiyte| 'jinaM snapaya', 'raktAH piSTamayyo gAvaH kriyantAmi'tyAdiprayogadarzanAt, saGketasambandhagrahaNe bAdhakAbhAvAcca / ata eva "AkRtivacanatve gozabdasya zuklAdiguNavAcibhiH padAntaraiH sAmAnAdhikaraNyaM na praapnoti| na hi zuklAdiguNA AkRtivRttaya ityapi pratyuktam: loko'pi "AkRtau sarve guNA vasanti" iti vyapadizati / __'gavAdipadAnAmi ti| nanu yaddharmeNa yadarthe yatpadasya zaktigrahaH, lAghavAt taddharmaviziSTa eva tatpadasya zaktiriti niyamAt, gotvAdidharmeNa gavAdirUpArthe gotvAdyavacchinne gavAdipadasya zaktiH, na tvAkRtyAdau gauravAt / anvayAdyanupapattimahimnA tatra lkssnnaivocitaa| na ca vyaktyAkRtijAtayaH padArtha' iti sUtrApalApaH, tenA''kRtyAdau padArthatvapratipAdanena tatra zaktisamarthanAditi vAcyam tatsUtrasyA'bhiprAyAntaronnayanAdityAzaGkAkarturabhiprAyaM nirasyati karanA Avazyaka hai aura usake lie arihaMta bhASita AgamoM kA apalApa bhI tyAjya hai| isa viSaya kA vistAra vivaraNakAra anya granthoM meM kara cuke haiN| * sadbhAvasthApanA meM bhI zakti hai - naiyAyika kI sAkha * sadbhAvasthApanAyAM. iti| dUsarI bAta to yaha hai ki sirpha jinAgama meM hI yaha nahIM kahA gayA hai ki - sadbhUtasthApanA meM padamAtra kI zakti hai - kintu naiyAyika saMpradAya ke gautamaRSikRta nyAyasUtra meM bhI AkRti meM yAnI sadbhUtasthApanA meM zakti kA pratipAdana kiyA gayA hai| dekhiye, yaha rahA vaha nyAyasUtra - 'vyaktyAkRtijAtayaH padArthaH' arthAt 'pada kA artha-vyakti, AkRti aura jAti hai| AkRti bhI pada kA artha hai yAnI pada kA zakyArtha hai - yaha jJAta hotA hai| gautamamaharSi ko abhimata AkRti sadbhAvasthApanA ko choDa kara anya kucha nahIM hai| sadbhAvasthApanA hI AkRti hai| ataH gautamIya nyAyasUtra se bhI sadbhAvasthApanA meM pada kI zakti siddha hotI hai| * lAghavatarka se gotvaviziSTa meM hI zakti hai - navya naiyAyika * pUrvapakSa :- gavAdipadAnAM. iti / AkRti Adi meM yAnI sadbhAvasthApanA meM zakti ko mAnanA kaise ucita hogA? kyoMki AkRti ka mAnane para zakyatAvacchedaka dharma meM gaurava hogaa| ataH Akati Adi meM pada kI lakSaNA mAnanI hI ucita hai| Azaya yaha hai ki - jisa dharma se viziSTa jisa dharmI kA jisa zabda se zAbdabodha hotA hai usa dharma se viziSTa vyakti meM hI usa pada kI zakti hotI hai| gotva dharma se gAyasvarUpa dharmI kA gozabda se bhAna hotA hai| ataH gotvaviziSTa govyakti meM hI gopada kI zakti mAnanA ucita hai, na ki AkRti Adi meM, kyoMki gopada se gAya kI AkRti Adi kA bhAna nahIM hotA hai| zabda se jisakA bhAna na ho usameM zabda kI zakti mAnanA kaise ucita hogA? ataH AkRti Adi artha meM to lakSaNA kA svIkAra hI ucita hai, na ki zakti kA sviikaar| sutraM. iti / yahA~ yaha zaMkA hone kA avakAza hai ki - 'yadi AkRti meM zakti nahIM hai taba 'vyakti-AkRti-jAtayaH padArthaH' isa gautamIyasUtra kA virodha hogA, kyoMki yahA~ sUtra meM to kaMThataH AkRti meM pada kI zakti kA pratipAdana kiyA gayA hai - kintu yaha zaMkA isalie nirAdhAra hai ki - usa gautamIyasUtra kI anya abhiprAya se upapatti ho sakatI hai| Azaya yaha hai ki - zAstra ke sUtroM kA jaba vyAkhyAna karanA ho taba pratyakSa anumAna Adi anya pramANa se bAdha na ho yaha dhyAna rakhanA Avazyaka hai| zabdArtha mAtra meM
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 25 0 muktAvalIkAraprabhRtimatAlocanam 0 AnuzAsanike gurAvapyarthe zaktyaGgIkArAt, nikSepAnuzAsanasya ca sthApanAyAmapi sattvAt, asati bAdhake tatrApi zakteriti dig| AnuzAsanika iti anuzAsanapratipAdita iti| taduktaM prakaraNakAreNa tattvArthavRttau- "vyutpannasya yatpadAd yAvaddharmAvacchinnamaskhalavRttyopatiSThate, tAvaddharmANAM tatpadapravRttinimittatvasya nyAyyatvAt, lakSyatAvacchedakasyeva zakyatAvacchedakatvasya guruNyapi svIkArAt ata eva ca prakRtijanyabodhaprakAratvAdyatha vaiyAkaraNA vyAcakSate" (tattvA, 15yazo. vR.) iti| jAtiviziSTavyaktau zaktiH, jAtyAkRtyorlakSaNetyevaM vyAkhyAne vAkyabhedaprasaGgAt, kevalaM lAghavatarkastu nAnArtheSu zabdeSu bAdhita ev| ___etena AkRtipadena jAtivyaktyoH samavAya evAbhipretaH / tathA ca jAtisamavAyavyaktayaH padArtha iti triSu paryAptyabhiprAyakaM gautamIyasUtramiti navyanaiyAyikAnAM pralApaH parAstaH, samavAyA'siddheH, AkRterananyalabhyatvena zabdArthatvatyAgAnaucityAcca / na hi jAtirivA''kRtirapi svarasataH padAnna pratIyate, na vA jAtimattAyA ivAkRtimattAyA api saMzayaH zAbdabodhAnantaramavatiSThata iti dig| __ yadapi muktAvalIkAreNa- 'tattajjAtyAkRtiviziSTatattadvyaktibodhAnupapattyA kalpyamAnA zaktirjAtyAkRtiviziSTavyaktAveva vizrAmyatItyuktaM (muktA. pR. 578) tanmandam, vizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAviraheNa gauravAt, jAtyAdivinirmukte mRNmayapiNDe'pi 'iyaM gauri'ti vyvhaaraacc| etena - parasparaparityAgena parasparasya bodhAbhAvAt triSvekaiva shktiH| etadbodhanAyaiva sUtre 'jAtyAkRtivyaktayaH padArthaH ityekavacanamiti (muktAH di. pR. 579) sampradAyamataM vivRNvatA dinakarIyakAreNoktaM tannirastam gavAdipadAdAkRtivizeSAnupasthitAvapi kevalagotvAdiprakAreNa zAbdabodhasyAnubhavasiddhatayA triSvekazaktikalpanAyA asmbhvaacc| etena jAtiviziSTavyaktAveva shktiH| saMsthAne ca pRthageva zaktiriti navyamatamapAstam jAtizUnyAnAmapi abhAvAdInAmabhAvatvAdirUpeNa zAbdabodhasyAnubhavAta kevalaM vyaktAvapi pRthkshktiklpnaa''vshykyev| na ca jAtizabdasya dharme lakSaNeti vAcyama, lkssnnaashrynnsyaatijghnytvaat| astu vA tathA tathApi gotvAdizabdAda vyaktyanupasthitAvapi kevalaM gotvabhAnAta jAtAvapi pRthkshktisviikaarsyaa''vshyktvaat| na ca gotvatvena rUpeNa gotvabhAnAttatra gotvaM vyaktireveti vAcyama, evaM sati gotvatvaM zakyatAvacchedakaM syAt / tacca gavetarAsamavetatve sati mUDhatA nahIM karanI caahie| anya pramANa kA virodha upasthita na ho yaha khyAla meM rakha kara zAstravacanoM ke tAtparya ko abhiprAya ko DhU~Dhane kA prayAsa karanA caahie| yahA~ to AkRti Adi meM zakti mAnane para gaurava doSa kI upasthiti hotI hai| ataH AkRti Adi ko choDa kara jAtiviziSTa vyakti meM hI pada kI zakti mAnanA ucita hai, na ki AkRti Adi meM bhI-yaha hamArA kathana nitAMta nirdoSa hai| * AnuzAsanika guru artha meM bhI zakti hai - syAdvAdI * uttarapakSa :- 'AnuzAsanike.' iti / kyA yaha koI rAjAjJA hai ki - laghu artha meM hI zabda kI zakti ho aura guru artha meM zabda kI zakti na ho? niyama to yaha hai ki anuzAsana jisa zabda ke jitane artha batAye, una saba artha meM, cAhe artha eka ho yA aneka ho, usa zabda kI zakti rahatI hai| jaba 'vyaktyAkRtijAtayaH padArthaH' yaha gautamIyasUtra sAkSAt samAnarUpa se vyakti, AkRti aura jAti meM zabda kI zakti kA pratipAdana karatA hai, phira bhI AkRti Adi meM zakti kA svIkAra na karanA aura lakSaNA kA svIkAra karanA isameM prApta kA tyAga aura aprApta kI kalpanA karanI pddegii| ataH isase acchA yahI hai ki gautamIya anuzAsana ke bala se AkRti Adi tInoM meM zakti kA hI svIkAra kiyA jAya / _ 'nikSepAnuzAsanasya.' iti / yahA~ isa zaMkA kA ki 'bhale gautamIya anuzAsana se AkRti meM zabdazakti siddha ho, magara isase
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sthApanAtvAvacchinne padazakyatvam * sakalagosamavetatvarUpam / tathA ca govyaktInAM zakyatAvacchedake pravezAttavaiva gauravAt / tasmAt zaktitritayakalpanaiva yuktA tava mate'pIti dik / 115 nanu gautamIyAnuzAsanenA'pi sadbhUtasthApanAyAmeva zaktiH syAnna tvasadbhUtasthApanAyAmityAzaGkAM dUrIkaroti nikSepAnuzAsanasyeti / sthApanAyAmapIti / sthApanAtvA'vacchinne'pItyarthaH / evaM ca nAsadbhUtasthApanAyAmavyApakateti / nanu jattha vi ya na jANijjA, caukkayaM Nikkhive tattha / ityanena nikSepAnuzAsanena yattatpadAbhyAM nikSepacatuSTayasya vyAptiH sphuTIkRtA tathApi anabhilApyabhAveSu nAmanikSepA'pravRtteH, dravyajIvadravyadravyAdyasiddhyA'bhilApyabhAvaikadeze dravyanikSepA'pravRttezca, vyabhicAra iti kathaM nikSepacatuSTaye padazaktirityAzaGkAM nirAkartumAha 'asati bAdhaka' ityevamavataraNikA na kAryA, prakRtasthApanAnikSepe'nupayogitvena 'tatrApI'tyanenA'nvayA'nupapatteH, anupadameva vakSyamANasthApanAviSayakakalpAntarA'lagnatA''pattezca / kintu " nanvevaM sati pArzvasthAdau bhAvayatisthApanAsambhavena tatra yatizabdasya sthApanAsatyatvaM prasajyeta / tathA sati cA''vazyakaniryuktyAdigranthavirodhaH syAdityAzaGkAM nirAkartumAha- 'asati bAdhaka iti / ityevamavataraNikA kAryA / AnuzAsanikazakteH bAdhakaM ca doSAdipratisandhAnam / prakaTapratisevini doSAdipratisandhAnarUpabAdhakasya sattve tatra bhAvayatitvAropasya duHzakatvena na tatra yatipadasya sthaapnaastytvm| taduktaM bhadrabAhusvAminA 'aguNe u viyANaMto kaM namau maNe guNaM kAuM ? ( A.ni. 1136) pratimAsthale ca lohAdidhAtunirmitatva-dhyAnastha-nAgnyAdyavasthA-mukhAdyavayabhaGgAdikaM doSaH muha-nakkanayaNa-nAhikaDibhaMge mUlanAyagaM cyh|' ( ) ityAdizAstravacanAt / prANapratiSThAdisampAditasthApanAyAM zAstroktadoSAdipratisandhAne sati nikSepAnuzAsanaprAptazaktiH nAsti, prANapratiSThAdyasampAditalaukikasthApanAyAM tu laukikazaktermukhabhaGgAdikaM na bAdhakamiti dhyeyam / nanu doSAdipratisandhAnadazAyAM sthApanAyAM na zaktiH, itarathA tvastIti vaktuM kathaM zakyate ? yadi sthApanAyAM padazaktiH tadA zroturvakturdraSTurvA doSAdipratisandhAnarUpabAdhake satyapi tridazAdhipatinA'pi sA pazcAtkartu na zakyate, anyathA zaktimahAsatyA vyAkopaH prasajyeta / yadi sthApanAyAM na zaktiH tadA bAdhakAbhAvadazAyAmapi tatra zaktiH na sirpha sadbhUtasthApanA meM hI zabdazakti kI sidhdhi hogI na ki asadbhUtasthApanA meN| jaba ki ApakI abhimata sthApanA satyAbhASA to sadbhUtasthApanA kI taraha asadbhUtasthApanA meM bhI pravRtta hotI hai| asadbhUtasthApanA meM Apa kaise zabdazakti kI siddhi karoge? tathA asadbhUtasthApanA meM sthApanAbhASA bhI kaise satya banegI ? - nirAkaraNa isalie ho jAtA hai ki- 'asadbhUtasthApanA meM bhale gautamIya anuzAsana zabdazakti kA samarthana na kare, magara nikSepa anuzAsana to sadbhUtasthApanA kI taraha asadbhUtasthApanA meM bhI zabdazakti kI samAnarUpa se siddhi karatA hI hai| 'jattha vi na jANijjA' ityAdi pUrvokta zrIbhadrabAhusvAmIjI kA nikSepa anuzAsana sarva prakAra kI sthApanA meM samAnarUpa se padazakti kA samarthana karatA hai| ataH sadbhUtasthApanA aura asadbhUtasthApanA meM zabdazakti samAna hone se, una donoM meM pravarttamAna sthApanAbhASA satya hI hai, asatya nahIM / * bAdhaka na hone para sthApanA meM bhI zakti hai * asati. iti / yahA~ isa bAta para dhyAna denA jarUrI hai ki - jahA~ jisakI sthApanA karanI ho vahA~ doSa Adi kI upasthiti ho taba vahA~ sthApanA nahIM ho sakatI hai| jaise ki pratimA ke mu~ha-galA - nAka Adi khaMDita ho gaye ho taba usa pratimA meM jinezvara kI sthApanA nahIM ho sakatI hai| jinezvarapada kI zakti dUSita khaMDita Adi sthApanA meM nahIM hotI hai| magara jahA~ koI bAdhaka nahIM hai vahA~ jinezvara kI sthApanA ho sakatI hai| vahA~ jinezvara pada kI zakti rahatI hI hai - isameM koI vivAda nahIM hai| Azaya yaha hai ki khaMDita mUrti Adi meM laukikadRSTi se sthApanA hone para bhI AnuzAsanika zakti vahA~ nahIM hai, kyoMki anuzAsanaprApta zakti kA virodhI=bAdhaka vahA~ vidyamAna hai| jahA~ prANapratiSThA Adi nahIM hote haiM; sirpha manuSyAdi kA AkAra hI hotA hai jaise mahAtmA gAMdhIjI kI sthApanA=mUrti; vahA~ hastAdi khaMDita hone para bhI laukikadRSTi se zakti mAnane meM koI virodha pratIta nahIM hotA hai| isa viSaya meM vidvAn loga adhika vicAra kara sakate haiN|
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 bhASArahasyaprakaraNe - sta. 1. gA. 25 astu vA tatra nirUDhalakSaNA tathApi saGketazabdena tadAzrayaNAnna doSa iti dig / syAt bhraanttvprskteH| na hi padazaktirbhASakAderdoSAdipratisandhAnA'pratisandhAnAvalambinI / ataH sthApanAyAM padazaktikalpanA na kAryA mAnAbhAvAt / taduktam tantravArtike 'pramANavantyadRSTAni kalpyAni subahUnyapi / vAlAgrazatabhAgo'pi na kalpyo nispramANakaH / / (ta. vA. 2-1-2-5 ) ityevaM yadi paraH sthApanAyAM zaktikalpane'svarasaM darzayet tadA kalpAntaramAha - 'astu veti / tatra = sthApanAyAM nirUDhalakSaNeti anAditAtparyaviSayIbhUtA'rthaniSThA nirUDhalakSaNA / 'doSAdipratisandhAnarUpabAdhake'satyeva yati -jinAdipadaM yati -jinAdisthApanAparaM' ityAkArakAnAditAtparyasya viSayIbhUtayati-jinAdisthApanAyAM lakSaNA nirUDhalakSaNeti hRdayam / sthApanAyAM nirUDhalakSaNApradarzanArthameva zaktipadaM vihAya saGketapadasya nivezaH kRtaH / tadAzrayaNAt nirUDhalakSaNA''zrayaNAt, lakSaNA na doSaH = nAsaMgrahadoSa iti / idaM cAtra dhyeyaM, sthApanAyAM nirUDhalakSaNApradarzanaM tvabhyupagamavAdamAzritya kRtaM na tu svamatena / taduktaM prakaraNakAreNA'STasahasrItAtparyavivaraNe 'gopadazakyatAvacchedakaM nikSepacatuSTayAnugatagotvamekaM tadvyApyAni ca bhAvagotvAdIni nAneti niSkarSa' ( ) iti| tathA ca prakRte jinapadazakyatAvacchedaka-nikSepacatuSTayAnugatajinatvavyApyasthApanAjinatvaM sarveSu sthApanAtmakeSu jineSvekamiti siddhamiti bahutaramUhanIyamiti sUcanAtha dikpadaprayogaH kRtaH / * sthApanAyAM vizeSavicAraH O = * sthApanA meM nirUDhalakSaNA kA bhI saMbhava hai * astu vA. iti / aba vivaraNakAra sthApanA ke viSaya meM anya prakAra kA nirUpaNa karate haiN| yadi sthApanA meM pada kI zakti ke svIkAra meM kisIko hicakicAhaTa ho taba Apa sthApanA meM nirUDhalakSaNA bhI mAna sakate haiN| nirUDhalakSaNA kA artha hai anAditAtparyavatI lakSaNA arthAt jisa zabda kA yogArtha jahA~ bAdhita ho phira bhI anAdikAla se usa zabda se usa artha kA bodha karAne kA tAtparya = vaktA kA abhiprAya ho taba usa artha meM usa zabda kI nirUDhalakSaNA hotI hai| jaise ki 'kuzaM lAti iti kuzalaH' isa vyutpatti ke anusAra kuzala zabda kI kuzachedanarUpa artha meM zakti hai, phira bhI kuzala zabda kA nipuNa hoziyAra artha ke bodha karAne ke tAtparya se, jo ki anAdikAlIna hai, prayoga vaktA karatA hai| ataH nipuNarUpa artha meM kuzala - zabda kI nirUDhalakSaNA huI / ThIka vaise hI jinazabda kI 'rAgAdIn jayati iti jinaH isa vyutpatti ke anusAra bhAvajinezvararUpa artha meM= rAgAdivijetA artha meM zakti hotI hai, phira bhI 'jinezvara bhagavaMta kI pUjA karo, pakSAla karo 'jinezvara bhagavaMta kI AMgI racAo ityAdi vAkyaprayoga meM vaktA jinezvarazabda kA jinezvara kI sthApanA = pratimArUpa artha ke abhiprAya se prayoga karatA hai yaha to suvidita hI hai| logoM kA abhiprAya anAdikAla se jinazabda se jinezvara kI pratimA sthApanArUpa artha meM hotA hai| ataH sthApanA meM zabda kI nirUDhalakSaNA bhI ho sakatI hai| isI sababa prakaraNakAra ne 25vIM gAthA meM 'avagayabhAvattharahiyasattI' aisA prayoga na kara ke 'avagayabhAvattharahiyasaMkeyA' aisA prayoga kiyA hai| saMketazabda zakti aura lakSaNA donoM artha meM prayukta hotA hai| ataH saMketazabda kA nirUDhalakSaNA artha karane meM koI bAdha nahIM hai| ataH sthApanA meM nirUDhalakSaNA mAnane meM bhI koI doSa nahIM hai / - - zaMkA :- yadi sthApanA meM pada kI nirUDhalakSaNA mAneMge taba to sthApanAsatya bhASA meM sammatasatya bhASA ke lakSaNa kI pravRtti hone se sthApanAbhASA bhI sammatasatya bhASAsvarUpa hI bana jaayegii| Azaya yaha hai ki jaise paMkaja Adi zabda, jo ki sammatasatya bhASArUpa hai, zaivAla kIDe Adi artha meM paMkajanikartRtvarUpa yogArtha hone para bhI araviMdarUpa artha meM hI rUDhI se pravRtta hotA hai vaise hI sthApanAsatya bhASA bhI anyatra = bhAvajina Adi meM jinAdi zabda kA yogArtha hone para bhI sthApanAjinAdi kA hi rUDhI se bodha karAtI hai| taba to rUDhIartha kA bodhakatva sammatasatyabhASA aura sthApanAsatyabhASA meM samAna hone se sthApanAsatyabhASA bhI sammatasatya bhASAsvarUpa hI bana jAyegI / *sammatasatya aura sthApanAsatya ke lakSaNoM meM sAMkarya nahIM hai * samAdhAna :- Apa binA soce dUsaroM ke doSa hI dekhate haiN| ThIka kahA hai - cUhe kA baccA bila hI khodegaa| lekina Apako yaha
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 117 * upAdhyasAGkaryaprakAzanam * atha sammatasatyAlakSaNAkrAntaiveyamiti cet? na, upadheyasAGkarye'pyupAdhyorasAGkaryAt / / 25 / / uktA sthaapnaastyaa| atha nAmasatyAmAhabhAvatthavihUNacciya, NAmAbhippAyaladdhapasarA jaa| sA hoi NAmasaccA, jaha dhaNarahiovi dhnnvNto||26|| sthApanAyAM nirUDhalakSaNAsvIkAre kshcicchngkte-atheti| sammatasatyAlakSaNAkrAntaiveti sammatasatyaiveti / yathA sammatasatyAbhASA'nyatrAvayavArthasattve'pi rUDhyarthameva bodhayati tathaiva rAgAdIn jayatIti vyutpattyA bhAvajine'vayavArthasattve'pi sthApanAjinarUparUDhyarthaM sthApanAbhASA bodhayatIti rUDhyarthe pravartanAt sthApanAsatyAbhASA sammatasatyabhASaiveti athshngkaakaarsyaa''shyH| tannirAkaroti 'ne'ti| updheysaangkrye'pyupaadhyorsaangkryaaditi| ayaM bhAvaH yathA naratvasiMhatvayorekasminnarasiMhe vRttitvena naratvavataH siMhatvavatazcaikyenopadheyasAGkarye'pi naravasiMhatvarUpopadhyoraikyAbhAvena na sAGkaryam yadvA yathA daNDAderdravyatvAdinA'nyathAsiddhatvaM daNDatvAdinA ca hetutvamityekasminneva daNDAdAvanyathAsiddhatvAnanyathAsiddhatvayoH vRttitvenA'nyathAsiddhatvavato hetutvavatazcaikyenopadheyayoH sAGkarye'pyanyathAsiddhatva-hetutvarUpopAdhyoAvarttakadharmayorna sAkaryam tathaivA'tra sammatasatyAtvasthApanAsatyAtvarUpopAdhyAliGgitayoH sammatasatyA-sthApanAsatyArUpopadheyayo rUDhyarthe vartamAnatvena sAkarye'pi = rUDhyarthapratipAdakatvApekSayaikye'pi na sammatasatyatva-sthApanAsatyatvarUpopAdhyoH pravRttinimittayoH sAGkaryaM = aikyam, sammatasatyatvasya yogArthasaMvalitasthApanAbhinnarUDhyarthaparatvAt, sthApanAsatyatvasya yogaarthvimuktsthaapnaaruupruuddhyrthprtvaat| etAvatopAdhyoH sammatasatyatva-sthApanAsatyatvayora svarUpatopapAditA bhvti| yatra bhedapratItinimittaM nAsti tatraivopadheyagatasAGkaryadoSo bhavati / atra tUpadheyagatabhedapratItinimittaM bhinnopAdhidvayaM vrtte| ato na ko'pi dossaavkaashH| etena satyabhASAvibhAjakopAdhInAM parasparasAmAnAdhikaraNyarUpA''dhikyadoSo'pi pratyukto bhavatItidik / / 25 / / mAluma nahIM hai ki - sammatasatyabhASA aura sthApanAsatyabhASA donoM bhale hI rUDhyartha meM pravartamAna ho, magara yaha to upadheya kA sAMkarya huA arthAt rUDhi artha meM prarvatakatva hone kI apekSA sammatasatyatva aura sthApanAsatyatvarUpa upAdhiyoM se upahita yukta aisI upadheyabhUta sammatasatyabhASA aura sthApanAsatyabhASA meM aikya huaa| magara itane se hi sammatasatyatva aura sthApanAsatyatvarUpa do upAdhioM meM sAMkarya=aikya nahIM ho sakatA hai| sammatasatyabhASAtva aura sthApanAsatyabhASAtva-rUpa do upAdhi to ThIka usI taraha bhinna=asaMkirNa haiM jaise ki daMDa meM rahA huA dravyatva aura daMDatva / Azaya yaha hai ki sammatasatya bhASA to yogArtha se saMvalita aura sthApanA se bhinna rUDha artha meM pravRtta hotI hai jaba ki sthApanA to yogArtha se zUnya aise sthApanArUpa rUDha artha meM pravRtta hotI hai| spaSTa hI hai ki sammatasatyabhASAtva aura sthApanAsatyabhASAtva do upAdhiyA~ apane bhinna bhinna lakSaNa se hI asaMkIrNa haiM, cAhe donoM rUDha artha meM pravRtta bhASA meM kyoM na rahatI ho? isa taraha sthApanA meM pada kI nirUDhalakSaNA mAnane meM bhI koI doSa nahIM hai - yaha siddha huaa||25|| aba graMthakAra, sthApanAsatya bhASA kA nirUpaNa samApta ho jAne se satyabhASA ke caturtha bheda nAmasatya bhASA ko, jo ki uddeza krama se prApta hai, batAte haiN| gAthArtha :- nAma ke abhiprAya se hI jo bhASA bhAvArtharahita meM hI pravRtta hotI hai, vaha bhASA nAmasatya bhASA hai| jaise ki dhanarahita bhI nAma se dhanavAna kahA jAtA hai|26 / * nAmasatyabhASA -4* vivaraNArtha :- nAmasatya bhASA vaha hotI hai, jo nAma saMketamAtra ke bala se yogArtha = bhAvArtha = avayavArtha ke abhAva kA jJAna 1 bhAvArthavihIna eva nAmAbhiprAyalabdhaprasarA yaa| sA bhavati nAmasatyA yathA dhanarahito'pi dhanavAn / / 26 / /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 26 0 chalabhASAnirUpaNam 0 bhAvArthavihIna eva yA bhASA nAmAbhiprAyalabdhaprasarA "nAmasaGketamAtrAdeva yogArthabAdhamavagaNayya svapratipAdyaM pratipAdayatIti yAvat", sA bhavati nAmasatyA yathA dhanarahito'pi nAmnA dhnvaaniti| hanta! yadIyaM satyA kathaM tarhi tata upahAsa iti cet? madhyasthAnAM na kathaJcit, anyeSAM tu navakambalo'yamityAdAvivAbhiprAyAntarAvalambanena vAkchalAditi gRhANa, vicitro hi mahAmohazailUSasya nartanaprakAra iti / ___ bhAvArthavihIna eveti / evakAreNa bhAvArthayukte pravartamAnAyA bhASAyA nAmasatyatvavyavacchedaH kRtH| taduktaM vizeSAvazyakabhASye-'pajjAyA'NabhidheyaM Thiyamannatthe tayatthaniravekkhaM / jAicchiyaM ca nAma jAvaddavvaM ca paaenn|' (vi. A.) svprtipaadymiti| svapadena nAmasatyabhASA graahyaa| tasyAH pratipAdyaM dvividhaM kvacid yogArthazUnyavastUpAdhikaM nAma kvacinnAmopAdhikaM yogArthazUnyaM vstu| yadA yogArthazUnyavastuvizeSyakanAmaprakArakazAbdabodho jAyeta tadA tatra vastuni nAmopAdhikaiva zaktiH taadRshsngketaa'bhivynggyaa| yadA ca nAmavizeSyakabhAvArthazUnyavastuprakArakazAbdabodho jAyeta tadA nAmnyeva zaktiH sviikrtvyaa| prathame nAmnaH zakyatAvacchedakatvam dvitIye ca vikalpe nAmnaH shkytvm| tathA ca bhAvArthabAdhapratisandhAnadazAyAM nAmasaGketamAtrabalAt zakyatva-zakyatAvacchedakatvAnyatararUpeNa nAmaviSayakazAbdabodhajanakatvaM nAmasatyatvamiti phalitam / evaM ca na sthApanAsatyAdAvativyAptiriti bhAvanIyam / - jinadAsagaNimahattarakRtacUrNau tu 'nAmasaccaM nAma jaM jIvassa ajIvassa vA 'saccaM' iti nAma kIrai, jahA sacco nAma koi sAhU evamAdi' ityuktamiti dhyeyam / ___ anyeSAM = amdhysthaanaam| turvishesstaaprdrshnaarthm| vaakchlaaditi| taduktaM gautamIyanyAyasUtre 'avizeSAbhihite'rthe vakturabhiprAyAdarthAntarakalpanA vAkchalam' (nyA.sU. 1/2/11) nanu 'navakambalo'yamityatra kathaM vAkchalaM bhavet? ucyate nava iti caturvidham = navaH, nava, na vaH, na va iti| taduktaM upAyahRdaye' kazcidAha-'yo mayA parihitaH sa nvkmblH| atra dUSaNaM vadet - 'yadbhavatA parihitaM tadekameva vastraM kathaM naveti? atra prativadet - 'mayA nava ityuktaM tathA ca navaH kambalaH na tu naveti' / atra dUSayet 'kathaM navaH ? 'navalomanirmitatvAnnava' ityukte prativAdI vadethone para bhI yogArtha se zUnya meM pravRtta ho kara apane viSaya kA bodha karAtI ho| jaise ki kisIkA, jisake pAsa phUTI koDI bhI nahIM hai, nAma dhanavAna rakhA gayA ho taba dhanavAna zabda se zrotA ko usa dhanahIna manuSya kA bodha hotA hI hai yadi zrotA ne dhanavAna nAma kA saMketa usa dhanahIna vyakti meM gRhIta kiyA ho| dhanavAna zabda se usa manuSya kA jJAna hone ke lie-'usake pAsa dhana hai' aisA jJAna Avazyaka nahIM hai, Avazyaka hai sirpha dhanavAna nAma ke saMketa kA dhanahIna AdamI meM grahaNa jJAna / yaha bAta saba logoM ko anubhavasiddha hI hai| isalie isake viSaya meM jyAdA carcA Avazyaka nahIM hai| zaMkA :- yadi dhanahIna meM dhanavAnazabda satya hI hai taba loga usa daridra kA 'dekho, baDA dhanavAna AyA! aisA bola kara majAka kyoM uDAte haiM? loga vyutpattyarthazUnya saMketita artha meM upahAsa karane kI vRtti se una una zabdoM kA prayoga karate haiN| ataeva yaha jJAta hotA hai ki nAmabhASA satya nahIM hai, mRSA hai| yadi bhASA satya ho to upahAsa kyoM aura upahAsa ho taba usa bhASA meM satyatva kaise? * madhyastha puruSoM ke vyavahAra ke bala se nAmabhASA satya * samAdhAna :- madhyasthAnAM. iti / loga do prakAra ke hote haiN| eka prakAra hai ziSTa loga yAnI madhyastha loga aura dUsarA prakAra hai aziSTa loga yAnI amadhyastha log| ziSTapuruSoM jisa bhikhArI kA nAma dhanavAna rakhA gayA hai usako majAka kI dRSTi se 'dhanavAna' zabda se nahIM pukArate haiM, kintu madhyasthabhAva se dhanavAna zabda se bulAte haiN| vastu ke svarUpa kA nirNaya ziSTa puruSoM ke vyavahAra se hotA hai| ziSTapuruSoM kI pravRtti se hI yaha siddha hotA hai ki nAmabhASA satyabhASA hai, mRSA nhiiN| aziSTa puruSoM kI to bAta hI alaga hai| ve to jisa daridra kA nAma dhanavAna rakhA gayA hai, usake lie dhanavAnazabda kA ThIka usI abhiprAya se prayoga 1 mudritapratau "vihInA eva" iti azuddhaH paatthH|
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ * Sar3ivadhanAmArthapratipAdanam * 119 yattu nAma yathArthaM tatra na nAmasatyaiva kintu pariNAmasatyatvam, evambhUtAbhiprAyeNa kriyAvirahakAle tvatathAtvamapItyAdyUhyam / / 26 / / 'tattvato'parimitAni lomAni kathaM nava lomAni ityucyate? atrA''ha- 'nava iti mayA pUrvamuktaM na tu nvsNkhyaa'| atra dUSaNam- 'tadvastraM yuSmAkameveti jJAtaM kasmAdetannavaH kathyate'? atrottaram - 'mayA nava ityuktaM kintu na va iti noktam' / atra dUSaNam- 'bhavataH kAyaM kambalo vasta iti pratyakSametat kathamucyate na vaH kmblH|' (u.ha.pR. 14-16) / aadaaviveti| AdizabdAt 'navatantro'yaM bhiSak' ityAdergrahaNam / taduktaM carakasaMhitAyAM - 'yathA kazcid brUyAt 'navatantro'yaM bhiSak' iti| bhiSag brUyAt - 'nA'haM navatantraH, ektntro'hmiti| paro brUyAt - 'nAhaM bravImi nava tantrANi taveti api tu navA'bhyastaM hi te tantrami'ti / bhiSaga brUyAta - na mayA navAbhyastaM tantraM anekadhA abhyastaM mayA tntrmiti| etdvaakchlm| (ca.saM.pR. 266) madhyasthavyavahArasya pramANatvena nAmabhASA satyaiveti bhaavH| nAma ca vaiyAkaraNairapi padArtha issyte| 'ghaTamuccArayatI'tyAdAvarthasyoccAraNA'sambhavena tairghaTapadasya ghaTapadArthatvamiSyate 'na so'sti pratyayo loke yaH shbdaanugmaadRte|' (vA.pa. 1/115) ityAdivacanAt / ata eva svArtha-dravya-liGga-saGkhyAkArakarUpapaJcaprAtipadikArthato'paraM nAma SaSThaH prAtipadikArthaH svIkriyate zAbdikairiti dig| bhAvArthavihIna eveti pUrvoktaivakAraphalaM pradarzayati- yttviti| yathAtha =arthamanusRtya pravRttam, tatra = yathArthe nAmni / na nAmasatyaiveti naiva nAmasatyatvamityarthaH kAryaH, yogArthavirahAbhAvAt / prinnaamstytvmiti| pariNAmataH satyatvaM, pariNAmamAzritya satyatvaM, bhAvasatyatvamiti yaavt| yathAvasthitArthe vartamAnasya nAmnaH pAramArthikabhAvaviSayatvena satyabhASA'STamabhedarUpabhAvasatyatvameveti bhAvaH / idaM ca RjusUtra-zabda-samabhirUDhanayamatena jJAtavyam / evambhUtanayamatamAha- evmbhuutaabhipraayenneti| evaM = vyutpattinimittakriyApuraskAreNa bhUta iti evambhUtaH, tdbhipraayenneti| kriyAvirahakAle = naamvyutpttinimittkriyaavirhkaale| atathAtvam = pariNAmA'satyatvamevA'vastuni vartamAnatvAt evambhUtanakarate haiM jaise ki vAkchala meM anya abhiprAya se zabdaprayoga hotA hai| Azaya yaha hai ki - vaktA 'isake pAsa nUtana kaMbala hai isa abhiprAya se 'navakambalo'yaM' isa vAkya kA prayoga karatA hai| taba zrotA vaktA ke abhiprAya se anya abhiprAya kA udbhAvana kara ke vaktA ke vacana ko dUSita karatA hai ki - 'isake pAsa nau kaMbala kahA~ hai? sirpha eka hI kambala hai|' isa ko vAkchala kahate haiN| 'nava' zabda kA saMskRtabhASA meM nUtana, nau saMkhyA Adi aneka artha hote haiN| vaktA nUtana navIna artha meM 'nava' zabda kA prayoga karatA hai taba 'nau saMkhyA' rUpa artha kA bAdha batAne se vaktA kA vacana asatya siddha nahIM hotA hai| ThIka vaise hI 'dhanavAna' nAma kA kisImeM saMketa hone para usa saMketita vyakti meM usa saMketa kA tAtparya abAdhita hone se vaha bhASA-nAmabhASA satya hI hotI hai, asatya nhiiN| sirpha chala karane se satya vacana kabhI asatya nahIM banatA hai aura asatya vacana satya nahIM banatA hai| sone ko miTTI meM DAlane para bhI vaha sonA hI rahatA hai, miTTI nahIM bntaa| maz2Aka uDAnA, chala karanA Adi sirpha moharUpI naTa kA nAca karAne kA anUThA prakAra hai, jisase jIva bhavabhramaNa karate rahate haiN| * yathArtha nAma pariNAmasatya hai * yattu. iti / yahA~ eka bAta jJAtavya hai ki - jaba nAma yathArtha hotA hai taba vaha nAma nAmasatya nahIM hotA hai, kintu pariNAmasatya hotA hai| Azaya yaha hai ki - jaba kisI dhanika kA hI nAma dhanavAna rakhA jAya taba vaha dhanika 'yathA nAma tathA guNa' hone se vaha nAma sArthaka hotA hai| ataeva vaha nAma nAmasatya nahIM hai, kyoMki dhanika meM dhanavAnazabda ke yogArtha dhanikapanA kA bAdha nahIM hai| ataeva pariNAmataH satya hai| hA~ jaba evaMbhUtanaya kI dRSTi se vicAra kiyA jAya taba vastu meM zabda kI vyutpattinimittabhUta kriyA vidyamAna hone para hI zabda pariNAmasatya hotA hai| jaba vastu meM zabda kI vyutpattinimittabhUta kriyA nahIM hotI hai usa kAla meM vaha zabda pariNAmasatya nahIM kahalAtA hai, kyoMki evaMbhUtanaya kI dRSTi se kriyA ke abhAva kAla meM vivakSitapadavAcyarUpa se vaha vastu hI nahIM hotI hai| ataH kriyAviraha kAla meM avastu meM pravartamAna hone para vaha bhASA pariNAmasatya nahIM hotI hai| isa taraha isa viSaya
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 27 0 upacAranimittopadarzanam 0 uktA naamstyaa| atha rUpasatyAmAha- / "emeva rUvasaccA NavaraM NAmaMmi ruuvabhilaavo| ThavaNA puNa Na pavaTTai, tajjAtIe sadose a||27|| evameva = nAmasatyAvadeva, rUpasatyA jJeyA, navaraM = kevalaM, nAmni = nAmasthale rUpAbhilApaH = rUpazabdaprayogaH kartavyaH / tathA ca bhAvArthabAdhapratisandhAnasadhrIcInatadrUpavadgRhItopacArakapadaghaTitabhASAtvaM tllkssnnm| asti ca prakaTapratiSeviNi 'ayaM yati'riti yamatena zabdavyutpattinimittabhUtakriyAvirahitasyA'vastutvaM, shbdaarthvirhaat| 'api' zabdAt kriyAviziSTe vastuni vartamAnasya nAmna evaMbhUtAbhiprAyeNa satyatvameva na tvasatyatvamiti drshitm| ___ yattu nAma arthamananusRtya pravRttaM sat pazcAd yathAvasthitArthapratipAdakaM jAtaM tatra vyavahAranayena nAmasatyatvameva na tu pariNAmasatyatvam; arthamanusRtya pravRttasya nAmno vAcyasya pazcAd bhAvArthaviyuktatve satyapi tannAmni vyavahArato nAmasatyatvaM na kintu pariNAmasatyatvamityAdisUcanArthamUhyamityuktam / / 26 / / bhaavaarthetyaadi| yogArthAbhAvajJAnasahakRtaH tadrUpavati-yogArthavadrUpavati dravyaliGginyAdau gRhIta upacAro yasya padasya tena padena ghaTitA bhASA, tasyA bhAvaH tattvaM tallakSaNa ruupstyaalkssnnm| upacArahetuzcA'tra tdruupyogH| taduktaM gautamIyanyAyasUtre 'sahacaraNa-sthAna-tAdarthya-vRtta-mAna-dhAraNa-sAmIpya-yoga-sAdhanAdhipatyebhyo brAhmaNa-maJca-kaTarAja-saktu-candana-gaMgA-zATakAnapuruSeSvatadbhAve'pi tadupacAraH (nyA.sU. 2/2/64) iti| prakaTapratiSeviNIti pravacanopaghAtanirapekSameva maithunajalAnalAdiseviNi lingginiityrthH| yadyapi nihnaveSu rajoharaNAdirUpaliGgasattve'pi bhAvayatitvaviraheNa liGgasya zrAmaNyA'vyApyatvAnna tato yatitvAnumAnaM sambhavati kintu zrAmaNyavyApyasadAlaya-vihArAdiliGgajJAnena tu yatitvavidheyakAnumitiH smbhvti| taduktaMmeM sUkSma dRSTi se vicAra karane kI vivaraNakAra sUcanA dete haiN||26|| nAmasatyAbhASA kA nirUpaNa pUrNa huaa| aba prakaraNakAra uddezakramAnusAra vyavahAranayAbhimata dravyaviSayaka satya dravyabhAvabhASA ke pA~caveM bheda rUpasatyabhASA kA 27vIM kArikA se nirUpaNa karate haiN| gAthArtha :- nAmasatya kI taraha rUpasatya bhASA ko jAnanI caahie| sirpha nAma ke sthAna meM rUpazabda kA abhilApa-prayoga karanA hogaa| rUpasatya bhASA ke viSaya meM, jo ki tajjAtIya aura duSTa hai, sthApanAsatya bhASA pravRtta nahIM hotI hai|27| * rUpasatya bhASA - 5 * vivaraNArtha :- nAmasatya bhASA aura rUpasatya bhASA ke lakSaNa meM vizeSabheda nahIM hai| sirpha nAmazabda ke sthAna meM rUpazabda kA prayoga hotA hai taba nAmasatya bhASA kA lakSaNa hI rUpasatya bhASA kA lakSaNa ho jAtA hai| isa kathana se rUpasatyabhASA kA lakSaNa kyA prApta hotA hai? isakA samAdhAna svayaM vivaraNakAra hI de rahe haiM ki - jisa artha meM jisa zabda ke yogArtha ke abhAva kA jJAna hone para, usameM bhAvArtha se yukta vastu ke sadRza rUpa-liMga-cihna dekha kara upacAra se usa bhAvArthazUnya vastu meM usa zabda se ghaTita jisa bhASA kI pravRtti hotI hai, vaha bhASA rUpasatya bhASA kahalAtI hai| yaha draSTAMta se spaSTa ho jaayegaa| jaise ki prakaTa hI zAsanahIlanA se nirapekSa ho kara jo sAdhuvezadhArI anAcAra kA sevana karatA hai, usameM yatizabda kA prayoga - 'yaha yati hai' - isa taraha hotA hai vaha rUpasatyabhASA hai| Azaya yaha hai ki yatizabda kA bhAvArtha hai indriyoM kA niyamana-damana krnevaalaa| pratyakSa meM hI anAcArasevI sAdhuvezadhArI meM yatizabda kA yogArtha nahIM hai - yaha jJAna hone para sAdhuveza ke yoga se usameM yatizabda kA upacAra kara ke 'yaha sAdhu hai' aisA bolanA vaha rUpasatya bhASA hai| jaise nAmasatya bhASA sirpha nAma kI apekSA se hI satya hai, vaise rUpasatya bhASA bhI sirpha rUpa-veza kI apekSA se hI vyavahAranaya kI dRSTi se satya hai| vyavahAranaya lokavyavahAra para avalaMbita hotA hai| ataH usakI dRSTi se yatiguNazUnya vezadhAri meM 'yaha sAdhu hai' ityAdi bhASA rUpasatya bhASA hai| 1 evameva rUpasatyA navaraM nAmni ruupaabhilaapH| sthApanA punarna pravartate tajjAtIye sadoSe ca / / 27 / /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ pani / 121 * vidhivizuddhapariNAmasya nirjarAhetutvapratipAdanam * yatizabdasya tdruupvtyupcaarH| zrAmaNyavyApyasadAlayavihArAdipratisandhAnabalAnmukhyArthA'bAdhadazAyAM tAdRze . tatpadaprayoge tu paramArthato'satyabhASApravRttAvapyasaGkalezapariNAmena na karmabandhaH, pratyuta vidhivizuddhapariNAmAnmahAnirjaraiveti dhyeym|| nanvatra sthApanAsatyamevAstu bhAvayatitvabAdhe sthApanAyatitvAzrayaNasyaiva yuktatvAdityata Aha-sthApanA punarna pravartate tajjAtIye Avazyakaniyuktau AlaeNaM vihAreNaM ThANA caMkamaNeNa y| sakko suvihio nAuM bhAsAveNaiyeNa ytti|| (A.ni. 1148) tathApi mAtRsthAnAdito dravyaliGgini strI-pazu-paNDakavarjitasupramArjitAdilakSaNasadAlayAdisattve tatra yatipadaprayogaH satyo na vA? karmabandhakArako na vetyAzaGkAM nirAkartumAha' shraamnnye'ti| mukhyArthA'bAdhadazAyAM = mUlaguNAdipratisevAvirahakAle, tAdRze = dravyaliGgini, tatpadaprayoge = ytipdpryoge| atra hetuH 'zrAmaNyavyApyasadAlayavihArAdipratisandhAnabalAdityukta eva / paramArthataH = nizcayanayamAzritya / asatyabhASApravRttAvapi = mRssaabhaassnne'pi| vidhivizuddhapariNAmAditi viparyayanirAsAnukUlazAstroktasadAlayavihArAdipratisandhAnarUpayatanApariNAmAdityarthaH / ayaM bhAvaH vizeSAdarzanadazAyAM yadvA punaH panardarzanAdinA parIkSAyAM kriyamANAyAM satyAmapi viparyaye suprayuktadambhAparijJAnena sadAlayavihArAdimattvena yatitvamanumAya dravyaliGgini yatipadaprayogo mahAnirjarAhetuH azaThabhAvAt / 'prakaTapratiSeviNi yatipadabhAvArthabAdhapratisandhAnAta tadAkAravattvAcca sthApanAyatitvasambhavena tatra yatipadasya sthApanAsatyatvameva, sthApanAsatyAlakSaNAyAtaM parihRtya rUpasatyatvaM vaktuM na yujyate, kluptasya kalpyAbalAdhikatvAt ityAzayena pUrvapakSayati nnviti| uttarapakSayati sthaapneti| ayamAzayaH pratimAyAmarhabuddhiH sthApanA-bhAvanikSepA * sadAlayAdi liMga se dravyaliMgI meM yatizabdaprayoga nirjarAjanaka hai * zrAmaNya. iti / yahA~ yaha khyAla rakhanA Avazyaka hai ki sAdhupanA to AtmapariNAmarUpa hone se hameM usakA sAkSAtkAra nahIM ho sakatA hai phira bhI sadAlaya-vihAra Adi liMga se sAdhutva kA anumAna ho sakatA hai| sadAlaya kA artha hai strI-pazu-napuMsaka Adi se rahita vasati-sthAna | mAsakalpAdi vihAra Adi jinokta liMga = cihna se sAdhutva kA anumAna ho sakatA hai, kyoMki jo bhAva se sAdhu nahIM hotA hai usameM strI Adi se rahita sthAna meM rahanA, mAsakalpa Adi zAstrokta vidhi se vihAra karanA Adi liMga nahIM pAye jAte haiN| ataH zrAmaNya = bhAvasAdhutA ke avinAbhAvI sadAlaya-vihAra Adi cihna se usa vyakti meM sAdhutva kI anumiti kara ke 'yaha sAdhu hai' ityAdi nirdoSa satya vacanaprayoga ho sakatA hai| magara mAyA-kIrtikAmanA Adi se jaba dravyaliMgI = bhAvasAdhutAzUnya sAdhuvezadhArI sadAlaya vihArAdi meM udyamazIla rahatA hai taba sAvadya kriyA Adi ke abhAvakAla meM usameM mahAvrata Adi kI khaMDitatA Adi kA jJAna na hone se sadAlaya Adi liMga ke jJAna se usa vezadhArI meM 'yaha sAdhu hai' aisA prayoga kiyA jAya taba vaha vacana paramArtha se to mRSA hai phira bhI vaktA ko tAdRza mRSAvacana prayoga nimittaka koI karmabaMdha nahIM hotA hai, kyoMki karmabaMdha ke nimittabhUta saMkliSTa pariNAma kA usameM abhAva hai| bAhya vizuddha AcAra Adi ko dekha kara vezadhArI meM koI vaktA sAdhuzabda kA prayoga kare taba usa vaktA ko saMkliSTa pariNAma hone kA avakAza hI kahA~ hai? hA~, yaha saMkliSTa adhyavasAya taba ho sakatA hai, jaba vaktA ko yaha jJAta ho ki - zAsana hilanA se nirapekSa ho kara yaha anAcAra kA sevana karatA hai phira bhI vaha 'yaha sAdhu hai' aisA vAkyaprayoga kre| magara prastuta meM aisA nahIM hai, kyoMki vaktA ko 'yaha vAstava meM sAdhu nahIM hai' - aisA jJAna nahIM hai| itanA hI nahIM usa vaktA ko dravyaliMgI meM zAstrakathita sadAlaya-vihAra Adi sAdhuAcAra kA, jo ki sAdhutA ke binA kahIM para bhI nahIM rahate haiM, jJAna hone se vizuddhapariNAma se sAdhupada kA prayoga karane se vaktA ko to mahAkarmanirjarA hI hotI hai, alpa bhI karmabandha nahIM hotA hai| bhAvasAdhutva ke jJApaka samyak AcAra ke anveSaNa meM tatparatArUpa vizuddha pariNAma hone para to nirjarA honA hI saMgata hai, kyoMki karma kA baMdha yA nirjarA pradhAnatayA adhyavasAya para avalaMbita hai| - pUrvapakSa :- 'nanu' iti / rUpasatya bhASA ko sthApanAsatya bhASA kahanA hI yuktisaMgata pratIta hotA hai| isakA kAraNa yaha hai ki jaise pratimA meM bhAvajinatva kA bAdha hone para bhAvajinatulya AkAra hone se pratimA meM bhAvajinezvara kI sthApanA mAnya hotI hai| ataeva pratimA meM jinezvara Adi zabda sthApanAsatya bhASAsvarUpa hai| vaise hI dravyaliMgI = sirpha sAdhuvezadhArI meM bhAvasAdhutva kA bAdha hone se bhAvasAdhutulya AkAra rajoharaNa Adi veza ke bala se bhAvayati kI sthApanA arthAt sthApanAyati mAnanA hI saMgata hai|
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 27 0 sadoSe sthApanAyA asambhavaH 0 sadoSe c| sthApanA hi tajjAtIyabhinne doSarahite ca pravarttate na tvanyatra, tatra tathAvidhAbhiprAyAbhAvAt / tadidamuktaM-'ubhayamavi atthi liMge Na ya paDimAsUbhayaM atthitti| (A.ni. 1135) yathA caitattattvaM tathA prpnycitmdhyaatmmtpriikssaayaam| bhedAdhyavasAyaparyavasAyino pratiSThAdirUpAM yogytaampeksste| sA ca yogyatA tajjAtIye=bhAvArhatsajAtIye bhAvArhadantare nAsti prayojanavirahAt nA'pi sadoSe tAdRzI yogyatA'sti, viparyAsarUpatvAt / tataH tatsajAtIya-sadoSaviSayakayatizabde anyatra klRptasthApanAsatyatvaM ghaTAM nAJcatIti tatra rUpasatyatvameva yujyte| na ca gauravaM, prAmANikatvAt / etenA''dhikyadoSo'pi pratyuktaH satyabhASAvibhAjyatAvacchedakAnAM parasparasAmAnAdhikaraNyavirahAta / tatra = sadoSe tthaavidhaabhipraayaa'bhaavaaditi| pravacanahIlanAsAvadhakriyAdirUpadoSapratisandhAnadazAyAM bhAvanikSeparUpayogyA'bhedAdhyAropAviSayatvena sthApanAsthApyA'bhedAdhyavasAyaphalakAbhiprAyavirahAnna sthApanApravRttiriti bhAvaH / atra bhdrbaahusvaamivcnsNvaadmaah-ubhymvitti| sAvadyakarma niravadyakarma cetyrthH| liNgetti| tadvati tadupacArAt lingginiityrthH| Na ya paDimAsUbhayaM atthitti| pratimAyAM niravadyakarmAdirUpaguNAbhAvena tajjAtIyatvAbhAvaH sAvadyakarmAbhAvena ca sadoSatvAbhAvaH pradarzitaH / atra ca prayogA evam - pratimAyAM jinAdipadaM sthApanAsatyaM saavdykrmshuunyprtisstthaadigunnaanvitvstuvissyktvaat| prakaTapratiSeviNi yatipadaM na sthApanAsatyaM ytijaatiiysaavdykrmyuktvstuvissyktvaat| prapaJcitamiti / 'siddhi Nicchayao cciya' ityAdigAthayA adhyAtmamataparIkSAyAM vivecitm| suspaSTaM caitattattvaM gurutattvavinizcaye 'Na ya ThavaNA vi pavaTTai tajjAtIe tahA sadose ya' (gu.vi. 3/182) ityasya vRttau prakRtaprakaraNakAreNopapAditaM tato'vagantavyam / ataeva pAsatthA Adi dravyasAdhu meM sAdhu Adi zabda sthApanAsatya bhASA svarUpa hI hai, na kI rUpasatya bhASA svruup| ataH sthApanAsatya bhASA se atirikta rUpasatya bhASA kI kalpanA aprAmANika hai| * sthApanAsatya bhASA se rUpasatya bhASA bhinna hai * uttarapakSa :- sthApanA. iti / o! misTara! tumhArI jabAna para lagAma nahIM hai| jarA soco to sahI, rUpasatya aura sthApanAsatya meM AkAza-pAtAla kA aMtara hai| rUpasatya bhASA kA viSaya hai tajjAtIya aura sadoSa vastu jaba ki sthApanAsatya bhASA kA viSaya hai tajjAtIyabhinna aura nirdoSa vastu / sthApanA kabhI bhI tajjAtIya aura sadoSa viSaya meM pravRtta nahIM hotI hai| Azaya yaha hai ki bhAvanikSepa se vijAtIya aura nirdoSa vastu meM hI sthApanA hotI hai| jo vastu bhAvanikSepasajAtIya hotI hai vahA~ to sthApanA hotI hI nahIM hai, kyoMki vahA~ sthApanA kA koI prayojana hI nahIM hai| jahA~ para vastu svayaM hI bhAvanikSepa sajAtIya ho vahA~ bhAvanikSepa kI sthApanA kA kyA prayojana hai? loga apane pitAjI kI tasvIra meM pitAjI kI sthApanA karate haiN| apane jIvaMta pitA meM koI apane pitAjI kI sthApanA karatA huA kahIM para bhI dekhA yA sUnA nahIM hai| vaise sthApanA sadoSa vastu meM pravRtta nahIM hotI hai, kyoMki sadoSa vastu meM doSajJAna se bhAvanikSepa kA adhyAropa na hone se bhAvanikSepa ke abheda = tAdAtmya ke adhyavasAya kA janaka abhiprAya kathamapi saMbhava nahIM hai| sajAtIya-sadoSa viSaya meM sthApanA hI asaMbhava hai taba sajAtIya-sadoSa viSaya meM pravRtta bhASA sthApanAsatya bhI kaise ho sakatI hai? ataH mAnanA hogA ki sajAtIya-sadoSa viSaya meM jo bhASA pravRtta hotI hai vaha sthApanAsatya bhASA se atirikta rUpasatya bhASA hI hai| zaMkA :- sthApanA bhAvanikSepasajAtIya aura sadoSa vastu meM nahIM hotI hai - aisA kahanA kaise saMbhava hai? hama to kahate haiM ki - vijAtIya aura nirdoSa vastu kI taraha sajAtIya aura sadoSa vastu meM bhI sthApanA pravRtta ho sakatI hai - taba Apake pAsa isakA kyA javAba hai? ____* vijAtIya aura nirdoSa cIja meM hI sthApanA hotI hai * samAdhAna :- tadidamuktama. iti| hama jo kahate haiM use tuma patthara kI lakIra samajho, kyoMki hama zAstrapATha ke binA kisI bAta kA nirNaya yA prarUpaNa apane mana kI kalpanA se nahIM karate haiN| sajAtIya aura sadoSa viSaya meM sthApanA pravRtta nahIM hotI hai 1 ubhayamapyasti liGge naca pratimAsUbhayamasti / / 2 asyAH pUrvArddha evaM - jai vi a paDimAu jahA muNiguNasaMkappakAraNaM liNg||
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ * rUpasthApanAsatyayorminnatvasAdhanama * 123 evaJca 'atadravye tadAkAraH sthApanA' 'kUTadravyaM ca rUpami ti prativizeSo jJeyaH / / 27 / / uktA ruupstyaa|| atha pratItyasatyAmAha'aviroheNa vilakkhaNapaDuccabhAvANa daMsiNI bhAsA / bhannai paDuccasaccA, jaha egaM aNu mahaMtaM c||28|| avirodhena = nimittabhedopadarzanAdvirodhaparihAreNa, vilakSaNAnAM = nimittabhedamantareNaikapratisandhAnA'gocarANAM, pratItyabhAvAnAM = atadadravye tadAkAra iti| bhAvArthaviziSTabhinnadravye bhAvArthaviziSTatulyAkAraH sthApaneti bhAvaH / etacca sadbhUtasthApanA'pekSayaiva drssttvym| kUTadravyamiti azuddhadravyaM, duSTadravyamiti yAvat / evaM ca pratimAyAM 'jina' ityAdivacanaM pratiSThAdiyogyatAbalAt bhAvajinaviSayatayA sthApanAsthApyAbhedaviSayatayA vA paryavasyat sthApanAsatyaM, dravyaliGgini yatirityAdivacanaM bhAvayatitvabAdhenA'pakRSTasAdhuviSayatayA'sAdhuviSayatayA vA paryavasyad rUpasatyamiti phalitamiti dik / / 27 / / nimittabhedopadarzanAt vilkssnnprtiitybhaaviiyprtiyogyaadiruupvilkssnnnimittprdrshnaat| virodhaparihAreNeti shaanvsthaanaadivirodhaaphaarennetyrthH| tAdazabhAvAnAM virodhavighaTakatayA pramAjanakatvAtpratItyasatyatvaM jnyeym| - isa viSaya meM zrIbhadrabAhusvAmIjI kA vacana sAkSI hai| dekhiye, yakina ho jaayegaa| unhoMne zrIAvazyakaniyukti meM kahA hai ki - "liMga meM yAnI liMgI meM to donoM sAvadha karma aura niravadya karma rahate haiM jaba ki pratimA meM to donoM yAnI sAvadya kriyA aura niravadya kriyA nahIM haiM" | carama zrutakevalI ke vacana se yaha sApha sApha siddha ho jAtA hai ki sajAtIya meM sthApanA pravRtta nahIM hotI hai, kyoMki sthApanA ke viSayabhUta jina pratimA meM tIrthakartRtvAdi kI apekSA bhAvajina ke sAjAtya ke abhAva kA pratipAdana kiyA gayA hai| vaise hI sthApanA sadoSa viSaya meM pravRtta nahIM hotI hai, kyoMki sthApanA ke viSayabhUta pratimA meM niravadya kriyA ke abhAva kA bhI pratipAdana kiyA gayA hai| isa viSaya kI vistAra se carcA svayaM prakaraNakAra ne hI adhyAtmamataparIkSA nAma ke graMtha meM kI hai| jijJAsu ko svaracita adhyAtmamataparIkSA graMtha ko dekhane kI vivaraNakAra sUcanA dete haiN| dekhiye, usa graMtha kI 58vIM gAthA kI vyaakhyaa| ___ * sthApanA aura rUpa bhinna bhinna hai * evaM iti / uparyukta kathana ke niSkarSa rUpa meM vivaraNakAra sthApanA aura rUpa ke vaijAtya ko batAte hue kahate haiM ki - 'atadravya meM tadAkAra sthApanA hai aura kUTadravya rUpa hai|' Azaya yaha pratIta hotA hai ki tadravya kA artha hai bhaavnikssep| atadravya kA artha hai bhAvanikSepa se bhinnadravya / tadAkAra kA artha hai bhAvanikSepasadRza AkAra / ataH sthApanA kA artha hogA bhAvanikSepa se bhinnadravya meM bhAvanikSepatulya jo AkAra hai vaha sthApanA hai| yaha artha sthApanA arihaMta Adi sthala meM ThIka taraha saMgata hotA hai, kyoMki jinapratimA bhAvaarihaMta se bhinna hai aura bhAvaarihaMta ke tulya AkAravAlI hotI hai| kUTadravya kA artha hai nakalI dravya | jaise ki khoTA ruupaiyaa| nakalI sonaiye meM chApa hone se vaha khoTA sikkA kahA jAtA hai| vahI yahA~ rUpazabda se abhipreta hai| isI taraha bhAvayatitva se zUnya sAdhuvezadhArI bhI nakalI sAdhu hai| usameM sAdhutA na hone para bhI sAdhuveza hone se vaha nakalI sAdhu kahA jAtA hai| vahI yahA~ rUpazabda se abhipreta hai| isa taraha sthApanA ora rUpa bhinna hone se sthApanAsatya bhASA se rUpasatyabhASA bhI bhinna siddha hotI hai||27|| isa taraha lakSaNa-dRSTAMta Adi se rUpasatya bhASA kA nirUpaNa pUrNa huaa| aba graMthakAra zrImad kramaprApta pratItyasatya bhASA ko, jo ki vyavahAranaya abhimata satyabhASA kA chahA~ bheda hai, 28vIM gAthA se batAte haiN| gAthArtha :- vilakSaNa pratItyabhAvoM ko binA virodha ke batAnevAlI bhASA pratItyasatya bhASA kahI jAtI hai| jaise ki eka hI vastu ko apekSAbheda se aNu aura mahAna kahanevAlI bhASA / 28 / * pratItyasatya bhASA-6 * vivaraNArtha :- bhinna bhinna nimittoM ke binA jo eka jJAna kA viSaya hI na bane aise bhAvoM ko vilakSaNa bhAva kahate haiM tathA jo padArtha sApekSa hote haiM ve pratItyabhAva kahe jAte haiN| bhinna bhinna samyak nimittoM ko batAkara virodha kA parihAra kara ke jo bhASA 1 avirodhena vilakSaNapratItyabhAvAnAM darzinI bhaassaa| bhaNyate pratItyasatyA yathaikamaNu mahacca / / 28 / / 2 kapratau ca "desiNI" iti paatthH|
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 28 0 pratItyasatyabhASAlakSaNaprakAzanam 0 sapratiyogikapadArthAnAM darzinI bhASA yathA ekaM phalAdi phalAntarApekSayA'Nu mhcceti| evamanAmikA kaniSThApekSayA dIrghA etena tadvattAbuddhiM prati tadabhAva-tadabhAvavyApyavattAbuddheH pratibandhakatvamiti naiyAyikaniyamaH pratyuktaH tadvattAbuddhitvasyA'tiriktavRttitayA pratibadhyatAnavacchedakatvAt tadabhAvavattAbuddhau satyAmapi sapratiyogikatadvattAburtarutpAdena vyabhicArAcca / na ca yadavacchedena tadabhAvatadabhAvavyApyavattAbuddhistadavacchedena tadvattAbuddheH pratibadhyatvAbhyupagamAnna doSa iti vAcyam sapratiyogikavyApyavRttisattvA'sattvAdidharmasthale vybhicaaraat| ato niSpratiyogikatadvattAbuddhitvasyaiva pratibadhyAtAvacchedakatvAbhyupagamasya nyaayytvaat| na ca gauravaM, pramANapravRttisamaye siddhyasiddhiparAhatatvena phalamukhagauravasyA'doSatvAt, pramANavataH tasya nyAyyatvAditi dik / ekapratisandhAnA'gocarANAmiti ekniraakaangkssjnyaanaavissyaannaamiti| tenaikasAkAGkSajJAnaviSayatve'pi na kSatiH / sapratiyogikapadArthAnAmiti saapeksspdaarthaanaamityrthH| bhASeti asyAnantaraM bhaNyate pratItyabhASeti gamyam / zrImalayagiricaraNaistu 'pratItya Azritya vastvantaraM satyA pratItyasatyA' (pra.bhA.pa.sU. 165 malayavRttau) iti vyAkhyAtam / cUrNI tu- samayapatiTTitarUvaM parApekkhaM jadhA aNAmigAe kANaMguliM majjhimaMguliM ca prati digghatA hrassatA ya evamAdi paDuccasaccaM' (da.vai.a. 7. ni. zlo. 175 aga. cU.) ityuktam / ato'pekSAtmakazAbdabodhajanakazabdatvamasyA lkssnnmityunniiyte| ___ phalAdi-AmraphalAdi, phalAntarApekSayA'Nu-bIjapUrakAdiphalAntarApekSayA'Nu, mahacca AmalakAdiphalAntarApekSayeti bhAvaH / 'ityAdi' iti| AdipadAt - bhASAyAM padA'pekSayA'nanvitAbhidhAnaM, vAkyApekSayA'nvitAbhidhAnaM, saGgrahanayApekSayA kevalajJAnadarzanayorananyatvaM vyavahArApekSayA cAnyatvaM, vyavahArato yatra mizratvaM tatraiva nizcayato'satyatvaM, kalatrapadavAcye vedodayApekSayA strItvaM zAbdavyavahArApekSayA ca napuMsakatvaM, jinapUjAyAM svarUpato hiMsAtvamanubandhatazcA'hiMsAtvaM, dravyArthAdezena ghaTAderabhivyaktiH paryAyArthAdezena cotpattiH, pArzvasthAdAvutsargato'vaMdyatvamapavAdatazca vaMdyatvaM, gurupadavAcye dharmyapekSayaikatvaM jJAnAdidharmavivakSAyAM bahutvaM, bhrame dhana'ze pramAtvaM dharmAMze cA'pramAtvaM, daNDAdau dravyatvenA'nyathAsiddhatvaM daNDatvAdinA cA'nanyathAsiddhatvamityAdyudAharaNAnAM grahaNam | sunaya-nikSepa-saptabhaGgyAdivacanAnAM vyavahAranayamatena pratItyasatyatvabodhanArthaM "uuhymi'tipdpryogH| yathA caitattattvaM tathA vakSyAmyagre mA tvariSThAH | vilakSaNa pratItyabhAvoM ko batAtI hai vaha bhASA pratItyasatya bhASA kahI jAtI hai| yaha bAta draSTAMta se spaSTa ho jaayegii| dekhiye, phalAdi koI cIja eka vastu kI apekSA choTI hotI hai aura anya vastu kI apekSA baDI hotI hai| jaise kI Amraphala kI apekSA A~valA choTA hai phira bhI vaha bera-ghughacI Adi phala kI apekSA to baDA hI hotA hai| yadi sirpha itanA hI kahA jAya ki - "A~valA choTA aura bar3A hai" taba isa vAkya se kisI zrotA ko nirAkAMkSa zAbdabodha hogA hI nahIM, kyoMki choTApana aura baDApana paraspara virodhI dharma haiM, jo nimittavizeSa ke pradarzana ke binA eka dharmivizeSyaka eka jJAna ke viSaya nahIM hote haiN| choTApana aura baDApana rUpa vilakSaNa pratItyabhAva ke nimittAntara kA pradarzana kiye binA eka hI viSayavastu meM nirAkAMkSa jJAna kathamapi nahIM ho sakatA hai| magara jaba vaktA ukta vilakSaNa pratItyabhAvoM ke nimitta apekSA kA pradarzana karAtA hai ki 'A~valA Amraphala kI apekSA se choTA hai aura bera-ghughacI Adi phala kI apekSA se bar3A hai' taba A~vale meM choTApana aura baDApana kA virodha dUra ho jAtA hai| turaMta hI zrotA ko A~vale meM bhinna nimitta sApekSa choTApana aura baDApana kA nirAkAMkSa zAbdabodha ho jAtA hai| ataH nimittabheda kA pradarzana kara ke vilakSaNa pratItyabhAvoM ke virodha kA parihAra kara ke una vilakSaNa pratItyabhAvoM ko batAnevAlI bhASA pratItyasatya bhASA kahI jAtI hai| sApekSa bhAvaviSayaka hone se vaha bhASA pratItyasatya bhASA kahI jAtI hai| evaM. iti / vivaraNakAra pratItyasatya bhASA ke svarUpa ko aura spaSTa karane ke lie dUsarA dRSTAMta batAte haiN| suniye "anAmikA aMgulI (jisase pUjA kI jAtI hai) madhyamA aMgulI se choTI hai aura kaniSThA aMgulI (pA~cavIM aMgulI) se baDI hai" yaha bhASA bhI pratItyabhASA hai, kyoMki anAmikA aMgulI meM choTepana aura baDepana kI nimittabhUta madhyamA aura kaniSThA aMgulI kA pradarzana kara ke
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ * pratItyasatyAyAmapramAtvazaGkA * madhyamApekSayA hrasvA cetyaadypyuuhym| nimittAntaropadarzane tu mRSaiveyam / / 28 / / nanvekasyaiva kathamaNutva mahattvAdinAnApariNAmasamAvezaH, virodhAt / na caikajJAnajJeyatvAnna virodhaH tajjJAnA'pramAtvasyaivA''pAdyanimittAntaropadarzana iti / sattvA'sattva - vAcyatvA'vAcyatva-nityatvA'nityatvAdidharmANAM yannimittaM tato vilakSaNanimittapradarzane=viparItanimittapradarzana iti / mRSaiveyamiti / evakAreNa pratItyasatyatvavyavacchedaH kRtaH / vyavahAranayAbhiprAyeNa caitad drssttvym| vAdAdau pravacanahIlanAnivAraNAdyabhiprAyeNa paravAdikSobhArthaM vA prativAdino nimittAntaropadarzane'pi nizcayanayAbhiprAyeNa satyatvamapi na virudhyata ityAbhAti / / 28 / / 125 tajjJAnA'pramAtvasyaivApAdyatvAditi aNutva - mahattvAdinAnApariNAmAvagAhyekajJAnA'pramAtvasyaivApAdyatvAdityarthaH / ApAdyatvaM nAma ApAdakAbhAvavyApakAbhAvapratiyogitvam / atrA''pAdyApAdakabhAvazcaivaM yadi ekaviSayakaM jJAnaM mithovirodhyaNutva- mahattvAdinAnApariNAmAvagAhi syAt tadA tajjJAnamapramA syAt / pratItyasatyabhASAjanyazAbdabodhe'NutvamahattvAdinAnApariNAmAvagAhitvenA'pramAtvamApAdyate / apramAjJAnajanakatvena pratItyabhASA mRSetyAzaGkAkarturAzayaH / tannirAkaroti 'bhinna' ityAdinA / iyaM gAthA prakaraNakAreNa syAdvAdakalpalatAyAM saptamastabake uddhRtA vartate / sApekSa choTepana-baDepana kA virodha haTA kara eka hI anAmikA aMgulI meM choTepana - baDepana rUpa vilakSaNa pratItyabhAvoM kA vaha nirAkAMkSa zAbdabodha karAtI hai| isa taraha anya udAharaNa ko svayaM socane kI sUcanA graMthakAra ne 'Uhyam' zabda ke prayoga se dI hai| * galata nimitta batAne para bhASA mRSA hI hotI hai * nimittAntara iti| aMta meM vivaraNakAra eka mArmika sUcanA dete haiM ki jo pratItyabhAva jisa nimitta kI apekSA rakhatA hai, usa nimitta kI apekSA se hI pratItyabhAva kI bodhaka bhASA pratItyasatya kahalAtI hai| anya nimitta se vilakSaNa pratItyabhAva kA bodha karAnevAlI bhASA satya nahIM hai, kintu mRSA hI hai jaise ki anAmikA madhyamA kI apekSA se dIrgha hai aura kaniSThA kI apekSA se hrasva=choTI hai' yaha bhASA dIrghatva-hrasvatvarUpa pratItyabhAvoM ke viparIta nimitta batAne se mRSA hI hai, satya nahIM, kyoMki vAstava meM anAmikA madhyamA kI apekSA choTI hai aura kaniSThA kI apekSA baDI hai laMbI hai| isase yaha siddha huA ki samIcIna nimitta se pratItyabhAva ko batAnevAlI bhASA satya hai aura viparIta nimitta se pratItyabhAva ko batAnevAlI bhASA mRSA hai| / 28 / pratItyasatya bhASA ke lakSaNa aura udAharaNa batA kara aba 29vIM gAthA kI avataraNikA karane ke lie vivaraNakAra zaMkA batAte haiN| zaMkA :- nanceka. iti / pratItyasatya bhASA eka hI dharmI meM aNutva- mahattva Adi aneka dharma kA bodha karAtI hai aisA ApakA kathana saMgata nahIM hai, kyoMki eka hI dharmI meM aNutva - mahattva Adi aneka pariNAma kA samAveza hone meM virodha hai| aNutva - mahattva Adi dharma paraspara viruddha hone se eka dharmI meM ve raha hI nahIM sakate haiM jaise ki uSNatA aura zaitya meM paraspara virodha hone se eka hI agni meM zaitya aura uSNatA kA samAveza nahIM hotA hai| jaise agni meM uSNatA rahane se zaitya nahIM rahatA hai| vaise hI eka dharmI meM yA to aNutva rahegA yA to mahattva rahegA, donoM nhiiN| 'na caikajJAna.' iti / yahA~ yaha zaMkA karanA ki - "eka hI aMgulI meM hrasvatva aura dIrghatva kA eka hI jJAna meM bhAna ho rahA hai taba eka aMgulI meM hrasvatva aura dIrghatva kA virodha kaise hogA ?" ThIka nahIM hai, kyoMki hamArA yahA~ Azaya yahI hai ki eka hI dharmI meM aNutva- mahattva Adi aneka dharmo kA avagAhana karanevAlA jJAna pramA nahIM ho sakatA hai| hamArA Azaya yaha nahIM hai ki - 'eka vastu meM aNutva- mahattva Adi viruddha dharmoM kA jJAna hI nahIM ho sakatA hai eka hI vastu meM parasparaviruddha dharma kA bhramAtmaka jJAna ho sakatA hai, kintu pramAtmaka jJAna nahIM ho sakatA hai| itanA hI nahIM, hama to Age baDha kara yaha kahate haiM ki eka hI dharmI meM aNutva mahattva Adi parasparaviruddha dharmoM kA bhramAtmakajJAna utpanna karane se pratItyabhASA satya nahIM hai, kintu mRSA hai| ataH satyabhASA ke vibhAga meM pratItyabhASA kA samAveza karanA saMgata nahIM hai| pratItyabhASA kA mRSAbhASA meM hI samAveza karanA ThIka pratIta hotA hai|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 29 0 bhAsarvajJamatanirAsa: 0 tvaadityaashngkaayaamaah| bhinnanimittattaNao, Na ya tesi haMdi bhaNNai viroho| vaMjayaghaDayAIyaM hoi NimittaM pi iha cittaM / / 29 / / na ca teSAM = vilakSaNapratItyabhAvAnAM, handIti upadarzane bhaNyate virodhaH, kutaH? bhinnanimittakattvAt / evaM cA'NutvamahattvAdayo na viruddhAH bhinnanimittakatvAt sattvAsattvavaditi prayogo draSTavyaH / bhinnnimittktvaaditi| bhinnanimittakatve sApekSadharmANAmekatrA'pi samAvezAnna virodhaH, abhinnanimittakatve eva virodhaH smbhvti| tacca nAsti, ato na virodhaH / ayaM bhAvaH, yadi kaniSThAM madhyamAM vekAmagulImapekSya hrasvatvaM dIrghatvaM ca pratipAdyeta, tato virodhaH sambhavet ekatra ekanimittakaparasparaviruddhasapratiyogikadharmAsambhavAt / yadA tvekAM madhyamAmagulimadhikRtyAnAmikAyAM hrasvatvamaparAM kaniSThAGgulimapekSya ca dIrghatvaM tadA na virodhleshgndho'pi| etena 'naikasminnasambhavAt' (bra.sU. 2/2/33) iti bAdarAyaNavacanamapAstam nimittabhedenaikatra pratIyamAnayoH sapratiyogikabhAvayorapahnavasya niyuktiktvaat| etena 'yadi bhAvAnAmubhayAtmakatvaM syAttadA svarUpeNaiva ghaTazcA'ghaTazca syAditi bhAsarvajJavacanaM pratyuktam nimittabhedA'bhyupagame doSAnavatArAt / etattattvamagre sphuttiibhvissyti| sapratiyogikabhAvAvirodhabhinnanimittakatvayorvyAptipratipAdanArthaM dRSTAntaH pradarzayitumarhati, tasya vyaaptidrshnaashrytvaat| taduktaM pramANamImAMsAyAM 'sa vyAptidarzanabhUmiH' (pra.mI. 1/2/20) iti| ataH tamAha- sttvaasttvvditi| ekasminneva sattvAsattvayoryathA nimittabhedena na virodhastathaivaikasminneva dharmiNyaNutva-mahattvayorapi nimittabhedena samAveze na virodha iti bhAvaH / 'ayamito'NuH itazca mahAn' iti sArvajanInapratItiM pratItyaikatraiva bhinnApekSayoraNutva-mahattvayoH siddheH| etena tajjJAnA'pramAtvasyaivApAdyatvAditi nirastama askhaladavRttitvAt bAdhakapramANAbhAvAcca / isa AzaMkA kA graMthakAra 29vIM gAthA se parihAra karate haiN| gAthArtha :- bhinna nimitta hone se aNutva-mahattva Adi dharmoM kA eka dharma meM rahane meM koI virodha nahIM hai| nimitta ke bhI vyaMjakaghaTaka Adi aneka prakAra hote haiN|29| * nimitta ke bheda se virodha kA parihAra * vivaraNArtha :- pUrvokta zaMkA kA samAdhAna yaha hai ki vilakSaNa pratItyabhAvoM meM paraspara virodha hI nahIM hai, kyoMki unake nimitta bhinna bhinna hote haiN| aNutva-mahattva kA eka dharmI meM samAveza karane para virodha taba upasthita hotA jaba aNutva-mahattva kA nimitta eka hI hotA, bhinna na hotA, kyoMki binA nimittabheda ke sApekSadharmoM kA bhI eka dharmI meM samAveza honA asaMbhava hai| magara syAdvAdI nimittabheda se sApekSa dharmoM kA eka dharmI meM samAveza karate haiN| yahA~ vivaraNakAra anumAnaprayoga batAte haiM ki - 'aNutva-mahattva Adi dharma paraspara viruddha nahIM hai, kyoMki unakA nimitta bhinna haiM jaise ki sattva aura asattva | jahA~ jahA~ bhinnanimittakatva rahatA hai vahA~ virodha nahIM rahatA hai - yaha niyama to lokavyavahAra se bhI siddha hai| jaise ki rAmacaMdrajI dazaratha ke putra haiM aura lavaNa-aMkuza ke pitAjI haiM - isa vAkya se rAmacaMdrajI meM dazaratha kI apekSA putratva aura lavaNa-aMkuza kI apekSA pitRtva kI saba logoM ko abAdhita pratIti hotI hai| jo bAta pratyakSapramANa se siddha ho usameM virodha kaise? hAtha kaMgana ko ArasI kyA? prastuta meM vivaraNakAra ne sattva aura asattva kA udAharaNa diyA hai ki jaise svarUpa kI apekSA vastu sat hotI hai aura pararUpa kI apekSA se asat hotI hai - isa pratIti se svarUpa aura pararUpa kI, jo bhinna nimitta haiM, apekSA vastu meM sattva aura asattva kA avirodha siddha hotA hai ThIka vaise hI 'A~valA Ama ke phala kI apekSA choTA hai aura bera ke tuccha phala kI apekSA baDA hai' isa pratIti se nimittabheda se choTApana aura baDApana eka hI A~vale meM siddha hotA hai| isameM koI virodha nahIM hai| * draSTAMta aura dArTAntika meM vaiSamyatA kI zaMkA * zaMkA :- nanu. iti / Apane aNutva-mahattva Adi pratItyabhAvoM meM sattvAsattva dharma kI taraha bhinnanimittakatva kA jo pratipAdana 1 bhinnanimittatvato na ca teSAM haMdi bhaNyate virodhaH / vyaJjakaghaTakAdikaM bhavati nimittamapIha citram / / 29 / / 2 dRzyatAM 129 tame putte|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vyaJjakasvarUpavicAraH * nanu sattvAsattvayoriva cANutvamahattvayornaikarUpaM bhinnanimittakatvaM "ayamasmAdaNuH" itivad "ayamasmAtsan" ityavyapadezAditi vaiSamyamityata Aha-iha= prakRte, nimittamapi vyaJjaka ghaTakAdikaM citraM = anekaprakAraM bhavati / tathAhi - aNutvamahattvAdInAM vyaJjakapratiyogyAdirUpanimittabhedaH sattvAsattvAdInAM ca dravya-kSetra - kAla-bhAvarUpaghaTakasvabhAvanimittabhedaH, dravyAdInAM sattvAsattvaghaTakatvaM ca 127 dRSTAMta-dAntikayorvaiSamyaM zaGkate nanviti / sAdharmyadAharaNe hi nizcitahetusAdhyavattve satyeva parasmai vyAptiH pradarzayituM zakyate nAnyathA udAharaNAbhAsatvAt / prakRte ca vivAdAdhyAsitANutva - mahattvAdiSu yAdRzaM bhinnanimittakatvaM na tAdRzaM sattvAsattvayoriti nizcitahetukapakSAdapi draSTAntasya niHkRSTatvAnna tadbalena pakSe sAdhyasiddhiriti nanupakSasyAbhiprAyaH / hetutvAvacchedakarUpeNaiva hetoH svasAdhyagamakatvaM na tvanyena rUpeNa, anyathA mahAnasIyadhUmatvAbhAvena parvatIyadhUmasyApi gamakatvaM na syAt / prakRte ca bhinnanimittakatvatvena rUpeNa hetorgamakatvaM na tu pratiyogyAdirUpavyaJjakAtmakabhinnanimittakatvatvena rUpeNa / ataH sattvAsattvayoH pratiyogyAdirUpavyaJjakAtmakabhinnanimittakatvasyA'sattve'pi bhinnanimittakatvasyA'kSatatvAnna kSatiH / na hi pratiyogyAdirUpaM vyaJjakameva nimittapadavAcyaM na tvanyAdRzamityAzayena sattvAsattvayorbhinnanimittakatvasiddhyarthaM nimittapadavAcyasya bhedAn pradarzayati- nimittamapIti / nimittapadapratipAdya mapItyarthaH / vynyjketi| taTasthatayaiva pratItyabhAvAn vyaJjayatIti vyaJjakaH pUrvasiddhavastvavabhAsaka iti yAvat / vyaJjakatvaM ca jAtivizeSarUpamadhyavasAyavizeSagrAhyaM zaktivizeSarUpaM vetyanyadetat / na cANutvamahattvAdInAM bhinnavyaJjakanimittakatvamasiddhamiti vAcyam, taduktaM zrIharibhadrasUriNA - anantapariNAmasya dravyasya tattatsahakArikAraNasannidhAnena tattadrUpamabhivyajyataiti / (da. vai.a. 7. ni. gA. 273 hA vR.) anAmikAvRttihrasvatve ca madhyamApekSatvarUpaM sapratiyogikatvaM, ataH tanmadhyamApekSayA vyajyate / anAmikAniSThadIrghatve ca kaniSThApekSatvarUpaM sapratiyogikatvaM, ataH taddIrghatvaM kaniSThApekSayA vyjyte| na cAnyonyApekSatvena na syAdekasyApyabhivyaktiriti vAcyam ubhayoryugapadbhAvAt tadbhAvAt, kevalaM gauNamukhyabhAvena tattadvyavahArAt / sattvAsattvAdInAM dravyakSetrakAlabhAvarUpaghaTakasvabhAvanimittabheda iti / dravyAdau ghaTakatvaM ca na tadviSayitvavyApakaviSayitAkatvarUpaM, vyaJjakanimitte'pi gatatvAt kintu tatsaMvalanatvarUpam / sattvaM svadravyAdicatuSTayarUpaghaTakasvabhAvanimittakatvaM asattvaM ca paradravyAdicatuSTayaghaTakasvabhAvanimittakatvam / sattvAsattve ca sarvaiH sApekSe eva pratIyete, kiyA hai, vaha ThIka nahIM hai, kyoMki aNutva - mahattva meM jaisA bhinnanimittakatva hai vaisA bhinnanimittakatva sattva aura asattva meM nahIM hai / dekhiye 'yaha isase choTA hai aura anyase baDA hai' yaha pratIti jaise hotI hai vaise 'yaha isase sat hai aura isase asat hai' aisI pratIti nahIM hotI hai aura aisA vyavahAra bhI nahIM hotA hai| ataH aNutva- mahattva Adi dharma meM jaisA bhinnanimittakatva hai vaisA bhinnanimittakatva sattva aura asattva dharma meM, jo ki yahA~ draSTAMtarUpa se batAye gaye haiM, nahIM hai| taba sattva asattvarUpa pratItyabhAva ke bala se aNutvamahattva Adi dharma meM paraspara avirodha kaise siddha hogA ? kyoMki jaise draSTAMta meM hetu rahatA hai vaise pakSa meM rahe taba usa hetu ke bala se sAdhya kI siddhi ho sakatI hai| ataH sattva asattva kA udAharaNa jo batAyA gayA hai vaha ThIka nahIM hai| samAdhAna * * nimitta ke aneka bheda haiM samAdhAna :- iha. iti| ApakI isa bAta se hama DaranevAle nahIM haiN| cAhe lAkha kozizeM kIjie, kintu hama hamAre prAmANika patha se DiganevAle nahIM haiN| Apake kathana se yaha jJAta hotA hai - Apa yaha samajha baiThe haiM ki nimitta kA eka hI prakAra hotA hai| magara ApakI yaha bhramaNA hai / syAdvAdI kabhI eka lakaDI se kAma nahIM karate haiN| nimitta ke bhI aneka prakAra hote haiN| kucha sthala meM nimitta vyaMjakarUpa hotA hai to kucha sthAna meM ghaTakasvarUpa hotA hai| prastuta meM aNutva - mahattva Adi vilakSaNa pratItyabhAva meM
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 29 0 tattvopaplavasiMhakRnmatanirAkaraNam 0 tadavyatirekAdatiriktasattvaniSedhAdityanyatra vistrH| 'ghaTo mArtatva-pUrvatva-vartamAnakAlInatva-navatva-devadattasvAmikatva-yajJadattakRtatva-caitralabdhatva-maitrahRtatva-ghaTapadavAcyatva-svIkRtapratiniyatasaMsthAnatva-locanajapratipattiviSayatvAdinA san tantujanitatvAparatvAtItakAlInatva-purANatvayajJadattasvAmikatvadevadattakRtatva-maitralabdhatva-caitrahRtatva-paTAdipadavAcyatvAsvIkRtasaMsthAnatva-ghrANajapratipattiviSayatvAdinA tvasan' ityaadynubhvaat| etena 'pararUpeNa na bhAvaH nApyabhAvaH api tu svena rUpeNa bhAva ekAtmakaH / ekaM hIdaM vastUpalabhyate taccedabhAvaH kimidAno bhAvo bhaviSyati? tadyadi pararUpatayA'bhAvaH tadA ghaTasya pararUpatA prApnoti yathA pararUpatayA bhAvatve'GgIkriyamANe pararUpAnupravezaH tathA'bhAvatve'pi aGagIkriyamANe pararUpAnupraveza eva tatazca sarvaM sarvAtmakaM syAt (tattvo. pR. 76) iti tattvopaplavasiMhe jayarAzibhaTTenoktaM tannirastama paTAdyapekSayA'kAraNatve'GgIkriyamANe daNDAdau paTAdisvarUpAnanupraveza iva paTAdyapekSayA'bhAvatve svIkriyamANe ghaTe paTAdisvarUpAnanupravezya nyAyyatvAt abhAvatvena rUpeNa paTAdisvarUpAnupraveze cessttaaptteshc| taduktaM saptabhaMgItaraMgiNyAM- 'bhAvadharmayogAd bhAvAtmakatvavadabhAvadharmayogAdabhAvAtmakatvasyApi svIkaraNIyatvAt' (sa.ta.pR. 83) / svaparaparyAyAtmakatvena sarvasya sarvAtmakatvAbhyugamAt, anyathA vastusvarUpasyaivA'ghaTamAnatvAditi SaDdarzanasamuccayabRhadvRttAyuktaM, adhikaM tato jJeyam / sattvAsattvayorvyaJjakatvaM vihAya ghaTakatvAnudhAvanaM kimartham? ityata Aha sattvAsattvaghaTakatvaM ca tadavyatirekAt dravyAdicatuSTayAbhinnatvAt / tadapi kutaH? ityAha atiriktsttvnissedhaaditi| atra sattvapadamasattvasyopalakSaNaM tena dravyAdicatuSTayAtiriktisattvA'sattvaniSedhAdityarthaH svaparadravyAdibhyo vyatiriktayoH sattvAsattvayoranupalabdheriti shessH| atraikAntavAdinaH kiJcit samIkSAmahe / yattu nyAyabhUSaNe- 'syAdvAde hi jIvo'pyajIvaH syAdajIvo'pi jIvaH syAditi kutastayorvyavasthA?' ityuktaM tanmandam jIvo'jIvApekSayA na jIva ityajIva ityevamanabhyupagamAt, abhAvapariNateH parApekSatve'pi bhAvapariNateH svadravyAdyapekSatvAt, vastunaH tattadapekSAgarbhatattadanekaparyAyakarambitatvAttathAprayoge tattadapekSAlAbhArthaM syAtkAraprayogAnnAtiprasaMgaH 'udite hotavyaM' 'anudite hotavyaM' ityAdiviruddhavedavAkyAnAM prAmANyamapekSAbhedaM vinA kathamupapAdanIyam? yattu samudAyApekSayA hi paGkajazabdasya padatvamavayavApekSayA tu vAkyatvamevaM (nyA.si.di.pR. 59) iti zazadharazarmaNoktaM tadapi syAdvAda eva shobhte| brahmasUtrazAGkarabhASye - jIvAdiSu padArtheSu ekasmin dharmiNi sattvAsattvapratiyogI AdirUpa vyaMjakanimitta rahatA hai jaise ki - A~vale kI apekSA aMgura choTI hai - isa pratIti meM A~valA aMgura meM rahanevAle choTepana kA pratiyogI hai| arthAt A~valA taTastha raha kara apanI apekSA se aMgura meM rahe hue choTepana ko batAtA hai| jaba ki sattvaasattva sthala meM dravya-kSetra-kAla-bhAvarUpa ghaTakAtmaka nimitta ke bheda se eka sthala meM sattva-asattva rahatA hai| Azaya yaha hai ki eka vastu meM aNutva-mahattva kI pratIti ke samAveza ke nimitta krama se sannihita mahAn aura aNu dravyAntara, ye vyaMjaka nimitta hote haiM aura eka vastu meM sattva aura asattva kI pratIti ke samAveza ke nimitta kramazaH svadravya-kSetra-kAla-bhAva aura paradravya-kSetra-kAla-bhAva hote haiM jo ki sattva aura asattva ke ghaTaka nimitta hote haiN| svadravyAdi catuSka sattva kA aura paradravyAdi catuSka asattva kA taTastha vyaMjaka nahIM hotA, kintu usakA ghaTaka hotA hai, kyoMki usake binA vastu kA sattva aura asattva upapanna nahIM ho sktaa| vastu kI sattA apane dravya-kSetra-kAla-bhAva ko choDa kara atirikta nahIM hotI hai, vaise hI vastu kI asattA para dravya-kSetra-kAla-bhAva ko choDa kara atirikta nahIM hotI hai, kyoMki svadravyAdi se atirikta sattA aura para dravyAdi se atirikta asattA kA niSedha hai| svadravyAdi se atirikta vastu kI sattA kA jJAna nahIM hotA hai aura para dravyAdi catuSka ko choDa kara vastu kI asattA kA bhAna nahIM hotA hai| miTTIdravya, svAvagAhanAkSetra, svakAla aura raktatvAdi svabhAva ko choDa kara ghaTa kA upalaMbha kabhI bhI nahIM hotA hai| ataH
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ekAntavAdasamAlocanA * yorviruddhayorasambhavAt sattve caikasmin dharme'sattvasya dharmAntarasyA'sambhavAt asattve caivaM sattvasyA'sambhavAt, asaGgatamidamArhataM mataM / (zA.bhA. 2 / 2 / 6-33) ityuktaM tadavicAritaramaNIyam, virodhsyaa'siddhtvaat| svadravyAdicatuSTayena vastunaH sattvasyeva paradravyAdicatuSTayenA'sattvasyopalambhAt / taduktaM saptabhaMgItaraMgiNyAM 'na khalu vastunaH sarvathA bhAva eMva svarUpaM svarUpeNeva pararUpeNA'pi sattvaprasaGgAt / nA'pi abhAva eva, pararUpeNeva svruupennaapybhaavprsnggaat|' (sa.ta. pR. 83) / 129 etena jainA vastumAtraM astitva - nAstitvAdinA viruddhadharmadvayaM yojayanti, tannopapadyate ekasmin vastuni sattvA - sattvAderviruddhadharmasya chAyAtapavat yugapadasambhavAt iti nibArkabhASyavacanaM nirastam, chAyAtapayorekatraivA'vacchedakabhedena vartamAnatvAt, taduktaM saptabhaMgItaraMgiNyAM-yathaikatra calAcalAtmanorvRkSAdau raktAraktAtmanorghaTAdau AvRtAnAvRtAtmanoH zarIrAdau copalambhAdavirodhaH tathA sattvAsattvayorapi / kiJca nibArkabhASyaTIkAyAM - jagadbrahmaNorbhedAbhedau svAbhAvikau zrutismRtizrutasAdhitau bhavataH ko'tra virodhaH ? iti vadan zrInivAsAcAryaH pratyakSAnumAnAgamatarkAdipramANasiddhaM vastunaH sattvAsattvAtmakatvaM kathaM pratikSipet ? etena yadapi vedAntadIpe rAmAnujAcAryeNa - ekasya pRthivIdravyasya ghaTatvAzrayatvaM zarAvatvAzrayatvaM ca pradezabhedena na tu ekena pradezenobhayAzrayatvaM yathaikasya devadattasyotpattivinAzayogyatvaM kAlabhedena / na hyetAvatA dvayAtmakatvam api tu pariNAmazaktiyogamAtraM ityuktaM tatpratyuktam ekasminneva devadatte'pekSAbhedena pitRputrobhayAtmakatvamivaikasminneva ghaTAdAvapekSAbhedena yugapadeva sattvAsattvasamAvezena sattvAsattvobhayAtmakatvasya nyAyyatvAt / anenaivAbhiprAyeNa somilavaktavyatAdhikAre davvaTTayAe ege ahaM nANadaMsaNaTTayAe duvihe ahaM paesaTTayAe akkhae vi ahaM (bha.sU.za. 18/u. 10/sU. 648) iti somilaM pratyuvAca paramezvaraH / etena bhAskarabhASye- sarvamanekAntamiti nizcIyate na vA ? yadi nizcIyate tarhi ekAntaprasaktiH / yadi na nizcIyate tarhi nizcayasyApi anizcayarUpatvena nizcayarUpatvaM na sambhavet / ata etAdRzaH zAstrapraNetA tIrthaMkara unmattatulya iti vadannunmattatulyo bhAskarAcAryo nirAkRtaH anekAntasya samyagekAntA'vinAbhAvitvAt, anyathA'nekAntasyaivA'ghaTanAt / taduktaM svayaMbhUstotre samantabhadrAryeNa anekAnto'pyanekAntaH pramANanayasAdhanaH / anekAntaH pramANAtte tadekAnto'rpitAnayAt / / (bR. sva. sto. zlo. 103 ) ata eva - 'tvattIrthakaravacanaM kiM satyam ? Ahosvidasatyamiti ? satyameveti na yuktaM ekAntavAdaprasaGgAd' ityAdi nyAyabhUSaNakAravacanaM parAstam tIrthakaravacanasyApi svaviSaye pramANatvAt paraviSaye'pramANatvAt, taduktaM vAdamahArNave - pramANapi svaviSaye pramANaM paraviSaye cA'pramANamiti syAdvAdibhirmanyata eva ( ) / bhAmatyAM 'satyaM yadasti vastutaH tatsarvathA sarvadA sarvAtmanA nirvacanIyena rUpeNA'styeva, na nAsti, yathA pratyagAtmA' (bra.sU. 2/2/33 bhA.) iti vadanvAcaspatimizrastu zataM ziracchede'pi na dadAti, viMzatipaJcakaM tu prayacchatIti kimatra bUmaH ? sarvatheti prathamamuktvA pazcAnnirvacanIyena rUpeNeti vadan koTyantaraniSedhaM kurvan pratiniyatarUpeNa vastuno'stitvaM pratipAdayan so'pi syAdvAde nipatati / yadapi zrIkaNThabhASye- 'ekasmin vastuni ghaTasattA ghaTa ke dravyAdi catuSka se atirikta nahIM hai| ghaTa ke dravyAdi catuSka ko choDa dene para ghaTa kI sattA hI na rhegii| ataH ghaTa ke dravyAdicatuSka ghaTasattA ke ghaTaka haiM, vyaMjaka nhiiN| isI taraha taMtu Adi paradravya, paTaavagAhanAkSetra, paTakAla aura AtAna-vitAnAdi parabhAva ko chor3a kara ghaTa kI asattA hI nahIM hai| ataH ghaTa kI asattA paradravyAdi catuSka ko choDa kara atirikta nahIM hai| paradravyAdi ko choDa dene para ghaTa kI asattA hI na rahegI / ataH yaha siddha hotA hai ki - paradravya Adi catuSka ghaTa kI asattA ke ghaTaka haiM, vyaMjaka nahIM / ataH ghaTa kI sattA aura asattA bhI sva-para- dravyAdicatuSkarUpa bhinna nimitta se sApekSa
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kIrtimatacarvaNam 130 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 29 sattvA'sattva-nityatvAnityatvabhedAdInAmasambhavAt / paryAyabhAvinazca dravyasyA'stitva - nAstitvAdizabdabuddhiviSayAH prsprviruddhaaH| piNDatva-ghaTatva-kapAlatvAdyavasthAvat yugapanna sambhavanti / ato viruddha eva jainavAda' ityuktaM tadapi kaphoNiguDAyitam kramabhAvinAM paryAyANAmekadaikatrA'sattve'pi sahabhAvinAM sattva-dravyatva-pRthivItvAdInA paryAyANAmekatraikadA sattvasya pratyakSasiddhatvAt, sattvA'sattva-nityatvAnityatvAdInAM sahabhAvinAM paryAyANAmapekSAbhedena virodhaparihArAdekatraikadA varttamAnatvasyApratyUhAcca / taduktaM 'rAjamArtaMDe bhojadevena' yathA suvarNaM rUcakarUpadharmaparityAgena svastikarUpa-dharmAntaraparigrahe suvarNatayA'nuvartamAnaM teSu dharmeSu kathaMcidabhinneSu dharmirUpatayA sAmAnyAtmanA dharmarUpatayA vizeSAtmanA sthitamanvayitvenA'vabhAsate (pA.yo.sU. samAdhipAda - sU. 14) yadarpi hetubinduTIkAyAM arcaTena 'bhedAbhedoktadoSAzca tayoriSTau kathaM na vA / pratyekaM ye prasajyante dvayorbhAve kathaM na te / / ' (he . bi. TI. pR. 105) ityuktaM tatra 'bhedAbhedokta-doSAzca tayoriSTau bhaveyuH kim / pratyekaM ye prasajyante jAtyantarAtmake na te||' ityevaM mayA pratividhIyate / taduktaM prakRtaprakaraNakAreNA'STasahasrItAtparyavivaraNa - 'jAtyantaratvaM ca nRsiMhanyAyena guDazUNThinyAyena vobhayAtmakatayA ubhaya-doSApahAritayA vA bhAvanIyam / (a.sa. vi. pR. 126) yadapi pramANavArtike kIrtinoktaM- 'sarvasyobhayarUpatve tadvizeSanirAkRteH / codito dadhi khAdeti kimuSTraM nAbhidhAvati / / ' (pra.vA. 182 ) tatra mayA 'sarvasyobhayarUpatve'pi vizeSA'nirAkRteH / codito dadhi khAdeti naivossttrmbhidhaavti||' ityevaM pratyucyate / yato dadhnaH svarUpApekSayA dadhirUpatA, noSTrarUpApekSayA, uSTrasya svarUpApekSayA coSTrarUpatA, na dadhirUpApekSayA / tato na dadhyarthinAmuSTrAdau pravRttiH svadravyAdyapekSayA vastunaH svarUpasya pravRttyAdiprayojakatvenA'natiprasaGgAt / ekAntavAde ca mAdhyamikakArikAkRto nAgArjunasya- 'Atmetyapi prajJApitamanAtmetyapi dezitam / buddhairnAtmA na cAnAtmA kazcidityapi dezitam / (mA.kA.) iti vacanaM kathamupapAdayituM zakyam ? yadapi bhAmatyAM 'mRdAtmanA ekatvaM ghaTazarAvAdyAtmanA nAnAtvamiti vadataH kAryakAraNayoH parasparaM kimabhedo'bhimata Aho svit bhedaH uta bhedAbhedau iti ? tatrAbheda aikAntike mRdAtmaneti ca zarAvAdyAtmaneti collekhadvayaM niyamazca noppdyte| bhede collekhadvayaniyamAdupapannau Atmaneti tu asamaJjasam / na hi anyasyAnya AtmA bhavati / na cAnekAntavAdaH / bhedAbhedakalpe tUllekhadvayaM bhavedapi niyamastvayuktaH / na hi dharmiNoH kAryakAraNayoH saMkare dharmAvekatvanAnAtvena saGkIryete iti sambhavati / tatazca mRdAtmanaikatvaM yAvad bhavati tAvanmRdAtmanA nAnAtvaM bhavet / so'yaM niyamaH kAryakAraNayoraikAntikaM bhedamupakalpayati anirvacanIyatAM vA kAryasya (bra. sU. 2 / 1 / 94 - bhA.) iti vAcaspatimizre - NoktaM tadapi vidyudvikalpaprAyam / tathAhi ekadA yAminyAmeka utthito gaganaM garalagavalazyAmajaladAntardhotamAnavidyut dRSTvA zeSau dvAvapi satIrthyAvAhUyAdIdRzat - yathA 'bho! pazyata svarge pradipanaM lgnm| tata eva jvAlAdhUmayogaH' / dvitIyenoktam- 'sUryo'trA''ste / sa ca zItabhItaH zyAmavastrakanyAbhirantaritaH kAraM kAraM pazyati - adyApi vibhAtaM kiM vA na vibhAtam / tRtIyastvAha- ' ahamevaM manye daityotpAtavidhure devaloke mahendro'gnikarmapradhAnaM sAntikaM kAra yan vartate / kimebhiH mugdhavikalpaiH vidyunmAlAzAlI balAhako vilIyate ? naiva / tadvat pramANasiddho'nekAntavAdo'pi naiva hai, yaha siddha hotA hai| jaise ghaTAdi dravya meM bhinna bhinna ghaTaka nimitta kI apekSA se sattA aura asattA kA samAveza hotA hai vaise hI bhinna bhinna vyaMjakanimitta kI apekSA aNutva - mahattva Adi vilakSaNa pratItyabhAvoM kA eka dravya meM samAveza ho sakatA hai| isameM koI virodha Adi doSa nahIM hai| nimitta cAhe ghaTaka ho yA vyaMjaka ho, maMgara eka dravya meM bhinnanimitta kI apekSA se vilakSaNa pratItyadharmoM kA samAveza aviruddha hai yaha siddha hotA hai| isa sambandha meM adhika vistAra anya grantha se jJAtavya hai aisI sUcanA yahA~
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 131 * bhAmatIkArapratibhAyAH palAyanam * praakriyte| yattu bhedAbhedakalpe mizreNa niyamAyuktatvapradarzanaM kRtaM tadasat pramANabAdhitatvAt / tathAhi dazarathaputra-lavaNAkuzapitroH rAme saGkare'pi dazarathanirUpitaputratva-lavaNAkuzanirUpitapitRtve parasparaM na saGkIryete, anyathA dazarathanirUpitapitRtvAdikamapi rAme syAt / na hi rAme dazarathajanyatvApekSayA putratvaM yAvad bhavati tAvad lavaNAkuzajanakatvApekSayA putratvaM bhvti| taduktaM zAstradIpikAyAM pArthasAramizreNa 'sarveSvapi vastaSa 'iyamapi gauriyamapi gauH' ayamapi vRkSo'yamapi' iti vyAvRttAnuvRttAkAraM pratyakSaM dezakAlAvasthAntareSvaviparyastamudIyamAnaM sarvameva kRtAbhAsaM vijitya dvayAkAraM vastu vyavasthApayat kenA'nyena zakyate bAdhitum? na hi tato'nyad balavattaramasti pramANaM tanmUlatvAt sarvapramANAnAm' (zA.dI.pR. 387) iti| etena - 'satsvabhAvaM ced vikArajAtaM kathaM kadAcidasat? asatsvabhAvaM cet? kathaM kadAcit sat? sadasatorekatvavirodhAt / na hi rUpaM kadAcit kathaJcit vA gandho bhavati / atha tasya sadasattve dharmI te ca svakAraNAdhInajanmatayA kadAcideva bhavataH tattarhi vikArajAtaM daNDAyamAnaM sadAtanamiti na vikAraH kasyacit / athA'sattvasamaye tannAsti / kasya tarhi dharmo'sattvam? na hi dharmiNyapratyutpanne taddharmo'sattvaM prtyutpnnmuppdyte| athA'sya na dharmaH kintu arthaantrmsttvm| kimAyAtaM bhAvasya? na hi ghaTe jAte paTasya kiJcid bhavati / asattvaM bhAvavirodhIti cet? na, akiJcitkarasya tattvAnupapatteH / kiJcitkaratve vA tatrA'pi asattve tdnuyogsmbhvaat| athA'syA'sattvaM nAma na kiJcinna jAyate kintu sa eva na bhavati / yathAhuH 'na tasya kiJcid bhavati na bhavatyeva kevalam / iti / athaiSa prasajyapratiSedho nirucyatAM, kiM tatsvabhAvo'bhAva uta bhAvasvabhAvaH sa iti? tatra pUrvasmin kalpe bhAvAnAM tatsvabhAvatayA tucchatayA jagacchUnyaM prsjyet| tathA ca bhaavaanubhaavaabhaavH| uttarasmiMstu sarvabhAvanityatayA nAbhAvavyavahAraH syAt / kalpanAmAtranimittatve'pi niSedhasya bhAvanityatA''pattistadavasthaiva / tasmAd bhinnamasti kAraNAd vikArajAtaM na vastusat / ato vikArajAtamanirvacanIyamanRtama' / (bra.sU. 2/1/14 bhA.) ityapi bhAmatIkAravacanaM pratyuktama, yataH svadravyAdikaM hi nimittamapekSya bhAvapratyayaM arthaH janayati paradravyAdikaM cAbhAvapratyayam iti ekatva-dvitvAdisaGkhyAvat ekatravastuni bhAvAbhAvayoH bhedH| na hi ekatra dravye dravyAntaramapekSya dvitvAdisaGkhyA prakAzamAnA svAtmamAtrApekSyekatvasaGkhyAtaH anyA na prtiiyte| nA'pi ekatva-dvitvAdirUpobhayasaGkhyA tadvato bhinnaiva dravyasya asngkhyeytvprsnggaat| tasmAt siddhaH apekSaNIyabhedAt saGkhyAvat sttvaasttvyobhedH| bhinnayozca tayorekavastuni pratIyamAnatvAt ko nAma virodhH| tadukta tenaiva tattvavaizAradyAM 'anubhava eva hi dharmiNo dharmAdInAM bhedAbhedau vyvsthaapyti| na baikAntike'bhede dharmAdInAM dharmiNo dharmirUpavad dhrmaaditvm| nA'pyaikAntike bhede gavAzvavad dhrmaaditvm| sa cA'nubhavo'naikAntikatvamavasthApayannapi dharmAdiSUpajanA''yadharmakeSvapi dharmiNamekamanugamayana dharmAMzca parasparato vyAvartayan pratyAtmamanubhUyate iti / tadanusAriNo vayaM na tamativartya svecchayA vyavasthApayitumIzmahe ( ) iti| kena hi zakyate'nekAntavAdapratikSepaH kartum? ata eva - "sattvAsattve bhAvadharmAvityabhyupagame vikAranityatvApAtaH iti yo doSa uktaH sattvamekameva bhAvadharmo na kadApi bhAvasthA'sattvamityabhyapagame'pi talyA asattvamarthAntarama na cAsattvAntarakaramityabhyupagame tvasana ghaTaH iti sAmAnAdhikaraNyAnupapattiH / na hi sattvAsattva-gotvAzvatvAdInAM svabhAvAdeva parasparavirodhasadbhAve'pi sadasadgaurazva ityAdi sAmAnAdhikaraNyamasti / na cAsan ghaTa iti sAmAnAdhikaraNyaM abhAvapratiyogI ghaTa ityarthakamiti vAcyam tathA sati pratiyogitvadharmAzrayatayA vikArasattvApAtAt (bra.sU. 2/1/14 - ka.pa.pR. 456) iti appayadIkSitasya kalpatarukArasya vacanaM pratyuktam yathaikasyaiva puruSasyApekSAvazAt pitRtva-putratva-gurutva-ziSyatvAdIni parasparaviruddhAnyapi yugapadaviruddhAni tathA sattvAsattvAdIni api| na caivaM sAmAnAdhikaraNyavirodha iti vAcyam janakasya putro rAmo lavaNAMkuzayoH pitetyAdAviva paTatvAdinA'san ghaTaH ghaTatvAdyapekSayA sannityatrA'pi sAmAnAdhikaraNyopapatteH apekSA
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ stitvasya pratItisiddhatvAnetAntvAvaniparasapiradanAya 132 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 29 0 anekAntavAdanirAsanirasanam 0 bhedena virodhAbhAvAta svarUpeNA'stitvakAle'pi pararUpAdinA nAstitvasya pratItisiddhatvAta, anyathA pararUpAdinApyastitvaM ghaTAdeH syaat| yattu anekAntavAdanirAse 'yadi cAnyena svabhAvena bhedo'nyena ca svabhAvenAbheda ityabhyupagamyate tadA'nyadravyaparyAyAkhyamekaM vastu tayoranye eva cAnyonyabhinnA dravyaparyAyA iti naikamanekAtmakaM vastu vastutaH samarthitaM syAt / svabhAvena cAbhede dezakAlAbhedAdabheda iti kimanayA'yuktaghoSaNayA? yayorhi svabhAvena bhedo na tayordezakAlAbhedAdapyabhedo yathA ruuprsyoH| yadi ca dravyANAM dravyasvabhAvenA'bhedastadA paryAyANAM dravyAtmanyanupravezAt dravyameva kevalamavaziSyate iti saGkhyeyabhedAbhAvAt saGkhyAbAhulyaM nAstIti paryAyA iti bahuvacanaM na praapnoti| saJjJAbhedAbhAvAcca na tadAzrayaH saJjJAbhedaH' iti jitAriNoktaM, tattu atisaMskRtatulyamAbhAti / tathAhi lekhazAlikAmAtraparicayI kvApi pure paNDitapAzaH devapUjArthaM vATI puSpapatryarthI gacchaMstalArakSeNa babhASe- kva bhoH! yAsi? sa Aha-parastrIgrahaNAya yaami'| tena hi patrIzabdo'tra rUDha iti kiM vizeSazabdaM prayuJja' ityaashyaaduuce| ruSTena talArakSeNa chinnA naashaa| tato loke rUDham - atisaMskRtena vinaSTam / tadvat dArzanikakSetrarUDhavikalpazastrAzrito'pi syAdvAdavidyayA sa pratyakSAdipramANasAhAyyayA chidyte| sAmAnyataH parasparaviruddhayorapi sattvAsattvayorekatra samAvezaH prasiddha ev| yadi cA'nvayavyatirekidhUmAdihetau sapakSe sattvaM vipakSe cAsatvaM na syAt tadA kathaM tavAnumAnapravRttirapi? hetau triruupaasiddheH| evaJcApekSAbhedena bhedAbhedAvapi na prsprviruddhau| samAnapariNAmazcA'samAnapariNAmAvinAbhAvI, anyathaikatvApattitaH smaantvaayogaat| tato yadA samAnapariNAmo'samAnapariNAmasaMlulitaH prAdhAnyena vivakSyate tadA'samAnapariNAmasya prativyakti bhinnatvAt tadabhidhAne bahuvacanaM yathA ghaTA iti| yadA tu sa eva ekaH samAnapariNAmaH prAdhAnyena vivakSyate itarastvasamAnapariNAma upasarjanIbhUtastadA sarvatrA'pi samAnapariNAmasya ekatvAt tadabhidhAne ekavacanaM yathA sarvo'pi ghaTaH pRthubudhnodarAdyAkAra iti| anekAntavAdA'nupagame tu mAdhyamikakArikAkRto nAgArjunasya 'anirodhanutpAdamanucchedamazAzvatam anekArthamanAnArthamanAgamamanirgamam / yaM pratItya samutpAdaM prapaJcopazamaM zivaM dezayAmAsa saMbuddhastaM vaMde dvipadAMvaram / / (mA.kA. 1) iti vacanaM kathamupapatsyate? __ yattu saptabhaMgIprathamAGganirasane-'astIti vartamAnatvaM bodhyate syAditi kAlatrayAnavamarzividheyatvam / tayoH parasparaviruddhayoH kathamekasminnarthe paryavasAnaM? yugapad bodhyatvamiti' - (bra.sU. 2/2/33 ka.pa.pR. 561) kalpataruparimalakAreNoktaM tadanuktopAlambhamAtrama, syAcchabdasya nishcitaapekssaabodhktvaabhyugmaat| taduktaM samantabhadreNA''ptamImAMsAyAM 'vAkyeSvanekAntadyotI gamyaM prati vishessnnm| syAnnipAto'rthayogitvAta tava kevalinAmapi' || (A.mI.zlo. 103) / ata eva 'sarvatraiva syAcchabdo bhavatItyAdirtha (ba.sU. 2/2/32- vi. bhA.) iti vijJAnAmRtabhASyakRdvacanaM pratyuktam taduktaM bhAmatyAM' syAcchabdaH khalvayaM nipAtastiGgantapratirUpako'nekAntadyotI' (bra.sU. 2/2/33- bhA.) iti| etena AdhunikAnAM 'baladeva-rAdhAkRSNa-dAmodara-hiriyannAdInAM- 'syAcchabdaH asdhAtuvidhiliGkapaH sambhAvanArthavAcakaH / tato'nekAnte pratiniyatavastusvarUpaM na nizcIyate' iti pralApaH parAstaH, 'sarvathAtvaniSedhakaH anekAntiko dyotaka: kathaJcidarthe syAcchabdo nipAtaH (paM.kA.gA. 14 amR.vRtti) iti paJcAstikAyavRttivacanAt / uktaJca prakRtaprakaraNakAreNApi syAdvAdakalpalatAyAM -'tattadapekSAgarbhatattadanekaparyAyakarambitatvAd vastunastathA tathA prayoge tattadapekSAlAbhArthaM syAtkArameva prayuJjate sarvatra prAmANikAH, anyathA nirAkAMkSameva sarvaM vAkyaM prsjyet'| (zA.vA.sa.sta. 7 zlo.21 syA.ka.vR.) abhiprAyAntaraniSedhe chlmaatrtvpryvsaanaat| taduktaM nyAyabhASyakAreNA'pi- 'yathA vakturabhiprAyaH tathA zabdArthau anujJeyau pratiSedhyau vA nacchandataH (nyA.bhA.pR. 81) iti| na hi pararUpeNa nAstitve satyapi svarUpeNa
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vijJAnAmRtabhASya-zrIkaNThabhASyaprabhRtInAM samIkSA * 133 yadastitvaM tad vilIyate yena tattapekSAgarbho vastutvarUpanizcayo na syaat| ato'nuktopAlambhaH kevalaM syAdvAdadveSaM ekAntavAdadRSTirAgaM ca dyotyti| ___ ata eva zrIkaNThabhASyaTIkAyAM - 'sarvathopAdhibhedaM pratyAcakSANasya ca 'ayaM asyAH putraH asyAH patiH asyAH pitA asyAH zvasuraH ityAdivyavasthApi na sidhyediti kathaM tatra tatra syAdvAdI mAtRtvAdhucitavyavahArAn vyavasthayA'nutiSThet / tasmAt sarvabahiSkAryo'yaM anekAntavAdaH (zrI. kaM. TI. pR. 103) iti pralapannappayadIkSitaH sarvairbahikAryaH anuktopAlambhadAnAt / na hi vayamupAdhibhedaM prtyaackssmhe| svA'pRthagbhUtopAdhivizeSaM puraskRtya vastusvarUpaM pratipAdayanto vayaM kimityupAlabhyAmahe? taduktaM anyayogavyavacchedadvAtriMzikAyAm 'upAdhibhedopahitaM viruddha nArtheSvasattvaM sadavAcyate ca / ityaprabudhyaiva virodhabhItA jaDAstadekAntahatAH patanti / / (anyayo. dvA. zlo. 24) - yattu vijJAnamRtabhASye "naiksminythoktbhaavaabhaavaadiruuptvmpi| kutaH? asmbhvaat| prakArabhedaM vinA viruddhayorekadA shaavsthaansNsthaanaabhaavaat| prakArabhedAbhyupagame vA'smanmatapravezena sarvaiva vyvsthaa'sti| kathamavyavasthitaM jagadabhyupagamyate bhavadbhiH?" ityuktaM, tadetatparivartya kSaumaparidhAnamityucyate, asmanmate prakArabhedadyotakasyAtkAralAJchitaprayogena siddhasAdhanAt, anekAntAnuviddhaikAntagarbhatvenAnekAntAdeva vyvsthopptteshc| taduktaM kArtikeyAnuprekSAyAm "jaM vatthu aNeyantaM eyaMtaM taM pi hodi savivekkhaM / suyaNANeNa Naehi ya niravekkhaM dIsade Neva / / (kA anu.zlo. 261) - etena "sthANA puruSo veti jJAnavata saptatva-paJcatvanirdhAraNasya phalasya nirdhArayituzca pramAtustatkaraNasya pramANasya ca tatprameyasya ca saptatva-paJcatvasya sadasattvasaMzaye sAdhu samarthitaM tIrthakaratvamRSabheNAtmanaH nirdhAraNasya caikAntasattve sarvatra nAnekAntavAda iti bhAmatIkAravacanaM pratyuktam, jIvAdipadArtheSu saptatvasyAstikAyeSu ca paJcatvasya nirdhAraNe svaviSayApekSayA sattvasyA'bhyupagamena anekAntavAdabhaGgAbhAvAt / taduktaM vAdamahArNave - "anekAntasyA'pi syaatkaarlaanychnaikaantgrbhsyaanekaantsvbhaavtvaat| na cAnavasthA, anyanirapekSasvasvarUpata eva tathAtvopapatteH / yadvA svarUpata evAnekAntasyaikAntapratiSedhenA'nekAntarUpatvAt syAdekAntaH syAdanekAntaH iti kathaM nAnekAnte'pyanekAnto'pi?" (samma.ta.kA. 3/zlo. 27 vRtti) ___ kiJca "nAntaHprajJaM na bahiHprajJaM nobhayataH prajJaM na prajJAnaghanaM na prajJaM nAprajJaM" (mA.upa.1/pR.56) iti mAMDUkyopaniSadvacanasya 'vimuktazca vimucyate' (kaThopa. 2/2/1) iti kaThopaniSadvacanasya, 'tadanupravizya sacca tyaccAbhavat, niruktaJcAniruktaJca nilayanaJcAnilayanaJca vijJAnaJcAvijJAnaJca satyaM cAnRtaM ca satyamabhavat' (tai.upa.a.6) iti taittirIyopaniSadvacanasya, "aNoraNIyAn mahato mahIyAn" (zve.upa.3/20) iti zvetAzvataropaniSadvacanasya, "ve vAva brahmaNo rUpe mUrtaM caivAmUrtaM ca ma] cAmRtaM ca sthitaM yacca-sacca-tyacca" (bRha.upa.2/3/1) iti bRhadAraNayakopaniSadvacanasya "nAsadAsIt no sad AsIt tadAnI" (R.saM.10 sUkta 129/1 iti) RgsUtrasaMgrahavacanasya, "naiva cintyaM nacA'cintyamacintyaM cintyameva ca" (bra.upa.6) iti brahmabindUpaniSadvacanasya, "bhAvA'bhAvavihIno'smi bhAsAhIno'smi bhAsmyaham" (mai.upa.3/5) iti maitreyyupaniSadvacanasya, "divA na pUjayed viSNuM rAtrau naiva prapUjayet / satataM pUjayed viSNuM divArAnaM prapUjayed" || (zAM.upa.1/38) iti zANDilyopaniSadvacanasya, "na sarvaM sarvameva ca" (mahopa. 5/46) iti mahopaniSadvacanasya, "viddhaH san aviddho bhavati upatApI san anupatApI bhavati" (chA.upa.8/4/ 1) iti chAndogyopaniSadvacanasya, "ekaM sad viprA bahudhA vadanti" (R.ve.1/164/46) iti Rgvedavacanasya, - 1 dekhiye bhAratIyadarzana (ba. upA.) pR. 117, bhAratIyadarzana (rAdhA.) pR. 277 bhAratIyaciMtanaparaMparA (dAmo.) pR. 135 bhAratIyadarzana rUparekhA (hiri.) pR. 164 /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 29 0 avacchedakatvasvarUpavimarzaH 0 ekatraiva mahIruhe mUlazAkhAdyavacchinnasaMyoga-tadabhAvAdInAmavacchedakarUpanimittabheda ityaahniiym| 'sadasadvareNyam' (mu.upa.2/1) iti muNDakopaniSadvacanasya ca prAmANyopapAdanamapekSAbhedaM vinA paraiH kathamapi kartuM naiva zakyate ityanekAntavAda eva vijayatetarAmiti dig| vasturUpaM hyanekAntaH pramANanayasAdhitam / ajJAtvA dUSaNaM tasya, nijbuddhividdmbnm|| - pUrvaM "vyaJjakapratiyogyAdirUpanimittabheda" ityatrA''dipadanivezaH kRtaH tatsAphalyaM pradarzayati- 'ekatraiveti vRkSa zAkhAvacchedena kapisaMyogo mUlAvacchedena kapisaMyogAbhAva iti pratItibalAdavacchedakabhedenaikatraiva viruddhadharmasamAvezasya nyAyyatvAt / ata eva "ApekSikadharmANAmekatra sthito virodho nyAyadarzanamate na sviikriyte|" (nyA mu.pra.pR.39) iti vadan nyAyasiddhAntamuktAvalIprabhAkRdapi syaadvaadmnuptti| ___ etena "na cA'nyonyAbhAvasyA'vyApyavRttitvaM abhedasyA'bAdhitapratyabhijJAnAditi" gaGgezena tattvacintAmaNau vizeSavyAptiprakaraNa uktaM tatpratyuktaM, "vRkSo'grAvacchedena kapisaMyogI na mUlAvacchedene'ti kiJcidavacchinnabhedagocarapratItimahimnA bhedasyA'vyApya-vRttitvasya siddheH, vRkSavRttitayaiva bhedasya grhaat| na ca kapisaMyogibhinnabhedajJAnaM bAdhakaM, kpisNyogibhedvttdvdbhedsyaapyvyaapyvRttitvenaavirodhaat| nApi mUlAvacchedena tajjJAnaM bAdhakam, asiddheH, taddharmavadbhinnabhedasya taddharmamAtraparyavasitatayA kapisaMyogibhinnabhedAtmanaH kapisaMyogasya mUlavRttitve virodhAcca / na hi ghaTabhinnabhedo ghaTatvAdatiricyate, kluptaghaTatvenaivopapattau atiriktakalpanAyAM mAnAbhAvAt / yathA ghaTavattAgrahe ghaTAbhAvAgrahAt ghaTAbhAvAbhAvavyavahArAcca ghaTAbhAvAbhAvo ghaTasvarUpastathA kapisaMyogibhinnabhedavattAgrahe kapisaMyogAbhAvAgrahAt kapisaMyogavyavahArAcca kapi-saMyogaH kapisaMyogibhinnabhedasvarUpa eveti dik| avacchedakarUpanimittabheda iti| avacchedakatvaM ca pakSadharamizramate svarUpasambandhavizeSaH dIdhitikAramate cAnativivaraNakAra ne dI hai| * eka hI dharmI meM avacchedakarUpa nimittabheda se vilakSaNa pratItyadharmoM kA samAveza * ekatraiva. iti / aba vivaraNakAra avacchedakarUpa nimittabheda se eka hI dharmI meM vilakSaNa pratItyabhAvoM kA samAveza batAte haiN| eka hI vRkSa meM zAkhA bhAga meM jaba baMdara hotA hai aura mUla bhAga meM baMdara nahIM hotA hai taba logoM ko yaha pratIti hotI hai ki 'vRkSaH zAkhAvacchedena kapisaMyogI mUlAvacchedena kapisaMyogAbhAvavAn' arthAt vRkSa apanI zAkhA kI apekSA kapisaMyogavAlA hai aura apane mUlarUpa bhAga kI apekSA kapisaMyoga ke abhAvavAlA hai| yadyapi ApAtataH kapisaMyoga aura kapisaMyogAbhAva kA paraspara virodha pratIta hotA hai phira bhI avacchedakabheda kA avalaMbana karane para yaha virodha bhI samApta hotA hai| donoM hI avacchedakabheda se eka hI dravya meM rahate haiN| isa taraha isa viSaya meM sUkSmatA se adhika vicAra bhI kiyA jA sakatA hai - isakI sUcanA dene ke lie vivaraNakAra ne 'ityAdi UhanIyam' aisA zabdaprayoga kiyA hai| zaMkA :- 'aNutva.' iti / aNutva-mahattvAdi dharma nimittabheda se eka dharmI meM rahate haiM, isameM koI virodha nahIM hai - yaha pratipAdana karanA ucita nahIM hai, kyoMki eka hI dharmI meM aNutva-mahattvAdi dharmoM kA paraspara virodha hama mAnate hI nahIM haiN| aNutva-mahattva Adi meM virodha ho taba avacchedakabheda - nimittabheda Adi kA Azraya karanA saMgata hotaa| magara vaisA hai hI kahA~? "jaise eka dharmI meM rUparasa Adi dharma eka sAtha binA kisI nimittabheda ke rahate haiM, ThIka vaise hI eka dharmI meM aNutva-mahattva Adi dharma raha sakate haiN| ataH nimittabheda ko batAkara ekatra aNutva-mahattvAdi dharma kA samAveza karanA ThIka nahIM hai| * pratItyabhAva sarvathA avirodhI nahI hai * ___samAdhAna :- hanta tarhi. iti| janAba aisA kahane se bhI ApakA sitArA na camakegA, kyoMki yadi Apa aNutva-mahattvAdi pratItyabhAvoM meM sarvathA avirodha mAneMge taba Apatti yaha AyegI ki anAmikA kaniSThA kI apekSA se bhI choTI ho jaayegii| Azaya yaha pratIta hotA hai ki - yadi vastu meM kisI apekSA se yA nimittabheda se pratItyabhAva kA samAveza na kiyA jAya kintu sarvathA yAnI
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bhautavikalpaprakaTIkaraNama * 135 aNutva-mahattvAdInAM virodha eva na kalpyata iti kimamunA prayAseneti cet? hanta! tarhi kaniSThApekSayA'pi hrasvatvamanAmikAyAM kiM na syAditi dig||29|| riktavRttitvam / svamate cAvacchedakatvaM na svarUpasambandhavizeSAdi kintvatiriktameva | yadi cAvacchedakatvamavacchinnasvarUpaM syAt tadA ghaTatvaM pratiyogitAvacchedakamityasya ghaTatvaM pratiyogitAvadityarthaH syAt pratiyogitAyA ghtttvaavcchinntvaat| yadi cAvacchedakatvamavacchedakarUpaM syAttadA 'ghaTatvaM ghaTatvavadi'tyAdiH syaat| tathA cApasiddhAntaH / ato'vacchedakatvamatiriktamevAbhyupeyam, na tu svruupsmbndhvishessaadiruupm| tacca dvividhaM sAvacchinnaM niravacchinnaM ca | avacchedakatAvacchedakaM tvavacchedakAMze vizeSaNatApannamevetyadhikaM vissytaavaade| idaM deshruupaavcchedkaatmknimittbhedsyodaahrnnm| evaM kAlaparyAyAdirUpAvacchedakAtmakanimittabhedamAdAya'ghaTaH prAka zyAmo nedAnIM, saMyamaparyAyavizeSAvacchedenAtmani manaHparyavajJAnam aviratiparyAyAvacchedena ca tadabhAva' ityAdi svymuuhym| idaM copalakSaNamavadhyAdirUpanimittabhedasya, taduktaM upadezarahasya - sAvadhikabhAvAnAmavadhijJAnavyaGgyatvAt" (zlo. 136) tacca "ghaTaH paTAtpRthak, na svasmAdi'tyAdijJAne sambhavati / __ idaM ca parasamayApekSayA draSTavyam / svasamaye tu pRthaktvasyA'nyonyAbhAvarUpasya syAdvAdarahasya-kalpalatAdau prakRtaprakaraNakAreNaiva saadhittvaat| svasamaye tvavadhinimittabhedApekSavacanaM 'pATalIputrAtpratIcyAM vArANasI na prayAgAdi'tyAdi bodhyamityetatsUcanArthaM 'ityAdhUhanIya'mityuktam / __sarvaM sarvathA sarvAtmakamiti vAdI zaGkate - annutveti| sarvadharmANAM sarvathA sarvatra vidyamAnatvenA'virodhAnnimittabhedapratipAdanena nirarthakanigrahasthAnaprAptiriti shngkaakaaraashyH| tannirAkaroti- hanta! ityaadinaa| sarvathA virodhAbhAvakalpane yathA'nAmikAyAM madhyamApekSayA hrasvatvaM tathaiva kaniSThApekSayA'pi ttsyaat| idamupalakSaNam anAmikAyAM kaniSThApekSayA dIrghatvamiva madhyamApekSayA'pi ttsyaaditysyeti| tathA ca mitho dvayorapi dIrghatvahrasvatvAdivyavahAro'pi syAt / evameva ghaTAdeH svadravyAdyapekSayeva paradravyAdyapekSayApi sattvaM syaat| tatazca ghaTasyA'pi svarUpataH paTatvAdisvarUpamApadyeta pratiniyatavyavahArAdilopazca / tathA sati- "codito dadhi khAdeti kimuSTraM nAbhidhAvati / / (pra.vA.182) ityAdiparavAdiprahArA duSpratikArA iti sUcanArthaM dikapadanivezaH kRtaH / / 29 / / paraH shngkte-nnviti| na bhAvA iti| na paramArthasatyAH tucchA iti yAvat / atra- satyabhASAvibhAge pratItyabhASAsamAvezo na yuktaH, satyabhASAvibhAjakopAdhizUnyatvAt, tasyA astytvaat| tadapi kathamiti cet? ucyate 'pratItyabhASA asatyA tucchaviSayatvAt vandhyAputravikalpavat' iti nanvAzayaH / pratItyabhASAyAM tucchaviSayatvasAdhanArtha- pratItyabhASAviSayIbhUtA aNutva-mahattvAdayaH tucchA parApekSapratibhAsaviSayatvAt ghaTAbhAvavaditi prayogaH / tucchatva-parApekSapratibhAsaviSayatvayorvyatirekavyAptiM darzayati- ye ya iti / etacca bhautavikalpatulyam tathAhi kenacid bhautena rAjadvAri dviradamAlokya vikalpitaM kimayamandhakAro mUlakamasti AhosvijjalavAho balAkAna varSati garjati ca yadvA bAndhavo'yaM, 'rAjadvAre smazAne ca yastiSThati sa bAndhava' iti paramAcAryavacanAt athavA yo'yaM bhUmau dRzyate tasya cchAyeti? saba prakAra se pratItyabhAva kA eka vastu meM samAveza kiyA jAe taba to saba pratItyabhAva saba prakAra se-sabhI apekSA se - saba nimittoM se pratyeka vastu meM rahane lgege| ataH jaise anAmikA meM madhyamA kI apekSA hrasvatva choTApana rahatA hai vaise hI kaniSThA kI apekSA bhI choTApana raha jaayegaa| lekina ise svIkAra karanA ucita nahIM hai, kyoMki taba lokavyavahAravirodha, pratItivirodha Adi aneka doSa Ate haiN| saba loga kA anubhava aisA hI hai ki - 'anAmikA madhyamA kI apekSA choTI hai, kaniSThA kI apekSA nhiiN'| ataH mAnanA hogA ki - binA nimittabheda ke aNutva-mahattvAdi pratItyabhAvoM meM virodha rahatA hI hai| isa viSaya meM adhika vicAra bhI ho sakatA hai| vivaraNakAra ne jo batAyA hai vaha to eka dizAsUcana mAtra hai - aisA sUcana karane ke lie vivaraNakAra ne dig zabdaprayoga kiyA hai||29||
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 30 0 sApekSadharmANAM pAramArthikatvapratipAdanam 0 nanu aNutva-mahattvAdayo na bhAvAH parApekSapratibhAsaviSayatvAt, ye ye bhAvAste na parApekSapratibhAsaviSayA yathA rUpAdayaH, tathA ca pratItyabhASA'pyasatyaiva tucchaviSayatvAditi cet? ucyate 'te hoMti parAvekkhA vaMjayamuhadaMsiNotti Na ya tucchaa| diTThamiNaM vecittaM sraavkppuurgNdhaannN||30|| dUSitaJca, tatra nA''dyaH, andhakArasya shuurpyuglprsphottnaa'bhaavaat| na dvitIyaH, jalavAhasya stambhacatuSTa yaa'bhaavaat| na tRtIyaH, bAndhavasya lguddbhraamnnaabhaavaat| na caturthaH, tasyA nrshirHshtodgirnnaabhaavaat| tato na kinycidsti| kimetAvatA dviradarUpaM nivartatAm? neti cet? tarhi pramANataH pratIyamAnA aNutva-mahatvAdayaH kathaM nivartantAm? yadyaNutva-mahattvAdayaH parApekSapratibhAsaviSayAH syustarhi bhAvA na syuriti vyAptireva nAstIti prasaGge mUlazaithilyaM viparyaye ca bAdhaM pradarzayati- 'te hoti' ityaadinaa| anekAntavyavasthA-dravyaguNaparyAyarAsa-syAdvAdakalpalatA'STasahastrItAtparyavivaraNAdAviyaM gAthA prakRtaprakaraNakAreNoddhRtA vrtte| . * pratItyabhAva kAlpanika hai - zaMkA * ... zaMkA :- nanu. iti / jJAna kA viSaya jaba asat kAlpanika hotA hai, taba jaise jJAna apramANa kahalAtA hai ThIka vaise hI jisa bhASA kA viSaya asat-tuccha hotA hai vaha bhASA bhI asatya kahalAtI hai, satya nhiiN| yaha sarvajanavidita hai| ataH pratItyabhASA bhI satya nahIM hai kintu mRSA hI hai, kyoMki pratItyabhASA kA viSaya tuccha-kAlpanika hotA hai| yahA~ yaha zaMkA karanA ucita nahIM hai ki - 'pratItyabhASA kA viSaya tuccha kaise hogA?' - kyoMki pratItyabhASA ke viSaya parasApekSa pratIti ke viSaya haiN| yaha eka niyama hai ki - jo pAramArthika satyabhAva hote haiM ve sApekSa pratibhAsa ke viSaya nahIM hote haiM, jaise rUpa Adi pAramArthika bhAva | ghaTa Adi ke rUpa Adi dharma kA jJAna to anya kisIkI apekSA ke binA hI rUpa Adi kA bodha karAtA hai| jo satya hai vaha anya kisIkI apekSA kyoM kare? tathA jo apanA jJAna karAne meM anya kisIkI apekSA rakhe vaha satya kaise hogA? use kAlpanika kahanA hI ThIka rhegaa| dekhiye, anAmikA aMguli kA jJAna hone para vaha jJAna turaMta hI anAmikA meM aMgulitva Adi dharma kA nizcaya karAtA hai| ataH anAmikA meM aMgulitva Adi dharma pAramArthika satya haiM, magara anAmikA kA jJAna utpanna hone para bhI usameM hrasvatva-dIrghatva Adi pratItyabhAvoM kA jJAna taba taka nahIM hotA hai jaba taka unake vyaMjakanimittabhUta madhyamA aura kaniSThA kA jJAna utpanna na ho| anAmikA meM hrasvatva yA dIrghatva kA jJAna karAne ke lie anAmikAviSayaka jJAna madhyamAviSayaka aura kaniSThAviSayaka jJAna kI apekSA rakhatA hai| ataH hrasvatva-dIrghatva Adi dharma parasApekSa jJAna ke viSaya hone se mithyA haiM, tAttvika nhiiN| isI taraha aNutvamahattvAdi sApekSabhAva bhI tuccha siddha hote haiN| ataH kAlpanika pratItyabhAva viSayaka pratItyabhASA bhI asatya hI siddha hotI hai, satya nhiiN| ataH pratItyabhASA kA satyabhASA ke avAntara bheda meM parigaNana karanA ThIka nahIM hai| ataH satyabhASA kA pradarzita vibhAga bhI samIcIna nahIM hai| isa zaMkA kA samAdhAna zrImadjI 30vIM gAthA se batA rahe haiN| zaMkA hone para usakA samAdhAna isa duniyA meM avazya prApta ho sakatA hai| isa jagata meM zera ko savAzera milanA muzkila nahIM hai| * pratItyabhAva sApekSa hone para bhI vAstavika hai - samAdhAna * gAthArtha :- pratItyabhAva vyaMjaka mukhadarzI hone se parApekSa haiM, magara ve tuccha nahIM haiM, kyoMki zarAva aura karpUra kI gaMdha meM yaha vicitratA dekhI jAtI hai ki miTTi ke zarAva kI gaMdha apane vyaMjaka se vyakta hotI hai jaba ki karpUra kI gaMdha apane Apa hI prakaTa hotI hai, phira bhI donoM hI gaMdha vAstavika haiN| zarAva kI gaMdha parasApekSa hone para bhI tuccha nahIM hai|30| . vivaraNArtha :- aNutva-mahattva Adi pratItyabhAva pratiniyatavyaMjaka se vyaMgya hone se apanA bodha karAne meM parasApekSa hote hue bhI tuccha nahIM haiM kintu pAramArthika hI haiN| 1 te bhavanti parApekSA vyaJjakamukhadarzina iti na ca tucchaaH| dRSTamidaM vaicitryaM shraavkrpuurgndhyoH||30||
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ * barkalImatanirAkaraNam * 137 te = pratItyabhAvAH, vyaJjakamukhadarzinaH = pratiniyatavyaJjakavyaGgyAH santaH parApekSA iti na ca = naiva tucchAH / pratiyogyanusmaraNamatra sapratiyogikajJAnasAmagrIsampAdanArthaM na tu vikalpazilpakadarthanArthamiti bhAvaH / atha dharmijJAnasAmagryA eva dharmajJAnasAmagrItvAtkathamaNutva-mahattvAdidharmijJAne tajjJAnahetuvilamba ityata Aha- dRSTa sapratiyogiketi / aNutva- mahattvAdisapratiyogikabhAvaviSayakaM jJAnaM svotpattau pratiyogismaraNAdighaTitAM svasAmagrImapekSate / na caitAvatA'Nutva - mahattvAdisApekSabhAveSu tucchatvam, anyathA rUpAderapi tucchatvaM syAt, rUpAdiviSayakajJAnasya cakSurAdighaTitasAmagryapekSaNAt / yattu barkalInAmnA''dhunikatattvacintakena 'rUpAdInAmastitvaM buddhisApekSameva na tu svatantraM jJeyatvena teSAM jJAne eva vilayAditi pratipAditaM tanna cAru jJeyasya jJAnAnatiriktatvaniyamAbhAvAt, arthakriyA-kAritvena teSAM pAramArthikatvAt sAkAravAdasyA'nyatra bahuzo nirAkRtatvAditi dik / kiJca ghaTAtyantAbhAvasyA'pi pratiyogijJAnasApekSajJAna- viSayatve'pi na tucchatvam tasya ghaTazUnyAdhi-karaNarUpatvAt / taduktaM latAyAM caturthastabake - "pratiyogimadbhinnAdhikaraNasyaivAbhAvasvarUpatve lAghavA - diti" (zA. samu. sta. 4. pR. 84) zaGkate atheti / dharmijJAneti / AmalakAdirUpadharmijJAnasAmagryA eva tadgatarUpAdidharmaviSayakajJAnasAmagrItvAdyathA yugapatphalatadgatarUpAdipratibhAso bhavati tathaiva tadgatANutva - mahattvAdipratibhAsena bhavitavyam, ekasAmagrIkatvAditi = athAzayaH / zaMkA :- apanA bodha karAne meM jo para kI apekSA rakhatA hai vaha tuccha hotA hai yaha to hamane pahale hI batA diyA hai| ataH pratiniyatavyaMjaka se vyakta hone se aNutva- mahattva Adi bhAva bhI vikalparUpa zilpI se nirmita sirpha kalpanAmAtra hai, na ki tAttvika / jo tAttvika hai vaha apanA jJAna karAne meM anya kI apekSA kyoM kare? yaha bhI hamane pahale batA diyA hai| kyA Apa bhUla gaye haiM? * pratItyabhAva pAramArthika hai samAdhAna :- pratiyogya iti / nahIM, hama bhUla nahIM gaye haiN| magara ApakA vaha vaktavya ThIka nahIM hai| aNutva - mahattva Adi pratItyabhAvoM kA jJAna utpanna hone meM apanI sAmagrI kI apekSA rakhatA hai kyoMki koI bhI kArya apanI sAmagrI ke binA pedA nahIM hotA hai| aNutva - mahattva Adi sapratiyogika bhAva viSayaka jJAna kI sAmagrI pratiyogI ke smaraNa se ghaTita hai, pratIyogI kA smaraNa aNutva - mahattva Adi ke jJAna kI sAmagrI kA ghaTaka hai| ataH aNutva- mahattva Adi sApekSabhAvoM ke jJAna meM jJAnasAmagrIghaTakIbhUta pratiyogismaraNa kI apekSA Avazyaka hone se pratiyogismaraNa bhUSaNa hai, dUSaNa nhiiN| yadi viSaya apanA jJAna karAne meM svaviSayakajJAnasAmagrI ke ghaTaka kI apekSA kare itane se hi vaha kAlpanika mAnA jAya taba Apake abhimata rUpa Adi bhI kAlpanika hI ho jAyeMge kyoMki ve bhI apanA jJAna karAne meM cakSu Adi kI apekSA rakhate hI haiN| ataH pratiyogismaraNa kI apekSA hone se pratItyabhAvoM ko tuccha kahane kA duHsAhasa ThIka nahIM hai| zaMkA :- atha. iti / hamArA tAtparya yaha hai ki phala Adi dharmI kA jJAna hone para hI tadgata aNutva- mahattva Adi dharma kA jJAna bhI phalAdigata rUpAdi viSayaka jJAna kI taraha utpanna honA cAhie, yadi rUpAdi kI taraha aNutva - mahattva Adi bhI pAramArthika ho to| yaha eka niyama hai ki dharmiviSayaka jJAna kI sAmagrI hI dharmigatadharmaviSayaka jJAna kI sAmagrI hai| jaise, A~kha Adi se A~vale kA jJAna hone ke samaya para hI A~valA ke rUpa kA bhI pratyakSa ho hI jAtA hai| A~vale ke rUpa ke jJAna ko utpanna hone meM anya sAmagrI kI apekSA nahIM hotI hai| ataH hamArA prazna yaha hai ki aNutva - mahattva Adi dharma kA jJAna dharmijJAna ke sAtha sAtha hI kyoM utpanna nahIM hotA hai? pahale dharmI kA jJAna aura bAda meM aNutva Adi dharma kA jJAna aisA kyoM hotA hai ? * pAramArthika bhAva sApekSa aura nirapekSarUpa se dvividha * samAdhAna :- dRSTaM iti / vyavahAra meM yaha vicitratA dekhI jAtI hai ki kucha bhAva iMdriyAdi ke atirikta sahakArI kAraNa se vyakta hote haiM aura kucha padArtha sahakArI kAraNa ke binA apane Apa hI vyakta hote haiN| hrasvatva Adi dharma pratiyogijJAnarUpa vyaMjaka se vyakta
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 30 * saGkSepazArIrakaprabhRtisiddhAntasamIkSaNam O sAkSAtkRtam, idaM vaicitryaM = kecidbhAvAH sahakArivyaGgyarUpAH kecicca na tatheti vailakSaNyam zarAvakarpUragandhayoH karpUragandho ha svarasata eva bhAsate zarAvagandhastu jalasamparkAditi / na ca jalasamparkAccharAve'bhinavagandha evotpadyate na tu prAgutpanna eva gandho'bhivyajyata iti, pRthvItvena pUrvamapi tatra yadyapi atra vAdidevasUrimate- "kSayopazamavizeSAt pratiyogijJAnanirapekSa eva yugapaddharmitadgatANutva-mahattvAdidharmaviSayaH pratibhAso bhavatyeva aNuttva - mahattvAdivyavahArasyaiva parApekSatvAt na punaH tajjJAnasye" tyevaM samAdhAnaprakAraH smbhvti| taduktaM ratnAkare- "bhedavyavahAra eMva parApekSaH na punaH bhedasvarUpapratibhAso yataH sa hi tathAvidhakSayopazamavizeSAt pratiyogigrahaNanirapekSa eva prAdurbhavati iti siddho yugapadbhedapratibhAsaH " (syA. ratnA.1/16) tathApi tatra yadi parasyA'svarasaH syAttadA upAyasyopAyAntarA'dUSakatvAditinyAyena prakArAntarapradarzanasya yuktatvAtprakArAntareNa samAdhatte dRSTamiti / sugamam / ayaM bhAvaH vyavahArataH kecidarthA nirapekSAH kecicca sApekSA anubhavabalenaiva zraddheyAH tathaiva padArthavaicitryasya vyavasthitatvAt / tattvatastu sAmAnyadRSTyA sarve nirapekSA vizeSadRSTyA ca sarve sApekSAH vyaJjanaparyAyaiH sadRzAnAmapyarthaparyAyairvaisAdRzyasya zAstrasiddhatvAdityaSTasahastrItAtparyavivaraNe prapaJcitam / na ca sarve bhAvAH sApekSA eva nirapekSA eva vA syuH na dvividhAH, gauravAditivAcyam svabhAvasyAparyanuyojyatvAt / taduktaM jainatarke- kecidbhAvAH pratiniyatavyaJjakavyaGgyAH kecinnetyatra svabhAvavizeSa eva zaraNam / (ane.vya. pR. 3) vastutastu anantadharmAtmakasya vastunaH pratyakSagocaratvena tadgrahaNe sAmAnyataH tadgatasapratiyogikaniSpratiyogikadharmA gRhItA eva, 'jo egaM jANai so savvaM jANai / ' (A.zru.1.a.3/34) iti vacanAt / tataH sapratiyogikadhamaSu nAsti tucchatvam, hetoH svarUpAsiddhatvAt, anyapratibhAsAnadhInapratibhAsaviSayatvAt / sApekSadharmANAM suspaSTabodhAtha tu pratiyogismaraNamapi yujyate tatsampAdyatvAttasyeti vibhAvayAmi / kiJca parApekSapratibhAsaviSayatvAditi viruddhaM hetuM pratipAdayan prativAdI kathaM viduSAM hAsyatAM na vrajet ? parApekSapratibhAsaviSayatvasya bhAvatvavyApyatvAt / taduktaM prameyaratnamAlAyAm- "na cApekSikatvAdasyA'vastutvam, avastunyapekSikatvA'yogAt, apekSAyA vastuniSThatvAditi / (pra.ra.mA.pR.15) etena 'yatsApekSamihekSitaM bhavati tanmAyAmayaM svapnavat' (saM.zA.3/193) iti saMkSepazArIrakakRto vacanaM pratyaktamiti dik / pRthvItvena=pRthvItvahetunA pUrvamapi = jalasamparkAtpUrvamapi tatra = zarAve gandhAvazyakatvAt = gandhasyA'vazyaM svIkartavya hotA hai aura rUpa Adi dharma pratiyogijJAnarUpa sahakArI ke binA hI vyakta hotA hai yaha bAta ThIka usa taraha jJAtavya hai jaise kI zarAva kI gaMdha aura karpUra kI gaMdha / zarAva = miTTI ke pakke naye bartana kI gaMdha jalasamparka kA sannidhAna hone para abhivyakta hota hai| miTTI ke naye bartana kI suvAsa apane Apa vyakta nahIM hotI hai, kintu pAnI ke chiMTakane para vyakta hotI haiN| jaba ki karpUra kI sugaMdha kisI vyaMjaka kI apekSA kiye binA hI abhivyakta hotI hai| lekina koI aisA nahIM kahatA hai ki 'karpUra kI khuzabu hI satya hai, zarAva kI nhiiN'| isa taraha vyaMjaka kI apekSA rakhate hue bhI aNutva - mahattvAdi dharma sat hote haiM, tuccha nahIM / - zaMkA :- jalasaMparkAccharAve. iti / miTTI ke naye pakva bartana meM jalasaMcAra hone ke pUrva meM gaMdha kI vidyamAnatA aura usakI jalasaMcAra se abhivyakti hotI hai yaha bAta hameM mAnya nahIM hai| hama yaha mAnate haiM ki pAnI DAlane se pUrva meM gandha nahIM hotI hai, kintu jalasaMcAra ke bAda nayI gaMdha paidA hotI hai| ataH jalasaMcAra ko gaMdhavyaMjaka kahanA ThIka nahIM hai, kintu gandhajanaka kahanA ThIka hai| isI taraha gaMdha jalasiMcana se vyaMgya nahIM hai, kintu janya hai| ataH ApakI zarAvagaMdha ke draSTAMta se aNutva - mahattva Adi ke vyaMgyatva kI siddhi kI kAmanA dharAzaya ho jAtI hai| * jalasaMcAra ke pUrva bhI zarAva meM gandha kI siddhi samAdhAna :- pRthivItvena. iti| ApakI tathyahIna bAta se kucha siddha honevAlA nahIM hai| jalasaMcAra ke pUrva meM bhI zarAva meM gandha
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ * rUpapAke ghaTanAnAzaGgIkAraH * gandhAvazyakatvAt tannAzAdikalpanAyAM mAnAbhAvAd, vilakSaNAgnisaMyogAdInAmeva pRthivIgandhanAzakatvAcceti dig / tvAt / ayaM bhAvaH gandhavattvasya pRthivIlakSaNatvena jalasamparkAtpUrvamapi zarAve gandhavattAyAH svIkartavyatvAt, anupalabdhistvanutkaTatvenApyupapadyate / na ca gandhasamavAyikAraNatvasyaiva pRthivIlakSaNatvamabhyupagamyata iti vAcyam sambhavati laghau, gurudharme tatsvIkArasyAnaucityAt / astu vA tathA tathApi tatra gandhaH sidhyati / kathamanyathA tadbhasmani gandha upalabhyate? bhasmano hi zarAvadhvaMsajanyatvena zarAvopAdeyatvaM sidhyati / etena yadddravyaM yaddravyadhvaMsajanyaM tattadupAdAnopAdeyamiti vyApteriti nyAyasiddhAntamuktAvalikAravacanaM nirastam yaddravyaM yadddravyadhvaMsajanyaM tattadupAdAnopAdeyamityapekSayA tattadupAdeyamiti vyAptereva lAghavena svIkartavyatvAt etaccASTasahastrItAtparyavivaraNe suspaSTam / nanu pAkena zarAvasya AparamANvantabhaGgAt tadgatagandhAdayo'pi vinazyanti pratiyogitAsambandhena samavAyikAraNanAzasya samavetakAryadhvaMsakAraNatvAdityAzaGkAyAmAha - tannAzAdikalpanAyAM mAnAbhAvAt = zarAvanAzagandhanAzAdikalpanAyAM pramANAbhAvAt / 139 etena 'ghaTAderAmadravyasyAgninA sambaddhasyAgnyabhighAtAnnodanAdvA tadArambhakeSvaNuSu karmANyutpadyante tebhyo vibhAgAvibhAgebhyaH saMyogavinAzAH saMyogavinAzebhyazca kAryadravyaM vinazyati / tasmin vinaSTe svatantreSu paramANuSvagnisaMyogAdauSNyApekSAcchyAmAdInAM vinAza (pra.pA. bhA. pR. 257 ) ityAdi prazastapAdabhASyakAravacanamapAstam, taddezatva-tatsaMkhyA-tatparimANoparyavasthApitakarparAdyapAtAdipratyakSopalambhAt, abAdhitapratyabhijJAnAcca paramANuparyantanAzAnabhyupagamAdityadhikaM kalpalatAyAmanusandheyam / gandhAdyanAze hetvantaramAha-vilakSaNAgnisaMyogAdInAmeveti / evakAreNa pAkaprayojakAgnisaMyogasya vyavacchedaH hotI hI hai, kyoMki zarAva meM pRthivItva rahatA hai| pRthivI kA lakSaNa gandhavattva hai| ataH jahA~ pRthvItva rahegA vahA~ gandha rahegI hI / yadi zarAva meM gandha na hogI taba zarAva meM pRthvItva bhI nahIM rahegA, kyoMki vyApaka ke abhAva se vyApya ke abhAva kI siddhi hotI hai| yahA~ anumAna prayoga aisA ho sakatA hai ki zarAvaH gandhavAn pRthvItvavattvAt kastUrIvat / pRthvItva aura gandha ke bIca vyApyavyApaka bhAva hone se pRthvItvarUpa hetu se zarAva meM gaMdharUpa sAdhya kI siddhi nirAbAdha hai| * pilupAkavAdI kI zaMkA zaMkA :- zarAva meM pRthvItva hai yaha hameM bhI mAnya hai, magara jaba kumhAra miTTI ke kacce zarAva ko pakAne ke lie agni meM DAlatA hai taba agnisaMyoga se zarAva hI naSTa ho jAtA hai taba zarAvagandha becArI nirAdhAra kahA~ rahegI ? ataH zarAvanAza ke bAda zarAvagandha kA bhI nAza ho jAtA hai aura anya jIvoM ke adRSTa se naye zarAva kI utpatti hotI hai| yaha hamArI mAnyatA hai / * gaMdhanAzakalpanA ayukta-syAdvAdI samAdhAna :- tannAzA. itI / zarAva ko agni kI bhaTThI meM DAlane se zarAvanAza, zarAvagaMdha Adi kA nAza, navIna zarAva kI utpatti Adi kI kalpanA meM koI pramANa na hone se ApakI upadarzita mAnyatA manISiyoM ko mAnya nahIM ho sakatI hai| prameyasiddhi pramANa ke adhIna hotI hai| ApakI bAta meM koI bhI pramANa nahIM hai taba isakA kaise svIkAra hogA ? anyathA anya aprAmANika vaktavya kA bhI svIkAra karanA hogaa| dUsarI bAta yaha hai ki agnisaMyogasAmAnya yAnI sabhI prakAra kA agnisaMyoga gandhanAzaka nahIM hotA hai, magara vilakSaNa agnisaMyoga hI pRthvI kI gaMdha kA nAzaka hotA hai| zarAva ko pakva banAnevAlA agnisaMyoga vaisA vilakSaNa nahIM hai / gandhanAzaka agnisaMyoga meM jo vaijAtya rahatA hai vaha vaijAtya pAkasaMpAdaka agnisaMyoga meM nahIM hotA hai| pAka kA matalaba hai pRthvI ke varNa-gaMdha Adi kI parAvRtti / pAkAnukUla agnisaMyoga meM gaMdhanAzakatAvacchedaka jAtivizeSa na hone se usase zarAvagaMdha kA nAza nahIM hotA hai|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 30 * dvitvotpAdanirUpaNam 0 evaM dvitvAdikamapyapekSAbuddhivyaGgyameva na tu tajjanyaM caitrIyApekSAbuddhijanitadvitvasya maitrasyA'pi pratyakSatvaprasaGgAt / kRtH| tathA cA''mazarAvapAkaprayojakAgnisaMyogAnna pRthivItvahetusiddhagandhasya nAzaH pRthvIgandhanAzakatAvacchedakajAtivizeSazUnyatvAt iti sthitam / evaJca jalasamparkaH pUrvotpannasya zarAvasthasya gandhasyAbhivyaJjako na tvapUrvagandhotpAdaka iti siddham / naiyAyikA dvitvAdikamapekSAbuddhijanyameva manyante / teSAmiyaM prakriyA - prathamaM 'ayameko'yameka' ityAkArikA'pekSAbuddhirjAyate / tato dvitvotpattiH tato vizeSaNajJAnaM dvitvatvanirvikalpAtmakaM tato dvitvatvaviziSTapratyakSamapekSAbuddhinAzazca tato dvitvanAza iti / dvitvaM prati AzrayagataikatvaM asamavAyikAraNam apekSAbuddhirnimittakAraNam AzrayIbhUtaM dravyaM ca smvaayikaarnnm| teSAmidamAkUtam - dvitvasya vyaMgyatvanaye'pekSAbuddherdvitvatvaprakArakalaukikapratyakSatvaM kAryatAvacchedakaM vAcyaM janyatvanaye tu dvitvatvameveti lAghavam / tannirAkaroti- evamiti / yathA aNutva - mahattvAdayaH sapratiyogikabhAvA niSpratiyogikarUpAdibhAvAnAmiva padArthaiH sahaivotpadyante pratiyogipratisandhAnavazAtpazcAnnotpadyante kintu vyajyante, 'paratvAparatve rUpAdi ca padArthaiH sahaivotpadyante na tvapekSAbuddhivazAtpazcAt' (syA. ratnA. 5/8) iti vAdidevasUrivacanAt tathaiva dvitvAdikamapi apekSA buddhyA vyajyate na jnyte| atra vipakSabAdhakamAha caitrIyApekSAbuddhijanitadvitvasya maitrasyApi pratyakSatvaprasaGgAditi / ayaM bhAvaH yathA kulAlajanitaghaTasya cakSurAdisAmagrIvazAtkulAlasya kulAletarasya ca pratyakSaM jAyate viSayaniSThapramAtRjanyatvasya pramAtRniSThaviSayajanakatvasya vA pratyakSasAmagryaghaTakatvAt tathaivA'nekaikatvaviSayiNyA buddhyA'pekSAbuddhya* dvitvAdi apekSAbuddhi se janya hai naiyAyika naiyAyika :- jalasaMparka se zarAva ke gandha kI abhivyakti hotI hai - isakA svIkAra hama karate haiM, magara apekSAbuddhi se dvitva Adi saMkhyA utpanna hotI hai, vyakta nahIM isakA svIkAra to Apako bhI karanA hI hogaa| isa sambandha meM hamArI prakriyA saMkSepa se isa taraha hai - prAraMbha meM puruSa ko do cIja dekha kara 'ayamekaH ayamekaH' ityAkAraka apekSA buddhi utpanna hotI hai| anantara samaya meM apekSAbuddhi se dvitvasaMkhyA kI utpatti hotI hai| usake bAda dvitvatva kA nirvikalpaka pratyakSa hotA hai| bAda meM dvitva kA viziSTapratyakSa hotA hai aura sAtha sAtha apekSAbuddhi kA nAza hotA hai| usake bAda dvitvasaMkhyA kA nAza hotA hai / dvitva kI utpatti mAnane meM dvitvatva apekSAbuddhi kA kAryatAvacchedaka dharma hotA hai| dvitva ke abhivyakti pakSa meM dvitvaprakArakalaukikapratyakSatva kAryatAvacchedaka hotA hai| spaSTa hai ki abhivyakti pakSa meM kAryatAvacchedaka meM gaurava hotA hai| ataH dvitva kI utpatti mAnanA hI zreyaskara hai| * dvitvAdi apekSAbuddhi se vyaMgya hai- syAdvAdI * syAdvAdi :- evaM. iti / o naiyAyika ke zAgirda! sA~pa nikala gayA aba lakIra pITane se kyA ? zarAvagaMdha kI jala se abhivyakti siddha ho gaI isIse dvitva kI bhI apekSAbuddhi se abhivyakti siddha ho jAtI hai| ApakI banAI huI dvitva kI utpatti kI prakriyA meM koI pramANa nahIM hai| ataH ApakI mAnyatA zraddheya nahIM hai| dUsarI bAta yaha bhI hai ki dvitva kI utpatti mAnane ke pakSa meM to caitra kI apekSAbuddhi se janita dvitva kA maitra ko bhI, jo ki apekSAbuddhi se rahita hai, pratyakSa hone kI Apatti AyegI, kyoMki caitra kI apekSAbuddhi se janya dvitva to saba ke lie samAna hI hai| pratyakSasthala meM yaha kabhI dekhA nahIM gayA hai ki jo pramAtA viSaya kA janaka ho usake lie hIM vaha viSaya pratyakSa ho, anya ke lie nahIM / anyathA kumhAra Adi kI AjIvikA hI uccheda ho jAyegA, kyoMki kumhAra se janya ghaTa kA kumhAra se bhinna puruSa ko pratyakSa na hone para ve loga ghaTa Adi ko kaise kharIdeMge ? magara aisA nahIM hotA hai / ataH dvitva kI abhivyakti mAnanA hI yukta hai| naiyAyika :- Apane jo yaha Apatti batAI hai ki - dvitvotpatti ke pakSa meM caitrIya apekSAbuddhi se janya dvitva kA maitra ko bhI pratyakSa ho jAyegA - yaha ThIka nahIM hai, kyoMki dvitva ke pratyakSa kA kAryakAraNabhAva isa taraha hai ki dvitvasaMkhyA utpanna hotI hai aura maitra kI apekSAbuddhi se maitrIya dvitvasaMkhyA utpanna hotI hai| dUsarA caitra kI apekSAbuddhi se caitrIya yaha bhI eka niyama hai ki caitra - -
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ * dvitvAdervyaGgyatvavyavasthApanam * 141 dvitve ca na caitrIyatvamasti yena caitrIyadvitve caitrIyApekSAbuddhezcaitrIyadvitvapratyakSe caitrIyadvitvasya ca hetutvaM syAdityanyatra vistara parAbhidhAnayA caitraniSThayA janitasya dvitvasya caitrasyeva maitrasyA'pyapekSAbuddhizUnyasya pratyakSatvaM syAt ckssuraadisaamgriisdbhaavaat| na caitadiSTam, draSTavirodhAt / ato dvitvAdikamapekSA - buddhivyaGgyameveti siddhamiti bhAvaH / nanu mayA puruSAntarApekSAbuddhijanitadvitvasya puruSAntarApratyakSatvAya caitrIyadvitvapratyakSaM prati caitrApekSA - buddhijanitadvitvatvena rUpeNa caitrApekSAbuddhijanitadvitvasya hetutvaM kalpyate / kAryatAvacchedakasambandho dvitvaniSThaviSayatA kAraNatAvacchedakasambandhazca tAdAtmyaM tathA samavAyena caitrIyadvitve vizeSyatAkhyaviSayatAsambandhena caitrApekSAbuddheH hetutvaM kalpyate / tathA ca caitrIyadvitvasya maitrIyadvitvapratyakSe'hetutvAdeva maitrasya na tatpratyakSatvA''pattiriti matpakSe na doSalezagandho'pIti naiyAyikAzayaM nirasyati - dvitve ceti / yadyapi janyatvapakSe aparimitadvitvAdidhvaMsaprAgabhAvAdikalpanAyAM gauravam, nAnApuruSIyakramikApekSAbuddhisamasaGkhyatulyavyaktikanAnAdvitvAdikalpanAyAM mahAgauravam, mAnasatvAdivyApyajAtivizeSeNApekSAbuddherdvitvAdihetutve tadabhimatezvarApekSAbuddhyA paramANudvitvAdyajananApattiH tathA ca sati- 'kAryAyojanadhRtyAdeH padAtpratyayataH zruteH / vAkyAtsaGkhyAvizeSAcca sAdhyo vizvavidavyayaH / / ( nyA. kR. 5/1) ityudayanavacanavirodhaH / IzvarajJAnasAdhAraNadvitvAdijanakatAvacchedakajAtisvIkAre ca janyasAkSAtkAratvAdinA sAGkaryaM tritvAdyutpattikAle dvitvAdyutpattyApattizca durnivArA iti bahavo doSAstathApi sphuTatvAttAnupekSya mUlazaithilyapradarzanArthaM dvitve ca na caitrIyatvamastItyuktam / ayaM bhAvaH paraiH dvitvAdikaM prati apekSAbuddhernimittakAraNatvamabhyupagamyate na tu samavAyikAraNatvam tatazca dvitve caitrIyatvAdisvarUpo'pekSAbuddhikRtavizeSo bhavituM nArhati anyathA suvarNadaNDajanyaghaTe'pi kASThadaNDajanyaghaTApekSayA vaijAtyaM syAt tathA ca kASThasuvarNadaNDadvayajanitaikaghaTe tayoH sAGkaryaM durnivAram daNDadvayajanyaghaTe jAtyantarasvIkAre ca gauravAt mAnAbhAvAccetyAdi sUkSmamIkSaNIyam / kiJca dvitvAdijanyanaye samazreNyavasthite ghaTadvaye 'ayamekaH' itijJAnaM pramANaM syAt tadvati tatprakArakajJAnarUpatvAt draSTurapekSAbuddhyanutpAdena dvitvasyAnutpannatvAt / na ceSTApattirvaktuM yujyate mRSAbhASitvena tannigrahasyAnupapatteriti dik / yadyapi syAdvAdakalpalatAyAM prakaraNakAreNA'pekSAbuddherdvitvAdivyavahAranimittatvaM 'mamApyapekSAbuddhereva ko dvitva kA pratyakSa hone meM caitrIya dvitva hetu hotA hai, maitrIya dvitva nahIM tathA maitra ko dvitvapratyakSa hone meM maitrIyadvitva hetu hotA hai, caitrIya dvitva nahIM / uparyukta do niyamoM ke anusAra aba caitra kI apekSAbuddhi se janya dvitva saMkhyA kA maitra ko pratyakSa hone kI Apatti nahIM AyegI, kyoMki caitrIya apekSAbuddhi se janya dvitva caitrIyadvitva hotA hai, jo ki caitra ke hi dvitvapratyakSa meM hetu hotA hai / yadi maitra ko dvitva kA pratyakSa karanA ho taba maitrIya dvitva kI AvazyakatA hai jo ki maitra kI apekSAbuddhi se janya hai na ki caitra kI apekSAbuddhi se / jahA~ maitra ko 'ayameko'mekaH' ityAkAraka aneka ekatva avagAhinI apekSAbuddhi hI utpanna nahIM huI hai vahA~ maitrIyadvitva hI utpanna nahIM huA hai, jo ki maitra ke dvitvapratyakSa meM hetu hai, taba maitra ko dvitvapratyakSa hone kI saMbhAvanA hI kaise hogI ? viSaya bhI svaviSayaka laukika pratyakSa ko utpanna karane meM prayojaka hotA hai| binA hetu to kisI kArya kI utpatti nahIM hotI hai - yaha to prAyaH saba logoM ko mAnya hai| ataH Apane jo samasyA batAI thI ki caitrIya apekSAbuddhi se janya dvitva kA maitra ko bhI pratyakSa hone lagegA vaha aba hala ho gaI hai aura hamArA yaha siddhAMta ki 'apekSAbuddhi se dvitvAdi saMkhyA utpanna hotI hai' bhI akhaMDita rahA hai| sA~pa marA nahIM aura lAThI bhI TUTI nahIM / ataH dvitva ko apekSAbuddhi se vyaMgya mAnanA niryuktika hai| - * dvitva meM caitrIyatva na hone se naiyAyikamata asvIkArya syAdvAdI :- dvitve ca iti / ustAda! Apa cAhe kitanA bhI prayAsa kIjie, magara so sunAra kI eka luhAra kii| ApakA kAryakAraNabhAva caitrIya dvitva ke para hI avalaMbita hai| magara vAstava meM caitrIya dvitva jaisI koI cIja hI sAre jahA~ meM nahIM hai taba Apase batAyA gayA caitrIyadvitva aura caitrIyadvitvapratyakSa ke bIca kAryakAraNabhAva kaise siddha hogA ? Azaya yaha jJAta hotA hai ki
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 30 iti kimatiprasaGgena! / / 30 / / * prazastapAdabhASyasya aprazastatvapratipAdanam o tathAvyavahAranimittvAt, tajjanyA'tiriktasaGkhyA'siddhe' (syA. ka. sta. 3 / zlo. 9) riti vadatA pratipAditaM, atra cApekSAbuddherdvitvAdijJAnanimittatvaM 'apekSAbuddhivyaGgyatvamiti vadatA pratipAditamityanayorApAtato virodhaH pratibhAti tathApi tattvadRSTyA nAsti virodhaH / tathAhi paramArthatastvapekSAbuddherdvitvAdijJAnanimittatvameva paraM vyavahArasya vyavahartavyajJAnAdhInatvAd dvitvAdivyavahartavyaviSayakajJAnajanikAyAmapekSAbuddhau dvitvAdivyavahArajanakatva - pratipAdanamapi 'dAsena me kharaH krIto dAso'pi me kharo'pi me' iti vyavahAranayAbhimatanyAyena saGgacchate iti me matiH / dvitvAdau vyaGgyatvaM na svamanISikAkalpitaM, taduktaM syAdvAdaratnAkare - 'dvitvAdikaM bAhyArthadharmaH apekSAbuddhyabhivyaGgyaM na tvapekSAbuddhijanyam / dvitvAdikaM buddhijaM na bhavati saMkhyAtvAt ektvvt|' (syA.ratnA.5/8) etena 'yadA boddhuzcakSuSA samAnAsamAnajAtIyayordravyayoH sannikarSe sati tatsaMyuktasamavetasamavetaikatvasAmAnyajJAnotpattAvekatvasAmAnyatatsambandhajJAnebhya ekaguNayoranekaviSayiNyekA buddhirutpadyate tadA tAmapekSyaikatvAbhyAM svaashryyordvitvmaarbhyte|' (pra.za. bhA. pR. 272) iti prazastapAdabhASyakAravacanamapahastitam, ghaTadvaye kAlabhedenA'pekSAbuddhibhedenA'parimitadvitvotpattyaprAmANikakalpanApatteH / taduktam mImAMsAkutUhale 'apekSAbuddherabhivyaJjakatvena dvitvA'hetutvAt ghaTadvaye sahasrapuMsAM kAlabhedenA'pekSAbuddhibhedena sahasradvitvA''patteH / klRpte pratyakSasahasre dvitvasya hetutve lAghavAt / samavAyasya samavAyinimittakalpane'pekSAbuddhinAzasya tannAzaM prati hetutve'tigauravAcca anyathA hrasvatva-dIrghatva-sthUlatva-sUkSmatvAdikamapyapekSAbuddhijanyaM syAt / dvitvAdikaM nApekSAdhIjanyaM saGkhyAtvAdekatvavadityanumAnAditi' (mI. ku. pR. 34) nanu vyaGgyatvapakSe kAryatAvacchedakagauravadoSaM kiM vismarasi ? na, bADhaM smarAmi, zruNu - manmate'pi svAzrayaviSayatayA dvitvatvasyaiva kAryatAvacchedakatayA na gauravadoSaH / na ca viSayatAyA viSayabhedena bhinnatvAt vyaGgyatvanaye sambandhAnanugamo doSa iti vAcyam sambandhAnanugamasyA'doSatvAt, anyathA cAkSuSatvAvacchinnaM prati cakSuSTvenA'pi kAraNatA na syAt saMyogAdipratyAsattInAmananugamAt / astu vA viSayatAnAmanugamakaM viSayatAtvamapyatiriktam anyathA viSayabhedena viSayatAyA bhedAt 'ghaTo jJAnaviSayo, ghaTo jJAnaviSaya' ityAkArikAyA anugatapratIteranupapatteriti dik / naiyAyikamata meM apekSAbuddhi dvitva Adi saMkhyA kA nimitta kAraNa hai samavAyikAraNa nahIM / nimitta kAraNa meM bheda hone para usake kArya meM koI vaijAtya nahIM hotA hai| kumhAra cAhe kASTha daMDa se ghaTa banAye cAhe suvarNa daMDa se ghaTa banAye, magara tajjanya ghaTa meM koI vaijAtya nahIM hotA hai| ThIka vaise hI apakSAbuddhi bhI dvityAdi kA nimitta kAraNa hai - aisA mAnane para apekSAbuddhi cAhe caitra kI ho cAhe maitra kI ho magara tajjanya dvitva saMkhyA meM koI caitrIyatva yA maitrIyatva nAma kA vilakSaNa dharma nahIM hotA hai, jisase bhinnabhinna caitrIya, maitrIya dvitva kI siddhi ho ske| jaba caitrIya dvitva yA maitrIya dvitva jaisI koI cIja hI nahIM hai taba 'caitra ke dvitvapratyakSa meM caitrIya dvitva hetu hai' yaha kahanA kaise saMgata hogA ? aba to hamane pUrva meM jo Apatti uThAI thI ki caitra kI apekSAbuddhi se janya dvitva kA maitra ko bhI pratyakSa hogA vaha vajralepa bana jaayegii| mAna na mAna maiM terA mehamAna ! dUsarI bAta yaha hai ki vyaMgyapakSa meM bhI svAzrayaviSayatA sambandha se dvitvatva ko hI kAryatAvacchedaka mAnA jA sakatA hai| isalie janyatvapakSa kI apekSA vyaMgyatvapakSa meM koI gauravadoSa nahIM hai balki aparimita dvitva ke prAgabhAva, utpAda, dhvaMsa Adi kalpanA kI AvazyakatA na hone se janyatvapakSa kI apekSA vyaMgyatvapakSa meM lAghava bhI hai| ataH dvitva Adi saMkhyA ko vyaMgya mAnanA hI yuktiyukta hai yaha siddha huaa| isa viSaya kA vistAra anyatra = nayopadeza Adi graMtha meM prApya hai| isa taraha isa gAthA ke vivaraNa se yaha siddha huA ki pratItyabhAva parApekSI hone para bhI tuccha nahIM haiM magara niSpratiyogika bhAva kI taraha pAramArthika hI haiM / 30 / pratItyasatyabhASA kA nirUpaNa samApta huaa| aba zrImadjI 31vIM gAthA se kramaprApta vyavahArasatyabhASA kA nirUpaNa karate haiM /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 'nadI pIyate' vAkyavimarzaH * uktA pratItyasatyA / atha vyavahArasatyAmAha 143 'vavahAro hu vivakkhA logANaM jA paujjae tIe / pijjai naI ya Dajjhai giritti vavahArasaccA sA / / 31 / / vyavahAro hi lokAnAM vivakSA vaktumicchA vivakSA sA cA'tra nadyAdipadaM nadIgatanIrAdikaM bodhayatviti prayoktricchA / tato nanu vyaGgyatvanaye caitrIyApekSAbuddhivyaktadvitve maitrasya pratyakSatvaM kathaM na syAt ? na hi zarAvagandhaH kiJcit prati vyakto'nyaM pratyanabhivyakta iti cet ? ucyate, dvividhA hi vyaGgyabhAvAH sapratiyogikavyaGgyA nissprtiyogikvynggyaashc| tatra ye sapratiyogikavyaGgyAste kevalaM svavyaJjakAzraye svaviSayakajJAnaM janayanti, yathA pitRviSayaka - jJAnarUpasapratiyogikavyaJjakavyaGgyaM putratvam / ye ca bhAvA niSpratiyogikavyaJjakavyaGgyAste svavyaJjakAnAzraye svavyaJjakAzraye ca svaviSayakajJAnaM janayanti yathA prakAzAbhivyaktaghaTAdayaH kUpakhananAbhivyaktajalaprabhRtayazca / dvitvAdikaM cApekSAbuddhirUpasapratiyogikavyaJjakavyaGgyamato nA'pekSAbuddhyanAzraye maitre tajjJAnA''pattiriti madekaparizIlitaH panthA vibhAvyatAm / evaJca svasAmagrIsaJjAtadvitvAdyanantaparyAyopetadravya evApekSAbuddhihetordvitvAdisapratiyogikabhAve yathAkSayopazamaM dvitvAdiprakArakaM jJAnaM jAyata ityapekSAbuddhivyaGgyatvameva dvitvAderyuktamiti siddham / anyatra = nayopadezAdau / / 30 / / vyavahAraH = vyavahArapadapratipAdyaH / sA = lokavivakSA / atra = 'nadI pIyata' ityAdivyavahArasatyabhASAsthale / nadyAdipadAnnadIgatanIrAdipratipatteriti / atra cA'yaM praghaTTakArthaH 'nadI pIyata' ityadau nadIpadasya zakyArthe'STasahasradhanuranyUnavyApta-kuladvayagatanIrapravAhe dhAtvarthasya galabilAdhaHsaMyogasyA'nvayasyAnupapattestAtparyAnupapattervA pratisandhAnAnnadIpadAllakSaNayA nadIgatanIrapratipattirjAyate / atra saGkSepataH zAbdabodhAkArastu 'parAzritavarttamAnakAlika kRtijanyavyApArajanyagalabilAdhaHsaMyogAtmakaphalazAli nadIgatanIramityevaM draSTavyaH / zAbdabodhe tAtparyajJAnasya kAraNatvAt tAdRzazAbdabodhAnyathAnupapattyA " nadyAdipadaM nadIgatanIrAdiparaM" ityAkArakatAtparyajJAnamanumIyate / tathA ca tAdRzazAbdabodhasya janakatAyA viSayavidhayA'vacchedikA 'nadyAdipadaM nadIgatanIrAdikaM bodhayatu' ityAkArikA vivakSA sidhyatIti bhAvaH / atra pAvanatvAdijJAnaM lakSaNAprayojanam / tataH pAvanatva-prasannatva-nirmalatvAdikaM nIre pratIyate, anyathA 'nadI pIyata' itiprayogasya 'nadIgatanIraM pIyata' iti prayogAdavizeSApatteriti vibhAvanIyam / gAthArtha :- logoM kI vivakSA hI vyavahAra hai| usa vivakSA se jisa bhASA kA prayoga hotA hai vaha bhASA vyavahArasatya hai / jaise ki nadI pI jAtI hai, parvata jalatA hai / 31 / * vyavahArasatya bhASA 7 * vivaraNArtha :- vyavahArasatya bhASA kA artha hai vyavahAra se satya bhASA / vyavahArazabda kA artha hai logoM kI vivakSA / vivakSA kA artha hai bolane kI icchaa| logoM kI vivakSA se jo zabdaprayoga hotA hai use vyavahArasatyabhASA kahate haiN| jaise ki loga 'nadI pIyate' = 'nadI pI jAtI hai' aisA zabda prayoga karate haiN| yahA~ vaktA kI icchA yaha hotI hai ki "nadIpada se zrotA ko nadIgata jala kA bodha ho" / yahA~ yaha zaMkA karane kI AvazyakatA nahIM hai- 'logoM kI vivakSA Apane batAI vaisI hI hai, anya nahIM, isa kA niyAmaka kauna hogA?' - kyoMki vaktA kI icchA kyA hai? usakA nirNaya hama vaktA ke vacana se logoM ko honevAle zAbdabodha ke anusAra kara sakate haiN| zAbdabodha kA kAraNa tAtparyajJAna hai| zAbdabodha jaisA hotA hai usa ke anusAra tAtparya kA AkAra nirNIta hotA hai| dekhiye 'nadI pI jAtI hai usa vAkya ko suna kara logoM ko yaha bodha svAbhAvika rUpa se hotA hai ki nadI kA pAnI piyA jAtA hai| matalaba nadIpada se nadIgata pAnI kA bodha hotA hai| isase nizcita hotA hai ki vaktA kI icchA aisI hI hai ki 'nadIpada logoM ko nadIgata pAnI kA bodha kraao| isa vivakSA se prayukta yaha bhASA vyavahArasatya kahI jAtI haiN| 1 vyavahAro hi vivakSA lokAnAM yA prayujyate tayA / pIyate nadI ca dahyate giririti vyavahArasatyA sA / / 31 / /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 31 nadyAdipadAnnadIgatanIrAdipratipatteH / * vyavahArasatyavacanAnAM saprayojanatvanirUpaNama O nadItannIrAdInAmabhedapratipattirityeke / nadyAdipadaM nadyabhinnatvena nadIgatanIrAdikaM bodhayatvityAkAraiva vivakSA ityapare / tayA = vivakSayA, yA = bhASA prayujyate sA "pIyate nadI dahyate giri' riti tatra vyavahArasatyA / atra pIyate nadItyasya 'nadIgataM nIraM pIyate' iti 'dahyate giri' rityasya ca girigataM tRNAdikaM dahyata ityarthaH / idamupalakSaNam, 'galati bhAjanam' 'anudarA kanyA' alomA eDaketyAdInAM bhAjanagataM jalaM galati sambhogajabIjaprabhavodarAbhAvasvamate nadIvRttittvaprakAraka - nIravizeSyakazAbdabodhaM nadIpadasya ca nadIvRttinIraparatvaM pradarzya sAmprataM zrImalayagirisUriprabhRtimataM pradarzayati- nadItannIrAdInAmabhedapratipattirityeka iti / eke= zrImalayagiricaraNAdayaH taduktaM prajJApanAvRttau "lokA hi girigatatRNadAhe tRNAdinA saha girerabheda vivakSayA 'girirdahyata' iti bruvanti" / zrIsiddhasenasUre: pravacanasAroddhAravRttikArasyA'pyayamevAbhiprAyo varttate / tataH tanmate 'nadI pIyata' ityatra nadIpadaM nIrapratiyogikanadyanuyogikAbhedaparaM zAbdabodhazca nIrAbhedaprakArakanadIvizeSyako bhavati / apareSAM matamAha nadyAdipadamiti / atra nadyabhedaprakAraka-nadIgatanIravizeSyakaH zAbdabodho bhavati, nadIpadaJca nadyabhinnatvena nadIgatanIraviSayakabodhecchayoccaritamityarthaH / bhagavadanumatavicitranayabhedenA'nudhAvitAH trayo'pyete sadAdezA iti dhyeyam / dahyate giririti| atra giripadazakyArthasya cirakAlInA'kRtrimAzmasamudAyarUpasya parvatasya dahanapratikUlatayA'dahyamAnatvena dahanakriyAnvayAnupapatteryadvA parvatasya dAhe'nvayasambhave'pi tRNadAhatAtparyasyA'nupapatteH lakSaNAbIjasya sattvAt giripadena sakSaNayA girigatatRNAdipratItirjAyate / lakSaNAprayojanaM tu bhUyo dagdhatvapratItiH / parAzritakriyAjanyadAhAzrayaM girigatatRNAdikaM iti zAbdabodhaH / idamiti pIyate nadI, dahyate giririti draSTAntadvayapratipAdanamiti / upalakSaNamiti / svabodhakatve sati svetarabodhakatvamupalakSaNatvamiti kecit tanna sarveSAM zabdAnAmupalakSaNatvaprasaGgAt teSAM svabodhakatve sati vAcyArtharUpasvetarabodhakatvAt kintu svArthabodhakatve sati svetarArthabodhakatvamupalakSaNatvaM prAguktaM grAhyam / galati bhAjanamiti / bhAjanapadazakyArthasyA'dravatvena tatra galdhAtvarthasya sravaNasyA'nvayasya tAtparyasya vA'nupapatterlakSaNayA bhAjanapadAd bhAjanagataM jalaM prtiiyte| lakSaNAprayojanaM tvanibiDatvapratItiH / vartamAnakAlikasravaNAnukUlavyApArAzrayaM bhAjanagatajalamiti zAbdabodhAkAraH / anudarA kanyeti / apariNatabAlikAvAcakakanyApadasyA'tra pariNItastriyAM lakSaNA / pariNayanasambhogAdyanantaramapi nadItannI. iti / apanA abhiprAya batA kara vivaraNakAra zrImad isa viSaya meM zrImalayagirijI mahArAjA ke abhiprAya ko batAte hue kahate haiM ki 'nadI pIyate' ityAdi sthala meM logoM ko nadI aura pAnI ke abheda kI pratIti hotI hai| isa zAbdabodha ke bala se yaha siddha hotA hai ki vaktA kA tAtparya 'nadIpada jalapravAha aura jala meM abheda kA bodha karAo' aisA hotA hai| yahA~ 'eke' zabda se zrImalayagirimahArAja abhISTa hai yaha prajJApanAsUtra kI malayagirivRtti ko dekhane se jJAta hotA hai| nadyAdipada iti / aba vivaraNakAra isa sambandha meM apara manISiyoM ke abhiprAya ko batAte hue kahate haiM ki 'nadI Adi pada nadIabhinnarUpa se nadIgata pAnI Adi ko bodha karAo' aisI hI logoM kI vivakSA 'nadI pI jAtI hai' ityAdi sthala meM hotI hai| ataH yahA~ zAbdabodha aisA hogA ki nadI se abhinna aisA nadIgata pAnI piyA jAtA hai| laukika vivakSA se prayukta hone ke sababa yaha bhASA vyavahArasatya kahI jAtI hai| * vyavahArasatya bhASA ke draSTAMta * atra. iti / prakaraNakAra ne mUla gAthA meM jo do udAharaNa batAye haiM inako spaSTa karate hue vivaraNakArarUpa se prakaraNakAra
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ * pazutvasyopAdhitvapratipAdanam * vatI kanyA, lavanayogyalomAbhAvavatyeDaketyAdyarthAnAmudAharaNAnAm / garbhadhAraNazUnyAyAmayaM prayogaH kriyte| tatra codarAbhAvasyA'nvayasya tAtparyasya vA'nupapatterlakSaNayA'nudarApadAt smbhogjbiijprbhvodraabhaavvtyupsthaapyte| tasyAzca tAdAtmyena kanyApadArthe'nvayaH nipaataatiriktnaamaarthyorbhedenaa'nvybodhsyaa'vyutpnntvaat| alomA eddketi| eDakA pazuvizeSaH, pazutvaM na jAtiH uccaiHzravoniSThatayA tejastvena saangkryaat| taduktaM sAmAnyalakSaNAkAzikAnaMdIkRtA "tejastvAbhAvavati gavi pazutvasya pazutvAbhAvavati vahnau tejastvasya sattvAdubhayoruccaiHzravasi sAMkaryAt" (sA.la.kA.pR.121) uccaiHzravo nAma taijaso'zvaH / ato lomavallAgUlavattvaM pazutvam / tathA ca lomavallAGgulavattvasya pazutvena tadvati tAdAtmyena lomAbhAvavadanvayasya tAtparyasya ca bAdhAllakSaNayA'lomApadena lavanayogyalomAbhAvavatI prtisndhiiyte| tasyAzca tAdAtmyenaiDakAyAmanvayo bhvti| dazavaikAlikacUrNI ca- 'vavahArasaccaM nAma jahA amha gAmo, piTThassa vA saccamiti kahaNaM, chattaeNa AgamaNaM, Dajjhati giri, galai bhAyaNaM logappasiddhANi / tahA gAvI pijjai, gAvIe khIraM pijjai, Na gAvI savvA pijjaitti evmaadi|' ityAdyarthAnAmiti / AdipadAt 'panthA gacchatI'tyAdInAM grahaNam / pathipadArthasya sthirasya gamdhAtvarthe'nvayasya tAtparyasya cAnupapatteH pratisandhAnAt pathizabdasya pathi gacchati puruSasamudAye lkssnnaa| tatprayojanaM ca nairantaryapratItiriti dik| mahopAdhyAya yazovijayajI mahArAjA kahate haiM ki - 'nadI pIyate' isa sthala meM 'nadI meM rahA huA pAnI piyA jAtA hai| usa prakAra kA bodha hotA hai 'dahyate giriH' arthAt 'parvata jalatA hai isa vAkya se logoM ko 'parvata para vidyamAna ghAMsa, lakaDI Adi jalatI haiM' - aisA zAbdabodha hotA hai| ina do draSTAMta kA nirUpaNa kiyA hai vaha upalakSaNa hai| arthAt sirpha ye do vAkya hI vyavahArasatya bhASA svarUpa nahIM hai magara isase atirikta anya bhI aneka vAkya vyavahArasatya bhASAsvarUpa hai, jo laukika vivakSA se prayukta hote haiN| jaise-bhAjana TapakatA hai, kanyA anudarA hai, yaha bher3a lomazUnya hai - ityAdi vAkya / 'bhAjana TapakatA hai' vAkya ko suna kara logoM ko 'bhAjana kA pAnI TapakatA hai' yaha arthabodha hotA hai| hamArA anubhava bhI aisA hI hai ki - 'yaha maTakA TapakatA hai' isa vAkya ko sunakara hameM 'isa maTake meM rahA huA pAnI TapakatA hai' aisA zAbdabodha hotA hai| isI taraha 'yaha kanyA udarazUnya hai' isa vAkya ko sunakara - 'isa kanyA kA peTa saMbhoga se garbhAdhAna hone ke pazcAt jaise baDhatA hai vesA nahIM hai' - aisA bodha zrotA ko hotA hai| yahA~ kanyApada pariNIta strI kA bodhaka hai| isI taraha 'yaha bher3a bAlavAlI nahIM hai' isa vAkya se logoM ko aisA bodha hotA hai ki 'isa bher3a ke bAla kATane yogya nahIM hai', kyoMki bher3a meM sarvathA bAla kA abhAva to pratyakSa se hI bAdhita hai| ataH vaktA kA - 'alomA' pada se arthAt 'bAlazUnya hai' isa pada se 'kATane yogya bAla se zUnya hai' aisA bodha ho - yaha tAtparya siddha hotA hai| matalaba ki loka meM jaisI vivakSA hotI hai usake anusAra jo vAkyaprayoga hotA hai vaha vyavahArasatyabhASA hai - yaha siddha hotA hai| __zaMkA :- daraasala parvata nahIM jalatA hai, kintu parvata para vidyamAna tRNa-kASTha Adi jalatA hai taba vahA~ 'parvata jalatA hai' yaha vAkya to jhUTha hI siddha hogA, kyoMki parvata aura parvata meM rahe hue tRNa-kASTha Adi meM paraspara bheda hone para bhI abheda kA pratipAdana usa vAkya se hotA hai| ataH vyavahArabhASA mRSA hone kI Apatti aayegii| * vyAvahArika abheda kI apekSA 'dahyate giriH' ityAdi bhASA satya * samAdhAna :- vyAvahArikA. iti / ApakI yaha zaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki 'parvata jalatA hai' ityAdi bhASA taba mRSA hotI yadi vAstava meM parvata aura tRNa kASTha Adi meM abheda kA bodha karAnA yahA~ iSTa hotaa| magara yahA~ parvata aura tRNakASTha Adi meM tAttvika naizcayika abheda kA tAtparya nahIM hai, kintu vyAvahArika abheda kA AzrayaNa iSTa hai| vyAvahArika abheda kA matalaba yaha hai ki vyavahArasaMmata abheda kA upacAra karate haiN| loka AdhAra aura Adheya Adi meM abheda kA upacAra karate haiN| yahA~ parvatarUpa AdhAra aura tRNa-kASTha Adi Adheya meM abheda kA upacAra loka meM hotA hai| ataH lokavivakSA kA AzrayaNa avalaMbana karane se yaha
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 31 0 AmalakyAdI strItvAdipratipAdanasya vyavahArasatyatvam 0 na ca giritRNAdInAmabhedAbhidhAnAnmRSAvAditvaprasaGgaH, vyAvahArikAbhedAzrayaNenA'doSatvAt lokavivakSAgrahaNAcca na rUpasatyAdyativyAptiH / evamAmalakyAdau ekendriyatvena napuMsakatve'pi stryAdyabhedavivakSayA strItvAdipratipAdanamapi vyavahArasatyameveti draSTavya mRSAvAditvaprasaGga iti| atasmiMstajjJAnajanakatvena 'girirdahyata' ityAdivyavahArabhASAyAM mRSAtvamApAdyate zaGkAkAreNa | tannirAse hetumaah-vyvhaariketi| abhivAdana-pratyaya-lakSaNa-hetuprabhRtibhedena nizcayataH tRNAdergiribhinnatve'pi vyavahArata AdhArAdheyAdInAmabhedAt vyavahAranayasammatatAdRzAbhedavivakSaNAnna vyavahArabhASAyA mRssaatvm| ayaM bhAvaH 'girirdahyata' ityAdau yadi nizcayanayAbhimatA'bhedavivakSA syAt tadA mRSAtvaM syAt kintu vyavahAranayAbhimatAbhedavivakSaNe na mRSAtvam / ata eveyaM nizcayasatyabhASA na bhaNyate paraM vyvhaarstyeti| vyavahArataH satyatvaM vyavahAramAzritya satyatvamiti yaavt| bhUyo dagdhatvAdipratIteH prayojanatvAnna nirrthktvm| tatsthatva-tatsAmIpyatAdAdibhyaH tadvyapadezasya lokavyavahArarUDhatvaM tu suprsiddhmev| etena sAdhopa'SAvAditvaprasaGgo'pAstaH, lokavyavahAramapekSya sAdhorapi tathA bruvato bhASAyA vyavahArasatyatvasyA'napAyAt tAtparyAbAdhAditi dik / __ nanu vyavahArikAbhedasyaupacArikatvAt rUpasatyA'tivyAptiH, tasyAH tadrUpavatyupacAreNa pravartamAnatvAdityAzaGkAyAmAha lokavivakSAgrahaNAcceti / ayaM bhAvaH bhAvArthabAdhapratisandhAnasadhrIcInalokavivakSAmAtragRhItopacArakapadaghaTitabhASAtvaM vyavahArasatyAyA lkssnnmbhipretm| rUpasatyAyA bhAvArthabAdhadazAyAM tadrUpavadgRhItopacArakapadaghaTitabhASAtvena lokavivakSAmAtragRhItopacArakapadaghaTitabhASAtvasyAbhAvAt tatra naativyaaptiH| mAtrapadagrahaNAnna nAmasatyAdyativyAptirityAhanIyam / nanvAmalakyAdau napuMsakatvavyApyaikendriyatvavattvapratisandhAnAd 'iyaM AmalakI'tyAdirUpeNa strItvAdipratipAdakabhASAyA mRSAtvaM syAt tadabhAvavati tatprakArakazAbdabodhajanakatvAdityAzaGkAyAmAha-evamiti / lokavyavahArAzrayaNAdityarthaH / nizcayata AmalakyAdAvekendriyatvavyApakanapuMsakatvavattvanizcayena yadi vedodayavivakSAmAzritya tatra strItvAdipratipAdanaM syAttadA mRSAtvaM syAdeva kintu laukikazAbdavyavahArAzrayaNena tatra stryAdyabhedavivakSayA strItvAdipratipAdakavacane na mRSAtvaM vyvhaarstytvsyaavyaahttvaaditi| anenaivAbhiprAyeNa- "ahaM bhaMte! puDhavItti itthivaU, AUtti pumavaU, dhaNNitti napuMsagavaU paNNavaNI NaM esA bhAsA? bhASA nirdoSa hai-satya hai| ataeva yaha bhASA vyavahArasatya kahI jAtI hai| vyavahAra lokavivakSA kI apekSA se hI isa bhASA meM satyatva iSTa hai| lokavivakSAgraha. iti| yahA~ yaha zaMkA karane kI koI AvazyakatA nahIM hai ki - "tAttvika abheda na hone para bhI yadi aupacArika abheda kI laukika vivakSA kA AzrayaNa hone se yaha vyavahArasatya bhASA kahI jAtI hai, taba to rUpasatya Adi bhASA bhI vyavahArasatya bhASA ho jAyegI, kyoMki dravyaliGgI meM bhAvaliGgI ke aupacArika abheda kI vivakSA se hI rUpasatya Adi bhASA kA prayoga hotA hai|" - isakA kAraNa yaha hai ki rUpasatya bhASA rUpa kI vivakSA se pravRtta hotI hai jaba ki vyavahArasatya bhASA laukikavivakSA se pravRtta hotI hai| jisa jisa sthala meM logoM kI jaisI vivakSA hotI hai usake anusAra hI jo vAkyaprayoga ho vaha vyavahArasatya bhASA rUpa se yahA~ iSTa hai| rUpasatya Adi bhASA sirpha lokavivakSA se pravRtta nahIM hotI hai kintu rUpa = veza se pravRtta hotI hai| ataH rUpasatya Adi bhASA vyavahArasatya bhASA nahIM bnegii| * ekendriya meM strItyAdi pratipAdana vyavahArasatya hai* evam. iti / uparyukta kathana ke khilApha yaha zaMkA ki - "AmalakI Adi vRkSa ekendriya hone se napuMsaka hI haiM, kyoMki ekendriyamAtra ko napuMsaka veda kA udaya hotA hai| phira bhI AmalakI ke vRkSa meM AmalakI zabda kA, jo ki strIliMga kA pratipAdaka hai, prayoga hotA hai| yaha mRSAvAda hI hogaa|" - bhI nirAdhAra siddha ho jAtI hai, kyoMki AmalakI Adi pada AmalakI vRkSa Adi meM strI Adi ke abheda kI vivakSA se AmalakI Adi meM strIliMga kA pratipAdaka hai| Azaya yaha hai ki zAbdavyavahAra kI apekSA
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ * abhiprAyaniSThasattvadvaividhyanirUpaNama * miti dig||31|| uktA vyavahArasatyA 7 / atha bhAvasatyAmAha'sA hoi bhAvasaccA jA sdbhippaaypuvmevuttaa| jaha paramattho kuMbho siyA balAyA ya esatti / / 32 / / sA bhavati bhAvasatyA yA sdbhipraaypuurvmevoktaa| abhiprAyasya sattvaM ca pAramArthikabhAvaviSayatvena zAstrIyavyavahAraniyantritatvena ca / ata evodAharaNadvaividhyamAha, yathA paramArthaH kumbhaH, sitA balAkA caisseti| atra prathamamudAharaNaM pAramArthikakumbhabodhanAbhiprAyeNa kumbhapadaprayogAtsatyatvopadarzanArtham dvitIyaM ca satyapi balAkAyAM Na esA bhAsA mosA? haMtA goyamA! puDhavI tti itthivaU, AUtti pumavaU, dhaNNitti napuMsagavaU paNNavaNI NaM esA bhAsA Na esA bhAsA mosatti (pra.bhA.pa.sU.164) iti prajJApanAvacanamapi saGgacchata ityAdi pradarzanArthaM dikzabdaprayoga iti dhyeyam / / 31 / / bhAvasatyeti / bhAvataH satyA bhAvamAzritya satyeti yAvat! lakSyanirdezo'yam / catuvirdhasatyanirupaNaprastAve 'bhAvasatyaM tu yatsvaparAnuparodhenopayuktasye'ti (sthA.4/2/308) abhydevsuuribhiraatmlkssitnishcynyopgRhiitvyvhaarnyaanurodhaaduktm| taccA'tre nAdhikRtamityato vastulakSitanizcayanayatadupagRhItavyavahAranayAnurodhena tallakSaNaM prdrshylisdbhipraaypuurvmevokteti| evkaaro'nyyogvyvcchedaarthH| tataH sadabhiprAyamAtraprayuktA bhaassetyrthH| 'sadabhiprAye'tyatrAbhiprAye sattvaM kena rUpeNa grAhyaM tatpradarzayatiabhiprAyasya sattvaM ceti / paarmaarthikbhaavvissytveneti| anena kAlpanikabhAvaviSayakatvaniSedhaH kRtH| zAstrIyavyavahAraniyantritatvena ceti| cakAro vAkArArthe tathA ca pAramArthikabhAvazAstrIyavyavahAraviSayA'nyataraviSayakabodhajananAbhiprAyamAtraprayuktapadaghaTitabhASAtvaM bhAvabhASAtvamiti lakSaNaM phalitama | ata eveti| bhaavbhaassaapryojkaabhipraaynisstthsttvvaividhyaadeveti| _ dvitIyaM ceti| sitA blaaketyudaahrnnmiti| nanu paramArthato'nantANukaskandhAnAM paJcavarNAtmakatvAd balAkAyAH paJcavarNAtmakatvena tatra zuklavarNAvadhAraNavacanasya mRSAtvaM zukletaravarNavyavacchedabAdhAdityAzaGkAyAmAha-zuklavarNAvase AmalakI (saMskRtabhASA kA zabda) AmalakI vRkSa meM strIliMga kA pratipAdaka hai, vedodaya kI apekSA se nhiiN| ataH vaha bhASA vyavahArasatya bhASA hI hai| isa viSaya meM yaha kathana eka digdarzana hai| isake Age aura vicAra kiyA jA sakatA hai-isa bAta kI sUcanA dene ke lie 'dik' zabda kA prayoga kiyA gayA hai||31|| vyavahArasatya bhASA kA nirUpaNa pUrNa huaa| aba kramaprApta bhAvasatya bhASA ko, jo ki vyavahAranayasaMmata satyabhASA kA 8vA~ bheda hai, prakaraNakAra 32vIM gAthA se batA rahe haiN| gAthArtha :- sadabhiprAyapUrvaka hI bolI gaI bhASA bhAvasatya hotI hai, jaise ki 'pAramArthika kuMbha' aura 'sapheda bagulA' ye vacana / 32 / * bhAvasatyabhASA-8* vivaraNArtha :- prekSAvAn vaktA vivakSApUrvaka zabdaprayoga karatA hai| vivakSA kA artha hai vaktA kI icchA yAnI abhiprAya | jaba vaktA kA abhiprAya sat hotA hai taba usa abhiprAya se bolI gaI bhASA bhAvasatya kahI jAtI hai| jaba vaktA kA abhiprAya pAramArthikabhAvaviSayaka bodha utpanna karAne kA hotA hai taba vaha sadabhiprAya kahA jAtA hai vaise hI jaba vaktA kA abhiprAya zAstrIya vyavahAra se niyantrita hotA hai, taba bhI vaha sadabhiprAya kahA jAtA hai| isa taraha sadabhiprAya ke do bheda hote haiN| ataeva bhAvasatya bhASA ke do draSTAMta mUlagAthA meM batAye gaye haiN| prathama udAharaNa hai - 'pAramArthika: kuMbhaH' arthAt jaba kuMbha upasthita ho taba 'yaha kuMbha (paramArthasat) hai' yaha vacana / dvitIya udAharaNa hai - 'bagulA sapheda hai'| dvitIya udAharaNa zAstrIya vyavahAra se niyantrita abhiprAya se prayukta hai, kyoMki bagule meM pA~ca varNa saMbhavita hone para bhI - 'bagulA sapheda hai' isa vAkya se zrotA ko bagule meM zvetavarNa 1 sA bhavati bhAvasatyA yA sadabhiprAyapUrvamevoktA / yathA paramArtha kumbhaH sitA balAkA caiSeti / / 32 / /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 32 * avadhAraNaprayojanapradarzanam paJcavarNasaMbhave zuklavarNA'vadhAraNasyotkaTazuklaparatayA tadupadarzanArtham / na caivaM dvitIyaM vyavahArasatya evAntarbhAvyatAmiti vAcyam, tasya lokavivakSAghaTitatvAt / dhAraNasyotkaTazuklaparatayeti / zuklavarNAvadhAraNasya na zukletaravarNavyacchedakatvaM kintUtkaTazuklavarNabodhecchayoccaritatvam / ayaM bhAvaH yadyapi vastunaH paJcavarNAtmakatvaM siddhameva tathApyeSa zAstrIyavyavahAro yaduta - vastuni yadrUpamutkaTaM tatpradhAnIkRtya tena viziSTaM nyagbhUtazeSarUpaM vastu pratipAdayati / tAdRzavyavahArasyaiva pravRttinivRttyAdyaupayikatvAt na hyudbhUtarUpaM parityajyAnyarUpANIkSyante lokaiH / tato balAkAyAM bahutaratvAdudbhutatvAdvotkaTazuklavarNAvadhAraNasya prmaatvmev| zAstrIyavyavahArAnusaraNAt pramAjanakatvAcca tAdRzavacanasya bhAvasatyatvaM nirAbAdham / etena "zuklA balAkA" ityatra vidyamAnetaravarNapratiSedhAdbhrAntatvamiti pratyuktam, anudbhUtatvenetarA'vivakSaNAt tadvyudAse'tAtparyAt, udbhUtavarNavivakSAyA evA'bhilApAdivyavahArahetutvAt / atAtparyajJaM prati tasyA'bodhakatvenA'prAmANye'pi tAtparyajJaM prati prAmANyAt tathAvidhazAstrIyavyavahArAnukUlavivakSAprayuktatvena ca bhAvasatyatvA'virodhAt / ata eva pItA balAkA iti vyavahArato bhAvasatyam zAstrIyavyavahAraniyantritavivakSAnanukUlatvAt / nA'pi nizcayataH, paJcavarNaparyAptimatyAM balAkAyAM paJcavarNaprakArakatvA'navagAhenA'vadhAraNA'kSamatvAt / 'zuklA balAke'tyatra tu naivam, anyathAsthite hi vastunyanyathA bhASaNe doSaH yadA tu yadvastu yathAvasthitaM tattathAbhASaNe ko nAma doSaH ? ityAzayaH / tadupadarzanArtham = satyatvoMpadarzanArtham / evmiti| bhASAprayojakavivakSAyAstAdRzavyavahAraniyantritatveneti / dvitIyamiti 'sitA balAke' tyudAharaNamiti / zaGkAkArasyAyaM bhAvaH zAstrIyavyavahAro vyavahAravizeSa evAtazca zAstrIyavyavahAraniyantritAbhiprAyaprayuktapadaghaTitabhASAtvena vyavahAraniyantritavivakSAghaTitatvasyAkSatatvAt 'sitA balAke' ti vacanasya vyavahArasatyatvaM nirAbAdhameva / zaGkAM dUrIkaroti tasya = vyavahArasatyavacanasya, lokavivakSAghaTitatvAditi / ayaM bhAvaH, vyavahArasatyavacane laukikavyavahAraniyantritavivakSAmAzritya satyatvaM na tu zAstrIyavyavahAraniyantritavivakSAmAzritya, loke balAkAyAH paJcavarNAtmakatvasyAjJAnAt / loko hi paramArthamajAnAna utkaTatvavivakSAM vinaiva 'sitA balAke' ti prayuGkte / idaM ca lokAnupAtivyavahAranayena satyaM na tu zAstrIyavyavahAranayena, nizcayanayAbhiprAyeNa balAkAyAH paJcavarNAtmakatvAt / nizcayanayopagRhItavyavahAranayarUpazAstrIyavyavahAraniyantritayA utkaTatvavivakSayA prayuktasya tathAvacanasya tu bhAvasatyatvameva na vyavahArasatyatvamiti dhyeyam / kA avadhAraNa=nizcaya ho - yaha abhiprAya 'bagule meM zvetavarNa kI utkaTatA hai' isakA bodha karAne ke tAtparya se hai| Azaya yaha hai ki bagule meM pA~co varNa zAstrasiddha hote hue bhI utkaTa varNa to zveta hI hai - isa abhiprAya se prayukta hone se 'bagulA sapheda hai' yaha vacana bhAvasatya hai| zaMkA :- 'zuklA balAkA' yaha udAharaNa to vyavahArasatya bhASA meM hI samAviSTa honA cAhie na ki bhAvasatya bhASA meM, kyoMki yaha vAkya zAstrIyavyavahAra se niyantrita vivakSA se prayukta hai| zAstrIyavyavahAra bhI vyavahAra to hai hI / ataH dvitIya udAharaNa kA vyavahArasatya bhASA meM aMtarbhAva karanA ucita hai| * vyavahAra ke do bheda * samAdhAna :- lAnata hai ApakI buddhi ko| Apako yaha bhI mAluma nahIM hai ki vyavahArasatya bhASA zAstrIya vyavahAra se niyantrita vivakSA se ghaTita nahIM hai, kintu laukika vyavahAra se niyantrita vivakSA se ghaTita hai| zAstrIyavyavahAra se niyantrita vivakSA vyavahArasatya bhASA kI ghaTaka nahIM haiN| ataH usase ghaTita bhASA kA vyavahArasatyabhASA meM aMtarbhAva karanA kaise ucita hogA? ataH 'bagulA sapheda hai' isa dvitIya udAharaNa kA bhAvasatya bhASA meM hI samAveza karanA ucita hai| zaMkA :- 'atha' iti| Apane bhAvasatyabhASA ke do udAharaNa batAye haiM magara yaha ApakI prarUpaNA manamAnI pratIta hotI hai,
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ * cUrNikAravacanavirodhaparihAraH * 149 atha dvitIyamevodAharaNamanyatra prakRte pradarzitamiti prathamodAharaNapradarzanaM svacchandamativikalpitamiti cet ? na, ""bhAvasaccaM NAma mahippAyato, jahA ghaDAmANehitti abhippAyato ghaDamANehitti bhANiyaM gAvI abhippAyeNa gAvI, asso vA asso bhaNio evamAdi tti|" (daza. a. 7 ji. cU. pR. 236) cUrNikAravacanAt / anytreti| N prajJApanA-dazavaikAlika sthAnAMgAdivRtau / prakRte= bhAvasatyAsthale, cUrNikAravacanAt = dazavaikAlikacUrNikArajinadAsagaNimahattaravacanamAzritya / vakturmanasi yadabhiprAyastadanusAritayA bhASaNe bhAvasatyatvam abhiprAyAntarasatve'bhiprAyAntareNa bhASaNe na bhAvasatyatvaM yathA ghaTAbhiprAyeNa paTapadaprayoge, bhAvasya = abhiprAyasya bhedenA'bhiprAyAnusAritvAbhAvAditi cUrNikRdvacanaparyAlocanayA jJAyate / tatazca pAramArthikakumbhabodhanAbhiprAyeNa kumbhapadabhASaNasya bhAvasatyatvaM siddhm| atra 'pAramArthikaH kumbha' iti prathamodAharaNe pAramArthikapadaM kuMbhasattAbodhanArthaM na tUdAharaNe'pi tatprayoga iSTaH / tatazca bhUtalAdau kumbhasattvadazAyAM kumbhasya pAramArthikatvena tadA taddbodhanAbhiprAyeNa-'ghaTo'yami 'ti vacanaM bhAvasatyaM tathaiva zabdaprayogAditi me AbhAti / agastyasiMhasUrikRtacUrNau tu "jadhAbhippAyavadaNaMtarAlAvo ghaTavivakkhayA paDAbhidhAnaM bhAvo tahAvatthita iti bhAvasaccaM " ( daza. vai.a. cU. pR. 160 ) ityuktam / atra yathAbhiprAyavacanAntarAlApa iti abhiprAyAnusAri yad vacanaM tad yathAbhiprAyavacanam tato'nyadvacanaM "paTa" iti / satyatve hetustatrabhAvo tahAvatthita iti / ayaM bhAvaH ghaTabodhajananAbhiprAye satyapi karaNA'paTutA'nAbhogAdinA paTapadaprayoge jAte zAbdavyavahArApekSayA'satyatve'pi vakturabhiprAyasya yathAvasthitArthapratipAdanaparatvAd bhAvataH satyatvasyA'kSatatvAd bhAvasatyameva tAdRzavacanamiti agastyasiMhasUrivacanaparyAlocanayA jnyaayte| - nanu tarhi (granthAgraM - 3000 zlokA) jinadAsagaNivacanavirodho maivam, tadvacanasyA'bhiprAyAntarasattve mAyAdinA'nyazabdabhASaNe bhAvasatyatvAtivyAptivAraNArthaM tAtparya-zAbdavyavahArobhayanivezaparatvena samAdhAtuM zakyatvAt / agastyasiMhasUrimate tu tadA tAtparyasya yathAvasthitArthapratipAdanaparatvAdeva nAtivyAptiriti sarvaM susthamiti madabhiprAyaH / tattvaM tu bahuzrutA vidanti / kyoMki dazavaikAlika kI TIkA, prajJApanA kI TIkA, sthAnAMga kI TIkA Adi to bhAvasatyabhASA ke nirUpaNa meM sirpha dvitIya udAharaNa yAnI 'bagulA zveta hai' yaha vAkya hI batAyA hai| Apane jo prathama udAharaNa batAyA hai vaha to Agama Adi meM dRSTigocara nahIM hotA hai| ataH Apane jo prathama udAharaNa batAyA hai vaha Apa kI svacchandamati kA pradarzana karAtA hai| Apane yaha udAharaNa zAstranirapekSa apanI buddhi se kalpanA kara ke batAyA hai, vaha ThIka nahIM hai| * vyavahArasatya bhASA laukikavivakSAghaTita hai, zAstrIyavivakSAghaTita nahIM hai * samAdhAna :- 'na' iti | Apa kI kUpa maMDUka jaisI buddhi ko dekhakara hameM aphasosa hotA hai| Apane sirpha eka yA do Agama yA unakI TIkAe~ paDha lI aura isIse Apane yaha nirNaya de diyA ki prathama udAharaNa kA pradarzana svamati kalpita hai - magara yaha ThIka nahIM hai| dekhiye yaha rahA vaha dazavaikAlikacUrNi kA pATha / usakA artha yaha hai ki "bhAvasatya kA matalaba hai abhiprAya kA AzrayaNa kara ke satya / jaise ki- 'tuma ghaTa le Ao' isa abhiprAya se jaba vaktA - 'tuma ghaTa 'Ao' aisA bolatA hai vaha bhAvasatya hai| isI taraha gAya ke abhiprAya se gAya zabda kA uccAraNa aura azva ko azva kahanA ye saba bhAvasatya bhASA ke draSTAMta haiN|" - cUrNikAra ke uparyukta vacana se yaha jJAta hotA hai ki satya-pAramArthika vastu kA bodha karAne ke abhiprAya se jaba vaktA vaisA zabdaprayoga karatA hai taba vaha zabdoccAraNa bhAvasatya bhASA hai| isI sababa pAramArthika kuMbha kA bodha karAne ke abhiprAya se yAnI jaba ghaTa upasthita ho taba usa kA bodha karAne ke abhiprAya se ghaTa zabdoccAraNa kiyA jAtA hai vaha bhAvasatya bhASA hai| ataH prathama udAharaNa ko prastuta karanA hamArI manamAnI kalpanA nahIM hai, magara zAstrasApekSa buddhi kI eka vizada pratibhA hai| ataH dvitIya udAharaNa kI taraha prathama udAharaNa bhI bhAvasatyAbhASA meM hI aMtarbhUta hotA hai yaha siddha huA / 1 bhAvasatyaM nAma yadabhiprAyato yathA ghaTamAnayetyabhiprAyato 'ghaTamAnaya' iti bhaNitaM gaurityabhiprAyeNa gauH, azvo vA'zvo bhaNita evamAdIti /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 32 0 citrarUpamImAMsA 0 atha balAkAyAH paJcavarNatvaM na yuktimat zukletararUpasya zuklarUpapratibandhakatvAt anyathA citrarUpocchedAt, zuklAdau nIlAdisattve tatpratyakSaprasaGgAcceti cet ? na zuklaghaTArambhakaparamANUnAmeva kAlAntare nIlaghaTAdyArambhakatvena (granthAgraM-400 labdhAvasaro naiyAyikaH pratyavatiSThate - atheti / zuklarUpapratibandhakatvAditi / tanmate samavAyena zuklaM prati svasamavAyisamavetatvasambandhena zukletararUpatvena pItarUpaM prati pItetararUpatvena pratibandhakatvamiti rItyA pratibadhyapratibandhakabhAvaH / vipakSe bAdhamAha - anyatheti / tAdRzapratibadhyapratibandhakabhAvA'svIkAre, citrarUpocchedAt-nAnAjAtIyarUpavadavayavArabdhe'vayavini nAnArUpotpAdenA'tiriktacitrarUpocchedaprasaGgAt / na ceSTApattiriti vAcyam tAdRzapratibadhyapratibandhakabhAvA'svIkAre zuklAdInAM vyApyavRttitvena nAnAjAtIyarUpavadavayavArabdhe'vayavini zuklAvayavAvacchedena nIlAdyutpAdasya durvAratvAt / yadi ca parastamapyabhyupagacchettadA''ha zuklAdAviti / zuklAvayavAvacchedena nIlarUpasattve tadavacchedena nIlarUpasya pratyakSatvaprasaGgAt cAkSuSasAmagrIsattvAt / evaM nIlAvayavAvacchedena zuklarUpasattve tada* eka dharmI meM aneka rUpa nahIM ho sakate haiM- naiyAyika * naiyAyika :- prathama udAharaNa to ThIka hai ki vaha bhAvasatya vacana hai magara Apane jo dvitIya udAharaNa meM batAyA ki - "bagule meM pA~coM varNa hote hue bhI zuklarUpa kI utkaTatA kI vivakSA se 'bagulA sapheda hai" yaha prayoga bhAvasatya hai|" vaha ThIka nahIM hai, kyoMki bagule meM pA~ca varNa hote hI nahIM haiN| bagule meM sirpha eka hI rUpa hotA hai| isakA kAraNa yaha hai ki avayava meM yadi zuklarUpa se itara rUpa ho taba avayavI = kArya meM zuklarUpa kI utpatti nahIM ho sakatI hai, kyoMki zukletararUpa zuklarUpa kI utpatti kA pratibandhaka hotA hai| jaba pratibandhaka vidyamAna ho taba kArya kI utpatti nahIM ho sakatI hai| ataH yadi Apa bagule ke avayava meM zuklarUpa se bhinna rUpa mAneMge taba to bagulerUpa avayavI meM zuklarUpa kI utpatti hI ho na skegii| magara pratyakSa pramANa se to yaha jJAta hotA hI hai ki bagule meM zvetavarNa hotA hai| ataH bagule ke avayava meM pA~ca varNa nahIM hote haiM yaha siddha hotA hai| jaba avayava meM hI pA~ca rUpa nahIM hai taba avayavI meM pA~ca rUpa kI siddhi kaise hogI ? ataH bagule meM pA~ca varNa kI kalpanA samIcIna nahIM hai| zaMkA :- Apane jo pratibadhya - pratibaMdhakabhAva batAyA ki avayavagata zukletararUpa avayavI meM zuklarUpa kI utpatti kA pratibaMdhaka hai aura zuklarUpa pratibadhya hai - isakA yadi svIkAra na kiyA jAe to kyA doSa hai? matalaba ki avayava meM zukletara rUpa bhI ho aura avayavI meM zuklarUpa kI utpatti bhI ho aisA mAnane meM kyA doSa hai ? jisake bala para bagule meM pA~ca varNoM kI siddhi na ho / - * zukletararUpa ko zuklarUpa kA pratibandhaka na mAnane para Apatti * samAdhAna :- anyathA. iti / yadi ukta pratibadhya - pratibandhaka bhAva kA svIkAra na kiyA jAe taba citrarUpa kA uccheda ho jAyegA yahI saba se bar3A doSa hai| Azaya yaha hai ki yadi avayava meM aneka rUpa hone para avayavI meM anekarUpa kI utpatti kI kalpanA kI jAe taba nIla - zukla-pIta Adi rUpa se atirikta citranAmaka rUpa kI utpatti na ho sakegI, kyoMki nIlAdirUpa ke hote hue atirikta citrarUpa utpanna nahIM ho sakatA hai| magara 'idaM citraM' yaha pratIti to saba loga ko hotI hai| ataH citranAmaka eka atiriktarUpa yAnI zuklAdi pA~ca rUpa se bhinna citrarUpa kI siddhi hotI hai| magara avayavagata zukletara rUpa ko avayavI meM zuklarUpa kA pratibandhaka na mAnA jAe taba to avayavI meM citrarUpa kI utpatti hI na ho skegii| ataH ukta pratibadhya-pratibandhakabhAva mAnanA Avazyaka hai| yadi tAdRza pratibadhya- pratibandhakabhAva kA aMgIkAra kiyA jAe taba citrarUpa kI utpatti ho sakatI hai, kyoMki amuka avayava meM zuklarUpa, amuka avayava meM nIlarUpa, amuka avayaMva meM pItarUpa Adi hone para avayavI meM nIlAdirUpa kI utpatti nahIM ho skegii| amuka avayava meM zuklarUpa hone se avayavI meM nIlAdirUpa kI utpatti nahIM ho sakatI hai tathA avayava meM nIla rUpa hone se avayavI meM zuklAdirUpa kI utpatti nahIM ho sktii| magara avayavI pRthvI Adi kAryadravya rUpazUnya to nahIM hote haiM / ataH pArizeSanyAya se eka atirikta nIlAdirUpa se vilakSaNa citrarUpa kI utpatti avayavI kAryadravya meM hotI hai yaha siddha hotA hai| isa taraha anubhavasiddha citrarUpa kI utpatti ko saMgata karane ke lie tAdRzapratibadhya - pratibandhakabhAva kA svIkAra karanA Avazyaka hai| - * citrarUpa ke asvIkAra meM nIlAvacchedena pItarUpapratyakSatA kI Apatti * zuklAdau. iti| isake atirikta doSa yaha hai ki yadi tAdRzapratibadhya - pratibandhakabhAva kA svIkAra na kiyA jAya taba to nIla
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zuklAnAmazuklArambhakatvasamarthanam * zloka ) niyamata ekatra paJcavarNatvavyavasthiteH / na ca zuklArambhakA na taditarArambhakA iti vAcyam niyatArambhamatanirAsAt, vacchedena zuklarUpasya pratyakSatvaprasaGga ityAdipradarzanArthaM zuklAdAvityatrA''dipadamupAttam / tathA ca citrarUpocchedaprasaGgAt zuklAvayavAvacchedena nIlAdipratyakSatvaprasaGgAcca balAkAyAH paJcavarNAtmakatvaM nAstIti siddham / yuktyA yanna ghaTAmupaiti tadahaM dRSTvA'pi na zraddadhe / 151 samAdhatte neti / kAlAntare = pAkAdikAle / prayogastvevaM zuklaghaTArambhakaparamANavaH paJcavarNAtmakA nIlaghaTAdyArambhakatvAt / vaizeSika AzaGkate zuklArambhakA iti / prayogastvevam zuklArambhakaparamANavo na zukletaraguNArambhakAH, teSAM svavRttiguNasamAnajAtIyaguNArambhakatvAditi / zaGkAM nirAkaroti niyatArambhamatanirAsAditi paramANUnAM svavRttiguNasamAnajAtIyaguNArambhakatvasya pramANabAdhipItAdirUpa vyApyavRtti hone se yAnI saMpUrNa avayavI meM rahane se zuklabhAga meM bhI nIlAdirUpa kA pratyakSa hone lgegaa| Azaya yaha hai ki rUpa apane saMpUrNa Azraya meM rahanevAlA hotA hai na ki Azraya ke eka deza meM ataH zukletararUpa hone se saMpUrNa avayavI dravya meM zuklarUpa kI utpatti hogI, kyoMki avayavarUpa avayavIrUpa kA asamavAyikAraNa hotA hai| isI taraha amuka avayava meM nIlAdirUpa hone se saMpUrNa avayavI kArya dravya meM nIlAdirUpa kI utpatti hogii| magara yaha mAnane meM bAdha yaha hai ki avayavadravya meM jisa bhAga meM zuklarUpa rahA huA hai vahA~ bhI nIlAdirUpa pratyakSa hone lagegA, kyoMki zuklarUpa kI taraha nIlAdirUpa bhI saMpUrNa avayavI meM vyApta ho kara rahA huA hai| magara aisA nahIM hotA hai ki zuklabhAga meM bhI nIlAdirUpa kA pratyakSa ho| ataH isa Apatti kA bhI nivAraNa karane ke lie mAnanA hogA ki avayavagata zukletara rUpa avayavI meM zuklarUpa kI utpatti kA pratibandhaka hotA hai| jaba tAdRzapratibadhya - pratibandhaka bhAva kA svIkAra kiyA jAe taba avayavI ke zuklarUpavAle bhAga meM nIlAdirUpa kA pratyakSa hone kA doSa nahIM AyegA, kyoMki anekarUpavAle avayavoM se Arabdha avayavI meM na to zuklarUpa utpanna hotA hai aura na to nIlAdirUpa paidA hotA hai kintu sirpha eka citrarUpa hI utpanna hotA hai jisakI pratIti saba logoM ko nirAbAdharUpa se hotI hai| ataH ina do doSoM ke kAraNa tAdRza pratibadhya - pratibandhakabhAva kA svIkAra karanA Avazyaka hogaa| jaba yaha svIkAra karanA hI paDA taba to bagule ke avayava meM zukletararUpAdi ko mAnane para bagule meM bhI pA~cavarNa kI siddhi na hogI kintu citrarUpa kI hI siddhi hogii| ataH Apane jo kahA hai ki- balAkA meM pA~carUpa hote haiM vaha niyuktika aura pramANabAdhita siddha hotA hai| * eka dharmI meM aneka rUpa pramANasiddha hai- syAdvAdI * syAdvAdI :- o! naiyAyika! bAdala phaTe to kahA~ taka thigalI ? jaba hama socate haiM taba Apake kathana meM nitAMta ayuktatA pratIta hotI hai phira hama kaise Apa ke vacana kA svIkAra kareM? Apa kI bAtoM meM kitane doSa batAe~? phira bhI saMkSepa se Apake vaktavya kI samAlocanA karate haiM aura eka hI dharmI meM pA~carUpa kI siddhi karate haiN| hamArA kathana hai ki eka hI dharmI meM pA~ca varNa lokapratIta hai| dekhiye jo paramANu zuklaghaTa kA AraMbhaka hote haiM ve hI pAkakAla meM agni kI bhaTThI meM DAlane ke bAda nIlAdi ghaTa ke AraMbhaka hote haiN| sarvathA asat cIja kI utpatti na hone ke sababa pUrva meM bhI zuklaghaTa ke AraMbhaka paramANu meM nIlAdirUpa kI siddhi hotI hai| loka meM bhI dekhA jAtA hai ki kapAsa - rUI svarUpataH sapheda hai phira bhI usa ko jalAne ke bAda usakI kAlI masI ho jAtI hai tathA koyalA zyAma dikhatA hai phira bhI usa ko jalAne para usakI bhasma zveta hotI hai| yadi koyale meM zvetavarNa pUrva meM na hotA taba usakI bhasma meM zvetavarNa kahA~ se AtA? kAraNa meM jo dharma na ho vaha guNadharma kArya meM kaise saMbhava hai ? ataH mAnanA hogA ki koyale meM jaba zyAmarUpa thA usa kAla meM hI zveta rUpa bhI avazya thA / zvetavarNa aura zyAmavarNa bhI eka hI dharmI meM isa taraha siddha hote haiM taba eka hI bagule meM pA~ca rUpa kI siddhi nirAbAdha hI hai| ataH eka dharmI meM pA~carUpa kA koI virodha nahIM hai- yaha siddha hotA hai| zaMkA :- na ca zuklArambhakA iti| Apa jinheM zuklarUpa kA janaka mAnate haiM, ve zukletara rUpa ke janaka nahIM ho sakate haiM aura jo zyAmarUpa ke janaka hote haiM, ve zyAmetara rUpa kA AraMbhaka nahIM ho sakate haiM, kyoMki kArya aura kAraNa ke guNo meM naiyatya hotA hai| kabhI bhI zveta taMtu se pIlA paTa banA huA dekhA yA sunA nahIM hai| yadi kArya aura kAraNa ke guNa meM naiyatya kA svIkAra na kiyA jAe taba to kAryavizeSa kI siddhi ke lie kAraNavizeSa meM manuSya kI pravRtti hI nahIM ho skegii| niyata kArya kI utpatti
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 32 0 muktAvalIdinakarIyasamAlocanA 0 avayavagatazukletarasya ca na zuklapratibandhakatvam maanaabhaavaat| na ca citrarUpAnyathAnupapattirmAnam, nIlapItAdirUpasamudAyenaiva citravyavahAropapattAvatiriktacitre mAnAbhAvAdityadhika mtkRtvaadmaalaayaam| tatvena nissiddhtvaadityrthH| kiJca niyatArambhAbhyupagame nAnAjAtIyarUpavadavayavArabdhe'vayavini citrarUpotpattiH kathaM bhavet? tasya kAraNaguNA'samAnajAtIyatvAditi svavadhAya kRtyotthApanametaditi na kinycidett| pUrvoktapratibadhyapratibandhakabhAvakalpakasyA'tiriktacitrarUpasyA'prAmANikatvena svIkartumanarhatvAt citravyavahArasya niilpiitaadiruupsmudaayenaivopptteH| etena yaduktaM yuktyA yanna ghaTAmupaiti tadahaM dRSTvA'pi na zraddadhe tannirastam nAnArUpasamudAyena citravyavahArasya pratyakSAdibhiH siddhtvaat| svAnubhUtyanAzvAse sarvatrAnAzvAsaprasaGgAt / taduktaM paJcadazyAm-'svAnubhUtAvavizvAse tarkasyA'pyanavasthiteH / kathaM vA tArkikaMmanyaH tttvnishcymaapnuyaat||' (pa.da.3/29) iti| na cAnekeSu 'citramiti pratItiviSayatAyAH kalpanAgauravaM doSAvaham, atiriktadharmikalpanA'pekSayA klRpteSu viSayatvarUpadharmakalpanAgauravasya nyAyyatvAt / etena muktAvalIdinakarIye "citramiti pratItiviSayatAyA anekatra kalpane gauravamekatra kalpane lAghavamiti lAghavAnurodhenAtiriktacitrarUpasiddhau pUrvoktapratibadhyapratibandhakabhAvakalpanAgauravasya na doSatvaM phalamukhatvAdi"tyuktaM tannirastam asyAM kalpanAyAM citrarUpaprAgabhAva-dhvaMsAdigurutaraM kalpanIyamiti prAgevopasthitau taddoSatAyA bAhuleyatvAt phalamukhakalpanAgauravasyA'doSatve gauravasya prAganupasthitereva biijtvaat| api caivaM sati dinakarabhaTTAnabhimatasya citrarasasyApi siddhiH prsjyet| ke lie niyata kAraNa kA upAdAna hotA hai| isIse siddha hotA hai ki kArya-kAraNa meM naiyatya hotA hai| isI sababa zukla rUpa ke AraMbhaka paramANu zukletara rUpa ke AraMbhaka nahIM hote haiM-yaha siddha huaa| ataH Apane jo batAyA thA ki zuklaghaTa ke AraMbhaka paramANu hI kAlAntara meM nIlAdighaTa ke AraMbhaka hote haiM-vaha bAdhita hotA hai| *niyatAraMbhavAda aprAmANika * samAdhAna :- niyatA. iti| Apake isa vaktavya kA AdhArastaMbha niyatArambhavAda hai, magara niyata ArambhavAda hI aprAmANika hai| niyata ArambhavAda kA anyatra vistAra se nirAsa kiyA huA hai| ataH vivaraNakAra usakA yahA~ nirUpaNa nahIM karate haiN| vyavahAra meM bhI dekhA jAtA hai ki kAraNa se sajAtIya kArya kI hI utpatti nahIM hotI hai kintu vijAtIya kArya kI bhI utpatti hotI hai| jaise ki eka hI gobara meM se bhramara, bicchU, kIDe Adi aneka jIvoM kI utpatti hotI hai| eka hI bAdAma ke peDa para kucha bAdAma mIThe paidA hote haiM aura kucha bAdAma kaTu bhii| ataH niyata AraMbhavAda aprAmANika hai| ataH zukla rUpa ke Arambhaka hI kAlAntara meM zukletara rUpa ke AraMbhaka ho sakate haiN| isameM koI bAdhaka nahIM hai| ataH pUrva meM jo hamane kahA hai ki - 'zuklaghaTa ke AraMbhaka paramANu hI anya kAla meM nIla rUpavAle ghaTa ke AraMbhaka hone se avazya eka hI dharmI meM pA~ca rUpa kI siddhi hotI hai' - vaha nirdoSa hai| dUsarI bAta yaha hai ki Apane pUrva meM jo batAyA thA ki avayavagata zukletararUpa avayavI meM zukla rUpa kI utpatti kA pratibandhaka hotA hai- vaha bhI aprAmANika hone se hameM mAnya nahIM hai| zaMkA :- citrarUpa. iti| janAba, kamAla hai! hamane pUrva meM hI batA diyA thA ki- citrarUpa kI anyathA anupapatti hI tAdRza pratibadhya-pratibandhakabhAva meM pramANa haiM, kyoMki tAdRza pratibadhya-pratibandhabhAva ke asvIkAra meM avayavI meM aneka rUpa kI utpati hone se eka atirikta citrarUpa kI utpatti nahIM ho skegii| lagatA hai ki Apako smaraNazakti ke lie brAhmI taila kI AvazyakatA hai| * atirikta citrarUpa aprAmANika - syAdvAdI * samAdhAna :- Apane jo pahale batAyA thA vaha hameM ThIka taraha yAda haiM, magara ApakA vaha kathana bhI aprAmANika hone se mAnya nahIM hai, kyoMki ApakA manovAMchita pA~ca rUpa se atirikta citrarUpa vidyamAna nahIM hai| yahA~ yaha zaMkA ki-"yadi citrarUpa nahIM hai to phira citrarUpa kA vyavahAra kyoM hotA hai? citrarUpa kA vyavahAra hotA hai isIse citrarUpa kI siddhi hotI hai" - karanA ThIka nahIM hai, kyoMki citrarUpa kA vyavahAra to nIla-pIta Adi rUpoM ke samudAya se hI upapanna ho sakatA hai| citrarUpa ke vyavahAra ke lie svataMtra citrarUpa kI AvazyakatA nahIM hai| ataH citrarUpa ke vyavahAra se citrarUpa kI siddhi nahIM ho sakatI hai| isa viSaya kA
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ * udayana-pannagAcArya-zaGkarAcAryamatasamIkSA * 153 zuklaghaTe rUpAntarApratyakSatvaM cotkaTarUpatvena yogyatvAt pareNA'pyudbhUtarUpasyaiva tathAtvopagamAt / na cAvayavagatA'nutkaTarUpaetena Atmatattvaviveke "nIlatvAdivaccitratvamapi jAtivizeSa eva sa cAvayavavRttivijAtIyarUpasamAhArAbhivyaGgayatvAnnaikarUpAvayavasahitasyAvayavina upalambhe'pyupalabhyate" (A.ta.vi.pR.274) iti vadannudayano'pi nirastaH atiriktacitrarUpavRttirUpatvavyApyacitratvajAtikalpanAyA anyAyyatvAt 'taddhetorevAstu kiM tene'ti nyAyenAvayavavRttivijAtIyarUpasamAhAreNa citratvagrahaH tataH citravyavahAra iti kalpanApekSayA tAdRzarUpasamAhAreNaiva citravyavahArasya nyAyyatvAta, anyathA 'citrarasA haritakI, citragandhaH kardamaH, citrasparzaH paTa' ityAdipratIteH citrarasAdayo'pi sidhyeyuH| na ceSTApattiriti vAcyam apsiddhaantnigrhsthaanpraapteH| / ata eva pAkajApAkajasparzavadavayavArabdhaghaTe'nyatarasparzaniyAmakAbhAvAccitrasparzo'stIti pannagAcAryavacanamapi pratyuktam atiriktasparzasvIkAre 'iha deze mRdusparzaH karkazasparzo'nyadeza' iti prtiityplaapprsnggaat| na cakatra kathaM vyApyavRttitvam tadabhAvazca virodhAditi vAcyam vyktibhedaat| na hi yadeva vyApyavRtti tadevA'vyApyavRtti kintu tajjAtIyam / na ca vyApyavRttiniSThadharmasya kathamavyApyavRttivRttitvamiti vAcyam abhAvatvasya vyApyavRttighaTAtyantAbhAvavRttitve'pyavyApyavRttisaMyogAbhAvavRttitvAt / na ca vyApyavRttiniSThajAtau niyamaH abhAvatvaM tu na jAtiriti vAcyam, guNatvasya vyApyavRttisaMkhyAdivRttitve'pi avyApyavRttisaMyoga-zabdAdivRttitvavat rUpavRttirUpatvasyA'pyavyApyavRttiniSThatayA'GgIkAre bAdhakAbhAvAt anyathA'rdhajaratIyaprasaGgAt iti vibhAvyatAM pratibhonnIto'yaM pnthaaH| yattu zaGkarAcAryeNa- "na kismin dharmiNi yugapatsadasattvAdiviruddhadharmasamAvezaH sambhavati zItoSNavat" (ba. sU. zA. bhA. 2/2/33-pR.747) ityuktaM, tanna draSTAntasyAsiddhatvAt agnau zItoSNasparzayoH pramANasiddhatvAt / na cAgnau zItasparzasya bAdha iti vAcyam pramANena sAdhanAt tathAhi zIto vahnirdAhakatvAd himavat; nirdoSANAM kuzIcATanaphAlagrahaNAdidivyaM kurvatAmanusmRtamantrANAM ca hutAzane zItatvapratItiH samastyeva yad doSavatAM sphoTakAdikamupalabhyate tadapuNyAnubhAvena sajAyate na punarvahnarauSNyAt / na coSNatvaM sphoTakotpattikAraNam bhillAtakarAjikAdisamparke'pi sphoTakotpattyupalambhena vyabhicArAt / na ca teSAmuSNatvamasti tanna sphoTakotpAdakatvena varSoMruSNatvaM kalpanIyam / etena vahniruSNo dAhakatvAd bhAskarabimbavadityapAstam hetoviruddhatvAt draSTAntasya sAdhyavikalatvAcca / katham? bhAskarabimbaM zItamAtapanAmakarmodayavattvAdityanena gRhaann| na ca vahnaH zItatvopagame'pasiddhAntaH bAdaraskandhAnAmaSTasparzavattvasya vyAkhyAprajJaptyAdau pratipAditatvAdityadhikaM tvgnishiittvsthaapnvaade'nusndheym| mtkRtvaadmaalaayaamiti| etatprakaraNakAraviracitavAdamAlAyAM citrruupvaade| etadupalakSaNaM nayopadeza-syAdvAdarahasya-kalpalatAdInAmiti dhyeym| nanu zuklaghaTArambhakaparamANUnAmeva nIlaghaTAdyArambhakatvenaikatraiva zuklaghaTe paJca rUpANi svIkriyante tadA zuklaghaTe zaklarUpamiva nIlAdirUpANi kathaM na dazyante? cAkSaSasAmagryavizeSAdityAzaGakAyAmAha- zaklaghaTa iti / utkaTarUpatvena yogytvaaditi| ayaM bhAvaH nAsmAbhI rUpamAtraM pratyakSagocaramityabhyupagamyate kintu yogyruupm| rUpe vistAra graMthakAra ne vAdamAlA meM kiyA hai| jijJAsuvarga usa graMtha se adhika jAnakArI pA sakate haiN| __zaMkA :- yadi Apake siddhAMta ke anusAra zukla ghaTa meM zukletara rUpa bhI avazya hai taba zuklarUpa kI taraha zukletara rUpa kA pratyakSa kyoM nahIM hotA hai? cakSu Adi pratyakSa kI sAmagrI to vidyamAna hI hai| * yogyarUpa kA hI pratyakSa hotA hai * syAdvAdI :- zuklaghaTe. iti| 'zuklaghaTa meM zukletara rUpa na hone se unakA pratyakSa nahIM hotA hai| aisA nahIM hai, magara zukletara
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 32 * utkaTatvasya pariNAmavizeSaprayojyatvapratipAdanam O syA'vayavinyutkaTarUpapratibandhakatvAduktAnupapattiH anyathA pizAce'pyutkaTarUpaprasaGgAditi vAcyam utkaTatvasya pariNAmavizeSayogyatvaM cotkaTarUpatvena / taccotkaTazuklarUpe ghaTe vartamAneSu nIlAdirUpAntareSu nAsti tessaamnutktttvaat| ato na zuklaghaTe nIlAdirUpAntarapratyakSatvApattiH / na kevalamasmAkamutkaTarUpatvena pratyakSayogyatvamapi tu naiyAyikAnAmapi tatsammatamityAha pareNeti naiyAyikeneti / udbhUtarUpasyaiva tathAtvopagamAditi pratyakSayogyatvopagamAt, evakAreNAnudbhUtarUpasya vyavacchedaH kRtaH / naiyAyikaH punaH pratyavatiSThate avyvgtaanutkttruupsyaa'vyvinyutkttruupprtibndhktvaaditi| samavAyenotkaTarUpaM prati svasamavAyisamavetvasambandhenAnutkaTarUpatvena pratibandhakatvamiti phalitam / tatazca yadi ghaTAvayaveSvanutkaTanIlAdirUpaM syAt tarhi ghaTe'vayavinyutkaTarUpaM na syAt, tasya pratibadhyatvAt / ato ghaTe zuklarUpamapi nIlAdikamivAnutkaTaM syAt / tathA ca sati ghaTApratyakSatvApattiriti vRddhimicchato mUlakSatirAyAtetyAzayena naiyAyika Aha-uktAnupapattiH / shuklghtte'vyvgtaanutkttniilaadiruupjnyaanutkttniilaadiruupmitysyaanuppttiH| vipakSe bAdhamAha - anyatheti tAdRzapratibadhya-pratibandhakabhAvAnabhyupagame / pizAcAvayaveSvanutkaTarUpasattve'pi pizAce utkaTarUpotpattissyAt, anutkaTarUpApekSayotkaTarUpotpAdAbhyupagame kAryatAvacchedakalAghavAt / tathA ca pishaacprtyksstvprsnggH| tasmAduktapratibadhya-pratibandhakabhAvaH syAdvAdinA'bhyupagantavya eva / tAdRzapratibadhya-pratibandhakabhAvasvIkAre ca pizAcAvayaveSvanutkaTarUpasattvAnna pizAca utkaTarUpam, tasya pratibadhyatvAt / tathA ca zuklaghaTe zuklarUpasya pratyakSatvena zuklaghaTAvayevaSvanutkaTanIlAdyabhAvo'numIyate / tatazcotkaTazuklarUpe ghaTe naanutkttniilaadessttvm| ataH syAdvAdina ekatra paJcavarNAtmakatvAbhyupagamo na yukta iti naiyAyikAzayaH / yadyapi paramatAnusAreNAnutkaTatvasya jAtitvAttadabhAvAtmakasyotkaTatvasya gurutvena notkaTarUpotpAda iti zakyate samAdhAtuM tathApi sphuTatvAttadupekSya prakArAntareNa tannirAkaroti utkaTatvasyeti / ayaM bhAvaH pariNAmavizeSeNaivotkarUpa anutkaTa hone se unakA pratyakSa nahIM hotA hai| vahI rUpa pratyakSa kA viSaya hotA hai jo utkaTa hotA hai, kyoMki utkaTatvarUpa se hI rUpa=varNa pratyakSayogya hotA hai| utkaTatva na hone se ve zukletara rUpa pratyakSa ke ayogya hote haiN| pratyakSa meM yogya viSaya kAraNa hone se zukla ghaTa ke anutkaTa zukletara rUpa, jo ki pratyakSa ke ayogya haiM, pratyakSa nahIM hote haiN| pratyakSa kI sAmagrI na hone para pratyakSa kaise hogA? jo rUpa utkaTa hotA hai vahI pratyakSayogya hotA hai- yaha sirpha hamArA hI siddhAMta nahIM hai magara naiyAyika ko bhI yaha mAnya hai anyathA naiyAyika ke sira para pizAca ke pratyakSa kI Apatti aayegii| * avayavagata anutkaTa rUpa avayavI meM utkaTa rUpa kA pratibaMdhaka hai naiyAyika * naiyAyika :- na cAvayavagata. iti| Apa yadi hamAre siddhAMta se bAtacIta kara rahe haiM taba hamAre dUsare siddhAMta ko bhI kAna khola kara suniye| hamArA siddhAMta yaha hai ki- avayavagata anutkaTa rUpa avayavI meM utkaTa rUpa kA pratibandhaka hotA hai| ataH zukla ghaTa ke avayava meM Apa anutkaTa zukletara rUpa ko mAnate haiM vaha ThIka nahIM hai, kyoMki zukla ghaTa ke avayava meM anutkaTa zukletara rUpa rahnane para ghaTAtmaka avayavI meM utkaTarUpa kI utpatti hI na ho sakegI kyoMki avayavagata anutkaTarUpa avayavI meM utkaTarUpa kA pratibandhaka hai| jaba ghaTa meM udbhUtarUpa kI hI utpatti na hogI taba utkaTa zukla rUpa kI kalpanA to kaise ho sakatI hai? phalataH ghaTa udbhUta rUpa kI utpatti na hone se hama donoM ke siddhAnta ke anusAra ghaTa kA pratyakSa hI nahIM hogaa| taba to kumhAra bekAra ho jAyegA, kyoMki grAhaka ko anudbhUta rUpavAle ghaTa kA pratyakSa na hone se vaha use kharIdegA kaise ? anyathA iti / yahA~ yaha zaMkA ki- 'Apane jo pratibadhya-pratibandhakabhAva batAyA hai usameM pramANa kyA hai? usake asvIkAra meM bAdhaka kyA hai? jisakI vajaha usakA svIkAra kiyA jAe?'- isalie nirAdhAra ho jAtI hai ki ukta pratibadhya pratibandhakabhAva ke asvIkAra meM pizAca ke avayava meM anutkaTa rUpa hote hue bhI pizAca meM udbhUta rUpa kI utpatti hone lagegI, kyoMki Apa avayavagata anutkaTa rUpa ko avayavI meM utkaTa rUpa kA pratibandhaka nahIM mAnate haiM / anutkaTa rUpa kI utpatti kI apekSA se utkaTa rUpa kI utpatti kI kalpanA meM kAryatAvacchedakadharma utkaTatva hotA hai jo anutkaTatva kI apekSA se laghu hai / phalataH pizAca ke pratyakSa kI Apatti hone lgegii| taba to isa duniyA meM rahanA hI muzkila ho jAyegA /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ * gaGgezamatasamAlocanam * prayojyatvena tathApratibandhakatvAkalpanAt anyathA bharjanakapAlasthAnudbhUtarUpavanestaptatailasaMsargAdudbhUtarUpAnupapattiprasaGgAditi dig / Tatvopapattau tAdRzapratibadhyapratibandhakabhAvakalpanAyAM mAnAbhAvAt / tathApratibandhakatvakalpane ca samavAyenotkaTarUpaM pratyavayavagatAnutkaTarUpAtmakapratibandhakasyA'bhAve kAraNatAkalpanA''vazyakyeva pratibadhyatAvacchedakasya pratibandhakAbhAvakAryatAvacchedakatvAt / evaM sati gurutarakAryakAraNabhAvaH matpakSe tu pariNAmavizeSa evotkaTatvaprayojakatvamiti lAghavam / etena tathApratibandhakatvA'kalpane pizAce'pyudbhUtarUpaprasaGgAdityapAstam, rUpaniSThotkaTatvaprayojakapariNAmavizeSAbhAvAdeva pizAca utkaTarUpAnApatteH pizAcapratyakSatvAprasaGgAt / etena 'avayavodbhUtarUpAdikamevAvayavyudbhUtarUpAdau tantramiti kalpanA nirastA, zuklaghaTe nIlAdyutkaTatvaprayojakapariNAmavizeSAbhAvAdeva na tatrotkaTanIlAdi / ato na zuklaghaTe zukletararUpapratyakSatvApattiH, pratyakSAyogyatvAdityAzayaH / pariNAmavizeSa utkaTatva-prayojakatvamupekSya tAdRzapratibadhyapratibandhakabhAvakalpane na kevalaM kAryakAraNabhAvagauravamapi tu vyatirekavyabhicAro'pi / tannirUpayitumAha anyatheti / tAdRzapratibadhyapratibandhakabhAvasvIkAra iti, avayavinyutkaTarUpaM prati avayavagaMtAnutkaTarUpAbhAvasya kAraNatvA'GgIkAra iti yAvat / bharjanakapAlasthAnudbhUtarUpavaneriti / bhrASTataptavAlukAbhitaptakalapAlaniSThAnutkaTarUpavanyavayavebhya iti / udbhUtarUpAnupapattiprasaGgAt utkaTarUpAnalotpAdAghaTanAt, dahane utkaTarUpAnutpattiprasaGgAdityatra tAtparyam / anena pratibandhakAbhAvarUpakAraNe vyatirekavyabhicAraH pradarzitaH, svasamavAyisamavetatvasambandhenAnutkaTarUpAtmakapratibandhakasattve'pi samavAyenotkaTarUpotpattidarzanAt / tannirvAhArthaM taptatailasaMsargAhita utkaTatvaprayojakaH pariNAmavizeSo bharjanakapAlasthAnalAvayaveSvakAmenA'pi svIkartavyaH, udbhUtarUpotpAdAnyathAnupapatteH / taduktaM khaNDanakhaNDakhAdye harSeNa - "anyathA'nupapattizcedasti vastuprasAdhikA / pinaSTyadRSTavaimatyaM, saiva srvblaadhikaa||2|| etena - "atitaptatailAdau kadAcidudbhUtarUpAvayavapravezAdvaddyArambho'pi" (tattva. pra. khaM. pR. 727) iti pratyakSakAraNavAde gaGgezenoktaM tannirastam, anyonyAzrayAt tAdRzapratibadhyapratibandhakabhAvasiddhau satyA* utkaTatva pariNAmavizeSaprayojya hai- syAdvAdI = 155 syAdvAdI :- utkaTatva iti / ustAda ! ApanA galI meM kuttA bhI zera bana jAtA hai vaise Apa apane nyAyadarzana meM baiTha kara jorazora se nArA lagAte haiM magara ApakI tAkAta nahIM hai ki jainadarzana meM Apa apane pA~va ko bhI rakha sake! isakA kAraNa yaha hai ki vAstava meM kAryatAvacchedaka dharma meM sirpha lAghava hone se utkaTarUpa kI utpatti nahIM hotI hai, magara utkaTa rUpa ke kAraNa kA samavadhAna hone se hI usakI utpatti hotI hai| rUpa meM utkaTatA kA prayojaka pariNAma vizeSa yAnI vizeSa zakti hai, jo ki pizAca ke avayava meM nahIM hotI hai| ataH pizAca meM utkaTarUpa kI utpatti hone ke bhaya se tAdRza pratibadhya-pratibandhakabhAva ke svIkAra kI koI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki kathita pratibadhya-pratibandhakabhAva ke binA bhI pariNAmavizeSa ko rUpagata utkaTatA kA prayojaka mAnane se hI pizAca meM utkaTarUpa kI Apatti kA parihAra ho jAtA hai| ataH tAdRza pratibadhya pratibandhakabhAva aprAmANika hone se mAnya ho nahIM sakatA hai| naiyAyika :- avayavagata anutkaTarUpa ko avayavI meM utkaTarUpa kA pratibandhaka mAnane meM jaise koI pramANa nahIM hai, to phira pariNAmavizeSa ko utkaTatA kA prayojaka mAnane meM kyA pramANa hai, jisake bala para Apa pizAca meM utkaTarUpa kI Apatti kA parihAra kara rahe haiM ? syAdvAdI :- anyathA iti| Apa yadi mitrabhAva se apanI jijJAsA ko tRpta karane ke lie prazna karate haiM taba hama avazya isakA samAdhAna deNge| suniye, agni kI bhaTThI meM yA grISma Rtu ke madhyAhna kAla kI atyaMta tapta banI huI retI=vAlu se garma kiye gaye miTTI ke bartana meM anutkaTa rUpavAlA vahni hotA hai, yaha to Apako mAnya hai na ? naiyAyika :- jI hA~, hama avazya tape hue miTTI ke bartana meM anutkaTarUpavAle vahni ko mAnate haiM, kyoMki usa miTTI ke bartana meM garmI kA spArzana pratyakSa hotA hai, jo agni kA dharma hai| ataH vahA~ vahni rahatA hI hai| phira bhI vaha vahni A~kha se pratyakSarUpa
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 32 * muktAvalIkAravacanApAkaraNam 0 utkaTatvaM tAdRzabahvavayavakatvaM na tu jAtirityanye / tattvamatratyaM matkRtavAdarahasyAdavaseyam / / 32 / / uktA bhAvasatyA | 8 | mudbhUtarUpAvayavapravezasiddhiH tatsiddhau ca tAdRzapratibadhya-pratibandhakabhAvasiddhiriti / ata evAvayavisiddhiprakaraNe muktAvalyAM - "tatra tadantaHpAtibhirdRzyaireva dahanAvayavaiH sthUladahanotpatterupagamAditi yaduktaM tadapi nirastam atitaptatailAdau dRzyadahanAvayavakalpanAyAM mAnAbhAvAt, niyatArambhanirAsena tAdRzapratibadhyapratibandhakabhAve mAnAbhAvAcca / taduktaM pravacanasAravRttAvamRtacandreNa "vyaktasparzAdicatuSkANAM ca candrakAntAraNiyavAnAmArambhakaireva pudgalairavyaktagandhAvyakta-gandharasAvyaktagandharasavarNAnAmabjyotirudaramarutAmArambhadarzanAt / " (pra.sA.ra.gA. 40vRttau) tataH tAdRzapratibadhyapratibandhakabhAvasyodbhUtarUpadahanAvayavapravezasya ca kalpanAmapekSyodbhUtarUpAdau zaktivizeSasya pariNAmavizeSAparAbhidhAnasyaiva hetutvaucityAditi dikzabdArthaH / nanUtkaTatvaM kimiti jijJAsAyAmAha - utkaTatvaM tAdRzabahvavayavakatvamiti / prkttiibhuutruupaashrybhvvyvktvmityrthH| na tu jAtirityanantaraM sAGkaryAditi gamyam / taduktaM sAmAnyalakSaNAkAzikAnandIkAreNa "nIlatvazuklatvAdinA paramANunIlazuklAdivartinA sAGkaryeNodbhUtatvasya jAtitvA'yogaH " (sA. la. kA. pR. 183) yadvA sAGkaryameM nahIM dekhA jAtA hai| ataH hama yaha mAnane ko bhI taiyAra haiM ki usa vahni meM anutkaTa rUpa hai, jisake kAraNa usakA cAkSuSa pratyakSa nahIM hotA hai| * anutkaTarUpa utkaTarUpa kA pratibandhaka nahIM hai * syAdvAdI :- ApakI bAta bilkula sahI hai| aba Age caliye, jaba koI manuSya tape hue taila ko jora se tape hue kisI miTTI ke bartana para chiMTakatA hai taba usa tapta taila ke saMsarga se udbhUta rUpavAlA vahni paidA hotA hai yaha to prAyaH saba janaM mAnate haiN| ataH Apako bhI yaha to mAnanA hI hogA, kyoMki jisakA cAkSuSapratyakSa ho rahA hai usameM udbhUta rUpa hotA hai yaha to ApakA bhI siddhAMta hI hai| aba sociye, yadi avayavagata anudbhUta rUpa ko avayavI meM utkaTarUpa kA pratibandhaka mAneMge taba isakI utpatti kaise hogI? kyoMki Apake abhiprAya ke anusAra to vahni ke avayava meM anutkaTa rUpa hone se vahnirUpa avayavI meM utkaTa rUpa to pratibaddha hI honA caahie| usakI utpatti na honI caahie| magara saba loga ko jo pratyakSa hotA hai, usakA apalApa karanA to iMdra ke lie bhI nAmumakina hai, phira ApakI to bAta kyA ? ataH ukta pramANasiddha ghaTanA kA samarthana karane ke lie Apako yaha mAnanA hogA kI utkaTatA pariNAmavizeSa se hI prayojya hai| aisA mAnane para hamAre pakSa meM hI ApakA praveza ho jAyegA / ataH pUrva meM hamane jo batAyA thA ki zukla bagule aura ghaTa meM zukletararUpa anutkaTa hone se usakA pratyakSa nahIM hotA hai - vaha nitAMta satya hai| yahA~ taka yaha siddha huA ki tapta kapAla meM rahe hue anutkaTarUpavAle vahni ko taptataila kA saMsarga hone para usameM vizeSapariNAma kI utpatti hotI hai jo ki vahni ke rUpa kI utkaTatA kA prayojaka hotA hai| ataH tapta kapAla meM vidyamAna vahni avayavoM meM pUrva meM anutkaTa rUpa rahane para bhI taptataila ke saMsarga se saMpAdita pariNAmavizeSa ke nimitta se vahni ke rUpa meM utkaTatA AtI hai| ataH naiyAyikapradarzita pratibadhya-pratibandhakabhAva ukta sthala meM vyabhicArI hone se grAhya nahIM ho sakatA hai yaha phalita huA / ataeva zukla ghaTa aura bagule meM utkaTa zukla varNa kI bhA~ti zukla rUpa se bhinna anutkaTa rUpa kI siddhi nirAbAdha hotI hai| ataH nizcaya se bagulA pA~carUpavAlA hotA hai phira bhI zAstrIya vyavahAra ke anusAra 'zuklA balAkA' yaha prayoga bhAvasatya hai- yaha nizcita huA / utkaTatva jAtisvarUpa nahIM hai anyamata * utkaTatvaM iti / yahA~ prasaMga se prakaraNakAra utkaTatva ke sambandha meM anya vidvAnoM ke abhiprAya ko batAte haiM / una vidvAnoM kA yaha kahanA hai ki rUpa meM utkaTatva tAdRzabahuavayavakatvarUpa hai| arthAt jina avayavoM meM jisa rUpa =varNa kI mAtrA adhika hogI vaise avayavoM kI pracuratA hone para vaha utkaTa kahalAtA hai| adhika mAtrA meM pratiniyata zuklAdi rUpavAle pracura avayavoM meM rahe hue rUpa meM rahA huA dharma hI utkaTatA hai, jo ki upAdhirUpa hai na ki jAtirUpa /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sAGkaryasya jAtyabAdhakatvavicAraH * mevamapi ghaTate / tathAhi zuklatvAbhAvavati aJjanasthazyAmarUpe utkaTatvasyotkaTatvAbhAvavati bharjanakapAlasthavahnirUpe zuklatvasya sattvAdubhayozca paTavRttizuklarUpe sattvAt, yadvA zuklatvAbhAvavatyudbhUtagandhe udbhUtatvasya tacchUnye paramANurUpe zuklatvasya sattvAdubhayozca paTarUpe sattvAt parasparAsamAnAdhikaraNadharmayorekatra samAvezasya sAGkaryarUpatvAt / taduktaM kiraNAvalIrahasye mathurAnAthena "saGkaraH parasparAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNatve styekaadhikrnnvRttitvm| tattajjAtiparasparAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNatve sati tattajjAtimanniSThAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvamiti yAvat (ki. ra. pR. 102 ) 157 anye ityanenA'svarasaH pradarzitaH / tadbIjaM cedam- upAdhisAGkaryasyeva jAtisAGkaryasyA'pyadoSatvAditi / na ca svasAmAnAdhikaraNya-svA'bhAvasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhena yajjAtiviziSTajAtitvaM yatra vartate tatra tajjAtivyApakatvaniyamaH / yathA pRthvItvaviziSTe dravyatve pRthvItvavyApakatvam / tAdRzobhayasambandhena jAtiviziSTajAtitvAvacchedena svasAmAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitvAbhAva iti niyamasya bhaGga eva saGkarasthale bAdha iti vAcyam, tAdRzaniyamagrAhakAnukUlatarkAbhAvAt / kiJca saGkIrNayorajAtitve ghaTatvamapi jAtirna syAt, pRthvItvena parAparabhAvAnupapatteH / na ca pRthvItvAdivyApyaM nAnaiva ghaTatvamiti vAcyam daNDatvasyA'pi tadvadeva nAnAtvena ghaTa-daNDakAryakAraNabhAve vyabhicArAt, yAvaddaNDabhinnA'vRttijAtitvenAnugatIkRtya tanniveze gauravAt / etena "udbhUtatvaM tu na jAtiH zuklatvAdinA sAGkaryAt / na ca zuklatvAdivyApyaM nAnaivodbhUtatvamiti vAcyam, udbhUtarUpatvAdinA cAkSuSAdau janakatvAnupapatteH kintu zuklatvAdivyApyaM nAnaivAnudbhUtatvaM tadabhAvakUTazcodbhUtatva" (muktA. pR. 436) miti muktAvalIkAravacanaM samAlocayato muktAvalIprabhAkArasya nRsiMhazAstriNaH - udbhUtatvajAtInAM nAnAtve'pi udbhUtatvasaptakAnyatamatvasya sarvodbhUtatvajAtiSu anugatasya sambhavena tena rUpeNa tAsAM kAraNatAvacchedakatve tAdRzAnyatamatvAvacchinnavattvena rUpasya kAraNatve bAdhakAbhAvAt iti vacanaM pratyuktam zuklatvAdiniSThavyApakatAnirUpitavyApyatAzrayanAnodbhUtatvakalpanApekSayA'nugataikodbhUtatvajAtikalpanAyAM lAghavAt, tadbhinnatve sati tadbhinnatve sati tadbhinnabhinnatvarUpe anekabhedAvacchinnapratiyogitAkabhedavattvarUpe vA tAdRzAnyatamatve kAraNatAvacchedakatvakalpanAyAmatigauravAcca / - yattu 'zuklatvAdivyApyaM nAnaivAnudbhUtatvam tadabhAvakUTazcodbhUtatva' (muktA. pR. 436) miti muktAvalI - kAreNoktaM tanmandam udbhUtatvasya bhAvatvena pramIyamANatvAt, nAnAnudbhUtatvAjJAne'pi udbhUtatvajJAnAt, gauravAcca / idaM ca zvazrUnirgacchoktinyAyena draSTavyam / tathAhi bhikSAmaTate mANavakAya bhikSAM pratyAcakSANAM snuSAM bhartsayitvA zvazrUH punastamAhUya samAgate tasmin 'nAsti bhikSA nirgacche'ti tathaiva pratyAcaSTe / tadvadeva prakRte bhAvanIyam / etena - zuklatvAdinA kAraNarUpAgnisaMyogaprayojyAbhyAM jAtibhyAM parAparabhAvAnupapattyA rUpavRttyudbhavatvamanekaM vAcyaM tathA codbhUtatvena kAraNatve'nanugamaH / tasmAdanudbhavatvaM zuklatvAdivyApyaM nAnAjAtistadabhAvakUTastu pratyakSatve prayojakaH (ta. ci. pra. kha. pR. 725) iti pratyakSakAraNavAde tattvacintAmaNikAreNa yaduktaM tannirastam pratibandhakatvenAnudbhavatvaM kalpayitvA anudbhavatvAbhAvakUTahetutvakalpanApekSayA udbhUtatvajAtihetutve lAghavAt, jAtau parAparaniyame mAnAbhAvAt / vAstava meM utkaTatva jAtirUpa hai yA upAdhirUpa hai? yA anya kucha hI hai ? isa viSaya kA tAttvika nirUpaNa isa prakaraNakAra se racita vAdarahasya graMtha se jJAtavya hai- isa bAta kI sUcanA kara ke vivaraNakAra bhAvasatyabhASA ke nirUpaNa ko samApta karate haiM / / 32 || bhAvasatya bhASA kA nirUpaNa pUrNa huA / aba avasaraprApta yogasatya bhASA kA, jo ki satyabhASA kA 9vA~ bheda hai, 33vIM gAthA
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 33 atha yogasatyAmAha 0 cintAmaNikAramatanirAsaH O 'sA hoi jog2asaccA uvayAro jattha vatthujogammi / chattAiabhAve vi hu jaha chattI kuMDalI daMDI / / 33 / / sA bhavati yogasatyA yatra = yasyAM vastuyoge upacAraH, "atItasambandhavallAkSaNikapadaghaTitA yogasatyetyarthaH anyathA yattu 'udbhavatvaM jAtireva nAstIti kenaciduktaM tadasat ekatra koTAvanudbhUtatve tadvirahiNi tadviruddhajAtiniyamAt / etena yadapi maNikAreNa tatraiva- "athavodbhUtatvamanudbhUtatvaM vA na jAtiH kintu rUpatvavyApyajAtimattvamevodbhUtatvaM tadabhAvo'nudbhavatvaM pratyakSe rUpe zuklataratamatvAdijAtimattvAt" (tattva. pratya. kha. pR. 725) itikalpAntaraH pradarzitaH so'pi nirastaH nAnApadArthaghaTitasakhaNDopAdhitvakalpanApekSayA kAraNatAvacchedakatayA lAghavena jAtitvakalpanAyA eva nyAyyatvAt, anyathA gandhasamavAyikAraNatAvacchedakatayA pRthvItvajAtisiddhirapi durghaTA syAt / kecittu pratyakSatvaprayojako dharma udbhUtatvamityAhuH / apare tu 'rUpAdivizeSaguNagato dharma udbhUtatvamiti vyAcakSate / prakaTIbhUtatvamudbhUtatvamityanye / madIyo nirbhara 'udbhUtatvaM jAtirityatra, jAtisAGkaryasyA'doSatvAt / etatprakaraNakRto'pyabhiprAyeNA'traiva bhvitvym| taduktaM syAdvAdarahasye - "upAdhisAGkaryasyeva jAtisAGkaryasyA'pyadoSatvAt / " (ma.syA.ra. zlo. 7 / vRtti) matkRtavAdarahasyAditi / etatprakaraNakArakRto vAdarahasyA''khyo granthaH sAmprataM nopalabhyate / / 32 / / vyavahAranayAbhimatasatyAyA navamabhedaM nirUpayitumupakramate atha yogasatyAmiti / uddezakramaprAptAM vyavahAranayasammatasatyabhASAyA navamabhedarUpAmityarthaH / sA hoitti / iyaM gAthA prakaraNakAreNa vizeSaNopalakSaNaprakaraNe prameyamAlAsthasaptamaprakaraNAtmake uddhRtA vartate / atItasambandhavallAkSaNikapadaghaTiteti / atItasambandhavati vartamAnaM yallAkSaNikaM padaM tena ghaTitetyarthaH / lakSaNayA'rthabodhakaM padaM lAkSaNikamucyate / atra zubhAzubhasUcakalakSaNapratipAdakaM lAkSaNikazabdena na grAhyam, anupayogAt / atItapadena vartamAnAdivyavacchedaH kRtaH / anyathA = pradarzitalakSaNAnabhyupagame, vartamAnAdikAlInasaMsargavallAkSaNikapadaghaTitabhASAtvasya yogasatyAlakSaNatayA'GgIkAre iti yAvat / se nirUpaNa ho rahA hai| gAthArtha :- vaha bhASA yogasatya kahI jAtI hai jisa bhASA meM vastu kA yoga hone para upacAra hotA hai jaise ki chatra Adi ke abhAva meM bhI yaha chatrI hai, yaha kuMDalI hai, yaha daMDI hai- ityAdi bhASA / 33 / * yogasatya bhASA-9 * vivaraNArtha :- kisI vyakti meM kisI cIja kA yoga hone para jo zabda usa vyakti meM upacAra se pravartamAna hotA hai usa pada se ghaTita bhASA yogasatya bhASA kahI jAtI hai| yaha udAharaNa se spaSTa ho jaayegaa| jaise ki caitra meM daMDa kA yoga hone para caitra daMDI kahA jAtA hai| caitra meM daMDa kA yoga hone se usa zabda = pada kA upacAra daMDasaMsarga ke AzrayabhUta caitra meM kiyA jAtA hai| isa taraha yoga = sambandha kI apekSA se isa bhASA meM satyatA hai - yaha siddha huA / atI. iti / vivaraNakAra spaSTarUpa se yogasatya bhASA ke lakSaNa ko batAte hue kahate haiM ki jisa vastu meM atIta kAla meM anya kisI vastu kA sambandha huA hai, usameM jo pada lakSaNA se pravRtta hotA hai usa pada se ghaTita bhASA yogasatya bhASA hai| yadi yahA~ atItakAlIna saMsarga aisA na kahA jAe aura vartamAnakAlIna sambandha kA niveza kiyA jAya taba to vartamAnakAla meM chatrAdi na hone para usa caitrAdi vyakti meM 'yaha daMDI hai' ityAdi upacAra bhI asaMbhava ho jAyegA, kyoMki sambandha to ubhayAtmaka hai| Azaya yaha hai ki caitrAdi aura chatrAdi kA sambandha una donoM se sarvathA atirikta na ho kara caitrAdi aura chatrAdi svarUpa hI hotA hai| yadi chatrAdi-vizeSaNa na hogA yA caitrAdi= vizeSya na hogA yA donoM na hoMge taba ubhayAtmaka sambandha bhI nahIM rhegaa| chatrAdi ke abhAva kAla meM upacAra kA nimittabhUta ubhayAtmaka sambandha hI nahIM hai, taba caitrAdi meM upacAra kaise hogA ? arthAt kathamapi na hogaa| magara 1 sA bhavati yogasatyopacAro yatra vastuyoge / chatrAdyabhAve'pi yathA chatrI kuMDalI daMDI / / 33 / /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 159 * nRsiMhamatanikandanam * vastudvayAtmakasambandhasyaikatarA'bhAve'bhAvAt kutropacAra?' yadi ca vizeSaNavirahe'pyarthAntararUpaH sambandho'stItyupeyate tadA "idAnI chatrI'ti vyavahAraH syAt, "idAnIM na chatrI'ti ca na vastudvayAtmakasambandhasya = pratiyogyanuyogyubhayAtmakasaMsargasya, etena sambandhibhinnatve sati sambandhyAzritatve satyekaH sambandha ityapAstama, svruup-taadaatmy-sNyogaadaavvyaapteH| yadapi "tadabuddhinirUpitaprakAratvavizeSyatvasAmAnyabhinnatabuddhinirUpitaviSayatAvattve sati tabuddhinirUpitaprakAratva-vizeSyatvAnyataravadbhinnatvaM saMsargatvamiti" (muktA. pra. pR. 132) muktAvalIprabhAkAreNa nRsiMhazAstriNoktaM tanmandam, tAdRzA'nityabuddhyabhAve satyavyAptivAraNArthaM nityajJAnavyaktitvAvacchinnanirUpitaprakAratvAdighaTitalakSaNaparyantAnudhAvanasyA'prAmANikagauraveNA'nyAyyatvAt vyavahArAnupayogitvAcceti dig| ekatarAbhAve'bhAvAta = prtiyogynyogynytraabhaave'pyubhyaatmksNsrgsyaa'sttvaadityrthH| kutropacAra? na kvApItyarthaH / ayaM bhAvaH chatra-puruSAnyatarAbhAve ubhayAbhAve vA sambandhasyobhayAtmakatvena vartamAnakAlInachatrasambandha eva nAsti tadA kutra caitrAdau 'chatrI'tyAdipadopacAraH saGgaccheta? nimitte sati [pacAraH pravartate, na tvevameva / asmanmate cAtItakAlInachatrasaMsargazcaitrAdau chatrAbhAvadazAyAmapi vartate atItakAlAvacchedena caitra eva chatrasaMsargasya sattvAt kAle dezasyeva deze kAlasyA'pyavacchedakatvAt / na caivamupacAro na syAt mukhyArthenaiva tAdRkprayoganirvAhAditi vAcyam, atItakAlAvacchedena caitre tatsattve'pi vartamAnakAlAvacchedena tadabhAvasya sattvenopacArasya nyaayytvaat| na caivaM pratiyogimatorapi kAladezayordezakAlabhedAvacchedena tadabhAvavattvAt sAmprataM satyapi chatre caitre tadupacAraprasaGga iti vAcyam vartamAnakAlAvacchinnAtyantAbhAvA'pratiyogipratiyogikopacArasyAnubhavavirodhitvenAnabhyupagamAt / tato chatrAbhAvadazAyAmapi caitrAdAvupacAreNa 'caitraH chatrI'tyAdiH vyavahAraH suSThu ghttaamnycti| taduktaM zrImalayagiricaraNaiH "yogaH sambandhaH, tasmAt satyA yogasatyA / tatra chatrayogAt vivakSitazabdaprayogakAle chatrAbhAve'pi chatrayogasya sambhavAt chatrI" (pra. bhA. pa. sU. 165 mala. vR.) iti prjnyaapnaavRttau| etena daNDAbhAvadazAyAM 'daNDI'ti prayogo'satya eva tadabhAvavati tatprakAraka-bodhajanakatvAditi nirastam, vyavahAranayasya prakAntatvAt, tathaiva lokavyavahArAt / kiJca zabdasya tAtparye pramANatvam, anyathA lakSaNocchedaprasaGgAt, lokavyavahArasyaiva tAdRzaprayoganiyAmakatvenA'natiprasaGgAcceti vibhaavniiym| naiyAyikamataM pratikSipan vipakSe bAdhamAha - yadi ceti| vishessnnvirhe'piiti| apinA vizeSyavirahobhayavirahayoranuktayoH smuccyH| astItyupeyata iti vizeSaNavirahaviziSTakAlAvacchedenA'stItyabhyupagamyata ityrthH| "idAnIM chatrIti vyavahAra: syAt / atra mudritapratau- 'idAnIM na chatrIti ca tatra syAdi'tyatIvA'zuddhaH pATho varttate / etatprakaraNakRddhastalikhitapratau ca 'idAnI chatrIti vyavahAraH syAt, idAnIM na chatrIti ca na syAdi ti samyak pAThaH / vastusthiti yaha hai ki vartamAna meM chatrAdi na hone para bhI bhUtakAlIna chatrAdisambandha ke nimitta se 'caitraH chatrI' ityAdi zabdaprayoga hotA hai| ataH bhUtakAlIna sambandha ko hI upacAra lakSaNA kA bIja mAnanA aura jisameM bhUtakAlIna daMDAdi sambandha ho usameM lakSaNA se pravarttamAna pada se ghaTita bhASA ko hI yogasatya bhASA mAnanA yuktisaMgata pratIta hotA hai| * vizeSaNa ke abhAva meM vartamAna sambandha ke svIkAra meM doSa * yadi ca. iti| vivaraNakAra ne pUrva meM batAyA ki sambandha vizeSaNa-vizeSya ubhayasvarUpa hI hai, atirikta nahIM hai| phira bhI yadi koI sambandha ko vizeSaNa-vizeSya se atirikta mAne to usako zikSA dete hue kahate haiM ki- "yadi vizeSya meM vizeSaNa kA abhAva hone para bhI dharma aura dharmI se bhinna sambandha rahatA hai, yaha mAnA jAe taba to 'caitra idAnI chatrI' arthAt 'caitrAdi vartamAna meM 1 'kutropacAraH? na' ityevaM mudritapratAvazuddhaH pATho varttate /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 33 0 ziromaNimatanirAsa: 0 syAditi dhyeyam / udAharaNamAha-chatrAdyabhAve'pi yathA chatrI kuNDalI daNDIti / / 33 / / inpratyayasya saMsargavAcakatvena chatrAbhAve'pyarthAntararUpasambandhasattvAbhyupagame ca chatrAbhAvadazAyAmapi 'idAnIM chatrI'ti zabdaprayogAtmako vyavahAraH syAt / na ca yasminpUrvamanekazaH chatrayoge jAte chatrAbhAvadazAyAM 'ayamidAnI chatrI'ti vyavahAro jAyate, kintu 'ayaM chatrI'tyeva / tathA pratiyogisambandhasattvAbhyupagame tadabhAvapratipAdaka 'idAnIM na chatrI'ti vyavahAro na syaat| yadi syAttadA'pi mRSA syAt, atiriktasambandhasattvadazAyAmapi tdbhaavvttaavgaahishaabdbodhjnktvaat| etena-'rUpasamavAyasattve'pi vAyau svabhAvato rUpAbhAvAdeva nIrUpatvamiti gaGgezena yaduktaM tannirastam pratiyogisambandhasattve tatsambandhAvacchinnAbhAvAyogAt, anyathA ghaTasaMyogavati bhUtale sNyogsmbndhaavcchinnghttaabhaavaaptteH| kiJca vAyvAdernIrUpatvasya rUpIyataddharmatAkhyasambandhAbhAvAdeva pakSadharamitrairupapAditatvAt, taddharmatAyAzca tdruupaadyntirikttvaat| na tatra rUpasamavAyasya prAmANikatvam, taduktaM cintAmaNyAloke mizraH "avidyamAnasaMsargAvacchinna eva saMsargAbhAva iti rUpAbhAvo'pyevam, na tu samavAyasambandhAvacchinnaH kintu taddharmatAlakSaNasvarUpasambandhAvacchinna" iti| adhikaM tu nyaayloke'nusndheym| etena yadapi ziromaNinA "yadyapi samavAyo nityastathApi piNDAnutpattikAle piNDAsattvaprayuktameva tadasambaddhatvamiti AtmatattvavivekadIdhitAvuktaM tatpratyuktam, sambaddhatvA'sambaddhatvAbhyAM samavAyasya nityatvahAniprasaGgAccetyAdisUcanArthaM dhyeymityuktm| chatrAdyabhAve'pi yathA chtriiti| chatraJcA'tropalakSaNama, atItaviSayasya jJAne upalakSaNatvenaiva vyavahArAta / atra bhUyazo'tItakAlInacchatrasaMsargavati tAdRzopacaritasambandhena chatramanvIyate, upalakSyadvAropacaritasambandhenopalakSaNasya jnyaanvissytvaanubhvaat| itthamevopalakSaNavacanasya yogasatyatvamupapAditaM vishessnnoplkssnnprkrnne| pratiyogisambandhamAtravivakSaNAt inpratyayopAdAnam, vatoH prazaMsAvAcitvAt / ata eva 'rUpavAn = prazastarUpopeta' iti dharmaratnaprakaraNavRttikAravacanamapi snggcchte| sthAnAGgavRttau tu "yogataH = sambandhataH satyaM yogasatyaM yathA daNDayogAd daNDaH, chatrayogAcchatra evocyate" (sthA.) iti abhayadevasUriNA vyAkhyAtamiti dhyeym| caitrAdau chatrAdisattvadazAyAM tu 'ayaM chatrI'tyAdikaM vacanaM tu bhAvasatyAyAmantarbhavati pAramArthikacchatrAdisambandhachatrI chatrasambandhavAlA hai'- isa prakAra kA vyavahAra hone lagegA, kyoMki 'chatra na hone para bhI chatra kA sambandha to rahatA hai'- yaha ApakA mantavya hai| magara vAstava meM 'ayaM idAnI chatrI' aisA prayoga nahIM hotA hai, kintu 'chatrI caitraH' aisA hI prayoga hotA hai| ___ dUsarI bAta yaha hai ki- yadi vizeSaNa ke abhAva meM bhI atirikta sambandha kA svIkAra kiyA jAya taba to 'idAnIM na chatrI' arthAt 'yaha abhI vartamAna kAla meM chatrI chatrasambandhavAlA nahIM hai' isa prakAra kA zAbda vyavahAra na ho sakegA, kyoMki jaba tAdRza sambandha vidyamAna ho taba tAdRza sambandha ke abhAva ke bodhaka vAkya kA prayoga samIcIna nahIM ho sakatA magara vastusthiti ko lakSya meM lI jAya taba to chatrAdi vizeSaNa ke abhAva kAla meM 'yaha vartamAnakAla meM chatra sambandhavAlA nahIM hai'- aisA zAbda vyavahAra loka meM dikhAI detA hai, jisakA samarthana Apake abhiprAya ke anusAra kathamapi saMbhava nahIM hai| ataH sambandha dharma-dharmI se atirikta nahIM hai, kintu dharma-dharmI ubhayasvarUpa hI hai-yahI mAnanA ucita hai| isa viSaya meM Age bhI vicAra kiyA jA sakatA hai-yaha batAne ke lie 'dhyeyaM' pada kA prayoga huA hai| udAharaNa. iti| aba vivaraNakAra yogasatya bhASA ke lakSaNa ke anusAra tIna udAharaNa batAte haiM ki chatrAdi vizeSaNa ke abhAva meM bhI chatrI, kuMDalI, daMDI ityAdi zabdaprayoga yogasatya bhASA ke draSTAMta haiN| Azaya yaha hai ki sAMpratakAla meM chatrAdi na hone para bhI atItakAlIna chatrAdisambandha ke nimitta se caitrAdi meM chatrI ityAdi pada kI lakSaNA hotI hai| una padoM se ghaTita bhASA jaise ki'ayaM chatrI gacchati' ityAdi bhASA yogasatya bhASA hai||33||
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ upamAsvarUpam 161 ukta yogasatyA / athaupamyasatyAmAha tatraupamyamupamAnApekSam, upamAnaM jJAtamudAharaNaM nidarzanaM draSTAMto 'veti tu paryAyAH / tathA cA''ha bhagavAn bhadrabAhuH nAyaM AharaNaM ti ya diTThatovamanidarisaNaM taha ya egaTThatti' / / (da.vai.ni.zlo. 24) taccopamAnaM sAmAnyato dvividhamityAha bodhanAbhiprAyeNa prayuktatvAdvacanasya / chatrAdikaJca tadA vizeSaNameva na tUpalakSaNam, avadhAraNAkhyaviSayatAyAH sattvAt / tadA chatrAdAvavadhAraNAkhyaviSayatA'nyaviSayatvAbhAvenopalakSaNatvAbhAvAnna 'chatrI' tyAdipade laakssnniktvm| tena tadA tAdRzapadaghaTitabhASAyAH 'caitraH chatrI' tyAdirUpAyA yogasatyatvam, tallakSaNAyogAt / ata eva na bhAvasatyAyAmativyAptiH upadheyasAGkarye'pyupAdhyorasAGkaryAditi nipuNataraM nibhAlanIyam / / 33 / / yogasatyAM parisamApyaupamyasatyAM vaktumavasarasaGgatimupadarzayati uktA yogasatyA, athaupamyasatyAmAheti / uktetyanena pratibandhakIbhUtazrotRjijJAsApagamaH, 'athaupamyasatyAmAhe' tyanena cAvazyavaktavyatvaM prakAzata iti jAtaM viSayasiddhyA pratibandhakIbhUtazrotRjijJAsAnivRttAvanantaramavazyavaktavyatvalakSaNA'vasarasaGgatizarIram / prakRte sthAnAGgavRttau tu "upa- maivaupamyaM tena satyamaupamyasatyaM yathA samudravattaDAgaH, devo'yaM, siMhastvamiti" (sthA.) ityevaM saGkSepata uktm| ayaM prakaraNakArastu zrIdazavaikAlikasUtraprathamAdhyayananiryuktyAdyanusAreNa vistarataH pratipAdayitukAma Aha-tatraupamyamiti / aupamyasatyaghaTakIbhUtamaupamyamityarthaH / aupamyamupamA saadRshymitynrthaantrm| upamA dvividhA zabdopamA arthopamA ca / tatra zabdopamAyA lakSaNam-kasmiMzcidevArthe yaH prasiddho guNastadanyasminnaprasiddhastadruNe'rthe zabdamAtreNa tadrUpaM saMyojya tadguNaprakAzanamiti vadanti / arthopamAyA lakSaNam- vaidharmyAviSayaikavAkyaviSayakatve satIvAdivAcyamubhayasambandhi-sAdharmyamiti pare vadanti / apare tu upamAnopameyabhAvAsAdhAraNakAraNamiti prAhuH / kAvyaprakAzabAlabodhinIkArastu "upa = samIpe, mIyate = paricchidyate'nayetyupametyAha / anye tu ekAkAra-pratItijanakadharmavattvamiti vyAcakSate / muktAvalIkArAdayastu tadbhinnatve sati tadgatabhUyodharmavattvamityAhuH / prakaraNakArastu madhyamasyAdvAdarahasye "sAdRzyaM na tadbhinnatve sati tadgatabhUyodharmavattvaM kintu tadvRttidharmaikadharmatvami"ti svAzayaM prakaTItavAn / upamAnApekSamiti / aupamyasyopamAnaghaTitatvenopamAnanirUpaNAdhInanirUpaNatvAtprathamamupamAnaM nirUpayati-upamAnamiti / - nanUpamA na kevalaM pratiyogividhayopamAnApekSA kintvanuyogividhayopameyA'pekSA'pi yato yathopamApratiyogitvamupaisa taraha yogasatyabhASA kA nirUpaNa pUrNa huA / aba prakaraNakAra zrImad vyavahAranayasaMgata satyAbhASA ke carama bheda aupamyasatya bhASA ko batA rahe haiN| * aupamyasatya bhASA-10 * tatra. iti| aupamyasatya bhASA ke ghaTaka aupamya kA artha hai upamA, jo ki upamAna se sApekSa hotI hai| jaise ki 'cA~da sA mu~ha' yahA~ cA~da upamAna hai aura jisako upamA dI jA rahI hai vaha mu~ha upameya hai| mu~ha meM cA~da kI samAnatA kA bhAna cA~da ke jJAna ke binA nahIM ho sakatA hai| ataH upamA upamAna se sApekSa kahI jAtI hai| matalaba yaha hai ki upameya meM upamA kA jJAna karane ke lie upamAna kA jJAna Avazyaka hai| ataH upamA = aupamya kA nirUpaNa karane ke pahale upamAna kA nirUpaNa Avazyaka hai| ataH prakaraNakAra pahale upamAna kA nirUpaNa karate haiN| jJAta udAharaNa, nidarzana, draSTAMta ye saba zabda upamAna ke paryAyavAcaka zabda haiN| matalaba yaha hai ki jo upamAna pada kA artha hai vahI jJAta, udAharaNa, nidarzana aura draSTAMta pada kA artha hai / vivaraNakAra yahA~ bhagavAn bhadrabAhusvAmIjI kA saMvAda batA rahe haiN| unhoMne zrIdazavaikAlikasUtra kI niyukti meM sApha-sApha batAyA haiM ki- 'jJAta, udAharaNa, nidarzana, draSTAMta aura upamAna- ye saba ekArthaka zabda hai" / pradarzita upamAna ke do bheda haiM jinheM prakaraNakAra 34vIM gAthA se batA rahe haiN| 1 kapratau to ceti azuddhaH pAThaH / 2 jJAtamAharaNamiti ca draSTAnta upamA nidarzanaM tathA caikArthA iti / 3 taM duvihaM cauvvihaM ceva nAyavvaM / / iti zeSaniryuktivacanam /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 34 svabuddhikalpanAzilpanirmitaM * paryAyatvanirvacanam 0 'cariyaM ca kappiyaM taha, uvamANaM duvihamettha NiddivaM / kappiyamavi rUvayamiva bhAvAbAheNa Na NiratthaM / / 34 / / caritaM ca = pAramArthikaM ca, yathA mahArambho brahmadattAdivadduHkhaM bhajata iti / tathA kalpitaM yathA'nityatAyAM pippalapatropamAnam / uktaM ca 'jaha tubbhe taha amhe tubbhe vi ya hohidhA jadhA amhe / mAnatvaM tathopamAnuyogitvamupameyatvam / ata upameyanirUpaNamapyAvazyakaM yadvopamAnanirUpaNamapi na kartavyam, avizeSAditi cet ? na, upameyasya pratyakSatvena prAptatvAt, zAstrasya cAprAptapratipAdakatvenopamAnapratipAdanasyA''vazyakatvAditi dig| paryAyA iti / kecit - samAnArthabodhakazabdatvaM paryAyatvamityAhuH / nAnAzabdaikArthabodhakatvamityapare / tatsamAnArthakapadAntareNa tadarthakathanamityanye / AtmatattvavivekavRttikRtastu 'bhinnayorabhinnapravRttinimittakatvaM paryAyatvamiti prAhuH / bhagavAniti jJAnaizvaryAdiguNasampanna ityarthaH / upamAnajJAtAdInAM paryAyatve zrIdazavaikAlikaniryuktikRtsammatiM pradarzayati-nAyaM AharaNaM iti / atrAgastyasiMhasUrIkRtacUrNau - "NajjaMti aNeNa atthA NAtaM 1, Aharati tamatthe viNNANamiti AharaNaM 2, diTTho'ssa aMto divaMto 3, uvecca mANaM uvamA tabbhAvo ovammaM 4, ahikaM darisaNaM nidarisaNaM 5 egaTThitA" (daza. vai. ni. zlo. 24 a. cU.) ityevaM vyAkhyAtam / = hAribhadravRttau tu - "jJAyate'smin sati dAntiko'rtha iti jJAtam, adhikaraNe niSThApratyayaH tathodAhriyate = prAbalyena gRhyate'nena dAntiko'rtha ityudAharaNam, dRSTamarthamantaM nayatIti dRSTAntaH, atIndriyapramANAddRSTaM saMvedananiSThAM nytiityrthH| upamIyate'nena dAntiko'rtha ityupamAnam / tathA nidarzanaM nizcayena darzyate'nena dAntika evArtha iti nidarzanam 'egadvaM' ti idamekArtham = ekArthikajAtam (daza. ni. zlo. 52 hA vR.) ityevaM vyAkhyAtam / brahmadattAdivaditi / brahmadattakathAnakaM vistarataH triSaSTizalAkApuruSottarAdhyayanasUtrAdito jJeyam / atra mahArambhe duHkhajanakatvapratipAdanamabhIpsitam / hAribhadravRttau tu nidAne duHkhajanakatvapratipAdanamatraivodAharaNe, taduktaM tatra - "duHkhAya nidAnaM yathA brahmadattasya / " (daza. hA. vR. pR. 23) 'appAheti' zikSayatItyarthaH zeSamatirohitArtham / vistaratastUttarAdhyayananiryuktibRhadvRttito'vaseyam / = gAthArtha :- yahA~ carita aura kalpita isa taraha upamAna ke do bheda batAye gaye haiN| kalpita upamAna bhI bhAva abAdhita hone se rUpaka alaMkAra kI taraha nirarthaka nahIM hai / 34 / * upamAna ke do bheva * vivaraNArtha :- carita udAharaNa kA artha hai pAramArthika udaahrnn| jaise ki jo mahAraMbha-samAraMbha karatA hai vaha brahmadatta cakravartI Adi kI taraha duHkha ko pAtA hai| mahAraMbha meM Asakta brahmadatta cakravartI, jisane pUrvabhava meM saMyama ke phalasvarUpa meM cakravartI banane kA nidAna kiyA thA, usI bhAva meM aMdhA huA thA aura cakravartIpane kA AraMbha to Akhira taka nahIM hI choDA thaa| adhika meM samasta brAhmaNavarga kI A~khe khIMcavAne kA sakriya yatna kiyA thaa| AraMbha-samAraMbha kI bahuta khuzI bhI manAI thii| bAda meM sAtavIM naraka meM gayA thaa| yaha ghaTanA ghaTI huI hai| ataH yaha udAharaNa carita= pAramArthika kahA jAtA hai| kalpita. iti / udAharaNa = upamAna kA dUsarA bheda hai kalpita upamAna yAnI vaha udAharaNa jo vAstavika na ho magara apanI buddhi kI kalpanArUpa zilpI se nirmita ho jaise ki anityatA ke draSTAMta meM pIpala ke pattoM kA udAharaNa / vaha udAharaNa uttarAdhyayananiryukti meM isa prakAra batAyA gayA hai ki- 'pIpala ke paudhe se jIrNa-zIrNa patte girate haiM unako dekha kara choTe choTe komala patte haMsate haiM taba jIrNa-zIrNa patte unase kahate haiM ki 'Aja tumhArI jaisI abhyudayavAlI unnata sthiti hai vaisI hI hamArI sthiti pUrva meM thI aura Aja hamArI jo sthiti hai vaisI hI vinAza- adhogati kI sthiti tumhArI bhI aayegii'| yahA~ gurjarabhASA kI lokapaMkti yAda Aye binA nahIM rahatI hai| vaha yaha hai ki- 'pippala pAna kharatAM hasatI kuMpalIyAM, muja vitI tuja vitase dhIrI baapuliiyaaN'| isa taraha anityatA ke sambandha meM yaha kAlpanika udAharaNa hai| 4 caritaM ca kalpitaM tathopamAnaM dvividhamatra nirdiSTam / kalpitamapi rUpakamiva bhAvAbAdhena na nirartham / / 34 / / 1 yathA yUyaM tathA vayaM yUyamapi bhaviSyatha yathA vayam / zikSayati patatpANDupatraM kizalayebhyaH / /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ (upamAna - bheda-prabhedAdi kA nakazA) upamAna brahmadattacakravartI - caritopamAna kalpitopamAna -caritopamAna kI taraha bheda-prabheda jJAtavya hai| pippalapatra AharaNa taddeza tadASa punarupanyAsa apAya upAya sthApanA pratyutpanna vinyAsa adharmayukta pratiloma AtmopanyAsa durupanIta ca. dra. ca. dra. ca. dra. ca. dra. piMgala bhikSukathA naladAma | abhaya rohagupta anuzAsti upAlaMbha pRcchA nizrA vacana dra. ca. dra. ca. dra. ca. dra. subhadrA sAMkhya mRgAvatI kUNika nAstika gautama cArvAka svAmI tadvastUpanyAsa pratinibhopanyAsa hetUpanyAsa tadanyavastu upanyAsa lo. lo. dra lau. ca. dra lau. ca. dra. lau. ca. dra. lau. ca. dra. vaNika nAstika kArpaTika 'na mAMsa' saMnyAsI lumpaka 'asti yavakraya bauddha 'mA hiMsyAt 'parivrAjaka jIvA' lo. lo.ca. dra. hiMguziva zreNikasaMbaMdhI sAdhu sari-jJAna zALA Avijaya nemisa zrI bhAvopAya dravya upAya kSetra upAya kAla upAya *80vi0 lau. lo. lau. lo. lau.lo. lI. ca. lo. dra. Suii , mahavA. dhAtuvAda halAdi abhayakumAra ghaDI Adi bhAvApAya dravya apAya kSetra apAya kAla apAya * saMjJA laukika lo. = lokottara caraNakaraNAnuyoga dra. = dravyAnuyoga dobhAI dazAravarga dvaipAyana kUragaDumunijIva
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120-00 lekhaka dvArA racita-saMpAdita anuvAdita sAhitya sUci pustaka kA nAma bhASA mUlya (rU.) nyAyAloka (saMskRta + gujarAtI) 170-00 bhASA rahasya (saMskRta + hindI) 160-00 syAdvAda rahasya (bhAga : 1 thI 3) (saMskRta + hindI) 435-00 vAdamAlA (saMskRta + hindI) SoDazaka (bhAga : 1-2) (saMskRta + hindI) 200-00 adhyAtmaupaniSat (bhAga : 1-2) (saMskRta + gujarAtI) 190-00 Fragrance of Sensation dvivarNa ratnamAlikA (saMskRta + gujarAtI) amUlya vAsanA hAre, upAsanA jIte (gujarAtI) amUlya buddhi hAre, zraddhA jIte (gujarAtI) amUlya sAdhanA caDhe ke upAsanA ? (gujarAtI) amUlya saMvedananI suvAsa (prabhu bhakti gujarAtI) amUlya saMvedananI jhalaka (prabhu bhakti gujarAtI) amUlya saMvedananI mastI (prabhu bhakti gujarAtI) amUlya saMvedananI saragama (prabhu bhakti gujarAtI) amUlya saMyamInA kAnamA (sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMto mATe) amUlya saMyamInA dilamAM (sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMto mATe) amUlya saMyamInA romaromamAM (sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMto mATe) amUlya saMyamInA sapanAmAM (sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMto mATe) amUlya yazovijaya chatrIzI (prabhu stuti) amUlya vidyut : sajIva yA nirjIva ? (hindI) 10-00 prabhu vIra kA aMtima saMdeza (For CD Purpose) amUlya dvAtriMzad dvAtriMzikA (bhAga : 1 se 8) (saMskRta + gujarAtI) mudraNAlayastha noMdha : adhyayanazIla pU. sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMtoM ko tathA jJAnabhaMDAroM ko bheTa rUpa meM mila sakegI. * prApti sthAna * divya darzana TrasTa 39, kalikuMDa sosAyaTI, dhoLakA, ji. amadAvAda. pIna 387810
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 * rUpakAlaGkAravyAkhyAnam * 'appAheti paDataM paMDuyapattaM kislyaannN|| (utta.ni.zlo. 308) nanu kalpitaM na prayojyaM bAdhitArthatvAdityata Aha-kalpitamapi rUpakamiva bhAvAbAdhena na nirrthmiti| ayaM bhAvaH yathA saMsAraH samudra iti rUpakaprayogo'bhedabAdhe'pyanAhAryajJAna eva bAdhadhiyaH pratibandhakatvAdAhAryazAbdabodhadvArA saMsArasya dustaratvavyaJjakatAyAM tadabhAvavattAbuddhestadvattAbuddhipratibandhakatvena bAdhitArthakaprayogAcchAbdabodhAnutpAdena nirarthakatvApattyA tadaprayogArhamiti zakate-nanviti / bAdhitArthakatve vAkprayogAnarhatvavyAptiM nirasyati-kalpitamapi, kiM punaH critopmaanmitypishbdaarthH| bhAvAbAdhena = tAtparyAbAdhena, ata eva 'jalAharaNAya ghaTamAnaya' ityatra tAtparyabalena nizchidraghaTAnayanaM bhvti| na caivaM ghaTatAtparyeNa paTapadaprayoge'pi satyatvaM syAditi vAcyam, sAmAnyataH tathAvyavahArasyA'prasiddhatvena tadanApatteH, saGketitaM zrotAraM prati tu tatsatyatvasyAnapAyAt / itthameva sarve zabdAH sarvArthavAcakAH sati tAtparye iti prvaadsyopptteriti| ata eva ca kalpalatAyAM 'pANDurapatrakizalayAdivRttAntArthAnAmupamAvacanAnAM svArthabAdhe'pi tAtparye prAmANyAnna tathAtvamiti (syA.ka.sta. 11/zlo. 18 vRtti) uktam / tathAtvaM = asatyatvam | na nirarthamiti = na nisspryojnmityrthH| rUpakaprayoga iti / upamAnopameyayorabhede sAmyapratItirnAma ruupkm| taduktaM rasagaGgAdhare - upameyatAvacchedakapuraskAreNopameye zabdAnnizcIyamAnamupamAnatAdAtmyaM ruupkm| (ra.gaM.pU. 297) sarasvatIkaNThAbharaNe tu 'yadopamAnazabdAnAM gauNavRttivyapAzrayAt / upameye bhavevRttistadA tadrUpakaM viduH|| (sa.kaM. 3/20) iti bhojanoktam / kAvyAdarza tu "upamaiva tirobhUtabhedA ruupkmucyte|| (kAvyA. 2/36) ityuktm| prtibndhktvaaditi| tadabhAvavattAbuddheranAhAryatadvattAbuddhipratibandhakatvaM, na tu sAmAnyataH tdvttaabuddhiprtibndhktvm| tathA ca 'samudrapratiyogikabhedavAn saMsAra' ityAkArakabuddhyA saMsArasamudrapadArthAbhedasya bAdhe'pyAhAryatAdAtmyabuddheH pratibadhyatvakoTyanAkrAntatvena saMsArasamudrAbhedaviSayiNyAhAryazAbdapratItirbhavitumarhati / AhAryajJAnaM nAma baadhsmaankaaliinecchaajnyjnyaanm| prayojanaM * kalpita upamAna bhI prayogArha * zaMkA :- kalpita udAharaNa kA prayoga karanA ucita nahIM hai, kyoMki kalpita udAharaNa kA artha bAdhita hotA hai| jisa vAkya kA zakyArtha bAdhita ho usa vAkya se zAbdabodha hI nahIM ho sakatA hai taba to vaisA vAkya unmattapralApa jaisA hI ho jaayegaa| ataH kalpita udAharaNa kA prayoga nahIM karanA caahie| paudhe ke patte ApasameM bAta karate hai - vaha jJAna asaMbhava hai| samAdhAna :- kalpitamapi. iti| zAstra meM jo bAta kahI gaI hai usako bhI mAnane ke lie Apa taiyAra nahIM hai| ThIka kahA hai ki kahe se dhobI gadhe para nahIM cddhtaa| magara suniye, jaise rUpaka alaMkAra kA viSaya bAdhita hone para bhI rUpaka alaMkAra kA tAtparya abAdhita hone se rUpaka alaMkAra nirarthaka-niSprayojana nahIM hai, ThIka vaise hI kalpita udAharaNa kA viSaya bAdhita hote hue bhI kAlpanika upamAna kA tAtparya abAdhita hone se kalpita udAharaNa bhI niSprayojana nahIM hai| Azaya yaha hai ki- 'yaha saMsAra samudra hai' yaha rUpaka alaMkAra saMsAra aura samudra meM abheda kA bodha karAtA hai| yahA~ yaha zaMkA ki- 'saMsAra aura samudra meM abheda bAdhita hai, kyoMki saMsAra caturgatimaya hai tathA samudra pAnI kA akSaya bhaMDAra aura nadI kA svAmI hai| ataH saMsAra aura samudra meM tAdAtmyajJAna nahIM ho sakatA hai, kyoMki bAdhabuddhi tadabhAvavattA kI buddhi tadvattA kI buddhi meM pratibandhaka hai' - isalie nirAdhAra ho jAtI hai ki bAdhabuddhi to anAhArya buddhi meM arthAt icchAjanyabhinna jJAna meM hI pratibandhaka hotI hai, AhArya buddhi meM nhiiN| AhArya buddhi kA artha hai bAdhakAlIna icchAjanya jJAna / zabdArtha ke bAdha kA jJAna hone para icchA se ajanya jJAna nahIM ho sakatA hai magara icchAjanya jJAna - ho sakatA hai| raMka bhI apanI kalpanA = icchA se 'maiM rAjA hU~' aisA mAnatA hai na? yaha koI rAjAjJA nahIM hai ki bAdhakAla meM icchA se ajanya jJAna kI taraha icchA se janya jJAna bhI utpanna na ho| ataH saMsAra meM samudra ke tAdAtmya kA abhAva jJAta hone para bhI 'saMsAraH samudra' isa vAkya se zrotA ko saMsAra meM samudratAdAtmya kI AhArya zAbdI pratIti hotI hai, jisase zrotA ko phalataH samudra kI taraha saMsAra meM dustaratA kI pratIti hotI hai| zrotA ko saMsAra meM samudra kI taraha dustaratA kI pratIti karAne se hi 'saMsAraH samudraH' yaha rUpaka alaMkAra prayoga saphala hotA hai, kyoMki saMsAra tairanA bahuta muzkila hai- aisI zrotA ko pratIti karAnA hI usa 1 kapratau mudritapratau ca 'appAheti' ityazuddhaH paatthH|
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 34 0 gadAdharamatagilanam 0 paryavasyanna niSprayojanastathoktakalpito ('carito?) pamAnaprayogo'pi mukhyArthabAdhe'pyAhAryazAbdabodhadvArA'nityatApratipattiparyavasAyitayA nA'nartha iti / ata evoktam- "Navi atthi Navi a hohI, ullAvo kisalayapaMDupattANaM uvamA khalu esa kayA, bhaviyajaNavibohacA'tra dustrtvprtiitiH| etena bAdhitArthakazabdaprayogAcchAbdabodhAnutpAdena nirarthakatvApattyA so'prayogArha itypaastm| / draSTAntamabhidhAya dAntikAtha yojayati ttheti| anitytaaprtipttipryvsaayityeti| anityatApratIteH prayojanatvAt tAtparyavRttyA'nityatApratItiphalakatayetyarthaH / nAnarthaH = na niSprayojanatvam / sarvatra rUpakAlaGkAre AhAryAbhedabodhanadvAropameya upamAnagatotkarSavattvapratIteH pryojntvm| ata eva "rUpakAlaGakArAdigarbhatattadavRttaghaTita-stuti stotrAdipraNayanodbhUtaprabhUtabhaktiprAgbhArAdvipulanirjarAlAbho bhagavataH stutikRtAmiti" (adhyA.pa.zlo. 58 vRtti) adhyaatmmtpriikssaayaamuktmiti| __ etena zAbdatvAvacchinnaM prati yogyatAjJAnatvena kAraNatA iti prAcInamataM zAbdamAtre'yogyatAjJAnAbhAvasya kAraNateti navyamataM cA'pAste boddhavye, 'mukhaM candraH' saMsAra-samudra' ityAdirUpakasthale bAdhajJAne sati AhAryayogyatAjJAnasya hetutvaanurodhaat| na caivaM kvacidapi tasya kAraNatA na syAditi zaGkanIyam, anAhAryazAbdaM prati taddhetutvaucityAt na tu zAbdatvAvacchinnaM prti| ata eva AhArApo rUpakamiti prAcAmuktiH snggcchte| itthameva "pratimAyAM bhagavadabhedAropaM vinA na tAvadvandanapUjanAdiphalaM hetusahasraNA'pi smpdyte| sa ca kASThapASANatvAdinA bhedapratyakSe sati svarasato nodayatItyAhArya eva sampAdanIyaH" (nayo.zlo. 103vR.) iti nyaamRttrngginniivcnmpyuppdyte| etena "mukhaM candraH" ityAdirUpakasthale candrAdipadasya candrAdisadRze lakSaNayA candAdisadR bhedAnvayabodha eva" (vyutpattivAda pra.kA.pR.70) iti gadAdharavacanamapi pratyAkhyAtam, tathA'nubhavAnupAruDhatvAt lakSaNAzrayaNasyA'tijaghanyatvAt, upmaaruupkaalngkaarjnyshaabdbodhyorvishessprsnggaacc| __tAdRzabhASAyAzca dravyato'satyatve'pi bhAvataH satyatvAt, upamAvadasyA'laGkArAntaropalakSakatvAdupamAsatyAyAM parigaNanama| na ca vyavahAranayena dazavidhasatyAvibhAgasya prakrAntatve kathaM bhAvataH satyatvamityucyamAnaM cArutAmaJceteti sAmpratam, ArSapuruSecchANAM balavattvAt, paramamunInAM paryanuyogA'narhatvAt, anyathA bhAvasatyAyA api kathaM vyavahAranayIyabhASAvibhAge parigaNanamiti tava kazaGakA na kRto'pi viliiyet| na caivamapyUpamAbhASAyA mizrabhASAtvApattirdurnivAreti ArekaNIyama, dravyA'pekSayaiva tanmizratvasya tanniyAmakatvAta, na tu dravyabhAvApekSayeti vakSyate'gre mA vAkya kA prayojana hai jo abAdhita hai- vAstavika hai| * kalpitopamAna ke prayojana-anityatA Adi kA pratipAdana * tathokta. iti| rUpaka alaMkAra kI taraha kalpita upamAna kA prayoga bhI sArthaka hai| yadyapi pIpala ke patte ekendriya hone se Apasa meM bAta nahIM kara sakate hai, kyoMki unako jIbha nahIM hotI hai| ataH pIpala ke patte bolate haiM- aisA anAhArya jJAna nahIM ho sakatA hai, kyoMki pIpala ke patte meM bhASaNAbhAva kA jJAna hai, phira bhI vaisA AhArya zAbdabodha to nirbAdha rUpa se ho sakatA hai, kyoMki AhAryajJAna icchAjanya hone se bAdhabuddhi se pratibadhya nahIM hai| tAdRza AhArya jJAna hone se zrotA ko pIpala ke patte kI taraha phalataH saMsAra meM sarvatra anityatA kI pratIti hotI hai| ataeva kalpita upamAna kA prayoga bhI sArthaka hai, kyoMki anityatA kI pratIti karAnA hI usa kalpita upamAna kA prayojana tAtparya hai, jo abAdhita hai-pAramArthika hai| zabda apane tAtparya meM hI pramANa hotA hai| jisa zabda kA tAtparya abAdhita ho usako asatya yA niSprayojana kahanA yaha eka duHsAhasa hI hai- aviveka kA pradarzana hI hai| yahA~ yaha zaMkA ki- "isa kalpita udAharaNa kA prayojana anityatA kI pratIti karAne kA hai, yaha Apako kaise jJAna huA? kyoMki usa kalpita udAharaNa meM to yaha batAyA huA nahIM hai" - bhI ThIka nahIM hai, kyoMki yaha hamArI manamAnI kalpanA nahIM hai magara 1 atra mudritapratau kapratau ca 'caritopa' ityazuddhaH pAThaH /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 165 * zazazRGgAdivacanavimarzaH * nntttthaae|| (uttarA. ni. zlo. 309) / evaM ca kalpitopamAnaM svato nAdaraNIyaM kintvissttaarthsaadhktyaa| ata evoktam "'atthassa sAhaNaTThA iMdhaNamiva odnntttthaae|| tti ( ) caritopamAnaM tu svato'pyAdaraNIyamiti dhyeyam / anayaiva dizA prayoge'pi kharaviSANAdidRSTAntasaprayojanatA yathAkathaJcitparitvariSThAH / na caivaM mRSAbhASAntarasyA'pi kvacidbhAvataH satyatvAt dravyabhAvabhASAyAM satyAbhedatvaprasaktiriti vAcyam, kvAcitkatva-sArvatrikatvAbhyAmeva vizeSAt, bhAvavizeSajanyajanakatAnavacchedakatayA jaatibhedsviikaaraacc| gAlipradAnAdito'pi zAbdabodhazcet? AhArya eva, no cet, duSTavaktrabhiprAyasUcakatvenaiva tasya krodhajanakatvam duSTAbhiprAyaprayuktatvAdeva tasya krodhAdyasatyabhASAyAM smaaveshaat| satyAditvaM vAcAM janapadasatyAdyanyataratvenaiva jJeyaM dravyabhAvabhASAtvaM ca tAsAM caturvidhadravyapariNatimAzritya / zrutabhAvabhASAtvaJca tisRNAM phalIbhUtazrutopayogA'pekSayA mizropayogAbhAvena tRtIyasyA atraa'ndhikaaraat| cAritrabhAvabhASAtvaJca prathamAntimayoreva yatyAcAravihitatvena cAritrotkarSakatvAditi vibhAjakopAdhayaH samyagvicAraNIyA manISibhiH / kvacit 'kharazRGgaM nAstI'tyAdau kharIyatvena zrRGgAbhAvazAbdabodhe padArthayoH saMsargAbhAvanizcayo'nuguNa eva, anyathA viziSTaniSedhapratItAvaMzato bhramatvApatterityanupadameva spssttiibhvissyti| evmiti| kalpitopamAnasya mukhyaarthbaadhittveneti| svato naadrnniiymiti| svato noccaarnniiymityrthH| svata uccAraNAyogyamiti yaavt| svata uccAraNaM nAma anyadIyasvArthatAtparyakoccAraNAnadhInoccAraNama, tadayogyamiti prakRte phlitm| 'odnnvaaetti| yathendhanaM na svata upAdeyaM kintvodananiSpattaye tathA kalpitopamAnaM na svata uccaraNIyaM kintvabhipretArthasAdhanAyeti bhaavH| - svto'pyaadrnniiymiti| mukhyArthAbAdhitatvAditi gamyam / kalpitopamAne kevalaM tAtparyAbAdhitatvaM bhAvasatyatvaniyAmakaM caritopamAne tu mukhyArthAbAdhitatvamapIti vivekapradarzanArthaM dhyeymityuktm| __ anayaiva dizeti / mukhyArthabAdhitasyApISTArthasAdhakatayopAdAnasya tAtparyAbAdhena yuktatvamiti riityetyrthH| kharaviSANAdidRSTAntasaprayojanatAmukhyArthabAdhitasya kharaviSANAdidRSTAntasya saprayojanatA, yathAkathaJciditi arthakriyAzrIbhadrabAhusvAmIjI ne hI zrIuttarAdhyayanasUtra kI niyukti meM batAyA hai ki- pIpala ke naye patte aura jIrNa-zIrNa patte ke bIca bAtacIta vAstava meM nahIM hotI hai aura bhaviSya meM kabhI honevAlI bhI nahIM hai| phira bhI bhavyajIvoM ke bodha ke liye yaha kevala upamA kI gaI hai| yahA~ 'bodha ke lie' aisA jo kahA hai usIse patA calatA hai ki bhavyajIvoM ko saMsAra, AyuSya, dhana-daulata Adi kI anityatA kA bodha karAnA hI usa kalpita udAharaNa kA tAtparya hai, anyathA bhavyajIvoM ko usa kAlpanika udAharaNa se pratibodha kaise hogA? evaM ca. iti / isa taraha yahA~ taka ke grantha se yaha siddha huA ki- kalpitopamAna kA artha bAdhita hone se vaha udAharaNa svataH AdaraNIya nahIM hai, kintu vaktA ke iSTa abhipreta artha kA sAdhaka hone se vaha AdaraNIya hai| kahA gayA hai ki jaise indhana kA yAnI lakaDI Adi kA grahaNa cAvala pakAne Adi ke prayojana se hotA hai, svataH nahIM yAnI binA kisI prayojana ke nahIM, ThIka vaise hI apane abhipreta artha kI siddhi ke lie isakA (=kalpitopamAna kA) grahaNa kiyA jAtA hai| magara caritopamAna kI bAta alaga hai| vaha svataH bhI yAnI binA prayojana ke bhI AdaraNIya hotA hai, kyoMki vaha abAdhita arthavAlA hotA hai| isa sambandha meM adhika vicAra bhI dhyAtavya hai| * kharaviSANa Adi zabda prayojanavaza upAdeya * anayA. iti| jaise kalpitopamAna bAdhitArthavAlA hotA huA bhI anityatA ke upadeza Adi abhipreta artha kA sAdhaka hone se AdaraNIya hai vaise hI kharaviSANa-gadhe ke siMga Adi zabda bhI svataH AdaraNIya nahIM haiM, kyoMki unakA artha = vAcyArtha bAdhita haiN| 1 arthasya sAdhanArthAyendhanamivodanArthAya iti /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 35 0 upamAnacAturvidhyavicAra 0 bhAvanIyA bahuzrutairiti dig / / 34 / / tadapyekaikaM caturvidhamityAha AharaNe taddese taddose taha puNo uvannAse / ekkekkaM taM cauhA NeyaM suttAu bahubheyaM / / 35 / / uktayoH caritakalpitayorupamAnayormadhye ekaikaM caturvidhaM, kva viSaya ityAha- udAharaNe taddeze taddoSe tathA punarupanyAse jJeyaM = jJAtavyaM, kidRzaM? bahubhedaM = bahavo bhedA avAntaraprakArA yasya tat / tathAhi AharaNaM = sampUrNa prakRtopayogI dRSTAntaH / sa ca caturdhA kaaritv-sttvaadybhaavprtipaadnaabhipraayennetyrthH| etenA'satyAbhASAvargaNAprasUtavAkyasthAnAM kharaviSANAdipadAnAM mRSAtvameva syAdityapAstam vAdAdau tatprayoge'pi sadbhAvAnabhiprAyAt sadbhAvatAtparye tvasadbhUtodbhAvanarUpamRSAtvasyeSTatvAccetisUcanArthaM 'pribhaavniiye'tyuktm| parasamayAbhidhAnaparANAM niSedhaparANAM cAsatyabhASAvargaNAprasUtavAkyasthAnAM prakRtyAdipadAnAM sadbhAvAnabhiprAyAnna mRSAtvamiti jnyaayte| etenA'sato'bhAvAzrayatvamabhAvapratiyogitvaJca bhAvadharmarUpaM na sambhavatIti na tanniSedho yuktH| 'zazazRGgamasti na ve'ti pRcchato dharmivacanavyAghAtenaiva nigrahAttatrA'nyatarAbhidhAnenobhayaniSedhena tUSNImbhAvena vA parAjayAbhAvAditi nirastam yathA pareSAM viziSTasyA'tiriktasyA'sattve'pi tatrAbhAvAzrayatvasyA'bhAvapratiyogitvasya vA vyavahArastathA'smAkamapi saduparAgeNA'satyapi viziSTe vaijnyaaniksmbndhvishessruuptdvyvhaaropptteH| 'zazazRGgamasti na vA?' iti jijJAsuprazne 'zazazRGgaM nAstI'tyevA'bhidhAtuM yuktatvAt, AnupUrvIbhedAduddezyasiddheH / itthameva 'pItaH zaGkho nAstI'tyAderapi prAmANyopapatteH / kAlpanikasyA'pyarthasya parapratibodhArthatayA kalpitAharaNAdivad vyavahArataH prAmANyAt / itthameva nayArtharucivizeSApAdanAya tatra tatra nayasthale darzanAntarIyapakSagrahasya tAntrikairiSTatvAdityAdisUcanArtha dikpadanivezaH kRtH||34|| __ dravyApAya iti / atra sthAnAGgavRttau- 'dravyAt dravye vA'pAyo dravyameva vA tatkAraNatvAdapAyo drvyaapaayH| etaddheyatAsAdhakaM etatsAdhakaM vAharaNamapi tthocyte| (sthA. a. 4/u.3/sU.338 vRtti) ityevmuktm| sAre jahA~ meM gadhe ke siMga trikAla meM anupalabdha haiN| phira bhI vaktA ke tarka-ApAdana Adi abhipreta artha kA sAdhaka hone para ve iSTArthasAdhaka hone se prayojanavAle banate haiN| ataeva AdaraNIya bhI hote haiN| Azaya yaha hai ki tucchatA Adi kA bodha karAne kA prayojana hone para bAdhitArthavAle kharaviSANAdi zabda bhI AdaraNIya hote haiN| bahuzruta puruSoM ko isa sambandha meM adhika vicAra karane kI vijJapti kara ke isa sambandha meM vivaraNakAra ne yahA~ pardA DAla diyA hai| isa viSaya meM bahuta kucha vicAra ho sakate haiM - isakI sUcanA dene ke lie dig zabda kA nirdeza kara ke vivaraNakAra ne isa gAthA ke vivaraNa ko samApta kara diyA hai||34|| 34vIM gAthA meM pradarzita caritopamAna aura kalpitopamAna ke cAra-cAra bheda hote haiN| ina bhedoM ko 35vIM gAthA se granthakAra batA rahe haiN| gAthArtha :- eka-eka ke cAra bheda haiM- (1) AharaNa (2) taddeza (3) taddoSa tathA (4) punrupnyaas| Agama se inake aneka bheda jJAtavya haiN|35 * pratyeka upamAna ke cAra bheda * vivaraNArtha :- pradarzita caritopamAna aura kalpitopamAna ina donoM ke cAra-cAra bheda hote haiN| 'upamAna ke cAra bheda kisa viSaya meM hote haiM?' isa zaMkA kA samAdhAna yaha hai ki udAharaNa viSaya meM, taddeza sambandha meM, taddoSa sambandha meM aura punarupanyAsa ke viSaya meM donoM upamAna ke cAra-cAra bheda hote haiM, aura unake unake avAntara prakAra prabheda haiN| yaha siddhAnta = Agama se jJAtavya hai| Azaya yaha hai ki upamAna ke mukhya do bheda haiM aura una donoM ke cAra-cAra bheda haiM vaise una cAra bhedoM meM se pratyeka ke bhI aneka prabheda haiM aura una prabhedoM ke bhI aneka prakAra hote haiN| yaha bAta yahA~ batAye gaye citra se jJAta ho jaayegii| dekhiye yaha rahA vaha citra - 1 AharaNe tase taddose tathA punarupasyAse / ekaikaM taccaturdhA jJeyaM sUtrAd bahubhedam / / 35 / /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ * dvaipAyanodAharaNam * . 167 apaayopaay-sthaapnaa-prtyutpnnvinyaasbhedaat| tatrA'pAyaH = aniSTaprAptiH, tadviSayamudAharaNaM = apaayodaahrnnm| sa ca caturddhA, dravyApAyaH kSetrApAyaH kAlApAyo bhaavaapaayshceti| tatra dravyApAye dhananimittaM parasparavadhapariNatau dvau bhrAtarAvudAharaNam / kSetrApAye dshaarvrgH| kAlApAye dvaipaaynH| bhAvApAye ca __dvau bhrAtarau iti / atrodAharaNAdikaM sthAnAGgavRtti-dazavaikAlikacUrNi-vRttyAdyanusAreNA'smAbhiH prdrshyte| dravyApAyo dezAntaragamanenopArjitadraviNayostallobhAt parasparamAraNapariNatayoH svagrAmAbahiHprAptAvanutApAt hRdatyaktamatsyagilitatadvittayormatsyabandhakapArthAt gRhitasya tasya matsyasya vidAraNe'vAptatadravyalubdhabhaginyA matsyacchedakazastrAbhighAtena taduddAlanapravRttamAritamAtRkAyAstathAvidhavyatikaradarzanotpannasaMvegAtpratipannapravrajyayorbhrAtRvaNijayoriva, tatparihArazca pravrajyayA tttyaagaaditi| AharaNatA cA'sya deshenopnysyaa'vivkssnnaaditi| kSetrApAya iti| kSetrAtkSetre kSetrameva vA'pAyaH / evamuttaratrA'pi bhAvanA kaaryaa| dravyApAyAharaNaM laukikaM kSetrAdyapAyAharaNAni ca lokottarANIti bhaati| dazAravargaH / atra mahatI kathA. aupayogikameva bhaNyate-kaMse vinipAtite sApAyaM kSetrametaditi kRtvA jarAsayabhayena dazAravargo mathurAto'pakramya dvAravatIM gata iti| evaM sAdhunA'pi azivAdinistaraNArthaM kSetrApAyaH kArya ityupnyo'tr| dvaipAyanaH, tadyathA kRSNapRSTena bhagavatA'riSTaneminA vyAkRtam - 'dvAdazabhiH saMvatsaraidvaipAyanAda dvaasvtiingriivinaashH| udyotatarAyAM nagaryAM paramparakeNa zrutvA dvaipAyanaparivrAjako 'mA nagarI vinAzayiSyAmI'ti kAlAvadhimanyatra gamayAmI ti uttarApathaM gtH| samyakkAlamAnamajJAtvA dvAdaze caiva saMvatsare AgataH, kumArairupasargitaH kRtanidAno deva utpannaH tatazca nagaryAmapAyo jAta iti / upanayazcA'tra dvaipAyanavat sApAyakAlavarjane yatitavyam / * AharaNa ke cAra bheda * . AharaNa kA artha hai prastuta meM upayogI saMpUrNa dRSTAnta / isa AharaNa ke cAra bheda haiM (1) apAya AharaNa, (2) upAya AharaNa, (3) sthApanA AharaNa, (4) pratyutpannavinyAsa AharaNa / aba lIjiye prAraMbha meM apAya AharaNa ko| apAya kA matalaba hai - aniSTa kI prApti / aniSTaprAptirUpa apAyaviSayaka jo udAharaNa hotA hai vaha apAyAharaNa kahA jAtA hai| apAyaAharaNa ke bhI cAra bheda haiM (1) dravyaapAyaviSayaka AharaNa, (2) kSetraapAyaviSayaka AharaNa, (3) kAlaapAyaviSayaka AharaNa, (4) bhAvaapAyaviSayaka AharaNa | dravya ke nimitta se jisa aniSTa kI prApti hotI hai usakA pratipAdaka AharaNa dravyaapAyaviSayaka AharaNa kahA jAtA hai| dravyaapAyaviSayaka AharaNa meM do bhAiyoM kA udAharaNa prasiddha hai| dhanarUpI dravya ke nimitta se do bhAI eka-dUsare ko mArane ko taiyAra ho gaye the| * apAya AharaNa 1/1 * kSetra apAya meM dazAravarga kA udAharaNa saMkSepa meM isa taraha hai ki, kaMsa kA vadha hone para jarAsaMgha prativAsudeva ke bhaya se dazAravarga mathurA ko sApAya kSetra jAna kara dvArikA kI aura calA thaa| kAlApAya meM dvaipAyana kA udAharaNa saMkSepa meM isa taraha hai ki zrIneminAtha bhagavaMta ne kahA ki-12 sAla bAda dvaipAyana se dvArikA nagarI kA nAza hogaa| yaha paraMparA se suna kara dvaipAyana apAyavAle dvArikA kSetra ko 12 sAla taka choDane kA nizcaya kara ke calA gyaa| isa taraha apAyavAle kAla ko jAna kara choDanA cAhie - yaha tAtparya hai| bhAva apAya meM maMDUkikAkSapaka kA udAharaNa hai| vaha maMDUkikAkSapaka kUragaDumuni kA jIva thaa| krodhasvarUpa bhAva apAya se kyA nukazAna hotA hai? yaha isa udAharaNa se jJAta hotA hai| ataH krodhAdi bhAva apAya ko choDanA cAhie - yaha draSTAMta kA tAtparya hai| yaha dRSTAMta mokSaratnA meM cUrNi ke anusAra vistAra se batAyA gayA hai| ye kathAnaka zrotAoM ko saMvega kI prApti ho aura samyagdarzana, dezavirati, sarvavirati Adi meM sthiratA prApta ho- isa Azaya se batAye jAte haiN| ye dravyAdi apAya ke 1 vivaraNa meM ye udAharaNa yA to saMkSepa meM batAye gaye haiM yA to sirpha nAmanirdeza se batAye gaye haiN| ina dRSTAMtoM kA vistAra se nirUpaNa dazavaikAlikacUrNi-dazavaikAlikahAribhadravRtti Adi meM prApya hai| jijJAsu varga vahA~ dekha sakate haiN| yahA~ mokSaratnA TIkA meM prAyaH saba dRSTAMta cUrNi Adi ke anusAra batAye gaye haiN|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 35 0kUragaDukajIvakathA 0 maNDUkikAkSapakaH kUragaDukajIva iti dhyeym| etatkathAnakopadarzanaM ca zrotRNAM sNvegsthaiyaarthm| idaM ca caraNakaraNAnuyoga kUragaDukajIva iti| atra cUrNicchAyA prAya evam-eka kSapakaH ziSyeNa samaM bhikSAcaryAM gataH 'tena tatra maNDUkikA mAritA, ziSyeNa bhaNitam- maNDUkikA tvayA mAritA / kSapako bhaNati- re duSTazaikSa! ciramRtaivaiSA / tau gatau / pazcAdrAtrAvAvazyake AlocayatAM kSapakeNa sA maNDUkikA nAlocitA tadA ziSyena bhaNitaM-'kSapaka! tAM maNDUkikAmAlocaya kSapako ruSTastasmai ziSyAya, zleSmamallakaM gRhItvoddhAvitaH astryAlaye stambhe Apatito vegenA''yAn mRtazca jyotiSkeSUtpannaH tatazcyutvA dRSTiviSANAM kule dRSTiviSaH sarpo jAtaH / tatra caikena parihiNDamAnena nagare rAjaputraH daSTaH / AhituNDakena vidyayA sarve sarpA AhUtAH, maNDale pravezitA bhaNitAH - anye sarve gacchantu, yena punA rAjaputro daSTaH sa tisstthtu| sarve gatA ekaH sthitH| sa bhaNita:- 'viSamApiba athavA'trAgnau nipata / sa cAgandhanaH / sarpANAM kila dve jAtI- gandhanA'gandhanA c| te'gandhanA mAninaH / tadA so'gnau praviSTaH / na ca tena tadvAntaM pratyApItaM rAjaputro'pi mRtaH / pazcAdrAjJA ruSTena ghoSitaM rAjye- 'yo mama sarpazIrSamAnayet tasmAyahaM dInAraM dadAmi' | pazcAlloko dInAralobhena sarpAn mArayitumAdRtaH / tacca kulaM yatra sa kSapaka utpannastajjAtismaraM rAtrau hiNDate, divase na hiNDate- mA jIvAn dhrAkSamiti kRtvA / anyadA'hituNDakaiH sarpAn mArgayadbhI rAtriMcareNa parimalena tasya kSapakasarpasya bilaM dRSTamiti dvAre tasya sthitaH / auSadhita aahvyti| cintayati- 'dRSTo mayA kopasya vipAkaH tato'hamabhimukho nigacchAmi tadA dhakSyAmi'| tataH pucchenAdRto niHspheTituM yAvannisphiTati tAvadevAhituNDikazchinnatti, yAvacchIrSaM chinnaM mRtazca / sa sarpo devatAparigRhItaH, devatayA rAjJe svapnaM dattaM- 'mA sarpAn mAraya, putraste nAgakulAdudvartya bhaviSyati tasya dArakasya nAgadattanAma kuryAH' / sa ca kSapakasarpo mRtvA tena prANaparityAgena tasyaiva rAjJaH putro jAtaH, dArake jAte nAma kRtaM nAgadattaH / kSullakaH sa prvrjitH| sa ca kila tena tiryaganubhAvenAtIva kSudhAluH, prabhAtavelAyAmevAdriyate bhoktuM yAvatsUryAstamayanavelA upazAnto dharmazraddhikazca / tasmin gacche catvAraH kSapakAstadyathA - cAturmAsikastraimAsiko dvaimAsika ekamAsika iti / rAtrau devatA vanditumAgatA / cAturmAsikaH prathamaH sthitaH, tasya purataH traimAsikaH, tasya purato dvaimAsikaH, tasya purata ekamAsikaH, teSAM ca purataH kSullakaH / sarvAn kSapakAnatikramya tayA devatayA kSullako vnditH| pazcAtte kSapakA ruSTAH, nirgacchantI ca gRhItA cAturmAsikena prAnte bhaNitA cA'nena-kaTapUtane! asmA~stapasvino na vandase, enaM kUrabhAjanaM vandase / sA devatA bhaNati- 'ahaM bhAvakSapakaM vande, na pUjAsatkAraparAn mAninazca vande / pazcAtte kSullakAya tenA'marSaM vhnti| devatA cintayati- 'maite kSullakaM nirbhartsayiSyanti tataH sannihitaiva tiSThAmi, tadA'haM prtibodhyissyaami'| dvitIyadivase ca kSullakaH sandizya gataH paryuSitAya pratyAgata Alocya cArtumAsikakSapakaM nimantrayati / tena patadgrahe tasya zleSma niSThyUtam / kSullako bhaNati- 'mithyA me duSkRtaM yattubhyaM mayA zleSmamallako na dattaH' | tattenoparita eva spheTayitvA zleSmamallake kSiptam / evaM yAvattrimAsikena yAvadekamAsikena nikSiptaM, tattena tathaiva spheTitam / balAtkAraM kRtvA lambanAn gRhNAmIti kRtvA tena kSapakena kSullako bAhau gRhItaH, tadA tena tasya kSullakasyA'dInamanaso vizudhyamAnapariNAmasya lezyAbhirvizudhyamAnAbhistadAvaraNIyAnAM karmaNAM kSayeNa kevalajJAnaM samutpannaM tadA sA devatA bhaNati-kathaM yUyaM vanditavyA yenetthaM krodhAbhibhUtAstiSThatha? tadA te kSapakAH saMvegamApannAH, "mithyA me duSkRtamiti aho bAla upazAntacitto'smAbhiH paapkrmbhiraashaatitH|" evaM teSAmapi zubhAdhyavasAyena kevalajJAnaM smutpnnm| upanayo'tra krodhAderaprazastabhAvAd durgaterapAya iti| sNvegsthaiyaarthmiti| taduktaM niyuktI - sikkhagaasikkhagANaM saMvegathiraTThayAi donnhNpi| davvAIyA evaM daMsijjaMte avaayaau|| (da.vai.ni. 57) atra hAribhadravRttau 'saMvega mokSasukhAbhilASaH sthairyaM punaH abhyupgtaaprityaagH| tatazca kathaM nu nAma duHkhanibandhanadravyAdyavagamAttayoH saMvegasthairye syAtAm? dravyAdiSu cApratibandha' iti vyAkhyAtam / agastyasiMha
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vizvanAthavacanasyA'vizvasanIyatvAviSkaraNam 169 mdhikRtyoktm| dravyAnuyogamadhikRtya tu dravyAdyapekSayA''tmAderekAntanityatAvAdinAM sukha-duHkhAbhAvaprasaGgAdinidarzanaM draSTavyam / 1 / upAyaH = abhilaSitavastvavAptyartho vyApAraH / tadviSayamudAharaNaM upAyodAharaNam / so'pi ca dravyAdibhedAdapAyavaccaturvidhaH / tatra sUryabhiprAyeNa tu sthairyamiti samyaktvasthirIkaraNam / tadIyacUrNau 'avAto darisijjati saMvegatthaM sammattathirIkaraNatthaM ceti / (daza. aga. cU. pR. 22) uktam / caraNakaraNAnuyogamadhikRtyeti / yadyapyatra pradarzitacaraNakaraNAnuyogAdhikRtodAharaNAnAM kvacid dravyAnuyogAdhikRtodAharaNAnAM ca samarAdityakathAgranthapradarzitasaGkIrNakathAlakSaNAkrAntatvaM dharmakathAnuyogAdhikRtatvaM vA na tu zuddhaM caraNakaraNAnuyogatvaM dravyAnuyogatvaM vA tathApi tathaiva vyavahArAt tattadaMzaprAdhAnyArpaNe tadanyatarasyaiva paryavasAnAttathAbhidhAnaM na duSTamiti paryAlocayAmi / tattvaM punaH bahuzrutA vidanti / - sukha-duHkhAbhAvaprasaGgAditi / dravya-kSetra - kAla-bhAvairavicalitasvabhAvasyA''tmano'bhyupagame duHkhitAvasthAyA aparityAgena sukhitatvenAbhavanAtsukhaM duHkhAbhAvazca kathaM yujyete? anyathA anyathAtvapariNaterAtmano'pracyutAnutpannasthiraikasvabhAvarUpaM nityatvaM naiyAyikAdyabhyupagataM vizIryeta / AdizabdAt bandhamokSAbhAvaprasaGgAdergrahaH / evamekAntakSaNikatvapakSe'pi draSTavyam / taduktaM niryuktA suha - dukkhasaMpaogo na vijjaI niccavAyapakkhami / egaMtuccheaMmi a suhadukkhavigappaNamajuttaM / / (daza.ni.zlo. 60 ) idaM dravyAnuyogamadhikRtya dravyApAyAharaNaM kSetrAdyapAyAharaNAnAmupalakSaNam / tadyathA - dravyAnuyogamadhikRtya kSetrApAye AvaraNAbhAvAtmakatvAbhyupagamenAkAzAtmakakSetrasyaikAntatucchatAvAdinAM saugatAnAmavagAhanAdyabhAvaprasaGganidarzanam, kAlApAye kAlasyaikAntatucchatAvAdinAM zauddhodanImekAntanityatAvAdinAM ca naiyAyikAdInAM paratvAparatvapratiniyatartumAsAdivibhAga-prasavanaiyatyAdyabhAvaprasaGganidarzanam / etena "yasya sUryaparispandApekSayA yasya sUryaparispando'dhikaH sa jayeSThaH, yasya nyUnaH sa kaniSTha" (kA. 123 muktA vR.) iti vizvanAthapaJcAnanabhaTTavacanaM nirastam evaM sati kAlocchedaprasaGgAt / evaM bhAvApAye varNa- gandhAdInAM dravyata ekAntabhinnatAvAdinAM tucchatAvAdinAM ca 'nIlarUpatayA ghaTaH pariNata' ityAdipratyayAbhAvaprasaGgAdinidarzanaM draSTavyamiti dig / upAya iti / atra sthAnAGgavRttau "upAyaH = upeyaM prati puruSavyApArAdikA sAdhanasAmagrI, sa yatra dravyAdAvudRSTAMta caraNakaraNAnuyoga kA Azraya kara ke batAye gaye haiN| * dravyAnuyoga meM apAya AharaNa dravyAnu. iti / dravyAnuyoga kA Azraya kara ke dravyAdi apAya ke dRSTAMtoM ko isa taraha jAnanA caahie| jaise ki jo naiyAyikAdi AtmA ko dravyAdi kI apekSA se ekAnta nitya mAnate haiM unake mata meM AtmA meM sukha yA duHkhAbhAva kabhI bhI mumakina nahIM hai, kyoMki 'AtmA ekAntanitya hai' isa vacana kA matalaba yaha hai ki trikAla meM AtmA meM kucha bhI parivartana nahIM hotA hai| AtmA saMsArAvasthA meM duHkhI hai taba vaha sadA ke lie duHkhI hI rahegI, kyoMki kisI kAla meM ekAntanitya AtmA meM sukha utpanna nahIM ho sakatA hai yA duHkha kA dhvaMsa bhI nahIM ho sakatA hai| yadi 'AtmA pUrvakSaNa meM duHkhI hai aura uttarakSaNa meM sukhI hai'- aisA naiyAyika mAne taba usako 'AtmA ekAntanitya hai'- isa pakSa kA tyAga karanA pddegaa| isa taraha ekAntanitya AtmadravyavAdI ke mata meM apAya = aniSTApatti kA nidarzana vaha dravyAnuyogAdhikRta dravyApAya udAharaNa hai| isa taraha dravyAnuyoga meM adhikRta kSetrAdyapAyaviSayaka udAharaNa kI bhAvanA karanI caahie| * upAya AharaNa ke cAra bheda 2/1* upAya iti / udAharaNa kA dvitIya bheda hai upAya upAya kA matalaba hai iSTa vastu kI prApti ke lie pravRtti / ukta upAya viSayaka jo udAharaNa hai vaha upAyaudAharaNa kahA jAtA hai| apAya udAharaNa kI taraha upAya udAharaNa ke bhI cAra bheda haiN| arthAt dravyopAyaudAharaNa, kSetropAyaudAharaNa, kAlopAyaudAharaNa, bhAvopAyaudAharaNa / dhAtuvAdAdi laukika dravyopAyaudAharaNa hai|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 35 * upAyacatuSkanirUpaNam O dravyopAyo loke dhAturvAdAdiH lokottare tvadhvAdau paTalAdiprayogataH prAsukodakakaraNAdiH / kSetropAyo laukiko lAGgalakulikAdiH lokottarastu vidhinA prAtarazanAdyarthamaTanAdinA kSetrasaJcAraH / kAlopAyo nADikAdirlaukikaH, tasya tajjJAnopAyatvena tathAvyapadezAt lokottarastu sUtraparAvartanAdiH / bhAvopAyastu devanirmitaikastambhaprAsAdopazobhitasarvartukArAmastharasAlapAdapasya phalamavanAminyA vidyayA gurviNyA dohadapUraNArthaM gRhitavatazcADAlacaurasyAbhiprAyaparijJAnArthamabhayasyevA''khyAyikAprabandhopadarzanAdika iti| idaM ca peye'stItyabhidhIyate yathaiteSu dravyAdivizeSeSu sAdhanIyeSvastyupAyo vivakSitadravyAdivizeSavat, upAdeyatA vA'sya yatrAbhidhIyate tadAharaNamupAya" ityuktam / dhAturvAdAderiti / atra "dhAturvAdaH suvarNapAtanotkarSalakSaNo dravyopAya" iti hAribhadravRttau / adhvAdAviti / dIrghakAlInATavyAdau nirvAhArthaM takrakharaNTitacIvarAdiprayogataH prAsukodakakaraNAdividhivizeSaH prakalpagranthAdito jJeyaH / agastyasiMhasUribhistu "jahA dhAtuvAtitA uvAdeNa suvaNNAdi kareMti tA saMghAdikajje joNipAhuDAdIhiM davvovAe dariseti par3iNIyapaDighAyaNatthaM vA " ( daza. aga. cU. pR. 22) ityevaM laukikadravyopAyAharaNamanUdya lokottaradravyopAyAharaNaM pradarzitam / laanggleti| lAGgalakulikAditaH kSetramupakramyate'taH kSetropAyatvam / taduktaM sthAnAGgavRttA" kSetropAyaH kSetraparikarmaNopAyo yathA'styasya kSetrasya kSetrIkaraNopAyo lAGgalAdistathAvidhasAdhuvyApAro vA tenaiva vA pravartitavyamatra tthaavidhaanykssetrvditi| prAcInatamacUrNau tu- "khettovAto jahA puvvavetAlIo avaravetAlI NAvAe gammati evaM vijjAdihi addhANAtI AvatI nittharitavvA" ityevaM vyAkhyAtam / kSetrasaJcAraH = kSetrabhAvanam / (granthAgram - 3500 zloka ) / nADikAdiriti / nADikA = ghttikaa| AdizabdAcchaGkvAdigrahaNam / taduktaM sthAnAMgavRttau 'kAlopAyaH = kAlajJAnopAyaH, yathA'sti kAlasya jJAne upAyo dhAnyAderiva jAnIhi vA kAlaM ghaTikAcchAyAdinopAyena tathAbhUtagaNitajJa - vdi'ti| yogazAstra-yogabindu-saMvegaraMgazAlAdAvaneke maraNakAlajJAnopAyA darzitAH prakRte'nusandheyAH / AkhyAyikAprabandheti / vistarataH cUrNyAdita idamudAharaNaM jJeyam suprasiddhatvAd granthagauravabhayAcca nAsmAbhiH ttprdrshyte| upanayazcAtraivaM zaikSakANAmupasthApyamAnAnAmupAyena gItArthena vipariNAmAdinA bhAvo jJAtavyaH- kimete pravrAjanIyA naveti ? pravrAjiteSvapi teSu muNDanAdiSvevameva vikalpaH prakalpagranthAdito vistarato jJeyaH / = dIrghakAlIna aTavI Adi meM nirvAha ke lie jo paTalAdiprayoga se prAsuka udaka karane kI ApavAdika vidhi hai, vaha lokottara dravyopAyaudAharaNa hai| lAMgala yAnI hala, kulikA = kheta meM ghAsa kATane kA choTA kASThavizeSa Adi kheta ko yogya banAne ke upAya hone se laukika kSetropAya kahe jAte haiN| tadviSayaka udAharaNa bhI kSetropAya udAharaNa kahA jAtA hai / Agamakathita vidhi ke anusAra subaha meM bhikSAdi kI prApti ke lie ghUma kara kSetra ko bhAvita karanA- yaha lokottara kSetropAya kahA jAtA hai| usakA pratipAdaka udAharaNa bhI lokottara kSetropAya udAharaNa kahA jAtA hai| nADikA Adi kAlajJAna ke laukika upAya haiN| abhI ghaDI, reDIyo Adi sAdhana kAla ko jAnane ke laukika upAya haiN| usakA nirUpaNa jisameM ho vaha laukika kAlopAya udAharaNa kahA jAtA hai| sUtraparAvartana Adi sAdhana kAlajJAna ke lokottara upAya hai| yAnI amuka pramANa meM gAthA kA parAvartana Adi hone se abhI amuka samaya hogA - aisA kAlajJAna lokottara sAdhu ko hotA hai| ataH sUtraparAvarttanAdi lokottara kAlaviSayaka jJAna ke upAyabhUta hai| usakA pratipAdaka kathAnaka lokottara kAlopAya udAharaNa kahA jAtA hai| * bhAvaupAya abhayakumAra maMtrI * bhAvaupAya iti / bhAvaupAya kA artha hai bhAvaviSayaka jJAna kA upAya yAnI anyake manogata bhAvoM ko jAnane kA upaay| isa sambandha meM abhayakumAra kA kathAnaka prasiddha hai| saMkSepa meM vaha isa taraha hai ki- cAMDAla cora kI garbhavatI patnI ko akAla meM Amraphala khAne kA dohalA huA, jisakI pUrti ke lie cAMDAla cora ne avanAminI vidyA se Ama ke peDa se, jo ki devanirmita eka staMbhavAle prAsAda se suzobhita evaM saba Rtu meM phala denevAle vRkSoM se alaMkRta zreNika mahArAja ke udyAna meM surakSita rahA huA thA, AmraphaloM kA grahaNa kiyA thA / Amraphala ke cora ko pakaDane ke lie abhayakumAra maMtrI saba loga ko ikaTThe kara ke unhe yuvAnastrI,
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ * AtmasiddhiH * 171 laukikamarthAkSiptaM caraNakaraNAnuyogamadhikRtya coktam / dravyAnuyogamadhikRtya punarAdAnAdyupAyenAtmAstitvasAdhananidarzanaM draSTavyam // 2 // sthApanA ca doSAcchAdanenA bhISTArthaprarUpaNA / tatra loke hiGguzivapravarttakasya nidarzanam lokottare ca pramAdavazAdgacchaskhalitasya chAdanena kayAcitkalpanayA pravacanaM prabhAvayata iti caraNakaraNAnuyogaM lokaM caadhikRty| dravyAnuyogamadhikRtya tu nayabhedamatApekSayA duSTahetvabhidhAne'pi tathAvidhAbhiprAyeNa tatsamarthanaM draSTavyam / 3 / AdAnAdIti / AdAnaM nAma samAnAdhikaraNakRtijanyagrahaNAnukUlavyApAraH, grahaNajanakakRterdharmatvAddharmasya cAvazyamanurUpeNa dharmiNA bhavitavyam / na ca bhUtasamudAyamAtra eva deho'syAnurUpo dharmI, tasyAcetanatvAt kRtezca cetanatvAditi / atra bahu vaktavyaM tattu dharmasaMgrahaNyAdito'vaseyam / Adipadena sukhaduHkhecchAbhayadveSAdigrahaNam / taduktam 'uvaogajogaicchAvilakkhaNANabalaceTThiyaguNehiM / aNumANA NAyavvo aggijjho iMdiyaguNehiM / / jo ciTThai kAyagato jo suhadukkhassa vedaNAM NiccaM / visayasuhajANao vi ya so appA hoi NAyavvo / / (daza.ji.cU. pR. 46 ) higuziveti / zrIjinadAsagaNimahattareNa "taM ca kiMci atthaM tArisaM parUveUNaM attaruiyassa atthassa parUvaNaM karei evaM jahA puMDarIjjhayaNe puMDarIyaM parUveUNa aNNANi mayANi dUsiyANi nivvayaNaM ca savvanayavisuddhaM pavayaNamuvadiTTaM evamAdi ThavaNAkammaM bhaNNai" ityuktvA'nantaraM 'ahave' tyAdinA hiMguzivodAharaNaM pradarzitam / kenA'pi mAlAkAreNa rAjamArgapurISotsargalakSaNAparAdhApohAya tatsthAne puSpapuJjakaraNena 'kimidamiti pRcchato lokasya 'hiMguzivo devo'yamiti vadatA vyantarAyatanasthApanA kRtA / kayAciditi / yadi kenA'pi yatinA kiJcidapabhrAjanAkAryaM pramAdena kRtaM bhavettadA tathA pracchAdayitavyaM yathA pravacanamAlinyaM na syAt pratyuta pravacanaprabhAvanA bhavet / taduktam "saMjAe uDDAhe jaha giriddhehiM kusala buddhihiM / loyassa dhammasaddhA pavayaNavaNNeNa suTTha kayA / / kalpabhASye'pi - "auddhaMsito ya maruto sAhU patto jasaM ca kittiM ca / / (ka.bhA.gA. 1716) dravyAnuyogamadhikRtyeti / atra "savvabhicAraM hetuM sahasA vottuM tameva annehiM / uvavUhai sappasaraM sAmatthaM cappaNo NAuM / / ( daza.ni.gA. 68) iti niryuktigAthAbhAvArthaM pradarzayadbhiH zrIharipuruSa, cora, rAkSasa aura mAlI ke sambandhavAlI eka lambI-cauDI kahAnI sunA kara aMta meM cAMDAla cora ko pakaDate haiN| isa taraha cAMDAla cora ke bhAvoM ko jAnane ke lie buddhinidhAna abhayakumAra ne kahAnI rUpa upAya kA Azraya liyA thaa| yaha laukika bhAvopAyaviSayaka udAharaNa hai, jo artha = manogata bhAva kA AkSepa karatA hai| yaha caraNakaraNAnuyoga meM adhikRta hai| dravyAnuyoga meM adhikRta bhAvopAya udAharaNa ko batAte hue vivaraNakAra kahate haiM ki AtmasattAsvarUpa bhAva ke upAya yAnI AtmAstitvasvarUpa bhAva ke nizcaya ke sAdhana AdAnAdi hai| AdAna kA artha hai grahaNa / Adi pada se tyAga Adi grAhya haiN| arthAt abhilaSita vastu ke grahaNa aura aniSTa vastu ke tyAga se AtmA kI siddhi hotI hai, kyoMki jaDa vastu meM iSTa vastu kA grahaNa aura aniSTa vastu kA parihAra svataH nAmumakina hai| anya kisIkI preraNA ke binA hI abhilaSita vastu kA grahaNAdi cetana AtmA kI siddhi karate haiN| ataH grahaNAdi ke AzrayarUpa se AtmA kI siddhi hotI hai| * sthApanA udAharaNa 3/1 * sthApanA. iti / udAharaNa ke tRtIya bheda sthApanA kA artha hai doSa kA AcchAdana kara ke apane iSTa artha kI prarUpaNA / apanI TaTTI ko puSpa se AcchAdita kara ke devapUjA kA DhoMga racA kara hiMguziva ke pravartaka mAlI kA udAharaNa laukika sthApanA meM prasiddha hai| isa taraha jaba pramAda Adi se sAdhu kI skhalanA ho jAya taba apanI kalpanA se doSa kA AcchAdana karanA aura zAsanaprabhAvanA karanA yaha lokottara sthApanA kA udAharaNa hai| isa sambandha meM atiprasiddha udAharaNa eka sAdhubhagavaMta kA hai, jisako mithyAdRSTi avasthAvAle zreNika mahArAjA ne jinazAsana kI hIlanA- badanAmI ke lie eka maMdira meM, jisameM pUrvasaMketita vezyA rahI huI thI, baMda kara diye the| sAdhu mahAtmA ne vahA~ apanI buddhi ke bala se jinazAsana kI mahAna prabhAvanA kI thii| caraNa karaNAnuyoga meM adhikRta sthApanA kA aura loka meM adhikRta = laukika sthApanA kA udAharaNa batAne ke bAda aba vivaraNakAra dravyAnuyoga meM adhikRta sthApanA viSayaka udAharaNa batAte haiM ki yadi vAda Adi meM nayavizeSa ke abhiprAya kI apekSA se duSTa hetu kA prayoga anAbhoga Adi se sAdhu kara beThe taba jisa naya kI dRSTi se usa hetu kA samarthana ho sake usa naya ko pradhAna kara ke usa hetu ke samarthana
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ * AtmasiddhiH * 173 dravyAnuyogamadhikRtya tu yadi nAstiko vaded- 'bhAvA eva na santi, AtmA tu sutarAM nAstIti tadA tamevaM nivArayet- 'kimetattava vacanamasti nAsti vA? Adye pratijJAhAniH dvitIye ca niSedhakasyaivA'sattve kiM kena niSedhanIyaM? kiM nAstyAtmeti? kiJca "nAsti AtmA" iti+ pratiSedhako dhvaniH zabdaH+, zabdazca vivakSApUrvaka iti nAjIvodbhava iti pratiSedhadhvanereva siddha Atmeti / 4 / darzitaM sbhedmudaahrnnm||1|| taddezazca nigamanopayogidezaghaTito dRssttaantH| sa caturdA 1 anuzAstiH, 2 upAlambhaH, 3 pRcchA, 4 nizrAvacanaM ceti| tatra sdgunnotkiirtnenopbRNhnnmnushaastiH| atra ca subhadrAkathAnakaM vktvym| tatrA'pi tasyAH zIlaguNadRDhatvaparIkSottaraM lokaprazaMsA, ekadezasyaiva prkRtopsNhaaropyogitvaadudaahrnnaikdeshtaa| nAstikaH = zUnyavAdI saugato yadvA tattvopaplavavAdI cArvAko'tra bodhyaH / pratijJAhAniriti / pratijJAtArthaparityAga iti| bhAvAstitvavyApyasya vacanAstitvasya svIkAreNa pratijJAtasya bhAvAsattvasya parityAgAt / dvitIye = niSedhakavacanA'bhAvavikalpe kAryAt kAraNaM saadhyti-kinyceti| zabdazceti viziSTazabdazcetyarthaH / atra prayogA evamAtmA'sti prtissedhdhvnynythaanupptteH| pratiSedhadhvaniH vivakSAjanyaH vishissttshbdtvaat| vivakSA hi dharmo dharmasya cAnurUpeNa dharmiNA bhavitavyamityata AtmasiddhiH / na ca prathamAnumAne hetoya'dhikaraNatvAdagamakatvimiti vAcyam vyadhikaraNasyA'pi gamakatvasya ratnAkara-kalpalatA-hetuviDambanasthalAdau prdrshittvaat| astu vA vivAdAdhyAsita AtmA san pratiSedhadhvanijanakavivakSAzrayatvAditi prayogaH / tena na svarUpAsiddhirna vaashryaasiddhiriti| kiJcA'bhAvasya satpratiyogikatvaniyamAdabhAvajJAnasya svapratiyogijJAnasampAdyatvaniyamAccA'nyatra pratiyoginaH sattA sidhyti| taduktaM AtmatattvavivekavRttau bhagIrathaThakkureNa "pratiyogivyavahAranirUpaNaM vinA niSedhavyavahAro'pi na syaaditi|" udAharaNamiti / udAharaNatvaM caitadbhedAnAM sarveSAM dezopanayAbhAvAt / taduktaM sthAnAGgavRttau "etaddedAnAM dezena doSavattayA copnyaabhaavaaditi|" taddeza iti| tasya = udAharaNArthasya deza iti| nigmneti| vivakSitArthe pratikUlapramANAbhAvasUcakopasaMhAro nigmnm| ayaM bhAvaH yatreSTena dRSTAntArthadezenaiva dAntikArthasyopasaMhAraH kriyate sa dRSTAntaH taddeza iti| anuvacana sat hai ki asat' ? yadi tumhArA vacana sat hai pAramArthika hai taba 'kucha bhI pAramArthika hai nahIM' aisI tumhArI pratijJA kA gA, kyoMki 'kucha bhI pAramArthika nahIM hai' aisI pratijJA kara ke 'merA vacana pAramArthika hai' aisA tuma svIkAra karate ho| yadi tuma aisA kaho ki - "nahIM, merA vacana bhI sat nahIM hai" taba to AtmA kA niSedhaka vacana hI nahIM hai taba kauna, kisakA, kaise, kahA~, aura kisake lie niSedha karegA ki 'AtmA nahIM hai'? na rahegA bA~sa, na bajegI bA~sUrI! ___ * niSedha vacana se Atmasiddhi * kiJca, iti / isake atirikta bAta yaha hai ki - 'AtmA nahIM hai' - yaha pratiSedhadhvani hI AtmA kA sAdhaka hai, kyoMki AtmA kA niSedha karanevAlA dhvani zabdarUpa hai, jo vivakSA se utpanna hotA hai| Azaya yaha hai ki jaba bolane kI icchA hotI hai taba manuSya bolatA hai| binA vivakSA ke koI nahIM bolatA hai| ataH bolane kI icchA jaDa vastu kA dharma nahIM hai kintu jIva kA hI dharma hai, kyoMki jaDa ghaTa-paTa Adi ko icchA hI paidA nahIM hotI hai| ataH 'AtmA nahIM hai' yaha niSedhavacana hI AtmA kI siddhi karatA hai, kyoMki AtmA ke binA vivakSA=bolane kI icchA hI asaMbhava hai aura usake abhAva meM niSedhaka vacana kI utpatti hI nahIM ho sakatI hai| isa taraha udAharaNa ke aMtima bheda pratyutpannavinyAsa kA nirUpaNa hone se udAharaNa nAmaka upamAna ke prathama bheda kA nirUpaNa samApta huaa| __* taddeza upamAna -2 * taddeza. iti / upamAna kA dvitIya bheda hai taddeza, jisakA artha hai - upasaMhAra upayogI amuka bhAga se ghaTita draSTAMta / arthAt jahA~ saMpUrNa kathAnaka kA kathana apanI iSTa vastu ke pratipAdana ke lie Avazyaka na ho magara udAharaNa kA amuka bhAga hI 1++ cihnadvayAntargataH pAThaH kapratau nAsti /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ * AtmasiddhiH * 173 dravyAnuyogamadhikRtya tu yadi nAstiko vaded- 'bhAvA eva na santi, AtmA tu sutarAM nAstIti tadA tamevaM nivArayet- 'kimetattava vacanamasti nAsti vA? Adye pratijJAhAniH dvitIye ca niSedhakasyaivA'sattve kiM kena niSedhanIyaM ? kiM nAstyAtmeti ? kiJca "nAsti AtmA" iti + pratiSedhako dhvaniH zabdaH + zabdazca vivakSApUrvaka iti nAjIvodbhava iti pratiSedhadhvanereva siddha Atmeti / 4 / darzitaM sabhedamudAharaNam / / 1 / / taddezazca nigamanopayogidezaghaTito dRSTAntaH / sa caturddhA 1 anuzAstiH, 2 upAlambhaH, 3 pRcchA, 4 nizrAvacanaM ceti| tatra sadguNottkIrtanenopabRMhaNamanuzAstiH / atra ca subhadrAkathAnakaM vaktavyam / tatrA'pi tasyAH zIlaguNadRDhatvaparIkSottaraM lokaprazaMsA, ekadezasyaiva prakRtopasaMhAropayogitvAdudAharaNaikadezatA / nAstikaH = zUnyavAdI saugato yadvA tattvopaplavavAdI cArvAko'tra bodhyaH / pratijJAhAniriti / pratijJAtArthaparityAga iti / bhAvAstitvavyApyasya vacanAstitvasya svIkAreNa pratijJAtasya bhAvAsattvasya parityAgAt / dvitIye niSedhakavacanA'bhAvavikalpe kAryAt kAraNaM sAdhayati - kiJceti / zabdazceti viziSTazabdazcetyarthaH / atra prayogA evam - AtmA'sti pratiSedhadhvanyanyathAnupapatteH / pratiSedhadhvaniH vivakSAjanyaH viziSTazabdatvAt / vivakSA hi dharmo dharmasya cAnurUpeNa dharmiNA bhavitavyamityata AtmasiddhiH / na ca prathamAnumAne hetorvyadhikaraNatvAdagamakatvimiti vAcyam vyadhikaraNasyA'pi gamakatvasya ratnAkara - kalpalatA - hetuviDambanasthalAdau pradarzitatvAt / astu vA vivAdAdhyAsita AtmA san pratiSedhadhvanijanakavivakSAzrayatvAditi prayogaH / tena na svarUpAsiddhirna vAzrayAsiddhiriti / = kiJcA'bhAvasya satpratiyogikatvaniyamAdabhAvajJAnasya svapratiyogijJAnasampAdyatvaniyamAccA'nyatra pratiyoginaH sattA sidhyati / taduktaM AtmatattvavivekavRttau bhagIrathaThakkureNa "pratiyogivyavahAranirUpaNaM vinA niSedhavyavahAro'pi na syaaditi|" udAharaNamiti / udAharaNatvaM caitadbhedAnAM sarveSAM dezopanayAbhAvAt / taduktaM sthAnAGgavRttau "etadbhedAnAM dezena doSavattayA copanayAbhAvAditi / " taddeza iti / tasya = udAharaNArthasya deza iti / nigamaneti / vivakSitArthe pratikUlapramANAbhAvasUcakopasaMhAro nigmnm| ayaM bhAvaH yatreSTena dRSTAntArthadezenaiva dAntikArthasyopasaMhAraH kriyate sa dRSTAntaH taddeza iti / anuvacana sat hai ki asat' ? yadi tumhArA vacana sat hai= pAramArthika hai taba 'kucha bhI pAramArthika hai nahIM' aisI tumhArI pratijJA kA tyAga ho jAyegA, kyoMki 'kucha bhI pAramArthika nahIM hai' aisI pratijJA kara ke 'merA vacana pAramArthika hai' aisA tuma svIkAra karate ho / yadi tuma aisA kaho ki "nahIM, merA vacana bhI sat nahIM hai" taba to AtmA kA niSedhaka vacana hI nahIM hai taba kauna, kisakA kaise, kahA~, aura kisake lie niSedha karegA ki 'AtmA nahIM hai' ? na rahegA bA~sa, na bajegI bA~sUrI! - * niSedha vacana se Atmasiddhi * kiJca iti / isake atirikta bAta yaha hai ki 'AtmA nahIM hai' - yaha pratiSedhadhvani hI AtmA kA sAdhaka hai, kyoMki AtmA kA niSedha karanevAlA dhvani zabdarUpa hai, jo vivakSA se utpanna hotA hai| Azaya yaha hai ki jaba bolane kI icchA hotI hai taba manuSya bolatA hai| binA vivakSA ke koI nahIM bolatA hai| ataH bolane kI icchA jaDa vastu kA dharma nahIM hai kintu jIva kA hI dharma hai, kyoMki jaDa ghaTa-paTa Adi ko icchA hI paidA nahIM hotI hai| ataH 'AtmA nahIM hai' yaha niSedhavacana hI AtmA kI siddhi karatA hai, kyoMki | AtmA ke binA vivakSA = bolane kI icchA hI asaMbhava hai aura usake abhAva meM niSedhaka vacana kI utpatti hI nahIM ho sakatI hai| isa taraha udAharaNa ke aMtima bheda pratyutpannavinyAsa kA nirUpaNa hone se udAharaNa nAmaka upamAna ke prathama bheda kA nirUpaNa samApta huA / * taddeza upamAna 2 taddeza. iti / upamAna kA dvitIya bheda hai taddeza, jisakA artha hai- upasaMhAra upayogI amuka bhAga se ghaTita draSTAMta / arthAt jahA~ saMpUrNa kathAnaka kA kathana apanI iSTa vastu ke pratipAdana ke lie Avazyaka na ho magara udAharaNa kA amuka bhAga hI 1 ++ cihnadvayAntargataH pAThaH kapratau nAsti /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 35 0 anuzAstitraividhyopadarzanama 0 evaM / bharatakathAnakenA'pi ekadezena vaiyAvRttyaguNopasaMhAsad guroH shissyaaprmaadopbRNhnnmucitm| idamapi laukikaM caraNakaraNAnuyogaM cAdhikRtyoktam / dravyAnuyogamadhikRtya punarAtmAstitvavAdinaH tantrAntarIyAn prati vaktavyam, yaduta sAdhvetad yadAtmAstItyabhyupagataM, kintvakartA'yaM na bhavati jJAnAdInAM kRtisaamaanaadhikrnnniymaadityaadi| udAharaNadezatA tvasyA''tmanaH kartRtvadezasAdhana eva zAstiH = prazaMsA | sA vidheyeti yatropadizyate so'nuzAstitaddezaH / lokaprazaMsetyanantaraM yAvad vaktavyamiti gamyam | yathA sAdhulocanapatitarajaHkaNApanayanena lokasambhAvitazIlakalaMkA tatkSAlanAyA''rAdhitadevatAkRtaprAtihAryA cAlanIvyavasthApitodakAcchoTanodghATitacampAgopuratrayA subhadrA 'aho zIlavatI'ti lokenaanushaasitaa| ekadezasyaiveti lokAnuzAstimAtrasyaiva, taduktaM sthAnAGgavRttA "iha ca tathAvidhavaiyAvRttyakaraNAdinA'pyupanayaH sambhavati, tattyAgena ca mahAjanAnuzAstimAtreNopanayaH kRtaH ityAharaNataddezateti" | taduktaM hAribhadravRttAvapi - "apramAdavadbhiH sAdhUnAM kaNUkApanayAdi kartavyamiti vihaayaanushaastyopsNhaarmaahe'ti| (daza. hA. vR. pR. 33) / prakRte'nuzAstiH trividhA'vagantavyA svaparobhayabhedena / vyavahArasUtravRttau zrImalayagirisUribhiH- upadezapradAnamanuziSTiH stutikaraNaM vA'nuziSTiH / ..... tatra yat AtmAnamAtmanA'nuzAstiH saa''tmaanushaastiH| yatpunaH parasya pareNa cAnuzAsanaM sA parAnuziSTiH / tatrodAharaNam campAyAM nagaryAM subhdraa| sA hi sarverapi nAgarikajanairanuziSTA yathA 'dhanyA'si tvam, kRtapuNyA'si tvamiti (vya. sU. 1/374) ityAdinA yaduktaM tdpytraanusndheym| jnyaanaadiinaamiti| aadipdaadicchaadergrhnnm| kRtisAmAnAdhikaraNyaniyamAditi kRtisAmAnAdhikaraNyavyApteH, yasminnadhikaraNe jJAnAdayaH pratIyante tatraiva kRterapi pratIteH / jJAnAdayaH svasamAnAdhikaraNameva kRtiM jnynti| tatazca kRtijJAnAdInAM sAmAnAdhikaraNyaM = ekAdhikaraNavRttitvaM sidhyati, anyathA kRtijJAnAdInAM vyadhikaraNatvena janyaAvazyaka ho vahA~ draSTAMta ke eka deza kA, jo ki upasaMhAra meM upayogI hai, kathana karanA taddeza upamAnarUpa se yahA~ iSTa hai| isake cAra bheda haiM (1) anuzAsti, (2) upAlaMbha, (3) pRcchA, (4) nizrAvacana / anuzAsti kA matalaba hai sadguNa ke utkIrtana se upabRMhaNa karanA-preraNA denA / anuzAsti meM subhadrA kI kathA prasiddha hai| yahA~ taddeza upamAna kI bAta cala rahI hai| ataH satI subhadrA kA saMpUrNa kathAnaka nahIM, lekina anuzAsti kA bhAga, jisameM satI subhadrA ke zIla guNa kI dRDhatA yAnI cAritra kI nirmalatA kI parIkSA hone ke bAda saba loka-'mahAsatI subhadrA kA caritra niSkalaMka hai, anupama hai' ityAdi prazaMsA karate haiM, anuzAsti taddeza upamAna hai| ukta draSTAMta kA yaha bhAga upasaMhAra meM yAnI 'guNavAna kI upabRMhaNA-prazaMsA karanI cAhie' - isa bhAga meM upayogI hai| ataH vaha taddeza yAnI udAharaNa kA eka bhAga kahA jAtA hai| evaM bharata. iti| mahAsatI subhadrA ke kathAnaka meM jaise zIlaguNa kI prazaMsA kA bhAga taddeza kahA jAtA hai, ThIka vaise hI bharata mahArAjA ke kathAnaka ke eka deza se vaiyAvacca-sAdhubhakti guNa kA upasaMhAra kara ke ziSya ke apramattabhAva kI upabRMhaNA karanA bhI ucita hI hai| isa taraha subhadrA ke laukika udAharaNa kA aura bharata mahArAjA ke pUrvabhava ke kathAnaka ke bhAga kA, jo caraNakaraNAnuyoga meM adhikRta hai, vyAkhyAna huaa| * dravyAnuyoga meM anuzAsti taddeza upamAna * dravyAnu. iti| aba vyAkhyAkAra dravyAnuyoga meM adhikRta anuzAsti taddeza ko batAte hue kahate haiM ki jo paradarzanI sAMkhya Adi AtmA kA svIkAra karate hue bhI AtmA ko kartA nahIM mAnate haiM unake prati AtmA ke svIkAra kI prazaMsA karate hue AtmA meM kartRtva kI siddhi karanI cAhie ki-"aho! Apane AtmA ke astitva kA svIkAra kiyA hai vaha bahuta acchA kiyA hai, magara AtmA akartA nahIM ho sakatI hai, kyoMki jJAnAdiguNa kRti ke samAnAdhikaraNa hote haiM" | Azaya yaha hai ki jaise AtmA meM hI jJAna, caitanya kI siddhi hotI hai vaise kRti yAnI prayatna kI bhI AtmA meM hI pratIti hotI hai| jaise ki - 'cetano'haM kartA' isa pratIti se ahaMpadArtha AtmA meM hI caitanya kA aura kartRtva yAnI kRtiAzrayatva kA bhAna hotA hai| ataH caitanya kI taraha AtmA meM kRti kI pratIti hone se AtmA meM kartRtva kI anAyAsa siddhi ho jAtI hai, kyoMki kRtiAzrayatva prayatnaAzrayatva hI kartRtva hai| vyavahAra meM bhI dekhA
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prajJopAyavinizcayasiddhikArAbhiprAyaparAkaraNam * 175 nidarzanAbhidhAnAdityavadheyam / 1 / upAlambhaH = dossnidrshnm| tatra mRgAvatIdevyudAharaNam, evaM pramAdyan ziSyo'pyupAlabdhavya iti caraNakaraNAnuyogamadhikRtya / dravyAnuyogamadhikRtya tu bahudhA nAstikavAdaprakaTanalampaTasya cArvAkasyA''tmanAstitvakathAyAmevaM vaktavyam, yadutAtmA'bhAve janakabhAvAnupapattiprasaGgAt, kRtyAzrayatvasyaiva kartRtvarUpatvAt / yattu nyAyavArtike 'jJAnacikIrSAprayatnAnAM samavAyaH kartRtvam' (nyA.vA. 3/1/6) ityuktaM tanmandam, gauravAt, samavAyasyA'prasiddhezca / tadevaM siddhamAtmani kartRtvam / etena prajJopAyavinizcayasiddhau "na kartA kazcidastyatra, bhoktA naivAtra vidyte| kartabhoktRvinirmuktA prmaarthvibhaavnaa||" (prajJo.si.paricche. 4/zlo. 13) iti anaGgavajrakRtinoktaM tannirastaM draSTavyam, kRtanAzAkRtAbhyAgamaprasaGgAt bandhamokSAnyathAnupapatteH kartRbhinne cetane maanaabhaavaacc| taduktamudayanena kusumAJjalA -"kartRdharmA niyantArazcetitA ca sa eva nH| anyathAnapavargaH syAdasaMsAro'thavA dhruvH|| (nyA. ku/1/14) etena - prakRtiH kI puruSastu puSkarapalAlavannirlepaH paraM cetana iti sAGkhyamataM nirastama, cetano'haM karteti pratItezcaitanyasya kRtisaamaanaadhikrnnysaadhnaat| yadi cetano'haM kI, cetano'haM kartR iti ca pratItI syAtAM tadA prakRtau pradhAne kartRtvaM syAt, tacca naastiiti| kiJcA'cetaneSu kadApi kartRtvabuddhirapi nAstIti parizeSanyAyenA'pi puruSasya kartRtvaM sidhyti| ata eva sAGkhyatattvakaumudyAM vAcaspatimizreNa - "sarva eva pradhAnabuddhyAdayo'cetanA" (sAM.kA. 11 vRtti) ityuktaM tannirastam buddhyAdezcetanatvasya srvaanubhvsiddhtvaat| taduktaM - 'tasya heturbhavedvAcyo yasmin momuhyate matirnRNAm / na hi darpaNa AdeyaH karakaGkaNadarzanAya budhaiH / / ' [ ] tathA ca sakalajJAnaprANaprahANapApavyApArapaGkakAlimA na pralIyate kalpakoTibhirapIti dik| nanu dravyAnuyogamadhikRtya pradarzite bhAvopAyodAharaNe'syAntarbhAvaH kimiti na kriyata ityaashngkaayaamaahudaahrnndeshteti| kartRtvAMza eva vipratipattestatsamarthanAyaiva nidarzanAbhidhAnAditi bhAvaH / mRgaavtiideviiti| vistarata AvazyakacUrNito lokalokottarasAdhAraNamidamudAharaNaM jnyaatvym| atropayogyaMzastvevama, zrImahAvIrasamavasaraNe savimAnAgatacandrAdityodyotena kAlavibhAgamajAnatI mRgAvatInAmnI sAdhvI sthitA, tatastadagamane'tikAlo'yamiti sambhrAntA sAdhvIbhiH sahAryacandanAsamIpaM gatA tayA copAlabdhA- ayuktamidaM bhvaadRshiinaamuttmkuljaataanaamiti| evmiti| asyAnantaraM lokottara iti shessH| prakRte-aNusaTThIe subhadyA uvAlaMbhaMmi ya jAtA hai ki jisako jJAna hotA hai vahI icchA pedA hone para prayatna karatA hai| jo jAnatA hI nahIM hai ki dharma iSTa kA sAdhana hai vaha dharma ke arjana meM prayatna hI kaise karegA? aisA kabhI nahIM dekhA gayA hai ki caitra ko Amraphala kA jJAna huA aura maitra ne Amraphala ko jAne binA hI Amraphala khAne kA prayatna kiyaa| jisako jJAna utpanna hotA hai vahI prayatna karatA hai| ataH AtmA meM caitanya = jJAna kI siddhi hone para vahA~ hI prayatna = kRti kI siddhi hotI hai, na ki anyatra jaDa prakRti meN| phalataH AtmA meM hI kartRtva kI siddhi hogii| yahA~ AtmA kI siddhi abhipreta nahIM hai, magara AtmA meM kartRtva kI siddhi abhipreta hai| isa taraha AtmA meM kartRtvarUpa deza = aMza kI siddhi karane se isakA taddeza meM samAveza hotA hai, udAharaNa meM nahIM - isa viSaya para dhyAna dene kI vivaraNakAra ne sUcanA dI hai| * upAlambha taddeza 2/2 * taddeza kA dvitIya bheda hai upAlambha yAnI doSa kA digdarzana karAnA / yahA~ mRgAvatI devI kA udAharaNa hai jisako candanabAlAjI ne upAlambha-zikSAvacana diyA thaa| isa taraha pramAda karate hue ziSya ko bhI upAlaMbha denA cAhie, usakA aparAdha batAnA caahie| isa taraha caraNa-karaNAnuyoga meM adhikRta upAlambha taddeza kA nirUpaNa karane ke bAda dravyAnuyoga meM adhikRta upAlambha taddeza ko batAte hue vivaraNakAra kahate haiM ki - aneka bAra nAstikavAda = 'AtmA nahIM hai' aisA vaktavya pragaTa karane meM lAlacI aise cArvAka = nAstika ko, jaba vaha - 'AtmA nahIM hai' - aisA kathana kare taba, kahanA cAhie ki - yadi AtmA nahIM hai, taba 'AtmA hai' aisA
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 35 * upAlambhAnuzAstyorvailakSaNyam "astyAtmA" iti vitarkaH, "nAstyAtmA" iti kuvijJAnaM ca nopapadyeta dharmyabhAve dharmasyaivA'sambhavAdityAdi / udAharaNadezatA cAsya paralokAdipratiSedhavAdino nAstikasya jIvasadbhAvasAdhanAdbhAvanIyA | 2 | pRcchA = praznaH / tatra 'kvA'hamutpatsya' iti bhagavati pRSTe SaSThyAM narakapRthivyA 'miti bhagavatottaritaH saptamanarakapRthivIgamananimittacakravartisAmrAjyasampAdanAyA'bhyudyataH kRtamAlena hataH kUNika udAharaNaM loke / lokottare'pi praSTavyA AcAryA migAvatI devii| Ayario dosu - [ vya. bhA. za. 375] iti vyavahArabhASyavacanamanasmartavyam / vitarkaH jJAnAtmako viziSTazabdAtmako vA viparItatarkaH, cArvAkaM pratIti gamyate / kuvijJAnaM = kutsitaM vijJAnaM, cArvAkasyeti saamrthygmym| dharmyabhAva iti| prasakte dehAdAvananurUpatvena pratiSedhAd, dharmyabhAvasya dharmAbhAvavyApyatvAcca prasiddhavirtakAdyasambhavadoSakAluzyaM cArvAkaziraHpatitamAtmAnabhyupagame gIrvANaguruNA'pi parANetumazakyamiti taatprym| ityAdIti / Adizabdena jAtismRti - pratyabhijJAna-saMzayAdergrahaNam / paralokAdipratiSedhavAdinaH paraloka-puNya-pApa-jIvAdipratiSedhavAdino jIvasadbhAvasAdhanena kevalaM jIvavipratipattinirAkaraNAdudAharaNadezatA etenA'sya dravyAnuyogAdhikRtA'pAyodAharaNAntarbhAvo nirastaH, tatra paravAdinopasthApitavipratipattinirAkaraNAya vistarato doSadarzanasyAbhipretatvAt, atra tu paravAdino vipratipattyekadezanirAkaraNAya saGkSepato doSadarzanasyAbhipretatvAditi dik / = = nanvasyAnuzAsanarUpatvena dravyAnuyogAdhikRtAnuzAstau samAvezaH kartavyaH ? na kartavyaH, tatra prazaMsAdvArA'nuzAsanasyA'bhipretatvAt, atra tu kevalaM doSopadarzanadvArA'nuzAsanasyAbhipretatvAditi vibhAvanIyaM sudhIbhiH / kUNika iti / bhAvArthastvevam zreNikarAjaputraH kUNikaH mahAvIraM papraccha - bhadanta ! cakravarttino'parityaktakAmA mRtAH kvotpadyante? bhagavatA'bhihitaM - saptamanarakapRthivyAM tato'sau babhANa- ahaM kvotpatsye ? svAminoktaM - SaSThyAM, sa uvAca - ahaM kiM na saptamyAM ? svAminA jagade-saptamyAM cakravartino yAnti, tato'sAvabhidadhe - kimahaM na cakravarttI ? yato mamA'pi hastyAdikaM tatsamAnamasti / svAminA pratyUce - tava ratnanidhayo na santi tato'sau kRtrimANi ratnAni kRtvA bharatakSetrasAdhanapravRttaH kRtamAlikayakSeNa guhAdvAre vyApAditaH SaSThIM gataH / vistarastu vyAkhyAprajJaptito'vaseyaH / AgrahAt = taatpryaat| tenaiva = pracchakatAtparyaviSayIbhUtaikadezenaiva / merA virodhI tarka aura 'AtmA nahIM hai' aisA tumhArA galata jJAna kabhI bhI saMbhava nahIM hai, kyoMki merI yukti aura tumhArA kuvijJAna dharma hai, jisakA dharmI = Azraya jaDa padArtha nahIM ho sakate haiN| Azaya yaha hai ki caitanyarUpa se pratIyamAna dharmoM kA Azraya cetanasvarUpa dharmI hI honA cAhie, anyathA dharma-dharmibhAva hI na ghaTegA / dUsarI bAta yaha hai ki dharmI ke binA dharma nahIM raha sakatA hai| ataH vitarka-kuvijJAnAdi ke AzrayarUpa meM AtmArUpa dharmI kI siddhi hotI hai| udAharaNadezatA. iti / yahA~ yaha zaMkA ki - 'yahA~ taddeza kA yAnI udAharaNadeza kA adhikAra cala rahA hai, na ki udAharaNa kaa| Apa to yahA~ AtmArUpa dharmI kI hI siddhi karane ko cala paDeM haiM, yaha ThIka nahIM hai, kyoMki yahA~ dharmisiddhi kA nahIM, magara dharmasiddhi kA nidarzana batAnA caahie| ataH Apane jo nidarzana batAyA hai usakA samAveza udAharaNa meM karanA yukta hai, udAharaNadeza meM nahIM' - isalie nirAdhAra ho jAtI hai ki nAstika ko paraloka, jIva, puNya, pApa Adi aneka padArtha meM vipratipatti hai phira bhI paraloka Adi saba kI siddhi kA yahA~ prayAsa nahIM kiyA jAtA hai, magara vivAda ke eka dezabhUta jIva kI siddhi karane kA yahA~ prayatna hai| ataH yaha udAharaNa nahIM hai, magara udAharaNadeza = taddeza hI hai| * pRcchA taddeza 3/2 * pRcchA. iti / taddeza kA tRtIya bheda hai pRcchA yAnI prazna / yahA~ zreNikaputra kUNika kA draSTAMta hai| saMkSepa meM yaha prasaMga isa taraha hai ki - jaba bhagavAn zrImahAvIrasvAmI kI dezanA cala rahI thI taba zreNika mahArAja kA putra kUNika bhagavaMta se prazna karatA hai ki - he bhagavaMta! maiM kahA~ utpanna honevAlA hU~ ?, taba bhagavaMta kahate haiM ki 'tU chaTThI naraka meM jAyegA' / taba kUNika sAtavIM naraka meM jAne ke lie cakravartIsAmrAjya kA sampAdana karane ko prayatnazIla hotA hai aura cha khaMDa ko jitane ke lie jaba tamisrA guphA ke pAsa pahu~catA hai taba kRtamAla nAma kA yakSa use mAra DAlatA hai aura vaha chaTTI naraka meM jAtA hai| yahA~ pRcchA ko batAne kA tAtparya -
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ * AtmasiddhiA * 177 jijJAsitamartham, pRSTvA ca samAcaraNIyAni zakyAni azakyAni tu neti / udAharaNadezatA cAsyA'bhihitaikadeza eva praSTurAgrahAttenaiva copsNhaaraadvseyaa| idamapi lokaM caraNakaraNAnuyogaM caadhikRty| dravyAnuyogamadhikRtya tu 'nAstyAtme tivAdI nAstikaH pRcchayate, 'kuto nAstyAtme ti? sa ced brUyAt 'sato'parokSa' iti, tadA'bhidheyam, "bhadra! kuvijJAnametatte, vivakSA'bhAve viziSTazabdAnupapatteH, ita evaatmsaadhnaadi'ti|3| nizrAvacanaM ca, tat yad ekaM kaJcanaM nizrAbhUtaM kRtvA vicitrprtipaadnm| yA drumapatrakAdhyayane bhagavatA gautamanizra sato'parokSa iti / atrA'nAdare SaSThI, taduktaM siddhahemazabdAnuzAsane 'SaSThI vA'nAdare' (si.za.2/2/108) iti| AtmanaH tvanmate pAramArthikatve satyapi parokSatvAdabhAva iti naastikaashyH| hetustu parokSatvameva, prayogastvevamvivAdAdhyAsti AtmA asan parokSatvAt shshshRnggvditi| nanu parokSatvaM kiM tava yadutA'nyeSAmiti viklpyaamlmvirllulllolkllolliilaayitmnushiilytprtiklmunmiilti| tatra yadi tava parokSatvamiti parikalpyate tadA ratnAkarajalasikatAkaNasaMkhyAparimANAdinA hetorvyabhicArakAmukakuTTinIkaTukaTAkSekSitatA kena parAkriyeta? nA'pi pareSAM parokSatvamasattvasAdhane samartham, 'AtmA nAstIti te kuvijJAnamapyanyeSAM parokSatvena nbho'mbhojraajiviraajisaurbhyliilaamviklmaaklyedev| yadi ca tadapyanyairanumIyata evAto na khakusumAyitamityucyate rucyavacovaicitrIcaJcubhistadA tatkiM matpakSe pANipihitaM syAdityAzayena samAdhattevivakSA'bhAve vishissttshbdaanupptteriti| unmattAdivacane'tiprasaGgavAraNAya vishissttetyuktm| bhUtacatuSkamanAzrayamANAyA vivakSAyA viziSTazabdajanakatvena tadAzrayatayA''tmasAdhanAdityAzayenA''ha - ita eveti| prayogastvevam - vivAdAdhyAsita AtmA san vivakSAjanyaviziSTazabdAnyathAnupapatteriti dik / tddeshcrmbhedmaah-nishreti| vicitrprtipaadnmiti| puruSAntaroddezena puruSAntarapratipAdanasyAbhipretatvAd vicitretyuktaM anyaprabodhArthamanyanizrayA prtipaadnmityrthH| drumptrketi| ayaM sakSepArthaH zrIgautamaM tApasAdipravrajitAnAM hone se tathA prazna karanevAle ko javAba ke amuka aMza meM hI tAtparya hone se isakA pRcchA taddeza meM samAveza hotA hai| yaha laukika draSTAMta caraNakaraNAnuyoga meM adhikRta hai| * dravyAnuyoga meM pRcchA-taddeza upamAna * dravyAnu. iti / aba vivaraNakAra dravyAnuyoga meM adhikRta pRcchAdeza ko batAte hue kahate haiM ki - jaba nAstika kahe ki - 'AtmA nahIM hai' - taba use prazna karanA cAhie ki - AtmA kyoM nahIM hai? yadi nAstika kahe ki - 'Apa kI dRSTi se sat=pAramArthika hotA huA bhI jIva hameM dikhatA nahIM hai - parokSa hai isalie asat = kAlpanika hai'| taba nAstika ko kahanA cAhie ki - bhAgyazAlI! ApakA yaha jJAna galata hai, kyoMki AtmA kI Apake vacana se hi siddhi hotI hai| dekhiye, Apa jo vacanaprayoga karate haiM ki - AtmA nahIM hai - vaisA viziSTa zabdaprayoga ghaTa paTa Adi jaDapadArtha kyoM nahIM karate haiM? isa prazna kA ApakA javAba yahI hogA ki - mujhe yaha prazna karane kI icchA hai, - bolane kI icchA hai jo ghaTa Adi jaDa padArtha meM nahIM hai| aba Apa hI socie ki bolane kI icchA = vivakSA ghaTa Adi padArtha meM kyoM nahIM hotI hai aura ApameM hI kyoM hotI hai? socane para isakA javAba Apako apane Apa mila jAyegA ki vivakSA jaDa padArtha kA dharma nahIM hai, magara jaDetara = cetana padArtha kA dharma hai aura vaha cetana padArtha hI AtmA hai, AtmA ko choDa kara dUsarA kucha bhI nahIM hai| isa taraha viziSTazabdajanaka vivakSA, jisakA Azraya ghaTa Adi jaDa padArtha ho hI nahIM sakate haiM, hI apane Azraya ke rUpa meM AtmA kI siddhi karatI hai| isa taraha vAda meM nAstika ko prazna kara ke usake dAMta khaTTe kara dene caahie| taddeza ke tRtIya bheda pRcchA kA vivaraNa samApta huaa| * nizrAvacana taddeza 4/2 * taddeza kA caturtha bheda hai nizrAvacana arthAt kisI eka ko nizrA = AlaMbana kara ke anyake bodha ke lie pratipAdana karanA / jaise 1 vA parihartavyAnIti mudritprtau| asmAbhiH kapratipATho gRhItaH /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 35 0 AtmakarmasiddhiA yaa'nye'pynushaasitaaH| evamasahanA api ziSyA mArdavasampannamekaM ziSyaM nizrAbhUtaM kRtvA'nuzAsanIyAH / udAharaNadezatA cAsya lezata eva, tthaanushaasnaat| evaM taavccrnnkrnnaanuyogmdhikRtyoktm| dravyAnuyogamadhikRtya tvanyApadezena lokAyato vaktavyaH, 'aho! dhikkaSTaM nAsti yeSAmAtmA, tadabhAve daanaadikriyaavaiphlyaat| na ca tadvaiphalyam, sttvvaicitryaanupptteri'tyaadi|4| uktaH sabheda udaahrnndeshH||1|| taddoSazca bahuvrIhyAzrayaNAd dussttmudaahrnnm| taccaturddhA, adhrmyukt-prtilomaatmopnyaas-durupniitbhedaat| tatrA'dharmayukte loke kevalotpattAvanutpannakevalatvenA'dhRtimantaM 'cirasaMsRSTo'si gautama! ciraparicito'si gautama! mA tvamadhRti kArSIri'tyAdinA'nuzAsayatA'nye'pyanuzAsitAH, tadanuzAsanArthaM drumapatrakA'dhyayanaM ca praNinya iti| nanu prakRte'nye'nuzAsitAH tarhi asyAnuzAstAvantarbhAvaH kartavyaH? na kartavyaH, tatra prazaMsAdvArA'nuzAsanasyAbhipretatvAt, atra tvanyanizrAdvArA'nyAnuzAsanasyAbhipretatvAditi dik / anyApadezeneti / anyathA dveSAdinA na sampratipadyeteti hetoH| lokAyata iti / loke AyataM = vistINa prasiddhaM vA pratyakSamevaikaM pramANamabhyupagacchatIti lokAyataH nAstika ityarthaH / 'bhavatu dAnAdikriyAvaiphalyaM kiM nazchinnam? na hyabhyupagamA eva bAdhAyai bhavantI'ti parAzayaM dUSayitumupakramatena ceti| sttvvaicitryaanupptterityaadi| ekajAtIyeSTA'niSTasAdhanasamprayoge'pi puruSabhedena sukhduHkhaadynubhvvaicitryaanythaanupptterityrthH| taduktaM 'kSmAbhRdraGkayormanISijaDayoH sadrUpanIrUpayoH, shriimdurgtyorblaablvtorniirogrogaartyoH| saubhAgyAsubhagatvasaGgamajuSostulye'pi nRtve'ntaraM, yattatkarmanimittamityupagamo vai sarvathA yuktimAn' / / taduktaM jinabhadragaNikSamAzramaNenApi "jo tullasAhaNANaM phale viseso Na so viNA heuM / kajjattaNao goyamA! ghaDovva heU a se kammaM / / (vi.A.bhA. 2068) / etena dAnAdikriyANAM dRSTadhAnyAdyavAptiphalakakRSyAdikriyAvat dRSTamanaHprasAdAdiphalakatvamevatyapAstam adRSTaphaloddezaM vinA svasvatvadhvaMsAnukUlavyApAreNa mnHprsaadaadynupptteH| astu vA tathA, tathApi manaHprasAdAderapi phalavattvA'nyathAnupapattyA'dRSTasyaiva siddherityadhikaM adRSTasiddhivAde'nusandheyam / tasya = udAharaNasya doSastaddoSa ityatra dharme dharmiNo'bhedopacArAzrayaNe'svarasenA''ha bhuvriihyaashrynnaaditi| tasya = udAharaNasya doSo yasmiMssa taddoSaH / bahuvrIheranyapadArthapradhAnasamAsatvAda duSTamudAharaNamityarthaH| samAsaprayojanaM caikapadyamaikasvaryamekavibhaktikatvamityanyatra vistrH| naladAmakuvinda iti| taduktaM sthAnAgavRttau "putrakhAdakasvayaM bhagavaMta mahAvIrasvAmI ne gautama kA avalaMbana kara ke yAnI gautama ko saMbodhana kara ke anya ziSyoM kA drumapatraka adhyayana meM anuzAsana kiyA thA, ThIka vaise hI anya namra-vinayI ziSya kA avalambana = saMbodhana kara ke anya asahanazIla ziSyoM kA anuzAsana = niyantraNa karanA caahie| yahA~ vaktavya kA aMza anuzAsana hI abhISTa hone se isakA taddeza = udAharaNadeza meM samAveza kiyA gayA hai| yaha caraNa-karaNAnuyoga meM adhikRta vaktavya huaa| isI taraha dravyAnuyoga ke adhikAra meM anya ko saMbodhana kara ke nAstika ko kahanA cAhie ki - "jisake mata meM AtmA nahIM hai usako bahuta sI kaThinAiyA~ aayegii| jaise ki - AtmA na hone para dAnAdi kriyA niSphala ho jAyegI, kyoMki AtmA ke asvIkAra meM dAnAdi kriyA kA phala kisako milegA? yahA~ yaha zaMkA ki - 'dAnAdi kriyA kI niSphalatA iSTa hI hai' - isalie nirAdhAra ho jAtI hai ki - vaisA mAnane para jIvoM kI vicitratA na ghttegii| Azaya yaha hai ki koI sukhI to koI duHkhI, koI amIra to koI garIba, koI jJAnI to koI mUrkha - aisI vicitratA jIvoM meM hama pAte haiM, vaha kyoM hai? isake upara jaba vicAra kiyA jAya taba yaha mAnanA hI paDegA ki jisane pUrva bhava meM dAnAdi zubha kriyA kA sevana kiyA hai vaha yahA~ amIra hai, sukhI hai| jisane dAnAdi nahIM kiyA hai, vaha yahA~ duHkhI hai, garIba hai| AtmA kI svIkRti meM to yaha saba ThIka taraha saMgata ho pAtA hai, magara AtmA kI asvIkRti meM to jIvoM kI vicitratA kA samAdhAna aura dAnAdi kriyA kI niSphalatA kI aniSTApatti kA nirAkaraNa kathamapi saMbhava nahIM hai| ataH AtmA kA svIkAra Avazyaka hai"| isa taraha nAstika ko sanmArga para lAnA caahie| jahA~ sAkSAt nAstika se yaha vAda karane meM use sAdhu se dveSa, aprIti Adi ho jAne kA saMbhava hai, vahA~ anya ke sAtha bAteM kara ke usake mana meM sanmArga ke prati jhukAva lAne kA yaha acchA kImiyA hai| isa taraha upamAna kA dvitIya bheda udAharaNadeza = taddeza kA vyAkhyAna pUrNa huaa|
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sAdhyavikalatvAdidoSodAharaNopadarzanam * 179 naladAmakuvinda udAharaNaM loke', lokottare'pi caraNakaraNAnuyogamadhikRtya tathAvidhaM nidarzanamavadhArya nAdharmayuktaM bhaNitavyam / dravyAnuyogamadhikRtya ca vAde rUpavidyAbalena pravacanArthaM sAvadyamapi kuryAt, yathA mayUrI-nakulIprabhRtividyAbhiH sa parivrAjako vilakSIkRta iti / doSatvaM cA'tra sarvathA svarUpato vA'dharmayuktatvAditi dhyeym|| pratilomaM = pratikUlam / (granthAgraM-500 zloka) tatra kathAnakaM pradyotena hRtasya punastameva hRtavato'bhayasya dRSTavyam, idaM ca matkoTakamArgeNopalabdhabilavAsAnAmazeSamatkoTakAnAM taptajalasya bile prakSepaNato mAraNadarzanena rajitacittacANakyAvasthApitena cauragrahanaladAmAbhidhAnakuvindena cauryasahakAritAlakSaNopAyena vizvAsitA militAzcaurA viSamizrabhojanadAnataH sarve vyApAditA iti / AharaNataddoSatA cAsyA'dharmayuktatvAt tathAvidhazroturadharmajanakatvAcceti / ata eva naivaMvidhodA-harttavyaM ytineti|" (sthA. 4/3/338 vR.) mayUrI-nakUlIprabhRtividyAbhiriti / prabhRtizabdena biDAlIvyAghyAdigrahaNam / taduktam - 'morI NaulI birAlI, vagdhI sIhI ulUgI ovaaii| eyAo vijjAo geNha privvaaymhnniiau|| vistarastu vizeSAvazyakabhASyavRttyAderavaseyaH / srvtheti| hetutaH svarUpato'nubandhatazca doSatvamityarthaH / sarvatra na tathAsambhava iti pUrvakalpazaithilyaprayuktA'rucyA kalpAntarabodhanArthamAha-svarUpato veti| rUpavidyAdibalena pravacanArtha sAvadyakaraNe'pi hetuto'nubandhatazca doSatvaM na sArvatrikaM kintu kadAcitkam, anyathA maithunamiva tadapavAdato'pi kartavyaM na syAditi pradarzanArthaM dhyeyamityuktamiti me mtiH| tattvaM tu bahuzrutA vidnti| sthAnAGgavRttau tu - "sAdhyavikalatvAdidoSaduSTaM taddoSAharaNaM, yathA nityaH zabdo'mUrtatvAd ghaTavat / iha sAdhyasAdhanavaikalyaM nAma dRSTAntadoSaH / yaccAsabhyAdivacanarUpaM tadapi taddoSAharaNaM yathA sarvathA'hamasatyaM pariharAmi gurumstkkrttnvditi| yadvA sAdhyasiddhiM kurvadapi doSAntaramupanayati tadapi tadeva yathA satyaM dharmamicchanti laukikamunayo'pi - 'varaM kUpazatAdvApI, varaM vApIzatAtkratuH / varaM kratuzatAtputraH, satyaM putrazatAdvaram' / / [mahAbhArate - Adiparva - 74/102] iti vcnvktRnaardvditi| anena ca zrotuH putrakratuprabhRtiSu prAyaH saMsArakAraNeSu dharmapratItirAhiteti AharaNataddoSateti / yathA vA - buddhimatA kenA'pi kRtamidaM jagat sannivezavizeSavattvAt ghaTavat, sa cezvara iti / anena hi sa buddhimAn kumbhakAratulyo'nIzvaraH sidhyatIti, Izvarazca sa vivakSita "iti vyAkhyAtamiti / atra bahu vaktavyam / * taddoSa udAharaNa meM adharmayukta udAharaNa 1/3 * taddoSazca. iti / upamAna kA tRtIya bheda hai taddoSa udAharaNa / yahA~ bahuvrIhisamAsa kA Azraya karane se taddoSa kA artha hogA duSTa udAharaNa / vaha isa taraha, tat pada se udAharaNa grAhya hai| udAharaNa kA doSa jisameM hai vaisA udAharaNa arthAt doSavAlA = duSTa udAharaNa / yahA~ duSTa udAharaNa meM bhI cAra bheda haiM (1) adharmayukta, (2) pratiloma, (3) AtmopanyAsa (4) durupanIta / ___ tatra. iti / duSTa udAharaNa ke prathama bhedasvarUpa adharmayukta sadoSa udAharaNa meM panaladAma nAmaka kuvinda = jhulAhA kA laukika udAharaNa prasiddha hai| laukika sadoSa udAharaNa ko jAna kara vaisA adharmayukta nahIM bolanA yaha lokottara udAharaNa hotA hai yaha caraNakaraNAnuyoga meM adhikRta adharmayukta sadoSa udAharaNa hai| dravyAnuyoga meM adhikRta adharmayukta sadoSa udAharaNa yaha hai ki - vAda meM rUpavidyA ke bala se zAsana kI prabhAvanA ke lie sAvadha bhI kArya karanA cAhie jaise ki mayUrI, nakulI Adi vidyA ke bala se rohagupta ne usa pariprAjaka ke dA~ta khaTTe kara diye the| yahA~ sarvathA adharmayukta hone se yA svarUpataH adharmayukta hone se udAharaNa meM duSTatA hai, sadoSatA hai| isake upara gahare ciMtana kI AvazyakatA hai isa bAta kI sUcanA dene ke lie vivaraNakAra ne yahA~ dhyeyaM pada kA prayoga kiyA hai| isa taraha taddoSa ke Adya bheda adharmayukta udAharaNa kA vyAkhyAna pUrNa huaa| * pratiloma taddoSa udAharaNa 2/3 * pratilomaM. iti| aba vivaraNakAra taddoSa ke dvitIya bheda pratiloma udAharaNa kA nirUpaNa karate haiN| pratiloma kA artha hai pratikUla / pratikUla AcaraNa-tarka-vAda Adi kA jisameM nirUpaNa ho vaha pratiloma taddoSa udAharaNa hai| yahA~ laukika udAharaNa 1 'loke' iti dvitIyaM padamadhikaM bhaati|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 35 0 nayavAdAzrayaNasyopAdeyatvavicAra: 0 loke / lokottare tu caraNakaraNAnuyogamadhikRtya-'No kiMci vi paDikUlaM kAyavvaM bhavabhaeNamaNNesiM / aviNItasikkhagANa u jayaNAi jahocitaM kujjaa|| ( ) dravyAnuyogamadhikRtya tu dravyArthika-paryAyArthikayoranyatareNAnyataraM codayet, durvAdinAM dvirAzyAdipratipAdakAnAM nirAsAtha trirAzyAdikaM vA sthApayet / atra cA''dye pakSe sAdhyArthA'siddheH, dvitIye tu viruddhabhASaNAdeva duSTatvamityavaseyam / 2 / taccAtivistarabhayAnneha pratanyate, sUkSmadhiyA svayaM pUrvottaragranthena vibhaavniiym| prtikuulmiti| taduktaM halAyudhakoze - 'pratikUlaM pratilomaM, pratIpamuktaM prasavyamekArtham' / (halA. 4/743) iti / prAtikUlyaM cAcAra-siddhAntAdikaM prati draSTavyam / abhayasyeti / suprasiddhatvAdiha nocyte| udAharaNadoSatA cA'sya zrotuH praapkaarkrnnnipunnbuddhijnktvaadvseyaa| evaM zaThaM prati zaThatvaM kuryAdityAdeH sadoSatonneyA | sthaapyediti| nanu trirAzisthApanasya sthApanodAharaNe samAvezaH kartavyaH, anyathA sthApayedityanupapatteriti cet? aho! prAjJatA prakarSaNA'jJatA! zabdamAtrasAmyeNa mUDhatayA na bhaavym| pUrvoktaM kiM vismarasi? yaduta svasmAt sahasA jAtadoSAcchAdanasya sthApanAyAmabhipretatvAditi / atra cA''bhogapUrvaM viruddhasiddhAntAzrayaNena prAtikUlyasya prAdhAnyAditi vivekaH sUkSmekSikayA kAryaH / saadhyaarthaasiddheriti| sarvanayAnAM svaviSaye satyatvAt paranaye'satyatvApAdanapUrvaM svasmiMssatyatvasthApanarUpasya sAdhyArthasyA'sambhavAta pratyata paranaye'prAmANyodabhAvanasyA'sadabhUtodabhAvanarUpatvena svasmina naye mithyAtvAkrAnta viSAvegavidhurIbhUtatAyAH saraguruNA'pi niraakrtmshkytvaat| babhANa sammatau mahAvAdI "NiyayavayaNijjasaccA, savvaNayA paraviyAlaNe mohaa| te uNa Na diTTasamao vibhayai sacce va alie vaa|| (saM. ta. 1/28) / ___ idaM tu dhyeyaM - samyagAlocanAyAM nayAntarajanyabAdhajJAnasya nayAntarajanyajJAne'pratibandhakatvAt syAdvAdavyutpattyarthitayA ziSyANAmaMzagrAhiSu nayavAdeSvapavAdataH pravRttiH "azuddha varmani sthitvA tataH zuddhaM samIhate' itinyAyena abhayakumAra kA hai| caMDapradyota ne abhayakumAra ko kapaTa se keda kiyA thaa| magara kahA~ rAjA bhoja aura kahA~ gaMgU tailI? bAda meM buddhinidhAna abhayakumAra ne saba logoM ke sAmane hI caMDapradyota kA apaharaNa kiyaa| ThIka hI kahA hai, ThaMDA lohA garama lohe ko kATa DAlatA hai| isa udAharaNa se zrotA meM 'tuma bano iMTa, to maiM banU~ patthara' aisI pApabuddhi utpanna hone se yaha udAharaNa duSTa = doSavAlA hai - yaha to spaSTa hI jJAta ho jAtA hai hAtha ka~gana ko ArasI kyA? isa taraha anyatra yAnI lokottara udAharaNa meM caraNa-karaNAnuyoga ke adhikAra meM aisA nahIM bolanA cAhie ki jo caraNa-karaNa ke pratikUla ho| jaise ki "saMsAra ke bhaya se anya kisI jIva ke prati pratikUla vartana nahIM karanA caahie| avinIta ziSyoM ke prati yatanA se yathocita paddhati ke dvArA kAma karanA caahie"| yaha kathana pratikUla AcaraNa ke tyAga kA upadeza detA hai| * dravyAnuyogAdhikRta pratiloma taddoSa * dravyA. iti| cAritrasaMbaMdhita vidhi-niSedha vacana ko caraNa-karaNAnuyoga meM adhikRta pratiloma udAharaNa meM batAne ke bAda aba vivaraNakAra dravyAnuyoga meM adhikRta pratiloma taddoSa udAharaNa kA vyAkhyAna karate hue kahate haiM ki - jIvAdi dravyoM ke saMbaMdha meM dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya ko eka-dUsare kA sahArA le kara parAsta karanA caahie| arthAt dravyArthikanaya kI yukti se pratikUla yukti de kara paryAyArthikanaya se dravyArthikanaya ke vaktavya kA nirasana karanA cAhie aura paryAyArthikanaya kI yukti se pratikUla yukti de kara dravyArthikanaya se paryAyArthika naya ke vaktavya kA nirAsa karanA caahie| isa taraha dravyArthika aura paryAyArthika naya meM paraspara vAda-prativAda karAnA caahie| athavA dvirAzi Adi kI sthApanA karanevAle durvAdI ke mata kA nirasana karane ke lie trirAzi Adi kI sthApanA karanI caahie| yaha bhI dravyAnuyogAdhikRta pratiloma duSTa udAharaNa hai| __zaMkA :- dravyArthikanaya aura paryAyArthika naya ke vAda-vivAda ko sadoSa mAnane kA kAraNa kyA hai? vaise dvirAzi ke khaMDana ke lie trirAzi ke sthApana meM bhI kyA doSa hai jisase duSTa udAharaNa meM inakA samAveza kiyA gayA hai? 1 no kiJcidapi pratikUlaM kartavyaM bhavabhayenA'nyeSAm / avinItazikSakANAM tu yatanayA yathocitaM kuryaat||
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ * trirAzimatavicAraH * 181 AtmopanyAsazcAyaM yatrA'nupanyasanIya Atmaivopanyasyate / tatra ca loke taTAkabhede piGgalasthapatirudAharaNam / anyatrA'pi samucitaiva / taduktaM prakRtaprakaraNakAreNaiva tattvArthavRttau - "svarUpato'zuddhatve'pi phalataH zuddhatvaM sarveSAM nayavAdAnAM syAdvAdavyutpAdakatayetyarvAgdazAyAM sarvathA tadAzrayaNaM nyAyyamiti paramArthaH / " ( tattvA. 1/35 ya. vR.) viruddhbhaassnnaadeveti| svasiddhAMtaparityAgapUrvaM viruddha siddhAntAzrayeNa viruddhabhASaNAd duSTatvam / ata eva agastya - siMhasUriNA cUrNo- "jadi paravAtI, evaM bhaNejjA do rAsI jIvA ajIvA tattha bhaNitavvaM na yANasi, tiNNI rAsI / tatiyaM ThAvettA jite bhaNNati buddhi tava paribhUtA, do ceva rAsI" (da.vai. cU.pR. 26) ityuktm| - vastutastu syAdvAdamAzritya nayamatabhedena trairAzikamatasthApanasya na duSTatvam / tadukta muttarAdhyayanabRhadvRttau zrI zAnti sUriNA "samabhirUDho hi jIvadezaM nojIvamicchannapi na rAzibhedamicchati / sarvanayAnAmapi caikamatyamatrArthe, sarvanayamatatve ca jinamatasya kimekataramatena ? icchatu vA samabhiruDho dezaM nojIvaM ekanayikaM tu tanmithyAtvaM, samyaktvaM tu sarvanayamatAnurAdheneti / " (uttarA . a. 3. bR.vR.) idamevAbhipretya syAdvAdakalpalatAyAM " ekAntamAzrayata eva trairAzikasya nayAntareNa nirAsAt, saiddhAntikaistu nayamatabhedena tathAbhyupagamAt" (syA. ka. sta. 7. zlo. 30 vRtti) ityAdikaM vistarakeNa vyavasthApitamiti dik / - dravyAnuyogAdhikRtapratilomataddoSe zrIharibhadrasUribhiH niryuktyanusAreNa pUva bauddhadharmAnuyAyino vijJAnanimittapravrajitasya pazcAt parAvRttabhAvasya saJjAtamahAvAdino gopendravAcakasyA'pi nidarzanaM pradarzitam / taddoSatRtIyabhedamAvedayati- AtmopanyAsa iti / yatra = vaktavye, anupanyasanIyaH = upanyAsAnarhaH, AtmA = svadehaH svo vA eva upanyasyate iti / idaM laukikalokottaracaraNakaraNAnuyogodAharaNApekSayA jJAtavyam / dravyAnuyogAdhikArApekSayA tu yenodAharaNena paramatadUSaNAyopAttenA''tmamatameva svAtmA vA duSTatayopanIyata ityarthaH kAryaH / piGgalasthapatiriti / taTAkabhede 'kathamidaM taTAkamabhedaM bhaviSyatI 'ti rAjJA pRSTaH piGgalAbhidhAnaH sthapatiravocat - bhedasthAne kapilAdiguNe puruSe nikhAte satIti / amAtyena tu sa eva tatra tadguNatvAnnikhAta iti tenAtmaiva doSe niyuktaH * dravyAnuyoga pratiloma taddoSa upamAna meM doSapradarzana* samAdhAna :- atra cAdye. iti| ApakI yaha zaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki prathama udAharaNa meM sAdhyArtha kI asiddhi doSa hai| Azaya yaha hai ki dravyArthika naya kI yukti se pratikUla yukti kA paryAyArthika naya ke dvArA upanyAsa kara ke dravyArthika naya ko apramANa kiyA nahIM jA sakatA hai aura vaise hI paryAyArthika naya kI yukti se viparIta yukti de kara dravyArthika naya dvArA paryAyArthika naya ko bhI apramANa nahIM kiyA jA sakatA hai, kyoMki saba naya apane apane viSaya meM satya = pramANa hote haiN| ataH paryAyArthika naya ke dvArA dravyArthika naya meM aprAmANikatA kI sthApanA kara ke apane viSaya kI sthApanArUpa sAdhya kI siddhi nahIM ho sakatI hai tathA dravyArthika naya ke dvArA paryAyArthika naya meM asatyatA kI siddhipUrvaka apane viSaya kI sthApanArUpa sAdhya kI siddhi nahIM ho sakatI hai| paravAdimata nirAsapUrvaka sva mata kI siddhi = sAdhyasiddhi na honA hI to vAda-vivAda meM doSarUpa hai| ataH dravyArthika aura paryAyArthika naya meM paraspara vAda-vivAda karAne kA pratipAdana karanA sadoSa hai| dvitIye ca iti / ThIka vaise hI dvirAzi ke nirasana ke lie trirAzi ke sthApana kA pratipAdana bhI sadoSa hai, kyoMki do rAziyoM ke viruddha ekAMtataH tIna rAzi kA pratipAdana zAstraviruddha hai| isameM apasiddhAnta doSa AtA hai| ataH dravyAnuyoga meM adhikRta donoM hI pratiloma udAharaNa doSavAle = duSTa hI haiM yaha siddha hotA hai| isake nirUpaNa ke sAtha-sAtha taddoSa ke dvitIya bheda pratiloma kA nirUpaNa samApta huA / * AtmopanyAsa taddoSa udAharaNa 3/3* Atmo. iti / aba vivaraNakAra taddoSa ke tRtIya bheda AtmopanyAsa kA upanyAsa karate haiM / yahA~ AtmopanyAsa kA taddoSa udAharaNa artha hai / jisa sthAna meM apanA upanyAsa karanA na cAhie vahA~ apanA hI upanyAsa sAkSAt yA paraMparA se, jAna-bUjha kara
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 35 0 zaucaniruktiH 0 caraNakaraNAnuyoge naivaM brUyAt, yaduta "loiyadhammAto vi hu je pabbhaTThA narAdhamA teu / kaha davvasoyarahiyA, dhammassArAhagA hoMti / / tti ( ) dravyAnuyoge'pi naivaM prayuJjIta ekendriyA jIvA vyaktocchvAsAdiliGgatvAt, vyatireke ghaTavaditi, atra ca na ca tathaiteSvasadbhAvastasmAjjIvA evaita iti / Atmano'pi tadrUpApattyA''tmopanyAsatvam / udAharaNadoSatA cAtmopaghAtajanakatvena taccAsAdhAraNyAdityavasIyate | 3 | I svvcndossaat| davvasoyarahiyA / atrodAharaNadoSatA ca yatInAM dravyazaucarahitatvena zrotusteSu dharmArAdhakatvAbhAvabuddhijanakatvAt / vastuto dravyazaucaM zaucameva na bhavati kAmAMgatvena bhAvazaucAnanuguNatvAt / bhAvazaucaM tu doSaparihArAdikameva / tadukta bhaviSyapurANe 'abhakSyaparihArazca saMsargazcApyaninditaiH / svadharme ca vyavasthAnaM zaucamityabhidhIyate / / ' (bha. pu. 1/2/160) taduktaM maitreyyupaniSadi 'zaucamindriyanigrahaH' (mai.u.2/2) iti / manaso malinatve gaGgAsnAnAdInAmapi zaucAnApAdakatvaM kA punaH sAmAnyajalasnAnAdInAM kathA ? taduktaM jAbAladarzanopaniSadi 'cittamantargataM duSTaM tIrthasnAnairna zudhyati / zatazo'pi jalairdhItaM surAbhANDamivAzuci / / (jA. da. 5/54) atra bahu vaktavyaM tattu nocyate vistarabhayAt / vyatireka iti / ye jIvA na bhavanti na teSu vyaktocchavAsAdiliGgasadbhAvo yathA ghaTAdiSu / eteSu = ekendriyeSu / AtmanaH = vAdinaH, apizabdo'vadhAraNArthaH / tadrUpApattyA = parAjayA''pattyeti / ayaM bhAva ekendriyeSu vyaktocchvAsAdijIvaliGgasadbhAvo vAdinaH syAdvAdino'pi nA'bhimataH / ato nAstikAdiprativAdinaM pratyekendriyeSu jIvatvasAdhanArthaM tatra vyaktocchvAsAdiliGgasadbhAvopagame'pasiddhAntanigrahasthAnaprAptiprasaGgaH / AtmopaghAtajanakatvena = prativAdiparAjayoddezaprayuktahetunaiva vAdiparAjayApattirUpasyA''tmopaghAtasya janakatvena / tacca = AtmopaghAtajanakatvaJca, asAdhAraNyAt = tAdRzahetoH sarveSu jIveSu sAdhAraNyAbhAvAt, yadvaikendriya-sAdhAraNyAbhAvAt, anena svarUpAsiddhiH pradarzitA / dazavaikAlikavRttiTippaNe tu tadrUpApattyA ekendriyatvApattye 'ti likhitam / atra cA'gastyasiMhasUriNA cUrNo "jahA koti bhaNejja egiMdiyA jIvA, jamhA tesiM phuDo ussAsa - nIsAso (? Na) dIsati dito ghaDo, ghaDassa nijjIvassa ussAsanissAso natthi, tahA egiMdiyANaM ussAsa - nissAso natthi tamhA / evamAi viruddhaM Na bhaNitavvaM / " ityuktaM tatsaGgatataraM bhAtIti vibhAvanIyam / = - atra sthAnAGgavRttau tu - 'yathA sarve sattvA na hantavyA' ityasya pakSasya dUSaNAya kazcidAha - anyadharmasthitA hantavyA yA anajAna meM ho jAya isakA pratipAdaka udAharaNa / duSTa udAharaNa meM isakA samAveza isalie hai ki prastuta prasaMga meM vaisA pratipAdana karane se apane sira para hI doSa AtA hai| yahA~ laukika AtmopanyAsa meM piMgala nAmaka zilpI kA udAharaNa hai| saMkSepa meM yaha dRSTAMta isa taraha hai ki tAlAba bAra bAra TUTa jAne se rAjA jaba piMgala nAma ke zilpI se tAlAba ko akhaMDa rakhane kA upAya pUchatA hai taba vaha kahatA hai ki jisake mastaka ke, dADhI ke, mU~cho ke bAla aura A~kha Adi pIle ho, usakA balidAna diyA jAya taba tAlAba akhaMDita rhegaa| nagara meM anya vaisA puruSa milanA muzkila thA aura svayaM piMgala nAmaka zilpI pIle bAla Adi lakSaNa se yukta thaa| ataH pradhAna ne usIkA balidAna de diyaa| isa taraha piMgala zilpI ne apane pA~va para apane Apa kulhADI mArane kA prayAsa kiyaa| yaha laukika dRSTAMta huaa| isa taraha caraNa-karaNAnuyoga meM adhikRta lokottara AtmopanyAsa meM aisA kathana ki 'ye loga dravyazauca = snAnAdi se rahita hone se laukika dharma se bhI bhraSTa haiM ve narAdhama kyA dharma ke ArAdhaka ho sakate haiM?' nahIM karanA cAhie, kyoMki kAmavAsanA ke aMgabhUta snAnAdi dravyazauca ke tyAgI evaM bhAvazaucavAle munivarga ke sira para hI dharma kI anArAdhakatA kA - narAdhamatva kA doSa AyegA / ataH jisake bolane se apane upara doSa AtA ho vaisA vAkyaprayoga yati ke lie niSiddha hai / - * dravyAnuyoga meM AtmopanyAsa * dravyAnuyoga. iti / aba vivaraNakAra dravyAnuyoga meM adhikRta AtmopanyAsa taddoSa kA vyAkhyAna karate hue kahate haiM ki - jIvAdi dravyoM ke saMbaMdha meM aisA prayoga nahIM karanA cAhie, jo apanA hI ghAtaka ho| jaise- " ekendriya jIva haiM kyoMki ve vyakta zvAsocchvAsa 1 laukikadharmAdito'pi khalu ye prabhraSTA narAdhamAste tu / kathaM dravyazaucarahitA dharmasyA''rAdhakA bhavanti / / iti
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ * durupanIte nidarzanAntarapradarzanam * 183 durupanItaM ca dussttnigmnm| tatra loke matsyagrahaNaparo bhikSurudAharaNaM "kanthAcArya zlathA te" ityAdikAvyAdavaseyam / caraNakaraNAnuyoge tu - "'iya sAsaNassa'vanno, jAyai jeNaM Na tArisaM buuyaa| vAe vi uvahasijjai, NigamaNato jeNa taM ceva / / tti ( ) dravyAnuyoge'pi -" 2jIvaciMtAe vAdiNA tahA bhaNitavvaM vAde jeNa Na jippai paravAiNatti / / (da. vai. ji. cU. pR. 54) / 4 / viSNuneva dAnaghA ityevaMvAdinA AtmA hantavyatayopanIto dhrmaantrsthitpurussaannaamiti| taddoSatA tu pratItaivAsyeti" ityevamudAharaNaM pradarzitamiti dhyeym| bhikSuriti / kazcid bhikSuH jAlavyagrakaro matsyabandhAya calitaH kenacit jAlasya kanthAtvamAzakya kiJciduktaH, tena ca tasyottaramasaGgataM dattam / atra ca vRttam - kanthA''cArya! zlathA te, nanu zapharavadhe jAlam, aznAsi matsyAn? te me madyopadaMzAn, pibasi nanu? yuto vezyayA, yAsi veshyaam?| kRtvA'rINAM gale'hrI kva nu tava ripavaH? yeSu sandhiM chinadmi, caurastvaM? dyUtahetoH, kitava iti, kathaM? yena dAsIsuto'smi || iti / atra kanthA nAma | sUtragrathito jIrNo vastrakhaNDo yadvA tiryasyUtabahuvastrakhaNDasamUhaH / taduktam - tyaktaM vastraM gRhasthena, bahiH prakSAlya ytntH| sahasraM DorikaM dadyAtkanthA setymidhiiyte|| zeSaM tu praznottararUpeNA'tirohitArthameveti na tnyte| cUrNau tvatredamudAharaNamevamuktam - "taccaNio macchae mArito raNNA diTTho bhaNito - kiM macchae mAresi? bhaNati - avilaMko na sakkemi paatuN| majjaM piesI? bhaNati - mahilA DhoyaM Na deti| mahilA vi te? kiM jAtaputtabhaMDa chaDDemi? NaM puttA vi te? kiM tAiM? khattaM khaNAmi! khattaM pi khaNasi? kiM vA kamma khoTTiputtANaM? khoTTiputto siM? kulaputto ko vA buddhasAsaNe pavvayaMti?" (da.vai.a.cU.pR. 27) drvyaanuyoge'pi| jinadAsagaNimahattaravacanaM pradarzayati - jIvaciMtAe tti| zeSamatirohitArtham / atra sthAnAGgavRttau tu - "yathA nityaH zabdo ghaTavat / iha ghaTe nityatvaM nAstyeveti kutastatsAdharmyAcchabdasya nityatvamastu? api tvanityaAdi liMgavAle haiM, jaise ki vipakSa meM ghaTa / arthAt yahA~ vyatirekavyApti isa taraha hai ki - jo vyakta zvAsAdi cihnavAle nahIM hote haiM ve jIva nahIM hote haiM jaise jaDa ghaTa / ghaTa meM vyakta zvAsa Adi nahIM hai aura vaha jIva bhI nahIM hai| magara ekendriya aise nahIM haiM kyoMki unameM vyakta zvAsAdi liMga kA abhAva nahIM hai| ata ve jIva hI haiM - yaha siddha hotA hai"| - yaha prayoga nahIM karanA cAhie, kyoMki isa prayoga se apane meM bhI ekendriyapane kI yA apane hI parAjaya kI Apatti AtI hai| isa taraha yaha prayoga AtmopanyAsarUpa hai| asAdhAraNya ke kAraNa isa prayoga meM AtmopaghAtajanakatA hone se isa udAharaNa meM doSa hai - yaha jAna paDatA hai| isa taraha AtmopanyAsa taddoSa kA vyAkhyAna pUrNa huaa| yahA~ vizeSa vaktavya mokSaratnA se jJAtavya hai| * durupanIta taddoSa udAharaNa 4/3 * durupanItaM. iti / taddoSa kA aMtima bheda hai durupanIta, jisakA artha hai duSTa nigamana / arthAt jisa udAharaNa kA upasaMhAra sadoSa ho vaisA udAharaNa durupanIta saddoSa udAharaNa kahA jAtA hai| yahA~ laukika dRSTAMta matsyagrahaNa meM tatpara bauddha bhikSu kA hai| yaha udAharaNa 'kanthA' ityAdi zloka se prasiddha hai, jisameM bauddha bhikSu se jo prazna kiye jAte haiM unakA pratyuttara vaha galata-sadoSa detA hai aisA varNana pAyA jAtA hai| saMkSepa meM vaha udAharaNa isa prakAra hai ki bauddha bhikSu jaba machalI ko pakaDane ke lie jAtA hai taba usake hAtha meM machalI pakar3ane kI jAla ko dekha kara kisIko usameM kathaDI kI zaMkA ho jAtI hai aura use bAta karatA hai ki - AcArya! ApakI kathaDI bahuta zithila aura TUTI phUTI hai| taba vaha kahatA hai ki - 'yaha to matsya jAla hai'| 'are! kyA tuma machalI khAte ho?' 'hA~, kabhI kabhI dAru pItA hU~ taba usake sAtha machalI khAtA huuN'| 'are! kyA tuma dAru bhI pIte ho? - 'nA, roja nahIM, magara kabhI kabhI vezyA ke vahA~ jAtA hU~ taba pItA hU~' | 'are, kyA tuma vezyAgAmI ho'? 'nahIM janAba! roja nahIM, kabhI kabhI duzmana ko khatama kara ke vezyA ke vahA~ jAtA huuN'| 'are! kyA tumhAre duzmana bhI hai'? 'hA~, jisake vahA~ corI karatA hU~-DAkA DAlatA hU~ - ve mere duzmana ho jAte haiM | 'kyA tuma caurI bhI karate ho?' 'nahIM, roja nahIM, magara juAra meM jaba hAra jAtA hU~ taba caurI kara 1 iti zAsanasyA'varNo jAyate yena na tAdRzaM buuyaat| vAde'pyupahasyate nigamanato yena tdeveti|| 2 jIvacintAyAM vAdinA tathA bhaNitavyaM vAde yena na jIyate paravAdineti /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 35 0 tadvastUpanyAse nidarzanAntaranirUpaNam 0 uktaM 'sbhedmudaahrnndossmudaahrnnm||3|| upanyAsaH = tathAvidhapratikUlAbhiprAyapUrva udaahaarH| sa caturdA, 1tadvastu-2tadanyavastu-3pratinibha-4hetUpanyAsabhedAt / tatra vAdyuktameva vastvAdAya upanyAsastadvastUpanyAsaH / tatrodAharaNam - ekaH kArpaTiko bahUn dezAn bhrAntvA samAgataH, anyaiH kArpaTikairAzcaryaM pRSTa uktavAn 'samudratIre ekatra mayA mahAn mahIruho dRSTaH, tasyaikA zAkhA samudre pratiSThitA'nyA ca sthale tataH samudre patitAni phalAni jalacarA bhavanti, sthale patitAni tvAt ghaTasya tatsAdhAcchabdasyA'nityatvamevA'nabhimataM sidhyatIti sAdhyAnupayogIdamudAharaNama / tathA santAnocchedo mokSo dIpasyevetyabhyupagame dIpadRSTAntAdanAdimato'pi santAnasyA'vastutA prtiiyte| tathAhi - dIpasyAtmanazca santAnoccheda uttrkssnnaa'jnktvaat| tattve cArthakriyAkAritvalakSaNasattvAbhAvAdantyakSaNasyA'vastutvama, avastutvajanakatvAt pUrvakSaNasyApi, tata eva pUrvatarasyApItyevaM samastasyA'pi santAnasyA'vastutvam / atha kSaNAntarAnArambhe'pi svagocarajJAnajananalakSaNArthakriyAkAritvAdantyakSaNo vastu bhaviSyati, naivam, evaM hi bhUtabhAviparyAyaparamparA'pi yogijJAnaM svaviSayamutpAdayatIti vastutvaM svIkuryAt, tanna kSaNAntarAnArambhe vastutvamityato bhavati dIpajJAtaM svamatadUSaNAvahamiti / athavA anityaH zabdaH kRtakatvAt ghaTavaditi vaktavye sambhramAdanityo ghaTaH kRtakatvAcchabdavaditi vadato durupanItaM viparyayopanayanAditi" (sthA. 4/3/338 vR.) evamuktamiti dhyeym| ___ upanyAsacaturthabhedamAha - upanyAsa iti| vyaktaprAyam / tUSNImbhUta iti atra vAdyuktameva taruphalapatanavastu gRhItvA taduktavighaTanAttadvastutvaM jJeyam / asyodAharaNatvaM samarthayatA sthAnAGgavRttikAreNa kathitam - "jJAtatvaM cAsya jJAtanimittatvAt athavA yathArUDhameva jnyaatmett| tathAhi evaM prayogo'sya, jala-sthala-patitapatrANi na jalacarAdisattvAH sambhavanti, jalasthalamadhyapatitapatravat, tanmadhyapatitapatrANAM hi jala-sthalapatitapatrajalacaratvAdiprAptivadubhayarUpaprasaGgaH, na cobhayarUpAH satvA abhyupagatA iti|" (sthA. 4/3/338) idaM copalakSaNaM 'gaustvami'tyuktasya-'kiM gavi gotvamutAgavi gotvam, cedgavi gotvamanarthakametat / bhavadabhilaSitamagorapi gotvaM, bhavati bhavatyapi samprati gotvam' / / letA huuN| 'are! tuma jugArI ho'? 'hA~, maiM dAsIputra hU~ isalie juA khelatA hU~'| - isa dRSTAnta meM bauddha bhikSu pratyeka prazna kA upasaMhAra sadoSa karatA hai| isa laukika dRSTAMta ko jAna kara jisa taraha bolane se jinazAsana kI hIlanA ho aura jisakA upasaMhAra karane para vAda meM loga jaina sAdhu kA upahAsa kare vaisA nahIM bolanA cAhie - yaha lokottara caraNa - karaNAnuyogAdhikRta durupanIta taddoSa udAharaNa hai| dravyAnuyoga ke adhikAra meM bhI - jIva dravya viSayaka vAda meM aisA kathana pratipAdana karanA cAhie ki jisase paravAdI apane ko harA na ske| arthAt jisa prakAra ke vacana se prativAdI ke upara vijaya prApta ho aisA bolanA cAhie | isa taraha taddoSa durupanIta udAharaNa kA vivaraNa pUrNa huaa| isake sAtha-sAtha hI upamAna ke tRtIya bheda taddoSa udAharaNa = duSTa udAharaNa kA vivecana bhI pUrNa huaa| * upanyAsa udAharaNa 4 * .upa. iti / aba vyAkhyAkAra zrImad upamAna ke caturtha bheda upanyAsa kA nirUpaNa karate haiN| upanyAsa kA artha hai - tathAvidha pratikUla abhiprAya pUrvaka batAye jAnevAlA udAharaNa / upanyAsa udAharaNa ke cAra bheda haiN| (1) tad vastu upanyAsa, (2) tadanya vastu upanyAsa, (3) pratinibha upanyAsa, (4) hetu upanyAsa / tadvastu upanyAsa use kahA jAtA hai jisa udAharaNa meM vAdI jisa cIja kA kathana karatA hai usI vastu kA prativAdI ke dvArA vAdI ke abhiprAya se pratikUla abhiprAya pUrvaka upanyAsa ho| tadvastu upanyAsa ke laukika udAharaNa ko svayaM vivaraNakAra hI saMkSepa se batA rahe haiM ki - eka saMnyAsI aneka deza meM ghUma kara eka gA~va meM AtA hai taba anya ikaTThe hue saMnyAsI naye saMnyAsI se pUchate haiM ki - 'bhAgyazAlI! Apane aneka deza meM ghUmate ghUmate kucha Azcarya dekhA hai?' taba yaha nayA saMnyAsI kahatA hai ki - "samudra ke taTa para maiMne eka bar3e vRkSa ko dekhA thA jisakI eka zAkhA samudra meM pratiSThita thI aura dUsarI zAkhA sthala = bhUmi meN| vizeSatA yaha thI ki - usa vRkSa kI zAkhA se jo phala samudra meM girate the ve jalacara prANI 1 mudritapratau ca - 'sabhedamudAharaNam' iti paatthH|
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ * madyapAna-mAMsabhakSaNAdernirdoSatvavicAra: * 185 ca sthalacarA' iti / tadidamAkarNya zrAddhakArpaTikenoktaM yAnyardhamadhyapatitAni tAni kiM bhavantIti? tUSNImbhUtaH kArpaTika iti loke| caraNakaraNAnuyoge tu yadi kazcidvineyaH kaJcidasadgrahaM gRhItvA na samyag varttate sa khalu tadvastUpanyAsenaiva prajJApanIyaH, yathA kazcidAha - na mAMsabhakSaNe doSaH, na madye na ca maithune| pravRttireSA bhUtAnAM, nivRttistu mhaaphlaa||1|| ( ) idaM ca kilaivameva yujyate, pravRttimantareNa nivRttaiH phalAbhAvAnnirviSayatvenA'sambhavAcca / 'tasmAt phalanibandhananivRttinimittatvena pravRttirapyaduSTaiveti / iti dattottarasya pratyutpannamateH purusssy| madye = madhuni pIyamAna iti gmyte| maithune, kriyamANe iti gamyate / evameva = yathoktameva / phalAbhAvAditi / prAptipUrvako hi niSedhaH saphalo bhavati na tvaprAptipUrvakaH, aprasakte niSedhAbhAvAt, anyathA gaganabhakSaNanivRtterapi saphalatvaM prasajyeta / ato mAMsabhakSaNapravRttiH svaviSayakanivRtteH saphalatvasampAdakatayA nirdoSeti bhaavH| nirviSayatveneti nirvissytvaapttyetyrthH| asmbhvaacceti| nivRtteritytraa'pynssjyte| ayaM bhAvaH, nivRtteH saviSayakapadArthatvAta viSayasyA'sattve nivRttipdprtipaadysyaa'smbhvaat| gaganavata mAMsaM yadyabhakSaNIyaM syAttadA mAMsabhakSaNanivRtterasambhavaH syAta gaganabhakSaNavat mAMsabhakSaNasyA'pyaprasiddhiprasakateriti / ato mAMsabhakSaNAtmakapravRttiH svaviSayakanivRtteH sattvasampAdakatayA'pi nirdoSeti hRdym| idamevAha phalanibandhaneti / bhAvitArthameva / ___ samAdhatte-tatrocyata ityaadinaa| kthmiti| mAMsabhakSaNAdinivRtterduSTapravRttiparihArAtmakatvarUpA''dyapakSasvIkAre mAMsabhakSaNAdirUpapravRtteH duSTatvamakAmenA'pi svIkartavyamiti bhaavH| aduSTanivRttiparihArAtmakapravRtterapIti / aduSTaviSayakaparihArAtmakatvena yadi mahAphalatvaM tadA mAMsabhakSaNAdinivRttirUpAduSTaviSayakaparihArAtmakatvena mAMsabhakSaNAdipravRtterapi mahAphalatvaM prsjyet| na ca mAMsabhakSaNAdinivRtteraduSTatvamasiddhamiti vAcyam tasyA mahAphalajanakatvenA'duSTatvasya nyAyyatvAt, anyathA vadato vyAghAtaH prasajyeta / apinA yatyAzramAdinivRtterapi mahAphalatvaprasaGgApAdanaM suucitm| taduktaM hAribhadravRttau "nivRtterapyaduSTatvAt tannivRtterapi pravRttirUpAyA mahAphalatvaprasaGga" iti| pUrvAparavirodha iti| tasya kevalaM mAMsabhakSaNAdernirdoSatvamabhipretaM na tu mahAphalajanakatvamapi, dvitIyavikalpasvIkAre ca mAMsabhakSaNAdau mahAphalajanakatvamapi sidhyatIti virodhH| taduktamaSTakaprakaraNavRttau zrIjinezvarasariNA - ho jAte the aura jo phala bhUmi para girate the ve sthalacara prANI ho jAte the"| taba eka zrAvaka ne, jo ki vahA~ sanyAsI ke veza meM upasthita thA aura akla kA putalA thA, sanyAsI kI dhotI DhIlI karane ke lie eka prazna kiyA ki - 'jo phala samudra aura bhUmi ke madhya meM girate the ve kyA hote the?' prazna ko sunate hI sanyAsI cupa-cApa vahA~ se raphUcakkara ho gyaa| yahA~ zrAvaka ne saMnyAsI se prastuta kI gaI vastu kA avalambana kara ke hI saMnyAsI ko mUka kara diyaa| yaha tadvastu upanyAsa kA laukika udAharaNa hai| * caraNakaraNAnuyogAdhikRta tadvastUpanyAsa udAharaNa 1/4 * caraNa. iti / aba vivaraNakAra caraNa-karaNAnuyoga meM adhikRta tadvastu upanyAsa ke lokottara dRSTAMta ko batAte hue kahate haiM ki - yadi koI ziSya kadAgrahagrasta ho kara samyak vartana na kare, taba tadvastu upanyAsa se yAnI usake dvArA pradarzita hetu kA viparIta tarka se grahaNa kara ke apanI ora se pradarzana kara ke usako samajhAnA caahie| jaise ki koI ziSya bole ki - "mAMsa - bhakSaNa yA madyapAna yA maithunasevana meM kucha bhI doSa nahIM hai, kyoMki yaha jIvoM kI svAbhAvika pravRtti hai| hA~, yadi mAMsabhakSaNa Adi kI nivRtti kare to usakA mahAna phala use prApta hotA hai, magara isakA artha yaha nahIM hai ki mAMsabhakSaNa Adi meM pravRtta jIva sadoSa hai yA isakI pravRtti duSTa hai'| yaha vacana yukta hI hai, kyoMki pravRtti ke binA nivRtti kA kucha phala milatA nahIM hai| Azaya yaha hai ki jisameM pravRtti ho sake usakI nivRtti kA kucha na kucha phala ho sakatA hai| jisameM pravRtti hI kabhI saMbhavita nahIM hai usakI nivRtti kA phala kyA ho sakatA hai? anyathA gaganabhakSaNa kI nivRtti kA phala sabako anAyAsa hI prApta ho jAyegA, kyoMki gaganabhakSaNanivRtti sadA ke lie haiM hii| magara kisIko bhI gaganabhakSaNanivRtti kA phala prApta nahIM hotA hai| isase siddha hotA hai ki jisameM pravRtti saMbhava ho usIkI nivRtti se kucha phala prApta ho sakatA hai| isa jagata meM mAMsabhakSaNa meM kucha loga pravRtti karate haiM, taba mAMsabhakSaNa kI nivRtti 1 kapratau - 'tasmAt' padaM nAsti /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 35 0 mAMsabhakSaNAdeH sadoSatvasiddhiH 0 _ 'tatrocyate - iha nivRttermahAphalatvaM kiM duSTapravRttiparihArAtmakatvena AhosvidaduSTapravRttiparihArAtmakatvena? Adye kathaM pravRtteraduSTatvam? antye cA'duSTanivRttiparihArAtmakapravRtterapi mahAphalatvaprasaGgena pUrvAparavirodha iti| na mAMsabhakSaNe'doSa ityatra naJaH prazleSaH kartavyaH, yato bhUtAnAM = jIvAnAM, eSA pravRttiH = utpattisthAnam, bhUtAnAM = pizAcaprAyANAM vA eSA pravRttirna tu vivekinAmiti vyaakhyeym| "nanu nivRttiniravadyAdvastuno vidhIyamAnA mahAphalA sAvadyAdvA? yadi niravadyAttadA yatyAzramAderapi nivRttiraGgIkartavyA, tasya niravadyatvAt / na caitadiSTam / atha dvitIyapakSastadA mAMsabhakSaNasya sAvadyatvena sdosstaapraapteriti|" (aSTa. pra. 18/8 vR.)| kiJca mAMsabhakSaNAdinivRttermahAphalatvAnupapattyaiva mAMsabhakSaNAderaniSTasAdhanatvonnayanAttatra duSTatvamavyAhataprasaram / kiJca mAMsazabdArthavibhAvanenaiva tadbhakSaNasya duSTatvaM pratIyate, taduktaM manunA - 'mAM sa bhakSayitA'mutra, yasya mAMsamihAmyaham / etanmAMsasya mAMsatvaM pravadanti mniissinnH|| (ma. smR. 5/56) prazleSaH = anuktazabdasya prveshH| kadAcitparasya pravRttizabdasyotpattisthAnArthakatve vipratipattirasvaraso vA syAdityAzayena vAkAreNa kalpAntaraH prasiddhArthakaH prdrshitH| etena jJAnasiddhikArasyendrabhateH "narazvahayagodIpaM, saphala ho sakatI hai| ataH mAMsabhakSaNAdirUpa pravRtti apanI nivRtti ko saphala banAne kA kAma karane se nirdoSa hai - yaha siddha hotA hai| nirviSayatvena iti.| isake atirikta bAta yaha hai ki nivRtti abhAvarUpa hone se saviSayaka = sapratiyogika hI hotI hai, niSpratiyogika nhiiN| arthAt jisa abhAva kA pratiyogI asat hotA hai, usakI nivRtti = abhAva bhI asaMbhava hai| narapucchabhakSaNa kI nivRtti kabhI sunI nahIM hai, kyoMki narapuccha aprasiddha hone ke kAraNa narapucchabhakSaNa bhI asat hai taba usakI nivRtti kaise saMbhavita hai? yadi mAMsabhakSaNa Adi meM pravRtti hI na hotI taba to mAMsabhakSaNa Adi hI asata hone se usakI nivRtti bhI asaMbhavita ho jAyegI, kyoMki taba nivRtti niSpratiyogika = nirviSayaka yAnI asadaviSayaka ho jAne se apane svarUpa ko hI nahIM paayegii| isa Apatti kA nivAraNa karane ke lie mAMsabhakSaNa Adi kA prasiddha honA jarUrI hai| vaha tabhI saMbhava hai yadi koI mAMsabhakSaNa Adi meM pravRtti kre| isa taraha mAMsabhakSaNa Adi kI nivRtti kI, jisakA phala mahAna hai, saMbhAvanA meM nimitta hone se mAMsabhakSaNAdi duSTa kaise hoge? arthAt mAMsabhakSaNAdi nirdoSa hI hai" - * mAMsabhakSaNAdi sadoSa hai * tatrocyate. iti / taba ziSya ko sanmArga para lAne ke lie use prazna karanA cAhie ki - 'mAMsabhakSaNAdi kI nivRtti 1 kyA duSTa pravRtti ke parihArarUpa hone se mahAna phala kI janaka hai yA 2 aduSTa pravRtti ke parihArarUpa hone se? prazna kA Azaya yaha hai ki nivRtti kA, jisase mahAna phala Adi kI prApti hotI hai, viSaya kyA sadoSa hai yA nirdoSa? yadi inameM se prathama vikalpa kA svIkAra kiyA jAyegA taba to mAMsabhakSaNAdirUpa pravRtti nirdoSa kaise siddha hogI? kyoMki mAMsabhakSaNaAdirUpa duSTa pravRtti kA parihArarUpa hone se mAMsabhakSaNAdi kI nivRtti mahAna phala kA nimitta hai - aisA Apane svayaM svIkAra kara liyA hai| arthAt 'jisakI nivRtti se mahAna phala kI prApti hotI hai usa nivRtti kA viSaya sadoSa hai' isa vikalpa ke svIkAra meM to nivRtti ke viSayabhUta mAMsabhakSaNAdi ke pravartana meM sadoSatA kA svIkAra hI phalita hotA hai| ___ antye ca. iti / yadi dUsare vikalpa kA svIkAra kiyA jAya, taba to mAMsabhakSaNa kI pravRtti bhI, jo ki Apako sirpha nirdoSarUpa se abhipreta hai na ki mahAna phala ke saMpAdakarUpa se, mahAna phala kI saMpAdaka ho jAyegI kyoMki mAMsabhakSaNa kI nivRtti Apake abhiprAya ke anusAra mahAna phala kI janaka hone se nirdoSa hI siddha hotI hai aura nirdoSa mAMsabhakSaNAdinivRtti ke parihAra rUpa hone se mAMsabhakSaNAdi kI pravRtti bhI mahAna abhyudaya kA kAraNa kahalAyegI, jo Apako bhI iSTa nahIM hai| sAtha-sAtha Apake vacana meM pUrvApara virodha bhI AyegA, kyoMki Apane yaha pratijJA kI hai ki 'mAMsabhakSaNAdi pravRtti sirpha nirdoSa hai aura usakI nivRtti mahAna abhyudaya kI janaka hai' - aura dvitIya vikalpa ke svIkAra se 'mAMsabhakSaNAdi pravRtti mahAna abhyudaya kI janaka hai' yaha siddha huA 1 mudritapratau - atro. iti paatthH| 2 mudritaprato - 'na(apra)zleSa' iti pAThaH /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 187 * sAdharmyasamajAtiniruktiH * ___ dravyAnuyoge tvekAntanityo jIvaH, amUrttatvAt AkAzavaditi prayoge karmavadamUrttatve'nityA' syAditi / evaM vyabhicArodAharaNAttu karma amUrtamanityaM cetyayaM vRddhadarzanenodAharaNadoSa eva, yathA'nyeSAM sAdharmyasamA jAtiriti dhyeym|1| kariNAM gardabhasya c| bhakSayet tattvasiddhyarthaM srvsNklpvrjitm|| (jJA.si. 1/13) iti vacanaM, tathA prajJopAyavinizcayasiddhikRtaH "gamyAgamyAdisaGkalpaM nAtra kuryAt kdaacn| mAyopamAdiyogena bhoktavyaM sarvameva hi|| (pra.vi.si. 4/16) iti vacanaM, ca niraste veditavye, mahAmohavilasitatvena tathApravRtterbalavadaniSTAnubandhitvAcca / etena mAMsabhakSaNAdipravRtteH svaviSayakanivRtteH sattva-saphalatvasampAdakatayA nirduSTatvaM nirastam, evameva pApakarmaNo'pi svaviSayakadhvaMsAdeH sattva-saphalatvasampAdakatayA devAnAmpriyasya nirduSTatvaprasaGgAcca / na caitadRSTamiSTaM veti / tatazca yaM prati yadviSayakanivRttermahAphalatvaM taM prati tasya sadoSatvamiti sthitama / tena na ko'pyatiprasaGaga iti vibhaavniiym| krmvditi| utkSepaNAdikarmavadamUrttatvena jIvo'nityaH syAditi pratikUlAbhiprAyeNa prayoga iti bhAvaH / vyabhicArodAharaNAditi / utkSepaNAdau karmaNi hetoramUrttatvasya sattve'pi nityatvasya sAdhyasyA'bhAvena hetorvyabhicAritvaM, saadhyaabhaavvvRttitvsyaaksstvaat| vRddhadarzaneneti jinadAsagaNimahattarAdimatena, taduktaM cUrNau "jaM arUvi taM niccaM bhavai-taM kahaM? ukkocaNa-AuMTaNa-pasAraNa-gamaNAdINi kammANi, tANivi arUvINi aha apuvvANi (? aNiccANi), tamhA aNegaMtigo esa heutti|" agastyasiMhasUriNA tvaniSTApAdanapUva vyabhicArapradarzanaM kRtm| yathA - "jati arUvittaM NiccattaNe kAraNaM buddhirapi te NiccA AvaNNA, Na ya tadatthi, tamhA aNegaMtito hetu|" iti| anyeSAM = naiyAyikAnAm / sAdharmyasamA jAtiriti / asya ca "karmavadamUrttatve'nityaH syAditItyanenA'nvaya iti sUcanAtha dhyeyamityuktam / udAharaNadoSa evetyanena sahA'nvayastu na kartavyaH, sAdharmyasamajAterudAharaNadoSatvAbhAvAt, tatra saadhrmysmlkssnnsyaasttvaacc| sAdharmyaNa pratyavasthAnaM saadhrmysmjaatiriti| taduktaM gautamIyanyAyasUtre "sAdhamyavaidhAbhyAmupasaMhAre taddharmaviparyayopapatteH sAdharmya-vaidharmya samau" (nyA.sU. 1/3/2) iti| na cAsti vizeSaheturatra yena gaganasAdhAnnityo jIvo na punaH karmasAdhAdanitya iti / hai| vinAyakaM prakurvANo racayAmAsa vAnaram! __ 'prazleSa. iti'| isake atirikta bAta yaha hai ki - 'na mAMsabhakSaNe doSaH' ityAdi padya meM naJ kA yAnI niSedhasUcaka zabda kA prayoga karane se hI artha kI saMgati hotI hai| taba padya kA AkAra aisA hogA ki - na mAMsabhakSaNe'doSaH ityaadi| taba padya kA artha yaha hogA ki - mAMsabhakSaNa, madyapAna aura maithunasevana meM doSa nahIM hai aisA nahIM arthAt avazya doSa hai, kyoMki mAMsa Adi bhUta yAnI jIvoM kI utpatti kA sthAna hai| ataH mAMsabhakSaNAdi sadoSa hI hai| yA to hama padya ke uttarArdha kA aisA artha bhI kara sakate haiM ki mAMsabhakSaNAdi bhUtoM kI yAnI pizAca-rAkSasAdi samAna jIvoM kI pravRtti hai, vivekI puruSoM kI nhiiN| ataH sirpha aziSTa puruSoM kI pravRtti hone se mAMsabhakSaNa Adi sadoSa hai - yaha siddha hotA hai" - isa taraha zloka kA vyAkhyAna kara ke kadAgrahAviSTa ziSya se upanyasta zloka kA hI AlaMbana le kara usako samajhAnA - yaha caraNakaraNAnuyoga meM adhikRta tadvastUpanyAsa kA udAharaNa hai| * dravyAnuyoga meM tadvastu upanyAsa * dravyAnu. iti / aba vivaraNakAra dravyAnuyoga meM adhikRta yAnI jIvAdi dravya saMbaMdhI vyAkhyA ke adhikAra meM tadvastu upanyAsa ke udAharaNa kA pradarzana karate hue kahate haiM ki yadi paravAdI aisA prayoga kare ki - 'jIva ekAntanitya hai kyoMki amUrta hai| jo amUrta hotA hai vaha ekAntanitya hotA hai jaise ki AkAza' - taba usase pradarzita hetu kA hI viparIta abhiprAya se grahaNa kara ke usake dA~ta khaTTe kara dene cAhie ki - 'jIva anitya hai, kyoMki vaha amUrta hai| jo amUrta hotA hai vaha anitya hotA hai jaise ki utkSepaNa-apakSepaNa Adi karma (kriyaa)| yaha tadvastu upanyAsa huaa| zrIjinadAsagaNimahattara ke abhiprAya se to yahA~ vyabhicAradoSa ke udbhAvana se udAharaNadoSa hI hai| vyabhicAradoSa udbhAvana isa taraha hai ki - 'utkSepaNa-gamanAdi kriyA meM amUrttatvarUpa hetu rahatA hai phira bhI ekAntanityatva, jo ki vAdI ko sAdhyarUpa se iSTa hai, vahA~ nahIM rahatA hai| isa taraha sAdhyAbhAva ke adhikaraNa meM raha 1 'tyaM' ityazuddhaH pAThaH mudritapratau /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 35 - * tadanyavastUpanyAse vizeSavyAkhyAnapradarzanam 0 tadanyavastUpanyAsastulyavastvantarAzrayaNena yathA pUrvodAharaNa eva yAni punaH phalAni pAtayitvA kazcidbhakSayati gRhe nayati vA tAni kiM bhavantIti loke / caraNakaraNAnuyoge tu na 'mAMsabhakSaNa ityAdau yathAzruta eva kugrahe 'na hiMsyAt sarvAbhUtAni (chAndo. upa. vastutastvatra naiyAyikaprayoge sarvathA'mUrttatvasya saMsArijIveSvasattvena pakSaikadezAsiddhiH, sAdhyavikalazca dRSTAntaH, karmaNA heturanaikAntika ityAdidUSaNapradarzanaM karttavyaM na tu jAtiprayogaH karttavyaH / taduktaM pramANamImAMsAyAM - 'samyaguttarameva vaktavyaM, na pratIpaM jAtyuttaraireva pratyavastheyamAsamaJjasyaprasaGgAditi" (pramA. mI. 2/1/29 vRtti) / atra sthAnAGgavRttau tu - "akartA''tmA'mUrttatvAdAkAzavadityukte anya Aha- AkAzavadevA'bhoktetyapi prAptamaniSTaM caitditi| yathA vA mAMsabhakSaNamaduSTaM prANyaGgatvAdodanAdivat, atrA''hA'nyaH - odanAdivadeva svputraadimaaNsbhkssnnmpydussttmiti| yathA vA tyaktasaGgA vastrapAtrAdisaGgrahaM na kurvanti RSabhAdivat atrA''ha-kuNDikAdyapi te na gRhNanti tdvdeveti| tathA kasmAtkarma kuruSe ? yasmAd dhanArthIti / iha prathamaM jJAtaM samagrasAdharmyaM, dvitIyaM dezasAdharmyaM, tRtIyaM sadoSaM caturthaM prativAdyuttararUpamityayameSAM svarUpavibhAga" ityapyuktamiti sUcanAya dhyeyamityuktam / kiM bhvntiiti| na kiJcidityarthaH / sthAnAGgavRttau tu "ayamapi jJApakatayA jJAtamuktaH, athavA yathArUDhameva jJAtameSaH / tathAhi - na jalasthalapatitAni patrANi jalacarAdisattvAH sambhavanti, manuSyAdyAzritAnIva / ayamabhiprAyo yathA jalAdyAzritatvAt jalacarAditayA tAni sampadyante tathA manuSyAdyAzritatayA manuSyAdibhavayUkAditayA'pi sampadyantAm, aashrittvsyaa'vishessaat| na ca tAni tathA'bhyupagamyata iti jalAdigatAnAmapi jalacaratvAdyasambhava" ityadhikaM vyaakhyaatm| vAdyupanyastavastunaH phalapatanAdanyavastunaH phalabhakSaNAderupanyAsAt tadanyavastUpanyAsatvaM vibhAvanIyam / jAne se vaha hetu vyabhicArI = vyabhicAradoSagrasta hai| pUrva meM hamane jo batAyA ki - gamanAdi kriyA kI taraha amUrta hone se jIva anitya hogA - vaha naiyAyika darzana ke abhiprAya se sAdharmyasamajAtisvarUpa hai / draSTAnta ke sAdharmya se pratyavasthAna = viparIta tarka lagAnA yaha sAdharmyasama jAti hai| gamanAdi kriyA rUpa draSTAMta ke sAdharmya se jIva meM anityatva kA ApAdana karane se usameM sAdharmyasama jAti kA lakSaNa ThIka taraha saMgata hotA hai| isa viSaya meM zAMti se socane kI sUcanA kara ke vivaraNakAra tavastUpanyAsa ke vyAkhyAna ko jalAMjali dete haiM / * tadanyavastu upanyAsa 2/4* - tadanya. iti / punarupanyAsa ke dvitIya bheda tadanyavastu upanyAsa kA upanyAsa karate hue vivaraNakAra kahate haiM ki - vAdI se pradarzita vastu se bhinna tathA usake tulya vastu kA upanyAsa jisa udAharaNa meM kiyA jAtA hai, vaha tadanyavastUpanyAsa upamAna kahA jAtA hai| isameM laukika udAharaNa saMnyAsI kA hai, jo ki tadvastu upanyAsa ke laukika udAharaNa meM pradarzita kiyA gayA thA / usameM vizeSatA itanI hai ki saMnyAsI se upanyasta phalapatanarUpa vastu anya vastu kA upanyAsa karanA / jaise ki koI manuSya usa per3a ke phala ko girA kara khA jAtA hai yA ghara le jAtA hai usakA kyA hotA hai? aba yahA~ saMnyAsI kucha bhI bola na sakegA, kyoMki bhUmipatana aura jalapatana ko chor3a kara anya bhakSaNa-nayana Adi vastu ke saMbaMdha meM usake pAsa koI yukti hI nahIM hai / ataH pUrva meM jo kahA thA ki jo phala bhUmi para giratA hai vaha sthalacara prANI hotA hai aura jo pAnI meM giratA hai vaha jalacara prANI banatA hai - vaha bhI niryuktika ho jAyegA / * caraNakaraNAnuyoga meM tadanyavastUpanyAsa * caraNa. iti / caraNa-karaNAnuyoga ke adhikAra meM tadanyavastu upanyAsa kA udAharaNa 'na mAMsabhakSaNe' ityAdi vacana ke sAmane virodhI anya vacana kA upanyAsa karanA yaha hai jaise ki 'na hiMsyAt sarvAbhUtAni' arthAt kisI prANI kI hatyA nahIM karanI caahie| Azaya yaha hai ki paravAdI 'na mAMsabhakSaNe doSa' ityAdi zAstra vacana ko batAtA hai taba usake sAmane usase viruddha anya zAstravacana batAnA cAhie ki taba 'na hiMsyAt' usa zAstravacana kA artha kyA hogA? isakI saMgati kaise hogI ? isa taraha pApavacana = sAvadyavacana kA parihAra karanA yaha caraNakaraNAnuyoga meM adhikRta tadanyavastu upanyAsa kA udAharaNa hai| 1 mudritapratau tu 'mAMsa ityAdau' iti pAThaH /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kuvAdinAM prativacanagrAhyatopadarzanama * 189 adhyA. 8) iti vacanAntaropanyAsena prihaarH| dravyAnuyoge tu kazcidvadet - yasya vAdino'nyo jIvo'nyacca zarIramiti, tasyA'nyazabdasyA'viziSTatvAttayorapi tadvAcyatayA'vizeSAdekatvaprasaGga iti - taM pratyevaM tadanyavastUpanyAso vidheyaH, 'hanta! evaM paramANu-dvyaNuka-ghaTa-paTAdInAmekatvaprasaGgaH, anyazabdavAcyatvA'vizeSAt, tasmAjjIvazarIrayoranyatvAbhidhAnaM zobhanameveti / 2 / vcnaantropnyaaseneti| viparItavacanopanyAseneti / idaM copalakSaNam 'asthina vasati rudrazca, mAMse vasati janArdanaH / zukre vasati brahmA ca, tasmAnmAMsaM na bhakSayet / / ' [ ]ityAdeH / tathA - aputrasya gatirnAsti svargo naiva ca naiva c| tasmAtputramukhaM dRSTvA svarga gacchanti mAnavAH / / ' [ ] ityatra kugrahe-' anekAni sahasrANi kumArabrahmacAriNAm / svaga gatAni rAjendra! akRtvA kulasantatim' / / [ ] iti vacanAntaropanyAsaH kaaryH| evam 'munAmno narakAdyasmAt, trAyate pitaraM sutaH / tasmAtputra iti proktaH, svayameva svayaMbhuvA / / [ ] ityatra kadAgrahe - "ko'rthaH putreNa jAtena yo na vidvAnna ca dhaarmikH|" [ ] ityAdyanyazAstravacanopanyAsaH kAryaH / tasya = vAdinaH, aviziSTatvAt = abhinnatvAt, tayoH = jIvazarIrayoH, tadvAcyatayA = anyazabdavAcyatvena rUpeNa, avizeSAta = abhinnatvAta, vAcakAbhede vAcyAbhedo vAcakabhedasya vAcyabhedavyApakatvena vyApakAbhAvAdavyApyAbhAvasiddhiriti prsyaashyH| tadanyavastUpanyAsaH = jiivshriiraapekssyaa'nyvstuupnyaasH| hanta iti| hantazabdo'tra zocane, taduktaM halAyudhakoze - 'zocane sampraharSe ca hantazabdaH pryujyte| (halA. ko. 5/876) anyazabda vaacytvaa'vishessaaditi|' anyaH paramANuranyo dvyaNukaH, anyo ghaTo'nyaH paTa' ityAdinA prakAreNa teSAmanyazabdavAcyatvasyA'viziSTatvenA'bhedaprasaGgaH / na ca tessaamnnytvmstiiti| etena yayoH samAnazabdavAcyatvaM tyoraikymitypaastm| paramANu-dvyaNukayoH samAnazabdavAcyatvasya sattve'pi tAdAtmyasyA'sattvena vybhicaaraat| atIndriyavastvasvIkAre pratyakSavastuni vyabhicAradarzanArthaM 'ghaTa-paTAdI'tyAdinA dvitIyavyabhicArasthAnaM prdrshitm| kiJcaivaM sati haryAdyanekArthakazabdAnAmucchedaprasaGgo'pi durnivAra ityAdikaM bhaavniiym| aha na hu taM iti / anyatra sarvatra - 'aha na suyaM' iti prayogaH / spaSTArthamudAharaNamatra sthAnAGgavRttA "pratinibhatA cAsya sarvasminnapyukte zrutapUrvamevedaM mametyevamasatyaM vaco bruvANasya parasya nigrahAya 'tava pitA mama pitu rdhArayati lakSami'tyevaMvidhasya dvipAzarajjukalpasyA'satyasyaiva vacasa upanyastatvAditi / asya copapattimAtrarUpasyA'pyarthajJApa * dravyAnuyoga meM tadanyavastUpanyAsa * dravyAnu. iti| 'dravyAnuyoga ke adhikAra meM arthAt jIvAdi dravyoM ke vyAkhyAna ke adhikAra meM tadanyavastu upanyAsa kA udAharaNa batAte hue vivaraNakAra kahate haiM ki prativAdI aisA kathana kare ki - 'jo vAdI jIva aura zarIra ko bhinna mAnatA hai usako 'anyo jIvaH anyat zarIram' isa prakAra ke zAbda vyavahAra se jIva aura zarIra ko abhinna mAnanA hogaa| jIva aura zarIra meM pravartamAna anyazabda meM kucha bhI vizeSatA = bhinnatA nahIM hai| ataH eka hI zabda se vAcya hone se jIva aura zarIra meM anyazabda kI vAcyatA bhI samAna hI rhegii| ataH anyazabdavAcyatA eka hone se jIva aura zarIra meM bhI aikya kI siddhi hogii| jo eka zabda se vAcya hote haiM ve paraspara abhinna hote haiN"| - taba isake khilApha jIva aura zarIra se anya vastu kA upanyAsa karanA cAhie ki 'yaha to baDe kheda kI bAta hai, kyoMki aisA mAnane para paramANu aura vyaNuka tathA ghaTa aura paTa Adi bhI paraspara abhinna ho jaayeNge| isakA kAraNa yaha hai ki 'anyaH paramANuH anyaH TyaNukaH' ityAdi zAbdavyavahAra se eka hI anyazabda kI vAcyatA paramANu, vyaNuka Adi meM siddha hotI hai| arthAt anyazabdavAcyatA unameM samAna hone se ve paraspara abhinna siddha ho jaayeNge| magara aisA nahIM hai, kyoMki paramANu aura TyaNuka paraspara bhinna hI haiM aura ghaTa, paTa meM to bheda pratyakSasiddha hI hai| ataH anyazabdavAcyatA samAna hone se jIva aura zarIra meM abheda kA ApAdana karanA yukta nahIM hai| ataH jIva aura zarIra paraspara bhinna haiM - yaha kathana yuktisaMgata hI hai| isa taraha tadanyavastu upanyAsa kA nirUpaNa pUrNa huaa|
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA.35 0 pratinibhe vizeSavimarzaH 0 pratinibhastu chalanipuNavAdinaM prati prticchlenopnyaasH| yathA - "egaMmi nayare ego parivvAyago sovaNNeNaM khoraeNaM tahiM hiMDati, so bhaNati jo mamaM asuaM suNAveti tassetaM demi khorayaM / tattha ego sAvago, teNa bhaNiyaM - 'tujjha piyA maha piuNo dhArei aNUNagaM sayasahassaM / jai suyapuvvaM dijjasu, aha na hu taM khorayaM dehi|| tti / ayaM ca loke| caraNakaraNAnuyoge ca yeSAM sarvathA hiMsAyAmadharmasteSAmanazanaviSayacittodrekabhaGgAdAtmahiMsAyAmapyadharma eveti tadakaraNaprasaGgaH / dravyAnuyoge punaH - 'aduSTaM madvacanami'ti manyamAno yaH kazcidAha - 'asti jIva' ityatra vada kiJcit / yadyapi vAvadUka iti sa katayA jJAtatvamuktamiti / athavA yathArUDhameva jJAtameSaH / tathAhi atrA'yaM prayogaH - nAstyazrutapUrvaM kiJcit zlokAdi mametyabhimAnadhanaM brUmo vayam - asti tavAzrutapUrvaM vacanaM tava pitA mama pitu rayatyanyUnaM zatasahasramiti yateti / " ityadhikaM vyAkhyAtama / atra yadi para: 'zrutamevedaM mayA, paraM tanmithyetyapi mayA pazcAcchutami ti vadeta, tadA 'yattvayA pazcAcchutaM tanmRti tvayA zrutaM na vA? yadi zrutaM tarhi lakSaM dehi, azrutaM cet, tadainaM dehI'tyAdivacanopanyAsaH svadhiyA vibhaavniiyH| yeSAM = lumpakAnAm, sarvathA sarvaprakAreNa, hetutaH svarUpato'nubandhatazceti yAvat / anshnvissycittodrekbhnggaaditi| AtmahiMsArUpa-tIvrakSutpipAsAdhAtukSobhAdijanakAnazanaviSayako yaH cittasyodrekaH = utsAhaH tasya bhaGgAditi / svahiMsAyAmadharmatvapratisandhAnena tIvrakSudhAdinA vA yathAvidhyanazanaviSayakacittotsAhabhaGgasya pramattayogarUpatvena pramattayogAtprANavyaparopaNasya hiMsAlakSaNasya tAdRzAtmahiMsAyAmapi sattvena tatra adharmatvaM syAt / na ca tadiSTam, ata eva hiMsAtvasya hetusvarUpAnubandhAdharmatvavyApyatvaM nirastam, vybhicaaraat| * pratinibha upanyAsa 3/4 * prati. iti / aba vivaraNakAra kramaprApta pratinibha upanyAsa kA vivecana karate haiN| vAdI chala Adi ke prayoga meM nipuNa ho taba usake sAmane viruddha chala kA upanyAsa karanA jisase usakI sthiti 'sA~pa ne cha dara nigalA' aisI ho jaay| vaisA pratichala kA upanyAsa pratinibha upanyAsa kahA jAtA hai| yahA~ laukika udAharaNa eka parivrAjaka kA hai| yaha saMkSepa meM isa taraha hai ki - 'eka saMnyAsI eka nagara meM suvarNamuharoM se bharA huA borA le kara ke phiratA hai aura vaha bolatA hai ki - 'jo mujhe na sunA huA sunAyegA use maiM yaha suvarNamuharoM kA borA denevAlA huuN| magara jo jo loga sunAne ke lie Ate haiM unakI bAteM suna kara aMta meM yaha kaha detA hai ki - maiMne yaha kahAnI to pUrva meM hI sunI huI hai| magara sera ko savA sera milanA muzkila nahIM hai| eka zrAvaka usake pAsa AyA aura bolA ki - tere pitAjI ko mere pitAjI ne pUrA 10 lAkha rUpaiyA diyA thA aura vaha unhoMne vApasa nahIM lauTAye haiN| yadi yaha tUne yaha sunA hai to 10 lAkha rUpaiyA de de aura yadi nahIM sunA hai to yaha suvarNamuharoM kA borA de de, kyoMki pahale kabhI na sunI huI bAta maiMne tujhe sunAyI hai| zrAvaka kI bAta sunate hI saMnyAsI hakkA-bakkA ho gyaa| caraNa. iti| aba vyAkhyAkAra caraNakaraNAnuyoga meM adhikRta pratinibha upanyAsa ko batAte hue kahate haiM ki - jo loga (sthAnakavAsI) hiMsA meM sarvathA adharma hI mAnate haiM unake prati yaha kahanA cAhie ki - yadi hiMsA meM sarvathA adharma hI hai taba Apa anazana kaise kara sakeMge? kyoMki anazana karane para AtmahiMsA to hotI hI hai| Apake hisAba se vaha bhI adharma hI hai| isI sababa anazana karane meM jarUrI citta kA utsAha bhagna hone se anazana kI pravRtti hI nahIM bnegii| dravyAnuyoga meM adhikRta pratinibha upanyAsa kA udAharaNa yaha hai ki - 'merA vacana satya hI hai' - aisA mAnanevAlA abhimAna kA putalA koI manuSya bole ki 'maiM kahatA hU~ ki - jIva hai Apa isake khilApha apanA vaktavya pradarzita kro'| taba usa vAcATa puruSa ko kahanA cAhie ki-'jIva hai = jIva vidyamAna hai = vidyamAna jIva hai = jo vidyamAna hai vaha jIva hai' aisA mAne para to ghaTa Adi jaDa padArtha bhI jIva bana jAyeMge, kyoMki ve bhI vidyamAna haiN| isa taraha chala se usakA parAbhava karanA yaha pratinibha upanyAsa hai| 1 ekasminnagare ekaH parivrAjakaH sauvarNena khorakeNa tatra bhrmti| sa bhaNati yo mamA'zrutaM zrAvayati tasmAyetatkhorakaM ddaami| tatraikaH zrAvakaH, tena bhaNitam - 'tava pitA mama piturdhArayatyanUnakaM zatasahasraM / yadi zrutapUrva dehi, atha na taM (zrutaM) khorakaM dehi|' iti / 2 viSayAcitto. iti mudritapratau paattho'shuddhH|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ * lumpakalIlAlumpanam * vaktavyaH - 'yadyasti jIva evaM tarhi ghaTAdInAmapyastitvAjjIvatvaprasaGga iti | 3 | = hetuH = upapAdakaH / tadupanyAsaH hetUpanyAsaH / yathA kiM nu yavAH krIyante ? iti prazne uttaram - yena mudhA na labhyanta iti loke / caraNakaraNAnuyoge tu yadi ziSyeNa pRcchyate kimitIyaM bhikSATanAdyA'tikaSTA kriyA kriyata iti ? tadA sa vaktavyaH - 'yena na kaSTatarA vedanAM vedyate narakAdAviti / dravyAnuyoge tu yadyAha kazcit kimityAtmA na cakSurAdibhirupalabhyate ?' sa vaktavyaH 'yenAtIndriya iti' / uktaH sabheda upanyAsaH / tadevaM suvyAkhyAtaM samAsato bahubhedamiti padam / / 35 / / evaM saprapaJcamupadarzitamupamAnam / athAsyopamAsatyAyA lakSaNaghaTakatayA sAphalyamAha - 191 - vastutastu mokSaviSayakavidhijanyecchA'pUrvaka-jIvamaraNAnukUlavighaTanIyavyApAravighaTakAbhAvaprayuktaprANavyaparopaNasyaiva hiMsAlakSaNatvaM kalpalatAdyanusAreNonnIyate, tasyaiva ca sarvathA'dharmatvam / tena yathAvidhyanazanajinapUjAnadyuttArAdernAdharmatvaM sarvatheti dik / yadyasti jIva evaM tarhIti / yadi yo'sti sa jIvo bhavatIti vyAptirabhipretA tarhi ghaTAdirasti' itivyavahArAt ghaTAderapyastitvAvizeSAjjIvatvaM prasajyeteti bhAvaH / punarupanyAsacaturthabhedadarzanAyAha-hetuH upapAdaka iti / yasyA'bhAve satyupapAdyaM nopapadyate saH / yadvA upapAdyAbhAvavyApyAbhAvapratiyogitvamupapAdakatvam / mudheti / mudhAlAbhAbhAvAddhetoryavakrayaNamityarthaH / narakAdAviti / balavadaniSTasAmagrIvighaTakatvena bhikSATanAdeH karaNamityarthaH / bahubhedamiti mUlagranthazlokastham padaM = caramapadam / yadyapi prakRtaprakaraNakAreNa aSTasahasrItAtparyavivaraNe" AharaNa-taddeza-taddoSopanyAsAdihetuH vistaratastu matkRtopadezAmRtataraGgiNIto bodhyaH" (a.sa.vi.pR. 309) iti nigaditaM, paraMtu sAmprataM na sopalabhyata ityetAvataiva svabubhutsopazamanIyA manISibhiH / / 35 / / sdupmaanghttiteti| etenopamAnapratipAdanasyA'rthAntaratvaM nirastam, ghaTakajJAnaM vinA ghaTitajJAnasyAsambhavena nirAkAGkSAbhidhAnatvavirahAt / * hetu upanyAsa udAharaNa 4/4* - hetu iti / aba vivaraNakAra ke dvArA upanyAsa kA caturtha bheda, jo ki kramaprApta hai, batAyA jAtA hai| hetu kA artha hai upapAdaka yAnI smrthk| usakA upanyAsa karanA vaha hetu upanyAsa kahA jAtA hai| yahA~ laukika udAharaNa yaha hai ki 'Apa java ko kyoM kharIdate haiM?' isa prazna ke uttara meM yaha kahanA ki 'kyoMki java binA mUlya ke nahIM milate haiN| yaha hetUpanyAsa kA laukika udAharaNa hai| isa taraha ziSya yadi prazna kare ki - bhikSATanAdi kaSTadAyaka kriyA kyoM kI jAtI hai? taba usako 'yahA~ isako sahana karane se naraka Adi meM atyaMta ghora pIDA hameM sahana karanI na paDe isalie aisA pratyuttara denA yaha caraNakaraNAnuyoga meM adhikRta hetUpanyAsa kA udAharaNa hai| ThIka vaise hI dravyAnuyoga meM adhikRta hetUpanyAsa kA udAharaNa yaha hai ki- 'A~kha Adi se AtmA kA pratyakSa kyoM nahIM hotA hai?' isa prazna kA yaha uttara denA ki- 'kyoMki AtmA atIndriya hai| jo cIja atIndriya hotI hai, indriya kA aviSaya hai, usakA pratyakSa indriya se kaise ho sakatA hai? matalaba indriya agocara vastu kA indriya se pratyakSa nahIM hotA hai| AtmA bhI atIndriya hone se cakSu Adi indriyA~ se jJAta nahIM hotI hai| isa taraha upanyAsa kA vyAkhyAna pUrNa huA / mUlagrantha kI 35vIM gAthA ke carama pAda meM jo carama zabda 'bahubheyaM' hai jisakA artha hai 'upamAna ke cAroM bhedoM ke vividha bheda-prabheda haiM, isakA vyAkhyAna bhI acchI taraha se saMkSepa meM pUrNa huA / sAtha sAtha 35vIM gAthA kA vivecana bhI pUrNa huA aura upamAna kA bhI bheda-prabheda se vivecana pUrNa huA | | | 35 / / zaMkA :- yahA~ aupamyasatya bhASA kA vaktavya avasaraprApta hai| magara Apa to upamAna ke bheda-prabhedoM kA vivecana karane ko cala paDe / ataH ApakA yaha pratipAdana arthAntaradoSagrasta hai / samAdhAna :- ApakI yaha zaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki aupamyasatya kA ghaTaka hone se upamAna kA nirUpaNa sArthaka hI hai| isI bAta ko prakaraNakAra 36vIM gAthA se pradarzita kara rahe haiN|
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 36 0 yAvattvanirvacanam 0 'uvamAsaccA sA khalu, eesu saduvamANaghaDiyA jaa| NAsaMbhavidhammaggahaTThA desaaighnnaao||36|| khalviti nizcaye, sA = bhASA, upamAsatyA yA eteSu = upadarzitabhedeSu madhye, sadupamAnaghaTitA, doSaghaTitAyAH stytvvaarnnaayedm| idamutsargataH, kAraNatastUdAharaNadoSapratipAdane'pi nAsatyatvamiti dhyeym| nanu sadupamA'pi na satyA 'candramukhI'tyAdau mukhe yAvaccandradharmabAdhAt / na copamAnagatayatkiJciddharmapuraskAreNopamApravRttiH, nanu sadupamAnaghaTitasya satyatvAbhyupagame taddoSapratipAdanasyA'satyatvaM nyAyaprAptamityAzaGkAyAmAha idamutsargata iti| utsargo nAma sAmAnyavidhAnaM yadvA balavatkAraNApodyatvamutsargatvam / kAraNataH = ziSyamativisphAraNAdinimittamAzritya / nAsatyatvaM adhikaraNapravarttanAdyabhAvAditi gmym| atha sadapamA upamAnagatayAvaddharmeNa pravarttate AhosvidapamAnagatayatkiJciddharmeNeti vikalpayugalI maJjulamarAlayagalIva vimalIbhAvamAbibhratI pratItipathamavatetIryata ityAzayena zaGakate nnviti| tatra prathame Aha-yAvaccandreti / yAvattvaM ca jagadIzamate apekSAbaddhivizeSaviSayatvama, bhavAnandamate ca vissytaasmbdhenaa'pekssaabuddhivishessvttvm| dvitvAdivat apekSAbuddhivizeSavyaGgyo viSayatAbhinnaH sAkalyAparAbhidhAno dharmavizeSo yAvattvamiti tu vym| dvitIyamAzakya niSedhayati na ceti| abhidheytv-jnyeytvaadinti| svamatAnusareNa anabhidheyabhAveSvabhidheyatva gAthArtha :- inameM se jo bhASA sadupamAnaghaTita hai vaha upamAnasatya bhASA hai| upamAna ke deza Adi kA grahaNa karane se asaMbhavita dharmagrahaNa se duSTa nahIM hai|36| * sadupamAnaghaTita bhASA satya hai * vivaraNArtha :- 35vIM gAthA meM jo upamAna ke bheda batAye gaye haiM unameM se jo upamAna sat yAnI nirdoSa hai usase ghaTitabhASA upamAsatya hai| sadupamAna se ghaTitabhASA upamAsatya hai| isa prakAra ke pratipAdana se jo bhASA asadupamAna se yAnI duSTa udAharaNa se ghaTita hai vaha bhASA satya nahIM hai, yaha phalita hotA hai| isakI sUcanA dene ke lie sat aisA vizeSaNa upamAna se lagAyA gayA hai| yaha jo pratipAdana kiyA gayA hai ki sadupamAnaghaTita bhASA aupamyasatya hai vaha utsarga se hai, sarvathA, sarvadA aura sArvatrika nhiiN| ataH kucha kAraNoM kA avalaMbana kara ke sadoSa upamAna se ghaTita bhASA kA prayoga karane para bhI vaha bhASA asatya nahIM hotI hai, kyoMki kAraNika duSTa udAharaNaghaTita bhASA kA tAtparya adhikaraNa pravartana Adi nahIM hai| isa bAta para dhyAna dene kI vivaraNakAra sUcanA dete haiN| ___ zaMkA :- nanu. iti / Apa kahate haiM ki - sadupamAna se ghaTita upamAbhASA satya hai - magara yaha ThIka nahIM hai| sadupamAna se ghaTita upamAbhASA bhI asatya hI hai, kyoMki 'candramukhI' ityAdi vAkya meM candrarUpa upamAna ke saba dharma to mukharUpI upameya meM bAdhita haiN| candra meM kalaMkitatA Adi dharma hai jo mukharUpI upameya meM nahIM hai| taba 'mukha cA~da jaisA hai' - yaha upamAvacana satya kaise hogA? yadi tuma yaha kaho ki - 'candrarUpa upamAna ke sabhI dharmo ko Age kara ke upamA kI pravRti nahIM hotI hai kintu yat kiJcit dharma ke puraskAra se hI upamA kI pravRtti hotI hai| ataH mukha meM candra kI kalaMkitatA Adi na ho phira bhI kucha doSa nahIM hai, kyoMki usako chor3a kara candra ke anya dharma AhlAdakatvAdi to mukha meM rahate hI haiN| ataH mukha ko candra kI upamA dene meM koI doSa nahIM hai' - to yaha kathana bhI ThIka nahIM hai, kyoMki upamAna ke yat kiMcit dharma ko Age kara ke upamAnaupameyabhAva ke svIkAra meM to atyantavilakSaNa ghaTa, ghaTAbhAva Adi meM bhI upamAna-upameyabhAva kI pravRtti hone lgegii| unameM bhI abhidheyatva-jJeyatva Adi atisAdhAraNadharma rahate hI haiN| ataH upamAnagata yatkiJcit dharma kI apekSA se upamAna-upameyabhAva mAnanA bhI yukta nahIM hai| ataH upamAbhASA satya nahIM hai, kintu asatya hI hai| * saMbhavita dharma puraskAra se upamApravRtti * samAdhAna :- na. iti| ApakA vaktavya tathyahIna hai| isakA kAraNa yaha hai ki upamA kI pravRtti upameya meM asaMbhavita dharma ke 1 upamAsatyA sA khalu, eteSu sadupamAnaghaTitA yaa| nAsaMbhavidharmagrahaduSTA dezAdigrahaNAt / / 36 / /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ * asAdhAraNyanirvacanam * 193 atyantavilakSaNAnAmapyabhidheyatvajJeyatvAdinA parasparamupamAnopameyabhAvaprasaGgAdityata Aha na = naiva, asambhavinaH = mukhAdyupameyAvRttayo ye dharmAH = candrAdyupamAnagatakalaGkitatvAdayaH', tadgraheNa duSTA' / kutaH ? ityAha- dezAdigrahaNena candramukhItyAdau dezopamAyAM sambhavinAM prasannatvAdidharmANAmeva grahaNAnna duSTatvaM niyAmakazcAtra samabhivyAhAravizeSAdiriti draSTavyam / atyantavilakSaNAnAM ca nopamAnopameyabhAvaH, asAdhAraNadharmaghaTitatvAdupamAyA iti dhyeyam / syA'sattvena kevalAnvayitvAbhAvAdabhidheyAnabhidheyabhAveSUpamApravRttyApAdanaM na syAdato jJeyatvAdyupAdAnaM kRtam / smaadhtte-nti| prathamavikalpaM dUSayati-asambhavina iti / sambhavinAmiti mukhAdyupameyavRttInAm / prasannatvAdIti / Adizabdena vRttatvasampUrNatvasaumyatvA''hlAdakatvAdigrahaH / nanUpameyavRttidharmApekSayaivopamA pravarttate na tUpameyAvRtti - dharmApekSayetyatra kiM tantramityata Aha- niyAmaka iti / samabhivyAhAravizeSAdiriti / Adipadena ivaadipdsnnidhaanaadergrhnnm| nanu tarhyatyantavilakSaNAnAM ghaTatadabhAvAdInAmupamAnopameyabhAvaH kimiti nAGgIkriyate ? na hi tatra jJeyatvAdidharmA asambhavinaH, kevalAnvayitvAdityAzayakaM dvitIyavikalpaM siMhAvalokananyAyena nirAkaroti asAdhAraNadharmaghaTitatvAdupamAyA iti / jJeyatvAdInAM kevalAnvayitvenA'sAdhAraNadharmatvAbhAvena na tadghaTitopamAyAH pravRttiH / asAdhAraNadharmatvaM ca na taditarAvRttitve sati tadvRttitvaM kintu apekSAbuddhivizeSaviSayAtAvacchedakatvam / tena candramukhItyAderiva padmamukhItyAdyupamAyAH pravRttAvapi na kSatiriti / atyantavailakSaNyaJca sattvAsattvAbhilApyatvAnabhilApyatvAdiyugalApekSayA bodhyam / tena 'dravyatvena ghaTasadRzaH paTa ityAdeH syAdvAdarahasyaprakaraNavacanasya na virodhaH, dravyatvasya guNAdyavRttitvenA'sAdhAraNatvAnapAyAdityAdisUcanArthaM dhyeymityuktm| puraskAra se nahIM hotI hai kintu upameya meM saMbhavita aise upamAnagata dharma ke puraskAra se hotI hai| Azaya yaha hai ki mukharUpI upameya meM asaMbhavita aise kalaMkitatA Adi dharma ke, jo ki upamAnabhUta candra meM vidyamAna haiM, puraskAra se 'candramukhI' ityAdi upamAvacana kI pravRtti nahIM hotI hai, jisake kAraNa Apa upamAvacana meM asatyatA kA ApAdana kara ske| isakA kAraNa yaha hai ki 'candramukhI' yaha vacana dezopamA hai, sarvopamA nahIM / dezopamA kI pravRtti upameya meM saMbhavita aise upamAnagata dharma ke puraskAra se hotI hai / ataH yahA~ upameyabhUta mukha meM saMbhavita aise prasannatva, AhlAdakatva, saumyatA Adi ke, jo upamAnabhUta candra meM rahe hu haiM, puraskAra se hI upamA kI pravRtti hotI hai| taba isa upamAvacana ko satya mAnanA hI nyAyaprApta hai| yahA~ yaha zaMkA ki 'upameya meM saMbhavita aise dharma ke puraskAra se hI upamA kI pravRtti hotI hai, na ki upameya meM asaMbhavita dharma ke puraskAra se isakA niyAmaka kauna hogA?' - ThIka nahIM hai, kyoMki isakA niyAmaka samabhivyAhAravizeSa Adi hai / samabhivyAhAra kA matalaba hai padoM kA pUrvottarabhAva / yahA~ samabhivyAhAra vizeSa se upamAna- upameyavAcaka padoM kA jo pUrvottarabhAva hai vaha abhimata hai / tAdRza samabhivyAhAra hI upameya meM saMbhavita dharma ke, jo ki upamAna meM rahe hue haiM, puraskAra se upamA kI pravRtti meM niyAmaka hai| Adi pada se yahA~ iva Adi pada kA grahaNa abhipreta hai / - * asAdhAraNa dharma se upamA kI pravRtti * isake atirikta yaha bAta bhI dhyAna dene yogya hai ki upamAnagata sAdhAraNadharma ke, jo ki upameya meM aura anya meM bhI saMbhavita hai, puraskAra se upamA kI pravRtti nahIM hotI hai, kyoMki upamA kA ghaTaka upamAnagata asAdhAraNa dharma hI hai, sAdhAraNa dharma nahIM / matalaba ki upamA asAdhAraNa dharma se ghaTita hai, sAdhAraNa dharma se nahIM / ataH pUrva meM jo doSa diyA gayA thA ki 'upamA yadi upamAnagata yatkiJcit dharma se pravRtta hogI taba to abhidheyatva Adi dharmoM ke puraskAra se ghaTa aura ghaTAbhAva Adi atyantavilakSaNa dharmI meM bhI paraspara upamA hone lagegI' - isakA nirAkaraNa ho jAtA hai, kyoMki abhidheyatva AdirUpa sAdhAraNa dharma ko le kara upamA kI pravRtti hI nahIM hotI hai, kintu asAdhAraNa dharma se hI upamAna- upameyabhAva pravRtta hotA hai| isa viSaya meM barAbara dhyAna dene kI vivaraNakAra sUcanA dete haiN| pUrvapakSa:- nanu. iti| Apane sadupamAna se ghaTita bhASA kA samAveza upamAsatya bhASA meM kiyA vaha ThIka hai, kintu vyatireka alaMkAra Adi kA samAveza Apa kisa bhASA meM karoge? yAnI satyabhASA ke kisa bheda meM vyatireka alaMkAra kA aMtarbhAva karoge? 1 'kalaGkitatvA' iti kapratau pAThaH / 2 'duSTAH' iti mudritapratau pAThaH /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 bhASArahasyaprakaraNe sta. 1. gA. 36 * vyatirekAlaGkAravimarzaH O nanu vyatirekAlaGkArAdivacanAnAM kvAntabhAvaH ? yadi vyavahArasatyAdau, upamAyA api kathaM na tatra sa iti cet ? na, etadbhedasya tatra pravezAd, upamAyA eva vyatirekAdyupalakSaNatvAdveti dig| | 36 | / uktaupamyasatyA | 10 | tadevaM nirUpitA satyA bhASetyupasaMhAramasatyAbhASAnirUpaNapratijJAJcAha vyatirekAlaGkArAdivacanAnAmiti / upameyasyopamAnAdguNAtirekitvaM vyatirekaH / taduktaM rasagaGgAdhare 'upamAnAdupameyasya guNavizeSatvenotkarSo vyatirekaH / (ra. gaM. pR. 467) alaGkArakaustubhe'pi yatra kenaciddharmeNopamAnApekSayopameyasya vailakSaNyaM varNyate sa vyatirekaH' (alaM. kau. vR. 464 ) ityuktam / tannidarzanaJca - 'akalaMka mukhaM tasyA na kalaGkI vidhuryathA' [ ] ityAdikam / tathA ca vyatirekAlaGkArAdivacanAnAM kutrA'pi satyabhASAbhede samAvezApradarzanAt satyabhASA ekAdazadhA syAditi bhAvaH / Adizabdena pratIpAlaGkArAdergrahaNam / kathaM neti / vyatirekAlaGkArAdivacanAnAM yadi vyavahArasatyAdau samAvezastadopamAvacanAnAmapi tatraivAntarbhAvaH katu yujyate vizeSAbhAvAt / tathA ca satyabhASA navadhA syAt ityAzayaH pUrvapakSasya / tatra = vyavahArasatyAdau / saH = antarbhAvaH / samAdhatte neti| etadbhedasya = upamAlaGkArAvAntarabhedasya, upamAtvavyApyadharmAvacchinnasyeti yaavt| tatra = vyvhaarstyaadau| upamAnAvRttidharmapuraskAreNa pravRttervyatirekAlaGkArAdivacanAnAM vyavahArasatyAdau praveza iti bhAvaH / nanu taddharmAvacchinnasya yatra samAvezastatraiva taddharmavyApyadharmAvacchinnasya samAvezo yuktaH, tasya taddharmavaiziSTyA'vizeSAt, anyathA pRthivItvavyApyaghaTatvAdidharmAvacchinnasya dravye samAvezo na syAditi yadi paro brUyAdityAzayaM hRdi nidhAya kalpAntaraM pradarzayati upamAyA eva vyatirekAdyupalakSaNatvAdveti / upamApadasyaiva svArthabodhakatve sati vyatirekAdItarArthabodhakatvena vyatirekAderapyaupamyasatyAyAmeva samAveza iti bhAvaH / etena pradarzitasatyabhAratIbhedeSu satyatvAkrAntavyatirekAdivacanAsamAvezarUpo nyUnatAdoSaH nirasta iti pradarzanAtha dikpadaprayogaH kRtaH / vyatireka alaMkAra vaha kahA jAtA hai jisameM upamAna se upameya kA vaidharmya pradarzita kiyA jAtA hai| jaise ki terA mu~ha to niSkalaMka hai, candra to kalaMkita hai| yahA~ upamAna se upameya adhika guNavAna hai - yaha pratIti hotI hai| magara vyatirekAlaMkAra pratipAdaka vacana kA satyabhASA ke kisa bheda meM samAveza karanA yaha Apane nahIM batAyA hai| zaMkA :- yadi iti / yaha to bahuta sarala bAta hai / vyatireka alaMkAra kA samAveza to vyavahArasatya Adi bhASA meM karanA cAhie, kyoMki logoM kI vivakSA Adi se vyatireka alaMkAra kI pravRtti hotI hai| ataH vyatireka alaMkAra kA satyabhASA ke kisa bheda meM samAveza hogA ? yaha prazna hI ucita nahIM hai| - samAdhAna :- upamAyA api iti| Apane tIra nahIM to tukkA lagA to diyA magara yaha socA nahIM ki isa taraha to upamAlaMkAragarbhita vacana kA bhI vyavahArasatya Adi meM samAveza karane meM bAdhaka kyA hogA ? taba to satya bhASA ke 10 bheda na ho kara 9 bheda hI ho jAyeMge yA to upamAsatya bhASA kI taraha vyatirekasatya bhASArUpa satyabhASA kA 11veM bheda kA bhI pradarzana karanA caahie| ataH vyatireka alaMkArAdi bhASA kA satya bhASA ke kisa bheda meM samAveza hotA hai? yaha batAnA jarUrI hai| * vyatireka alaMkAra kA samAveza * uttarapakSa :- na, iti / jaise bacce loka pattoM kA mahala banAte haiM, jo pavana kI lahara se dharAzayI ho jAtA hai, vaise Apa kA yaha kathana hamAre eka vacana se hI jamInadosta bana jAtA hai| yaha rahA hamArA vaha vacana / suniye, yahA~ tAtparya yaha hai ki upamA alaMkAra kA samAveza aupamyasatya bhASA meM hone para bhI upamA ke eka bhedarUpa yAnI vizeSa upamAsvarUpa vyatireka alaMkAra bhASA kA samAveza to vyavahArasatya bhASA meM hI hotA hai| isalie vyatireka alaMkArAdi ke asamAveza kI samasyA hala ho jAtI hai aura 11 vA~ satyabhASA kA bheda batAne kI bhI koI AvazyakatA nahIM hai| yA to hama yaha bhI kaha sakate haiM ki upamAzabda upalakSaNa hai| arthAt upamAzabda jaise apane vAcyArtha kA bodha karAtA hai vaise hI apane vAcyArtha se itara arthasvarUpa vyatireka alaMkAra Adi kA bhI bodha karAtA hai| matalaba yaha hai ki upamAvacana kA jaise upamAsatya bhASA meM samAveza hotA hai, ThIka vaise hI vyatireka alaMkAra Adi vacanoM kA bhI aupamyasatya bhASA meM hI samAveza hotA hai, kyoki vyatirekaalaMkAra bhI upamAvizeSa hI hai yAnI upamA alaMkAra
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zrutAbhiprAyagrahaNapUrvakanirUpaNasya nyAyyatvam * 195 'evaM saccA bhAsA, suANusAreNa vaNNiA cittA / bhAsAi asaccAe sarUvamaha kittaissAmi / / 37 / / evam = uktaprakAreNa satyAbhASA, zrutasya prajJApanAdeH anusAreNa tadabhiprAyAparityAgena, varNitA lakSaNAdibhirnirUpitA / kIdRzI ? ityAha citrA = bahubheda-prabhedaghaTitatvAt vicitrA, athavA cittAt, 'gamyayapyoge' 'paJcamyAzrayaNAt cittaM = abhiprAyaM gRhiitvetyrthH| etena zrutasya na yathAzruta evArtho vyAkhyeyaH kintvAbhiprAyiko'pi, anyathA kAlikAnuyogaupasaMhAramiti vistarakeNa nirUpitasya padArthasya sArAMzakathanena tannirUpaNasamApanamupasaMhAraH taM AhetyatrAnvIyate / = = prjnyaapnaaderiti| Adizabdena dazavaikAlikAdergrahaNam / lakSaNAdibhiriti / Adizabdena drssttaant-pryojnaadigrhnnm| gamyayapyoga iti / 'gamyayapaH karmAdhAre (si. he. 2/2/74) iti siddhahemasUtreNa yapo gamyatve paJcamIvidhAnaM yathA prAsAdAt prekSata iti prAsAdamAruhya prekSate iti / evamatrA'pi yapo gamyatvena paJcamI, tatazca cittaM abhiprAyaM gRhItvetyarthaH prApta iti bhAvaH / etena zrutAbhiprAyagrahasya padArthanirUpaNe prayojakatvaM pradarzitam, zabdArthamAtre mUDhatayA na bhAvyamiti taatprym| = etena = zrutAbhiprAyagrahaNaprayuktasatyabhASAnirUpaNapratipAdanenetyarthaH, vyajyata ityanenAnvIyate'gre / anyathA = zrutatAtparyaparyAlocanaM vinaiva yathAzrutArthavyAkhyAnAbhyupagame / kAlikAnuyogavaiphalyaprasaGgAditi / zrutatAtparyamavibhAvyaiva yathAzrutArthAbhyupagame naya-nikSepa-pramANAdito'rthavyAkhyAnarUpasya kAlikAnuyogasya niSphalatvaM prsjyet| taduktakA hI eka prakAra hai| isa saMbaMdha meM yaha kathana to eka digdarzanamAtra hai| isa saMbaMdha meM adhika vicAra bhI kiyA jA sakatA haiaisA kaha kara ke upamAsatya bhASA ke vivaraNa para vivaraNakAra pardA DAlate haiM / / 36 / / upamAsatya bhASA kA vaktavya pUrNa huA aura isake sAtha sAtha hI satyabhASA ke daza bhedoM kA lakSaNa-draSTAMta Adi se nirUpaNa pUrNa hone se satyabhASA kA nirUpaNa bhI pUrNa huaa| aba granthakAra 37vIM gAthA se satyabhASAnirUpaNa ke upasaMhAra aura asatya bhASA ke nirUpaNa kI pratijJA karate haiN| gAthArtha :- isa taraha anekabhedavAlI satyabhASA kA zruta ke anusAra vivaraNa huaa| aba maiM (granthakAra mahopAdhyAya zrImad) asatya bhASA kA svarUpa batAU~gA / 37 / vivaraNArtha :- ukta rIti se 21vIM kArikA se 36vIM kArikA taka prajJApanA Adi Agama ke abhiprAya ko choDe binA lakSaNadRSTAMta Adi se satyabhASA kA nirUpaNa huA / satyabhASA aneka mukhya bheda aura aneka avAntara bhedoM se ghaTita hone se vicitra yAnI aneka prakAravAlI hai| 'cittA' aisA zabda jo ki 37vIM gAthA ke dvitIya pAda ke aMta meM rahA huA hai, usakA eka artha citrA = vicitrA batA kara aba vivaraNakAra usa pada ke dUsare artha ko batAte haiM / 'cittA' isa prAkRtazabda kI saMskRta bhASA meM 'cittAt' aisI chAyA = saMskRta anuvAda bhI mumakina hai| 'gamyayap karmAdhAre' isa sUtra se yap pratyaya, jo siddhahemavyAkaraNa meM saMbaMdhakakRdaMta meM vihita hai, adhyAhArya hone para karma aura AdhAra ko paJcamI vibhakti prApta hotI hai| ataH cittAt kA artha hogA 'cittaM gRhItvA' | citta kA matalaba hai abhiprAya / matalaba ki prajJApanAdi Agama ke abhiprAya kA grahaNa kara ke yaha satyabhASAnirUpaNa pUrNa huA / * zAstra ke tAtparya ke anusAra hI arthavyAkhyAna munAsiba * etena. iti / yahA~ vivaraNakAra ne jo yaha bAta batAI ki zAstra ke abhiprAya = tAtparya ko grahaNa kara ke maiMne satyabhASA kA nirUpaNa kiyA isase yaha phalita hotA hai ki sarvatra zAstra ke kevala yathAzruta artha kA vyAkhyAna nahIM karanA caahie| arthAt, zAstra ke zabdArtha mAtra kA pratipAdana nahIM karanA cAhie, kintu zAstra ke AbhiprAyika artha = aidamparyArtha kA bhI vyAkhyAna karanA caahie| zAstra ke AbhiprAyika artha kA nirUpaNa karanA anAvazyaka mAnA jAe, usakA asvIkAra kiyA jAya taba to 1 evaM satyA bhASA zrutAnusAreNa varNitA citrA / bhASAyA asatyAyAH svarUpamatha kIrttayiSyAmi / / 37 / / 2 mudritapratau yapaH prayoge pATho'zuddha /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 bhASArahasyaprakaraNe - sta.1. gA. 37 0 hetuvAdAgamavAdaviSayamImAMsA 0 vaiphalyaprasaGgAt, hetugrAhyANAmarthAnAmAjJAgrAhyatayA paryavasAnanimittakAzAtanAprasaGgAcceti vyjyte| mAvazyakaniyuktau - jaM jaha suammi bhaNiaM, taM taheva jai viyAlaNA ntthi| kiM kAliANuogo diTTho diTThIpahANehiM / / (A. ni.) na ca sAmprataM kAlikAnuyogasya vicchinnatvAd yathAzrutArthavyAkhyAnameva sAmpratamiti vAcyam, adhunA'pi tasya tAdRzamedhAsampannaziSyAdikaM prativihitatvAd / taduktaM 'Asajja u soyAraM, nae nayavisArao bUyA' (A.ni. 761) padArtha-vAkyArtha-mahAvAkyAthai damparyArthakrameNArthavyAkhyAnasya upadezapadAdau mahatA prabandhena pratipAditatvAdiha na vitnyte| __AjJAgrAhyatayA paryavasAnanimittakAzAtanAprasaGgAcceti / ayaM bhAvaH, tarkAnumAnAdinA bodhyAnAmarthAnAM vAkyArthamahAvAkyArthAdiparyAlocanaM vinaiva yathAzrutArthavyAkhyAnena phalata aagmgraahytaapaadaanpryuktaagmaashaaNtnaaprsnggaaccetyrthH| taduktaM sammatI 'jo heuvAyapakkhammi heuo, Agame ya aagmio| so sasamayapaNNavao siddhaMtavirAhao anno|| (saM. ta. 3/45) hetugrAhyasyA''gamagrAhyatApAdanena zrotuH tatpratipAdake vacasyanAsthAdidoSamutpAdayan sarvajJapraNItA''gamasya nissAratApradarzanena tatpratyanIko bhavatIti taatprym| __ nanu tatIndriyatvenA''gamagrAhyANAM dharmAdharmAkAzAnAM kimarthaM sammativRttAvamayadevasUriNA - 'gatisthityavagAhalakSaNaM pudgalAstikAyAdikAryaM viziSTakAraNaprabhavaM viziSTakAryatvAt, shaalyngkuraadikaaryvt| yazcAsau kAraNavizeSaH saH dharmAdharmAkAzalakSaNo yathAsaGkhyamavaseyaH (sa.ta.3/45 vRtti) iti pratipAdayatA hetugrAhyatvaM pratipAditamiti ceta naivama, AgamagrAhye'pyarthe syAdvAdaparikarmitamatyupalabdhahetupratipAdane'pi kSativirahAta / taduktaM syAdvAdakalpalatAyAM 'yadyapyatIndriyArthe pUrvamAgamasya pramANAntarAnadhigatavastupratipAdakatvenA'hetuvAdatvaM tathA'pyagre tadupajIvyapramANapravRttI hetupAdatve'pi na vyavasthA'nupapattiH, AdyadazApekSayaiva vyavasthAbhidhAnAt' (syA.ka. 2/23 vR.) iti / etena kAlikAnuyoga kI niSphalatA kI aniSTa Apatti aayegii| kAlika anuyoga kA artha hai sUtra ke pratyeka pada, vAkya, sUtra, uddeza, adhyayana, zrutaskaMdha Adi kA naya, nikSepa aura pramANa se vyAkhyAna krnaa| yadi sirpha zAbdika artha kA hI pratipAdana kiyA jAya taba to viziSTa prajJAzAlI ziSya ko naya bheda se zAstra ke pada, vAkya Adi kA vyAkhyAna karane kA jo vidhAna kiyA gayA hai vaha niSphala ho jaayegaa| ataH zAstra ke edamparyArtha kA prarUpaNa bhI Avazyaka hai tathA usake lie zAstra ke tAtparya ko DhUMDhanA bhI Avazyaka hai-yaha phalita hotA hai| * kevala yathAzrutArthavyAkhyAna meM Agama kI AzAtanA * hetugrAhyANAM. iti| dUsarI bAta yaha hai ki viSaya = artha do prakAra ke hote haiM hetuvAdagrAhya aura AgamavAdagrAhya / jo hetuvAda se grAhya hai usakA nirUpaNa hetu-tarka-anumAna Adi se karanA caahie| jo kevala AgamavAdagrAhya hai usakA nirUpaNa Agama se hI karanA caahie| jaise ki - AtmA ke lokAkAzapradezapramANa asaMkhya pradeza haiM - yaha viSaya AgamavAda se grAhya hai| yahA~ koI hetu, tarka Adi se isa viSaya kI siddhi kA prayatna kare to vaha saMbhava nahIM hai aura usase zrotA ko Agamavacana ke prati anAsthA-anAdara paidA hotA hai| aura jo viSaya hetuvAda se grAhya-jJeya hai jaise ki - 'AtmA hai' yaha viSaya / isameM jJAnAdiguNarUpa hetu Adi ke binA hI - 'Agama meM batAyA hai isalie AtmA hai' - aisA pratipAdana karane para buddhimAna zrotA ko Agama ke upara avizvAsa pedA hotA hai| isa taraha AgamagrAhya ko hetugrAhya batAne meM aura hetugrAhya ko AgamagrAhya banAne meM Agama kI AzAtanA hotI hai| prastuta meM tAtparya yaha hai ki - satyabhASA ke lakSaNa, bheda, dRSTAMta Adi ko hetu, tarka, yA anumAna se na batA kara kevala - 'Agama meM satyabhASA ke ye daza bheda batAye gaye haiM' - aisA vyAkhyAna karane para zrotA ke dila meM yaha bAta nahIM jamatI hai| ataH usako Agama ke prati sadbhAva utpanna nahIM hotA hai| isa taraha zAstra ke tAtparya kA paryAlocana kiye binA kevala yathAzruta artha kA = zabdArtha mAtra kA vyAkhyAna karane para hetuvAdagrAhya padArtha ko phalataH AgamavAdagrAhya banAne se Agama kI AzAtanA hotI hai| yadi isa AzAtanA se mukta honA ho, to yathAzruta artha kI taraha tAtparyArtha kA bhI vyAkhyAna karanA caahie| hetu - tarka Adi se zAstra ke sahI tAtparya
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tRtIyaH stabakaH * 197 ___ atha satyabhASAnirUpaNAnantaramasatyAyA bhASAyAH svarUpaM kIrtayiSyAmi / itthaM coddezakramAnurUpaiva saMgatiratreti sUcitam / / 37 / / 'atIndriyArthasiddhyarthaM yathA''locitakAriNAm / prayAsaH zuSkatarkasya na cAsau gocaraH kvacit / / gocarastvAgamasyaiva ttstduplbdhitH| candrasUryoparAgAdisaMvAdyAgamadarzanAt / / nizcayo'tIndriyArthasya yogijJAnAdRte na c| ato'pyatrAndhakalpAnAM vivAdena na kiJcana / / (yo. dR. 98/99/143) ityAdayo yogadRSTisamuccayazlokA vyAkhyAtAH, zrutAnusAripramANAntarANAmAgamikArthAnAzvAsanirAkaraNena sAphalyAt / etena yatnenAnumito'pyarthaH kuzalairanumAtRbhiH / abhiyukttrairnyairnythaivoppaadyte|| (vA. pa. 1/ )iti vAkyapadIyakArikApi vyAkhyAtA, AgamikArthAnAmApAtato virodhagrastAnAM samyagavabodhAya prmaannaantropyogaat| itthameva tttvaavaaptismbhvaat| ata eva 'AgamenAnumAnena yogAbhyAsarasena c| tridhA prakalpayanprajJAM labhate tattvamuttamam / / iti pataJjalivacanamapyupapadyate etena jJAyeran hetuvAdena padArthA ydytiindriyaaH| kAlenaitAvatA prAjJaiH kRtaH syAtteSu nishcyH|| (yo. dR. 146) ityapi vyAkhyAtam, Agamasya pramANAntarApekSayA'bhyarhitatve'vipratipatterityAdikaM sUkSmadhiyA bhaavniiym| itthmiti| stybhaassaaniruupnnaanntrmstybhaassaaniruupnnprtipaadneneti| uddezakramAnurUpaiva snggtirtreti| prAthamikanAmakIrtanaM yadvA nAmamAtreNa vstusngkiirtnmuddeshH| taduktaM pramANamImAMsAyAM nAmadheyamAtrakIrttanamuddezaH / (pra.mI. 1/1/1) taduktaM syAdvAdabhASAyAM ca 'saMjJAmAtreNa padArthapratipAdanamuddezaH' iti / kramo nAma pUrvAparabhAvaH / tatazca nAmamAtreNa bhASAbhedakathane yaH pUrvAparabhAvaH tadanatikrameNA'nantarAbhidhAnaprayojakajijJAsAjanakajJAnaviSayatvarUpA saGgatiratrA'satyabhASAnirUpaNe vartata iti suucitmityrthH| etacca parairavasarasaGgatipadena pratipAdyata iti dhyeyam / / 37 / / bhAvabhASAdhikAre dazadhA satyavacaH khlu| shriinyaayaacaaryvaagguuddhaarthonnynaanniruupitm||1|| iti muniyazovijayaviracitAyAM mokSaratnAbhidhAnAyAM bhASArahasyavivaraNaTIkAyAM prathamaH stabakaH / (granthAgraM-4000 zloka) kA anumAna kara ke buddhimAn zrotA ke prati zAstra ke aidamparyArtha kA bhI avazya vyAkhyAna karanA caahie| yaha dUsarI bAta bhI vivaraNakAra ke isa kathana se ki - 'zAstra ke abhiprAya ko jAna kara maiMne satyabhASA kA nirUpaNa kiyA' - dhvanita hotI hai| sArAMza yaha huA ki - kAlikAnuyoga kI niSphalatA kA parihAra karane ke lie aura hetuvAdagrAhya padArtha ko AgamavAdagrAhya banAne ke nimitta se honevAlI Agama kI AzAtanA se bacane ke lie zAstra ke AbhiprAyika artha kA vyAkhyAna karanA aura usake lie zAstra ke tAtparya ko manana-ciMtana Adi se jAnanA atiAvazyaka hai| bAbAvAkyaM pramANaM yaha sarvatra mAnya nahIM hai| atha. iti / satyabhASA ke nirUpaNa ke bAda maiM asatya bhASA ke svarUpa kA nirUpaNa karU~gA - isa kathana se yaha bAta jJAta hotI hai ki - satyabhASA ke nirUpaNa ke bAda meM asatyabhASA ke nirUpaNa ke pratipAdana meM uddezakrama ke anurUpa hI saMgati hai| pUrva meM 15vIM gAthA meM graMthakAra ne batAyA thA ki dravya kA viSayarUpa se Azraya kara ke dravyaviSayaka bhAvabhASA ke satya, asatya, mizra aura anubhaya ye cAra bheda haiM yAnI dravyabhAvabhASA ke satya, asatya Adi cAra bhedoM kA nAmamAtra se kathana kiyA thaa| yahI uddeza zabda se yahA~ abhipreta hai| usa uddeza meM jo krama hai isake anusAra prApta avasarocita asatyabhASA ke nirUpaNa meM uddezakrama ke anurUpa hI saMgati sUcita hotI hai| ataH 'satya bhASA ke nirUpaNa ke pazcAt asatyabhASA kA nirUpaNa asaMgata hai, anucita hai' isa zaMkA kA parihAra ho jAtA hai||37||
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 bhASArahasyaprakaraNe - sta.2. gA. 39 0 mRSAbhASAnirUpaNam 0 dvitIyaH stabakaH tatra pUrvaM lakSaNAbhidhAnapUrvamasatyAyA bhedAnAha - 'saccAe vivarIyA, hoi asaccA virAhiNI ttth| davvAI caubhaMgA, dasahA sA puNa sue bhnniaa||38|| ___ kohe1 mANe2 mAyA3 lobhe4 pijje5 taheva dose6 a| hAsa-bhae8 avakhAiae, uvaghAe10 NissiyA dsmaa||39|| satyAto viparItA'satyA bhavati / atasmiMstadvacanamiti yAvat / na ca caritopamAdyativyAptiH, yathArthatAtparyaviraheNa tadvacanamiti gaathaarthaat| paribhASAnurodhAdAha, virAhiNitti viraadhiketyrthH| lakSaNAntaraM cedam, virAdhakatvaM ca sadbhUtapratiSedhatvAdineti naanuppttiH| tatra dravyAdayazcatvAro bhaGgAH, jJAtavyA iti zeSaH / natvA zrImanmahAvIramapazcimAdhipaM myaa| sAmprataM stabake dvaitIyike'satyA prtnyte||1|| zrInyAyAcAryo hi prAkpratijJAtAsatyabhASAnirUpaNArthamupakramate - tatra = asatyabhASAsvarUpakIrtane / atsmiNstdvcnmiti| tadabhAvavati tatprakArakazAbdabodhajanakaM vacanamityatra tAtparyam / critopmaadytivyaaptiriti| 'candramukhI'tyasya candratvAbhAvavati mukhe cndrtvprkaarkshaabdbodhjnktvenaa'stytvmaashngkte| Adipadena klpitopmaanaadergrhnnm| samAdhatte yathArthatAtparyaviraheNa tadvacanamiti / tRtIyArthaH prayuktatvam / tatazca yathArthatAtparyavirahaprayuktaM tadabhAvavati tatprakArakazAbdabodhajanakaM vacanamasatyaM, na kevalaM tadabhAvavati tatprakArakazAbdabodhajanakamiti gAthArthaH saamrthyaadunniiyte| aupamyavacanAdau yathArthatAtparyavirahaprayuktatvAbhAvena na mRSAtvamiti bhaavH| lkssnnaantrmiti| pUrvoktalaukikalakSaNato'nyata zAstrIyaM lakSaNamityarthaH pAribhASikamiti yAvata | nanu pUrvoktalakSaNe'pyasadbhUtodbhAvanatvarUpavirAdhakatvasya sattvAnnedaM lakSaNAntaramityAzaGkAyAM satyAmAha-virAdhakatvaM ca sdbhuutprtissedhtvaadineti| na tvasadabhUtodbhAvanatveneti zeSaH / tatazca 'nAsti AtmA' ityAdivacanaM dvitIyalakSaNAkrAntaM 'ekAntanitya Atme'tivacanaM prathamalakSaNAkrAntamiti phalitam / aadipdenaarthaantrtv-prpiiddotpaadktvgrhaatvaadergrhnn| dvitIyaM ca lakSaNaM nizcayAnurodhivyavahAranayamateneti dhyeym| naanuppttiriti| na prathama-dvitIya aba granthakAra asatya bhASA ke nirUpaNa meM sarva prathama asatyabhASA ke lakSaNa kA pradarzana kara ke usake bhedoM ko 38 aura 39vIM gAthA se batA rahe haiN| * asatya bhASA lakSaNa aura bheda * gAthArtha :- satya bhASA se viparIta asatya bhASA hai jo ki virAdhaka bhASA hai| asatyabhASA ke dravyAdi cAra bhaMga = bheda haiN| Agama meM asatya bhASA ke daza bheda batAye gaye haiN|38| gAthArtha :- nizritazabda kA krodhAdi pratyeka meM saMbaMdha hone se asatyabhASA ke ye daza bheda prApta hote haiN| (1) krodhanizrita, (2) mAnanizrita, (3) mAyAnizrita, (4) lobhanizrita, (5) premanizrita, (6) dveSanizrita, (7) hAsyanizrita, (8) bhayanizrita, (9) AkhyAyikAnizrita, (10) upaghAtanizrita |39 / vivaraNArtha :- satyabhASA se viparIta bhASA asatya hotI hai| satya bhASA kA lakSaNa 'tasmiMstadvacanam' aisA batAyA gayA hai| ataH asatya bhASA kA lakSaNa - 'atasmiMstadvacanam' - yaha phalita hotA hai| matalaba ki jo jaisA nahIM hai vaisA usako batAnevAlA vacana asatyavacana kahalAtA hai| jaise ki 'pItaH zaMkha' yaha vacana / zaMkha pIlA nahIM hai phira bhI zaMkha ko pIlA batAne se 'pItaH zaMkhaH' yaha vacana mRSA vacana kahA jaayegaa| zaMkA :- na ca carito. iti / 'atasmiMstadvacanam' aisA asatya bhASA kA lakSaNa banAne para to caritopamA Adi vacana meM, jo satyabhASA ke bheda meM hI parigaNita hai, bhI mRSAbhASA kA pradarzita lakSaNa pravRtta hone se yaha lakSaNa ativyApti doSavAlA bana jAyegA, 1 satyAyA viparItA bhavatyasatyA virAdhinI ttr| dravyAdayazcatvAro bhaGgA dazadhA sA punaH zrute bhaNitA / / 38 / / 2 kodhAnmAnAnmAyAyA lobhAtpremNastathaiva dveSAcca / hAsyAdbhayAdAkhyAyikAdupaghAtAnnizritA dshmaa||39 / /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ * mRSAbhASAlakSaNadvayabhedapradarzanam * 199 tathAhi - caturddhA'satyA bhASA pravarttate, dravyataH kSetrataH kAlato bhAvatazceti / dravyataH sarveSu dravyeSu, kSetrato loke'loke vA, lakSaNayoraikyApattiH upadheyasAGkarye'pyupAdhyorasAGkaryAdviti / etena kvacidavyAptirapi pratyuktA vyavahAranayAbhimatAyAH sarvasyA mRSAbhASAyA tAdAtmyena tAdRganyataratvavyAptatvAt, anyataratvasyaiva tallakSaNatvAt / na ca gauravam; pramANa-pravRttisamaye siddhyasiddhibhyAM parAhatatvAt / etena punaruktidoSo'pi nirasta ityAdi bhAvanIyam / dravyata ityaadi| dravyamAzrityetyarthaH / taduktaM pAkSikasUtre'pi se musAvAe cauvvihe pannatte - davvao, khittao, kAlao, bhAvao tti' iti / sarveSu dravyeSviti / viSayatvaM saptamyarthaH / tena sarvadravyaviSayiNI mRSAbhASetyarthaH yathA 'nAsti AtmA' 'anantapradezamaya AtmA zyAmAkataNDulamAtro ve 'tyAdiH / kSetrata iti / kSetramAzrityetyarthaH / nanvAkAzasya dravyatvena tenaiva tadupakSayAtkSetrato'satyabhASAyA atirikta upanyAso vyartha iti cet ? maivam, lokAlokAnyatararUpAkAzasya dravyatve'pi loke kSetratvena prasiddhyA pRthagupAdAne doSAbhAvAt / evameva dina-rAtryAdirUpasya samayasya dravyatve'pi loke kAlatvena prasiddhyA pRthagupAdAne na doSaH, tathaiva lokavyavahArAnusAritvopapatteH / yadvA kAlata ityanena kAlasya na viSayavidhayA nirdezaH kintu adhikaraNavidhayeti na kazcid kyoMki alakSya meM lakSaNa kA gamana hI ativyApti kA lakSaNa hai| vaha ativyApti isa taraha AyegI ki upamAvacana, jaise ki 'candramukhI' yaha vacana, mukha candra nahIM hai phira bhI candrarUpa se mukha kA bodha karAtA hai| ataH asatyavacana bana jAyegA / kalpitopamAna meM to spaSTa hI vAcyArtha kA bAdha hone asatyavacana ke lakSaNa kA gamana siddha hI hai / - * upamAsatya bhASA mRSA nahIM hai * samAdhAna :- yathArtha iti / hamane jo mRSAbhASA kA lakSaNa batAyA hai vaha vaise hI hameM mAnya nahIM hai, magara hamArA tAtparya yaha hai ki - jo vacana yathArtha tAtparya ke abhAva se prayukta ho aura jo jaisA na ho vaisA usakA bodhaka ho vaha vacana mRSAbhASA ke lakSaNarUpa hai| isa taraha gAthA kA artha karane se koI bhI doSa nahIM AyegA, kyoMki caritopamAna, kalpitopamAna Adi vacana yathArtha tAtparya ke abhAva se prayukta nahIM hai kintu yathArtha tAtparya se hI prayukta hai| yaha bAta to 34vIM gAthA meM 'bhAvAbAheNa' pada se batAyI gaI hai| punaH vahA~ anusandhAna karane se yaha jJAta ho jAyegA ki upamAvacana yathArtha tAtparya se hI prayukta hai| ataH atasmiMstadvacanarUpa hote hue bhI yathArtha tAtparya ke abhAva se prayukta na hone se vaha asatyabhASA ke lakSaNa se AkrAnta nahIM hai| ataeva ativyAptidoSa kA koI avakAza nahIM hai| * mRSA bhASA kA pAribhASika lakSaNa * pari. iti / aba mRSA bhASA kA pAribhASA ke anusAra lakSaNa batAyA jAtA hai ki virAdhaka bhASA mRSA hai| yaha mRSA bhASA kA lakSaNAntara yAnI dUsarA lakSaNa hai| matalaba ki virAdhakavacanatva hI mRSAbhASA kA pAribhASika lakSaNa hai| yahA~ yaha zaMkA ho ki - 'prathama lakSaNa aura dvitIya lakSaNa eka hI hai, kyoMki yathArtha tAtparya se zUnya aisA jo atasmiMstadvacana hai vaha bhI virAdhaka vacana hI hai, ArAdhaka nhiiN| ataH pAribhASika lakSaNa lakSaNAntara = dvitIya lakSaNa kaise hogA?' to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki virAdhakatva yahA~ sadbhUtaniSedhatva Adi rUpa se abhipreta hai| Azaya yaha hai ki prathamalakSaNa asadbhUta ke udbhAvanasvarUpa hai, sadbhUta ke niSedharUpa nahIM / ataH sadbhUtaniSedhatvarUpa abhipreta virAdhakatva 'pItaH zaMkhaH' ityAdi vacana meM, jo ki mRSA bhASA ke prathama lakSaNa se AkrAnta hai, na hone se usameM vivakSita virAdhakatva nahIM hai| ataeva usameM dvitIya lakSaNa kI pravRtti nahIM hotI hai| isa taraha sadbhUtapratiSedha AdirUpa se virAdhakatva kI vivakSA karane se ubhaya lakSaNa meM aikya Adi kisI doSa kI Apatti nahIM AtI hai| * mRSA bhASA ke dravya-kSetra Adi kI apekSA cAra bheda * tatra iti / mRSA bhASA meM dravyAdi cAra bhaMga jJAtavya haiN| jJAtavya yaha pada mUlagAthA meM nahIM liyA gayA hai, lekina artha ke anurodha se usakA adhyAhAra karanA Avazyaka hai| mRSA bhASA ke cAra bheda isa taraha haiM ki dravyataH, kSetrataH, kAlataH aura bhAvataH / dravya kI apekSA se mRSA bhASA sarva dravyoM meM pravRtta hotI hai| sarva dravya mRSA bhASA ke viSaya ho sakate haiN| kSetra kI apekSA se loka aura aloka mRSA bhASA ke viSaya hote haiN| jaise ki lokasaMbaMdhI asatya vacana 'lokAkAza anantapradezamaya hai' ityAdi vacana / vAstava -
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 bhASArahasyaprakaraNe - sta.2. gA. 39 0 niyuktivacanavirodhaparihAra: 0 loke'nantapradezamayo loka ityAdiH, aloke ca vasanti jIvAH pudgalA vA, na vA'loka ityAdiH / kAlato divA rAtrau vA / bhAvatastu krodhAdvA lobhAdvA bhayAdvA hAsyAdvA / atra 'ekagrahaNe tajjAtIyAnAM grahaNamiti nyAyAt krodhagrahaNAnmAnagrahaH, lobhagrahaNAcca mAyAgrahaH, bhayahAsyagrahaNena ca prema-dveSa-kalahAbhyAkhyAnAdigraha iti vRddhsmprdaayH| bhAvA'satyabhedA eva ca daza anantaraM niyuktigAthayA darzayiSyanta iti dhyeym| doSa iti bhaavniiym| anantapradezamayo loka ityAdiH / idaM prathamalakSaNAkrAntamasatyavacanodAharaNam / Adipadena 'nAsti lokaH' ityAderdvitIya-lakSaNAkrAntasya grahaNam / aloke ca vasantIti / idaM prathamalakSaNAkrAntam / na vA'loka ityAdiH / idaM dvitIyalakSaNAkrAntam, sadbhUtaniSedhaparatvAt / Adipadena alokaM lokaM vadato grahaNam / idamapi dvitIyalakSaNAkrAntama, arthAntaraparatvAdityAdikaM vibhaavniiym| ekagrahaNa iti| AdyantayorgrahaNe madhyamasya grahaNamiti nyAyasyA'tra bhayAdisthale'vyApakatvenAnupAdAnamiti draSTavyam / mAnagraha iti / dveSAtmakakaSAyatvena rUpeNa mAnasya krodhasajAtIyatvAt / mAyAgraha iti| rAgAtmakakaSAyatvena rUpeNa mAyAyA lobhasajAtIyatvAta / evamagre'pi bhAvanIyama | abhyAkhyAnAdigraha iti| Adipadena paizunyAdigrahaNam / ___ nanu bhavadbhirdravyAdyapekSayA mRSAbhASAyAzcaturvidhatvamuktaM niryuktau ca dazavidhatvamuktamiti kathaM na virodha iti cet? maivam, tatra dazavidhatvaM mRSAbhAvabhASAyA eva pratipAditaM na tu mRSAbhASAyA iti na virodhH| mRSAtvasAkSAdvyApyajAtezcaturvidhatvena pratipAdane'pi mRSAtvasAkSAdavyApyajAtivyApyajAterdazavidhatvena pratipAdane na kazcidvirodha ityatra tAtparyamiti bodhanArthaM dhyeymityuktm| meM loka asaMkhyapradezamaya hone se anyathAprarUpaka yaha vacana mRSAvAda ke prathamalakSaNa se AkrAMta hai| isa taraha 'aloka meM jIva yA pudgala rahate haiM' athavA 'alokAkAza nahIM haiM' ityAdivacana alokAkAzaviSayaka mRSAvacana hai| yahA~ prathama udAharaNa mRSAbhASA ke prathamalakSaNa se yukta hai| dvitIya udAharaNa meM asatyavacana ke pAribhASika lakSaNa kI pravRtti hotI hai| isa taraha kAla kI apekSA dina meM yA rAta meM asatyabhASA kI pravRtti hotI hai| bhAva kI apekSA asatya vacana krodha se yA lobha se yA hAsya se yA bhaya se pravRtta hotA hai| yahA~ bhAvataH asatyabhASA meM 'ekadezagrahaNe tajjAtIyAnAM grahaNam' - yaha nyAya pravRtta hotA hai| isa nyAya kA Azaya yaha hai ki - kahIM para zabdataH eka vyakti kA grahaNa hone para usake sajAtIya anya kA bhI grahaNa hotA hai| jaise ki 'vaha bhajiyA khAtA hai' aisA kahane para zrotA ko khAdyarUpa se sajAtIya hone se caTanI kA bhI bhAna ho jAtA hai ki 'vaha bhajiyA aura caTanI khAtA hai'| vaise yahA~ krodha kA grahaNa hone se dveSarUpa se krodhasajAtIya mAna kaSAya kA grahaNa ho jAtA hai| lobha kA grahaNa karane se rAgarUpa se lobhasajAtIya mAyA kA grahaNa ho jAtA hai| vaise bhaya aura hAsya ke grahaNa se tatsajAtIya prema-dveSa, kalaha, abhyAkhyAna (=asad doSAropaNa) Adi kA grahaNa ho jAtA hai - yaha artha vRddhasampradAya se prApta hotA hai| vRddhasampradAya pada se yahA~ jJAnavRddha = bahuzruta pUrva maharSiyoM kA samudAya abhipreta hai| bhAvAsatyA. iti / yahA~ yaha zaMkA karanA ki 'Apa mRSAbhASA ke cAra bheda batA rahe haiM aura niyukti Adi meM asatyavacana ke daza bheda batAye gaye haiN| ataH ina donoM kA virodha hI hogA, kyoMki eka hI viSaya ke cAra bheda aura daza bheda kaise ho sakate haiM?' - yukta nahIM hai, kyoMki niyukti Adi meM asatya vacana ke jo dasa bheda batAye gaye haiM ve mRSAvAda ke mukhya bheda svarUpa nahIM hai, magara mRSAvAda ke mukhya, carama evaM caturtha bhedarUpa bhAvamRSAvacana ke bhedasvarUpa hI hai| yAnI cAra bheda asatyavacana ke mukhya bheda haiM aura dasa bheda mukhya bheda ke avAntarabheda haiN| ataH koI virodha nahIM hai| ye daza bheda niyukti kI gAthA se hI bAda meM dikhAye jAeMge, yaha dhyAna rakhanA jarUrI hai| * dravya-bhAva meM asatyavacana kI caturbhagI * atra dravya. iti| aba yahA~ vivaraNakAra dravya aura bhAva ke saMyoga meM vidhimukha se aura niSedhamukha se asatyavacana kI eka caturbhaMgI batA rahe haiN| vaha isa taraha hai ki - dravya se jo vacana asatya hai, bhAva se nahI - vaha prathama bhaMga / jo vacana dravya se asatya nahIM hai magara bhAva se asatya hai - vaha dvitIya bhNg| jo vacana dravya se aura bhAva se asatya hai - vaha tRtIya bhNg| jo vacana na to dravya se asatya hai aura na bhAva se asatya hai - vaha caturtha bhaMga / yahA~ dravya se jo asatya ho magara bhAva se asatya na ho aise vacanarUpa
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ * mRSAbhASAyAM caturbhaGagI * 201 atra dravyabhAvasaMyoge vidhipratiSedhAbhyAmapi caturbhaGgI bhAvanIyA / tathAhi - "davvao NAma ege musAvAe No bhAvao? bhAvao NAma ege musAvAe no davvao, ege davvao vi bhAvao vi', ege No davvao No bhAvao / tattha davvao musAvAo No bhAvao, jahA koI bhaNijjA - atthi te kahiM pasumigAiNo diTThA? tAhe bhaNai - Natthi, esa davvao musAvAo, No bhAvao 1 / bhAvao No davvao jahA musaM bhaNihAmitti, tao tassa vaMjaNANi sahasatti saccagANi viNiggayANi tANi / esa bhAvao No davvao 2 / davvao vi bhAvao vi jahA musAvAyapariNao koI tameva musAvAyaM vadejjA 3 / cauttho bhaMgo sunnnnotti|| ___sA punaruktalakSaNA'satyA dshdhaa| tathAhi - kohetti| atra saptamI paJcamyarthe / tathA ca krodhAnniHsRtA = nirgatA ityAdi vyAkhyeyam athavA nizrA jAtA'syAH sA nizritA, krodhe nizritA = krodhanizriteti yathAzrutameva krodhe iti| ziSTaM spaSTam / / 39 / / atra dabao musAvAo No bhaavotti| yadyapyatra sadbhUtapratiSedhatvarUpasya virAdhakatvasya pAribhASikA'satyalakSaNasya niSedho na saMbhavati tathApi parapIDotpAdakatvarUpasya virAdhakatvasya pAribhASikA'satyalakSaNasya niSedhasyA'bhipretatvAt 'No bhAvaotti' vacanasya yuktatvaM bhaavniiym| bhAvao No dvvotti| enameva tRtIyabhaGga vibhAvya etadviparyayeNA'gastyasiMhasUriNA bhAvasatyAyAH satyabhASA'STamabhedarUpAyAH pUrvapradarzitaM vyAkhyAnaM kRtamiti sambhAvayAmi / sunnnnotti| yadvacanaM no dravyato'satyaM nA'pi bhAvataH, tasyA'satyatvAsambhavena caturthabhaGgaH zUnyaH / na ca nozabdasya dezaniSedhavAcakatayA grahaNe visaMvAdatAtparyazUnyasya tAdRzamizravacanasya caturthabhaGge sambhavena tacchUnyatvAbhidhAnaM na yuktamiti vAcyam nozabdasyA'tra svaviSayA'pekSayA sarvaniSedhavAcakatvenA'bhipretatvAditi dig| 'arthavazAta vibhaktivipariNAma' itinyAyAta saptamI vibhaktiM paJcamItvena vipariNamayati - krodhaaditi| icchApratighAtAniSTaviSayadarzanAdihetukaM tADanAkrozAdikAraNamadhyavasAyavizeSarUpaM krodhamAzritya nirgtetyrthH| nanu vibhaktyantaravivakSAyAM vibhaktyantaraprayogo na sAdhuH = nArthabodhajanakatAvacchedakAnupUrvImAniti yAvadityAzaGkAM manasi nidhAya yathAzrutArthopapattimevA''ha athveti| ziSTamiti avaziSTamityarthaH / / 39 / / mRSA vacana ke prathama bhaMga kA udAharaNa yaha hai ki - koI zikArI Adi pUche ki 'hirana-pazu Adi tumane dekhe haiM?' taba hirana ko dekhane para bhI jIvarakSA ke hetu se 'nA, maiMne nahIM dekhe haiM' - aisA pratyuttara denA caahie| yaha vacana dravyataH asatya hai, bhAvataH nhiiN| dvitIya bhaMga kA udAharaNa yaha hai ki - 'maiM jhUTha bolU~gA' - aisA pariNAma hone para bhI sahasA mu~ha meM se saccI bAta nikala gaI, taba yaha sahasAkAra se bole gaye satya vyaMjana = zabda bhAvataH asatya hai, dravya se nhiiN| ataH yaha asatya vacana ke dvitIya bheda meM samAviSTa hotA hai| jaba koI manuSya Adi 'maiM jhUTha bolU~gA' isa pariNAma se pariNata ho kara jaba jhUTha bolatA hai taba yaha vacana dravyataH aura bhAvataH asatya vacanarUpa hone se asatyabhASA ke tRtIya bheda meM praviSTa hotA hai| asatya vacana kA caturtha bheda to asaMbhavita hI hone se zUnya hai, kyoMki jo vacana na dravyataH asatya ho aura na bhAvataH asatya ho vaha asatya bhASA meM kaise aMtarbhUta ho sakatA hai? ataH caturtha bhaMga zUnya hai| * asatyabhASA ke dasa bheda * sA. iti| vaha asatya bhASA daza prakAra kI hotI hai| prathama prakAra hai krodhanirgata astybhaassaa| yahA~ 'kohe' meM jo saptamI vibhakti hai vaha paMcamI vibhakti ke artha meM prayukta hai aura usakA saMbaMdha 'nissiyA' ke sAtha hai| ataH krodha se nikalI huI bhASA asatya hai| isa taraha mAnanisRta Adi meM bhI vyAkhyAna karanA caahie| athavA hama yathAzruta artha kI upapatti isa taraha kara sakate haiM ki - 'nizrA jAtA asyAH sA nizritA' / arthAt jisako nizrA prApta huI hai. vaha nishrit| krodha meM jo nizrita haiM vaha krodhanizrita astybhaassaa| prAkRta bhASA meM 'nissiA' kA artha jaise niHsRta hotA hai vaise 'nizritA' yaha artha bhI ho sakatA hai| ataH saptamIvibhakti ko yathAvat rakha kara 'nissiA' kI chAyA 'nizritA' kara ke krodha meM nizrita aisA jo artha kiyA gayA hai vaha 1 dravyato nAmaiko mRSAvAdo no bhAvataH 1 / bhAvato nAmaiko mRSAvAdo na dravyataH 2 / eko dravyato'pi bhAvato'pi 3 / eko no dravyato no bhAvataH 4 / tatra dravyato mRSAvAdo no bhAvato yathA kazcidbhaNet - 'asti tvayA kutra pazumRgAdayo dRSTAH? tadA bhaNati nAsti, eSa dravyato mRSAvAdo na bhAvataH 1 / bhAvato no dravyato yathA - mRSAM bhaNiSyAmIti, tatastasya vyaJjanAni sahasA satyAni vinirgatAni tAni, eSa bhAvato na dravyataH 2 / dravyato'pi bhAvato'pi - yathA mRSAvAdapariNataH kazcittameva mRSAvAdaM vadet 3 / caturtho bhaGgaH zUnya iti|
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 bhASArahasyaprakaraNe - sta.2. gA. 39 0 kAkatAlIyanyAyaprAptasaMvAde bhAvasatyatvA'yogaH pUrva krodhaniHsRtAmeva niruupyti| krodhaniHsRtAmeveti / nanu krodhanizritetyarthavyAkhyAnaM kRtvA punaH kimarthaM krodhaniHsRtetyasyopAdAnaM kriyate? maivam, yathAzrutArthasaGgamanasya vAvadUkaM pratyabhipretatvAt, pUrvamaharSibhiH zrIharibhadrasUriprabhRtibhiH krodhaniHsRtetyarthasya vyAkhyAtatvAttatraiva vivaraNakArasyA'pi svarasAcca sarvatrA'grimasthale tathaiva pUrvapradarzitArthasyopAdAnaM kRtamiti dhyeyam / nizcayAGgabhUtazuddhavyavahAreNArthapratipAdanaM kRtvA''tmalakSinizcayanayAnurodhenA''ha athveti| krodhAviSTasyeti aprazastakrodhAviSTasyeti / yadyapyatra bhAvato'satyatvamAzritya daza bhedAH pradarzitA na tu dravyato'satyatvamavalambya, ata eva nanvityAzaGkA bhavituM nArhati dravyataH satyatve'pi bhAvAsatyatvAnapAyAt tathApi visaMvAdabuddhijananatAtparyarUpasya bhAvAsatyatvasyA'sattvAt dravyataH satyatvasya suvacatvAcca naastytvmityaashyenaa''shngkte-nnviti| smaadhtte-neti| aprmaanntvaaditi| mAdhyasthyapariNAmaviyojakakrodhakaSAyena yadRcchAbhASakasya yathAvasthitArthapratipAdanatAtparyarUpasya bhAvataH satyatvasya vighaTanAt kvacit kAkatAlIyanyAyena dravyataH saMvAde'pi bhAvato'satyatvasya yathArthatAtparyaviraharUpasya prakrAntasya sattvAccA'satyatvapratipAdanasya yuktatvamiti bhAvaH / sampradAya iti| taduktaM cUrNI zrIjinadAsagaNimahattareNa - 'tassa kohAulacittattaNeNaM ghuNakkharamiva taM appamANameva bhavati / jahA ghuNakkharaM sacca yuktisaMgata hI hai| 39vIM gAthA meM ziSTa yAnI bacA huA zeSa bhAga spaSTa hI hai| ataH unakA vivaraNa vivaraNakAra ne nahIM kiyA hai| arthAt zeSa mAna Adi padoM ke artha kA nizrita artha meM anvaya kara ke - (2) mAnanizrita, (3) mAyAnizrita, (4) lobhanizrita, (5) premanizrita, (6) dveSanizrita, (7) hAsyanizrita, (8) bhayanizrita, (9) AkhyAyikAnizrita, (10) upghaatnishrit| isa taraha asatya bhASA ke dazabheda prApta hote haiN||39 / / aba prakaraNakAra 40vI gAthA se asatyabhASA ke prathamabhedarUpa krodhanizrita bhASA kA nirUpaNa kara rahe haiN| gAthArtha :- krodhAviSTa ho kara jo koI apane laDake se kahatA hai ki - 'tU merA putra nahIM hai' yaha vAkya krodhaniHsRtamRSA bhASA hai| yA to krodhAviSTa vyakti kA sarva vacana krodhaniHsRta asatyabhASAsvarUpa hI hai|40| * krodhaniHsRta asatyabhASA 1/2 * vivaraNArtha :- sA. iti| krodhAviSTa ho kara jo bhASA bolI jAtI hai vaha krodhaniHsRtamRSA bhASA hai| jaise ki pitA apane laDake se hi gussA meM kahatA hai ki - 'tU merA laDakA nahIM hai|' yaha vacana krodhaniHsRta mRSAvacana hai yA to hama aise bhI kaha sakate haiM ki krodhAviSTa vyakti kA sarva vacana krodhanizrita asatya hI hai| zaMkA :- nnu..iti| gussA ke kAraNa apane laDake ko hI pitA - 'tU merA laDakA nahIM hai' - aisA jo kahatA hai usa vacana meM to sadbhUtaniSedharUpa pAribhASika mRSAtva rahatA hai| ataH usa vacana ko asatya kahanA to ThIka hai, magara kruddha vyakti ke sabhI vacanoM ko asatya kahanA kaise saMgata hogA?, kyoMki kupita vyakti kA saba vacana visaMvAdI hI hote haiM, saMvAdI nahIM - yaha koI rAjAjJA nahIM hai| jaise ki kupita vyakti gAya ko gAya kahatI hai taba usakA yaha vacana asatya nahIM hai, kyoMki yaha vacana na to sadbhUta kA niSedha karatA hai aura na to asadbhUta kA udbhAvana karatA hai, kintu yathAvasthita artha kA hI pratipAdana karatA hai tathA isa vacana ke prayoga meM vaktA kA abhiprAya 'zrotA ko visaMvAdI jJAna pedA ho' - aisA bhI nahIM hai| ataH na to dravyataH asatyatva hai aura na to bhAvataH asatyatva hai| taba krodhaprayukta isa saMvAdI vacana ko Apa kaise asatya kaha sakate haiM? * krodhaprayukta saba vacana mRSA hI hai * samAdhAna :- 'na krodhA. iti / ApakI yaha zaMkA samIcIna nahIM hai| krodha se Akula ho kara jo puruSa gAya ko gAya kahatA hai vaha vacana dravyataH satya hone para bhI bhAvataH asatya = apramANa hI hai, kyoMki vaha puruSa krodhAviSTa ho kara vacana prayoga karatA hai| krodhanizrita hone se 'mujhe yathAvasthita arthapratipAdana karanA hai' - aise tAtparya se vaha vAkya prayukta nahIM hotA hai| ataH vaha vAkya vyavahArataH satya dikhatA huA bhI paramArtha se satya nahIM hai - aisA pUrva maharSiyoM kA abhiprAya hai|
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ghuNAkSaranyAyena satyAyA niSphalatvam * 203 'sA kohaNissiyA khalu kohAviTTho kahei jaM bhAsaM / jaha Na tumaM mama putto ahavA savvaMpi tavvayaNaM / / 40 / / sA krodhaniHsRtA khalu yAM bhASAM krodhAviSTaH kathayati yathA na tvaM mama putra iti / idaM hi kupitasya pituH putraM prati vcnm| athavA sarvamapi tasya = krodhAviSTasya vacanam / nanvidamayuktaM krodhAviSTasyA'pi gAM gAmeva vadato'satyatvA'bhAvAditi cet ? na krodhAkulacittatvena tasya gavi (granthAgraM-600 zloka) gavAbhidhAnasyA'pyapramANatvAditi sampradAyaH / idantu dhyeyam - tatra sammugdhavyavahAraupayikasatyatve'pi phalaupayikaM na satyatvam, sakliSTAcaraNasya niSphalatvAditi / / 40 / / nanu kupitasya ghuNAkSaranyAyenA'pi satyabhASaNenA'prazastakrodhavazAt kliSTakarma baghnato'pi satyabhASApratyayaM zubhaM karma kimiti mavi paMDiyANaM cittagAhagaM na bhavati, kovAkulacitto jaM saMtamavi bhAsati taM tu mosameva bhavati / (daza. a. 7/ ni. gA. 276 cU. pR. 237) / phalaupayikaM na satyatvamiti / vAksamiti gupti - zubhakarmabandhanirjarAdiphalopAyabhUtasatyatvasya niSedhenedaM sUcitaM bhavati yaduta- aprazastakrodhAdikaSAyaprayuktavacanasyaivA'satyatvaM na tu prazastakrodhAdiprayuktasyA'pi tasyaiva taadRshphlopaayruuptvaat| nizcayataH tAdRzA'dhyavasAyavRttiprAzastyasyaiva phalaupayikatvamityAdi bhAvanIyam ||40|| ghuNAkSaranyAyeneti / ghuNaH = kASThavedhakaH kRmi: / tanniSpannamakSaramadhikRtya pravRtto nyAyaH / nyAyazcAtra phale yAdRcchikatvasAdhikA yuktiH, tayetyarthaH / taduktaM vardhamAnena 'ghuNotkiraNAtkathaJcinniSpannamakSaraM ghuNAkSaram / tadiva yadakuzalena daivAnniSpAdyate tadghuNAkSarIyam' / / satyabhASApratyayamiti / dravyataH satyabhASAyAH zubhavAgyogarUpatvena zubhakarmaprakRtipradezabandhajanakatvamarhati, yogAnurUpatvAtprakRtipradezabandhasya 'jogA payaDipaesaM ' ( ) iti zivazarmasUrivacanAditi mugdhAzaGkAyA bhAvaH / na svAtantryeNeti / prakRti- pradezakarmabandhaM prati yogasya na svAtantryeNa hetutvaM kintu kaSAyasahakAritayaiva, maulaM idaM tu . iti / yahA~ yaha dhyAtavya hai ki krodhAviSTa ho kara gAya ko gAya kahanevAlI vyakti ke vacana meM mugdha loga ke vyavahAra meM upayogI aisA satyatva hone para bhI phalaupayika satyatva yAnI nirjarAdi phala kA upAyabhUta satyatva nahIM hai, kyoMki satya vacana bhI saMkleza se bolane para niSphala hI hotA hai| ataH krodhAdikaSAyaprayukta saba vacana asatya hI hote haiN| zaMkA :- nanu iti / aprazasta krodhAdi kaSAya se azubhakarmabaMdha hotA hai, zubhakarmabandha nahIM yaha to hameM mAnya hI hai magara aprazastakrodhAdikaSAya se prayukta saba vacana phalaupayika satyatva se zUnya hI hotA hai - yaha bAta ThIka nahIM hai| dekhiye, ghuNAkSaranyAya se jaba koI krodhAviSTa ho kara satya vacana bolegA taba usako kaSAyanimittaka azubha karmabandha hogA aura dravyataH satyavacanarUpa zubhavacanayoga ke nimitta se zubhakarmabandha bhI honA cAhie, kyoMki zubhayoga to zubha prakRtibaMdha aura pradezabaMdha meM hetu hotA hai| ghuNAkSaranyAya kA matalaba yaha hai ki jaba ghuNa = lakaDe meM rahanevAlA kIDA lakaDe ko khAte khAte lakaDe ko koratA hai taba usakA prayAsa lakaDe meM akSara banAne kA nahIM hai, phira bhI anAyAsa hI kabhI kabhI akSara ke AkAra bana jAte haiN| hama bhI dekhate haiM ki kabhI kabhI lakaDe ke pharnIcara meM kIDe choTe choTe chidra banAte haiM taba anAyAsa hI kucha DijhAina = AkAraracanA bana jAtI hai| lekina 've akSara yA DijhAina buddhipUrvaka hai' aisA koI buddhimAna nahIM mAnatA hai| una akSaroM ko koI pramANa mAna kara kAma nahIM karate haiN| prastuta meM Azaya yaha hai ki ghuNAkSara nyAya se krodhAviSTa puruSa kA jo vacana vyavahAra se satya hai, zubha vacanayogasvarUpa hai, tannimittaka zubhakarmabaMdha bhI honA hI cAhie / 1 sA krodhanizri (niHsRtA khalu, krodhAviSTaH kathayati yAM bhASAm / yathA na tvaM mama putro'thavA sarvamapi tadvacanam / / 40 / / 2 atra mudritapratau (satyaM bhASamANasya nAprazastakrodhavazAtkliSTakarmabandhatvamapi pAThAntaram ) ityevamanyaH pATho'pi pradarzitaH / 3 Wood-worm ghuna. This worm bores holes in wood and in books, which sometimes assume the shape of a letter of the alphabet. Hence its use to intimate the occurrence of something quite accidental. (from - A Handful of popular maxims Page - 26)
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 bhASArahasyaprakaraNe - sta.2. gA. 42 0 karmabandhahetutAyAM vicAravizeSaH / na badhyata iti mugdhAzaGkAyAmAha - 'ThiirasabandhakarANaM haMdi kasAyANa ceva aNurUvaM / payaDippaesakammaM jogA bajjhati Na viruupN||41|| haMdItyupadarzane yogAH sthitirasabandhakarANAM kaSAyANAmanurUpameva prakRtipradezakarma badhnanti na viruupm| evaM ca vyavahArataH satyAyA api kasyAzcidbhASAyAH kliSTakarmabandhasAmagrIbhUtakaSAyAdyantargatAyA na svAtantryeNa zubhakarmabandhahetutvena phalavattvaM tathA ca krodhAbhibhUtasya sarvA'pi bhASA'satyaiveti sthitam / / 41 / / na tAvadasyAH zubhaphalAhetutvameva pratyutA'zubhaphalajanakatvamapItyAha 'duTThayarA vA saccA kohAviTThANa jeNa sppsraa| micchAbhiNivesakae, jIvANa haMdi sA hoi / / 42 / / krodhAviSTAnAM vA = athavA duSTatarA satyA, atizayitA duSTA = duSTatarA, kutaH? ityAha - haMdItyupadarzane yena kAraNe saprasarA kAraNaM tu kaSAyA eva / yadvA tRNAraNimaNinyAyena sAtetarakarmabandhaM prati kaSAyANAM hetutvaM sAtavedyaM prati tu yogAnAm, asati pratibandhake / tatazca kaSAyasattvadazAyAM tenaiva dravyataH satyavacanarUpasya zubhayogasyopakSayAnna tasya zubhakarmabandhahetutvam / zubhakarmabandhaM prati dravyayogAnAmanyathAsiddhatvaM tu jIrNAbhinavazreSThiprabandhena samayaprasiddhameva / ___ vastutastu sAmparAyikakarmabandhaM prati kaSAyANAM svAtantryeNa hetutvam, IryApathikakarmabandhaM prati tu yogAnAm / sAmparAyikakarmaprakRti-pradezabandhaM prati tu yogAnAM kssaayshkaarikaarnntvm| ataH kaSAyavaiparItyeNa yogAnAM sAMparAyikaprakati-pradezabandhajanakatvaM naasti| nahi sauvarNadaNDe sati mArttakapAlAtsauvarNo ghaTo bhavitamarhati / ata zubhakarmabandhanirjarAdirUpaphalaupayikasatyatvasyA'sattvAdaprazastakaSAyAviSTasya sarvavacanayoge'satyatvameveti siddhamiti bhaavniiym| isa mugdha puruSa kI zaMkA kA nirAkaraNa prakaraNakAra 41vIM gAthA se kara rahe haiN| gAthArtha :- sthitibaMdha aura rasabaMdha ke hetubhUta kaSAya ke anurUpa hI prakRtibaMdha aura pradezabaMdha yoga se hotA hai, viparIta nhiiN|41 / * yoganimittaka karmabaMdha kaSAya ke anurUpa hI hotA hai * vivaraNArtha :- haMdi. iti| karmasthitibaMdha aura rasabaMdha ke hetubhUta kaSAya ke anurUpa hI karmaprakRtibaMdha aura karmapradezabaMdha meM yoga hetu hotA hai, kaSAya se viparIta prakRtibaMdha aura pradezabaMdha meM yoga samartha nahIM hotA hai| prastuta meM aprazasta krodhAdi kaSAya se AviSTa puruSa gAya ko gAya kahatA hai taba usakA yaha vacana vyavahArataH = dravyataH satya hone para bhI zubhakarmabaMdha kA janaka nahIM hai, kyoMki usa puruSa ke aprazasta krodhAdi kaSAya azubha karma kI dIrgha sthiti ke aura tIvra azubharasa ke bandha kA hetu hai aura yoga kaSAyAnukUla karmabaMdha meM sahakArI hotA hai| ataH kliSTa karma baMdha kI sAmagrIbhUta kaSAya meM aMtaHpraviSTa dravyataH satyavacanaprayogarUpa zubhavacanayoga bhI zubhaprakRtibaMdha aura pradezabaMdha meM hetu nahIM hotA hai| ataeva krodhAviSTa vyakti ko vyavahArataH satyavacanarUpa zubhavacanayoga ke nimitta se zubhakarmabaMdha nahIM hotA hai| zubhakarmabaMdharUpa phala kA upAyabhUta satyatva na hone se krodhAdi kaSAyagrasta vyakti kA sarva vacana asatya hI hai, satya nahIM - yaha phalita hotA hai||41|| aprazasta krodhAdi kaSAya meM aMtargata zubhayoga se sirpha zubha karmabaMdha nahIM hotA hai, itanA hI nahIM kintu azubhakarmabaMdha avazya hotA hai - isa bAta ko prakaraNakAra 42vIM gAthA se batA rahe haiN| gAthArtha :- yA to kaSAyagrasta puruSa kI satyabhASA atyaMta duSTa hai, kyoMki usakA prasaraNa hone para vaha jIvoM ke mithyAabhiniveza kI hetu hotI hai|42| / * aprazastakaSAyaprayukta bhASA atyaMta duSTa hai * vivaraNArtha :- krodha se jo bhASA dravyataH satya bolI jAtI hai vaha dravyataH mRSAbhASA kI apekSA se bhI atyaMta duSTa hai, kyoMki 1 sthityanubandhakarANAM haMdi kaSAyANAmevAnurUpam / prakRtipradezakarma yogA badhnanti na virUpam / / 41 / / 1 duSTatarA vA satyA krodhAviSTAnAM yena sprsraa| mithyAbhinivezakRte jIvAnAM handi sA bhavati / / 42 / /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ * phalaupayikasatyatvamImAMsA * 205 = prasaraNayuktA sA = satyA bhASA jIvAnAM mithyAbhinivezakRte bhavati / kliSTAzayAnAM satyabhASaNaM 'samyagidaM mayoktaM' iti durbhASitAnumodanaM janayan mahAkarmabandhaheturiti paramArthato'satyamityartha iti kimativistareNa ? / / 42 / / uktA krodhaniHsRtA / atha mAnaniHsRtAmAha / 'sA mANaNissiyA khalu, mANAviTTho kahei jaM bhAsaM / jaha bahudhaNavaMto'haM ahavA savvaM pi tavvayaNaM / / 43 / / spssttaa| navaraM yathA bahudhanavAnahamiti vacanamalpadhanasyA'pi mAninaH kvacitkenacitpRSTasyetyavadheyam / zeSaM prAgvat / / 43 / / uktA mAnaniHsRtA / atha mAyAniHsRtAmAha duSTatareti / kevalaM dravyato'satyAyAH sakAzAdatizayena duSTetyarthaH / ApekSikamidaM vacanam / tena na kazcidvirodhaH / prsrnnryukteti| prasaraNaM cAtra na sannikRSTadezasaMyogAnukUlavyApArarUpaM kintvanumodanarUpaM dvitiiybaaltaaklpm| tena yuktetyarthaH / ata eva mithyAbhinivezakRte bhavati / atisvamatikalpanayA tattvaviplavo mithyAbhinivezaH, tatkRte bhvtiityrthH| ata eva mahAkarmabandhaheturiti / dravyato'satyabhASAjanyakarmabandhApekSayA mahataH karmabandhasya heturityrthH| etena mahAkarmabandharUpaphalaupayikatvasya sattvAt kathaM na phalaupayikasatyatvamityAzaGkA'nutthAnahatA draSTavyA, ziSTaistAdRzaphalaupayikasya satyatvenA'vyavahArAt, sadbhayo hitatvasya satyapadapravRttinimittasyAbhAvAcca tathApi satyatvavyavahAre tUnmattapralApaprasaGgAditi dhyeyam / / 42 / / mAnina iti| parAvajJAhetuH svAtmanyutkarSatvAroparUpo'dhyavasAyavizeSo mAnaH, tadvata ityarthaH / mAninaH sarva vacanamasatyamiti jJAtvA mAnotpatterjAtimadAdidazavidhasthAnAni samyagavagamya pariharttavyAni yatineti bhAvaH / evamagre'pi usa krodhAviSTa bhASaka kI bhASA kA prasaraNa hone para vaha bhASA mithyAbhiniveza kI hetu hotI hai| yahA~ prasaraNa kA artha anumodana abhipreta hai| jaba vaktA krodha se vacanaprayoga karatA hai taba vaha vacana bhAvataH asatya hI hai, virAdhaka hI hai, satya nahIM arthAt krodhaprayukta vacana durbhASita hai, subhASita nhiiN| phira bhI vaktA ko 'maiM ne to saccA kahA hai ityAdi rUpa se apane asatya vacana kI anumodanA hotI hai| eka to krodha se bolanA hI mUrkhatA hai aura dUsarI mUrkhatA hai usakI anumodanA / isa taraha krodhaprayukta dravyataH satyavacana durbhASita kI anumodanA dvArA adhika pApakarma baMdha karAtA hai, kyoMki pApa kI anumodanA pApa ke pakSapAtasvarUpa hone se kliSTa karma kA hetu hai| azubhatara karmabaMdha kA nimitta hone se krodhaprayukta saMvAdI bhASA atyaMta duSTa hone se paramArtha se to asatya hI hai - yaha siddha hotA hai| isa saMbaMdha meM adhika vicAra bhI kiyA jA sakatA hai, magara yahA~ vaha Avazyaka nahIM hai| ataH isa viSaya kA vistAra yahA~ nahIM kiyA gayA hai / / 42 / / krodhaniHsRtabhASArUpa asatyabhASA ke prathama bheda kA nirUpaNa huaa| aba prakaraNakAra 43vIM gAthA se kramaprApta mAnaniHsRta asatyabhASA kA nirUpaNa karate haiN| - gAthArtha :- mAnakaSAya se grasta jIva jo bolatA hai ki 'maiM bahuta dhanI hU~' ityAdi, vaha mAnaniHsRta asatyabhASA hai yA mAnaniHsRta saba vacana asatya hI hai / 43 / * mAnaniHsRta bhASA 2/2 * vivaraNArtha :- zloka kA artha spaSTa hI hai| zloka meM jo vacana dRSTAMtarUpa se pradarzita kiyA gayA hai ki 'maiM bahuta dhanI hU~' - yaha vacana abhimAnI aura alpa dhanI vyakti kA hai jaba vaha kisIse pUchA jAtA hai taba yaha jJAtavya hai / zeSa artha to gAthArtha meM hI batAyA gayA hai| vizeSa vicAravimarza yahA~ krodhaniHsRta mRSAbhASA kI taraha jAnanA cAhie / / 43 / / mAnaniHsRta bhASA kA nirUpaNa huA / aba kramaprApta mAyAniHsRta bhASA ko, jo asatyabhASA kA tRtIya bheda hai, prakaraNakAra 44vIM gAthA se batAte haiM / 1 sA mAnaniHsRtA khalu mAnAviSTo kathayati yAM bhASAm / yathA bahudhanavAnahaM athavA sarvamapi tadvacanam ||43|| 2 syeva ca tadava - ityazuddhapATho mudritapratau /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 bhASArahasyaprakaraNe - sta.2. gA. 46 0 mAyAlobhapremasvarUpam 0 mAyAi NissiyA sA, mAyAviTTho kahei jaM bhaasN| jaha eso deviMdo ahavA savvaMpi tabbayaNaM / / 44|| spssttaa| navaraM yathA - 'eSa devendra' iti aindrajAlikasyA'vAstavazakrapradarzakasya maayaavcnm| zeSaM prAgvat / / 44 / / uktA mAyAniHsRtA atha lobhaniHsRtAmAha 'sA lobhaNissiyA khalu lobhAviTTho kahei jaM bhaasN| jaha puNNamiNaM mANaM ahavA savvaM pi tavvayaNaM / / 45 / / spaSTA / navaraM pUrNamidaM mAnamiti kUTatulAdau grAhakaM prati lubdhasya vaNijo vacanaM zeSaM prAgvat 4 / / 45 / / uktA lobhaniHsRtA / atha premaniHsRtAmAha __ sA pemmaNissiyA khalu pemmAviTTho kahei jaM bhaasN| jaha tujja ahaM dAso ahavA savvaMpi tavvayaNaM / / 46 / / bhAvanA kaaryaa| aindrajAlikasyeti / mantrabalenA'vidyamAnavastupradarzanapUrvaM paravaJcakasya / mAyAvacanamiti / hRdaye'nyathA kRtvA bahiranyathA vyavaharaNAdhyavasAyavizeSo mAyA taduktam-'svAzrayAvyAmohakaratve satItaravyAmohakAraNaM mAye'ti, tajjanyaM vacanaM mAyAvacanam / paravaJcanAbhiprAyeNa kiJcitsatyena paraM pratyAyayana samyagAzayavipattito'satyavAdyeveti bhAvaH / / 44 / / lobhniHsRteti| paravittAdiharaNAdihetuko'dhyavasAyavizeSo lobhaH, taduktama- 'paravittAdikaM dRSTavA netuM yo hRdi gAthArtha :- mAyAAviSTa puruSa jo bolatA hai, jaise ki - 'yaha devendra hai' vaha mAyAniHsRta mRSAbhASA hai yA to mAyAvI kA sarva vacana mAyAniHsRta bhASAsvarUpa hai|44| __* mAyAniHsRta mRSA bhASA 3/2 * vivaraNArtha :- zloka kA artha spaSTa hai| sirpha dRSTAnta ko isa taraha jAnanA cAhie ki - indrajAla bichAnevAlA mAyAvI puruSa apanI mAyA se - jAdu se - mantra se nakalI indra banA kara logoM ko Thagane kI icchA se jo kahatA hai ki 'yaha devoM kA svAmI indra hai' ityAdi, vaha vacana mAyAniHsRta mRSAbhASAsvarUpa hai| zeSa yAnI bacA huA zloka kA caturtha pAda 'ahavA....' ityAdi kA vyAkhyAna krodhaniHsRta mRSA bhASA kI taraha jJAtavya hai| saMkSepa meM to gAthArtha meM hI batAyA gayA hai||44|| mAyAniHsRta mRSAbhASA kA nirUpaNa pUrNa huaa| aba prakaraNakAra lobhaniHsRta bhASA kA, jo ki mRSAbhASA ke caturtha bhedarUpa hai, 45vIM gAthA se nirUpaNa karate haiN| gAthArtha :- lobhAviSTa puruSa jo bolatA hai, jaise ki 'yaha mAna = mApa saMpUrNa hai' ityAdi, vaha lobhaniHsRta mRSAbhASA hai yA to lobhAviSTa puruSa kA sarva vacana lobhaniHsRta mRSAbhASA hai|45| * lobhaniHsRta mRSA bhASA - 4/2 * vivaraNArtha :- zlokArtha spaSTa hI hai| dRSTAMta meM vizeSatA yaha hai ki - dhana para lubdha vyApArI grAhaka ko mAla kama detA hai, phira bhI vaha kahatA hai ki - 'yaha mAla pUrA hai, kama nahIM hai' 'yaha mApa barAbara hai' ye vacana lobhaniHsRta haiM aura dravyataH = vyavahArataH bhI mRSA hI hai| ataH inakA yahA~ dRSTAnta ke rUpa meM grahaNa kiyA gayA hai| yA to usakA saba vacana mRSA hI hai| isakI vivecanA krodhaniHsRta bhASA kI vyAkhyA kI taraha jAnanI cAhie / / 45 / / isa taraha lobhaniHsRta mRSAbhASA kA nirUpaNa pUrNa huaa| aba 46vIM gAthA se prakaraNakAra zrImad premaniHsRta mRSAbhASA kA, jo ki mRSAbhASA kA pA~cavA bheda hai, nirUpaNa kara rahe haiN| gAthArtha :- premAviSTa vyakti kA vacana jaise ki - 'maiM terA dAsa hU~' - yaha vacana premaniHsRta mRSAbhASArUpa hai yA to premI kA saba vacana premaniHsRta mRSAbhASArUpa hai|46| 1 mAyayA niHsRtA khalu, sA mAyAviSTaH kathayita yAM bhASAm / yathaiSa devendro'thavA sarvamapi tadvacanam / / 44 / / 2 sA lobhaniHsRtA khalu lobhAviSTaH kathayati yAM bhASAm / yathA pUrNamidaM mAnamathavA sarvamapi tadvacanam / / 45 / / 3 sA premaniHsRtA khalu premAviSTaH kathayati yAM bhASAm / yathA tavA'haM dAso'thavA sarvamapi tadvacanam / / 46 / /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ * mohodayAnanuviddhasya premNaH prazastatvam * 207 spssttaa| navaraM 'tavAhaM dAsa' iti snehAkulasya priyatamasya priyatamAM prati vacanaM, 'prema ca tIvrataramohodayajanitaH pariNAmavizeSa iti dhyeyam / zeSaM spaSTam 5 / / 46 / / uktA premniHsRtaa| atha dveSaniHsRtAmAha sA dosaNissiyA khalu dosAviTTho kahei jaM bhaasN| jaha na jiNo kayakicco, ahavA savvaMpi tavvayaNaM / / 47 / / spssttaa| navaraM 'na jinaH kRtakRtya' ityabhiniviSTapAkhaNDikasya -' indrajAlakalpayA vidyayA'tizayenaiva vA'yamaizvaryaM darzayati na jaayte| abhilASo dvijazreSTha! sa lobhaH prikiirtitH|| ( ) tato nirgatetyarthaH / / 45 / / snehAkulasyeti / sneha svAbhAvikI prItiH / taduktam darzane sparzane vA'pi zravaNe bhASaNe'pi vaa| yatra dravatyantaraGgaM sa sneha iti kathyate / / ( ) tenAkulaH caJcalacittaH snehAkulaH tasyetyarthaH / pariNAmavizeSa iti / adhyavasAyavizeSo bhAvabandhanarUpaH, taduktamsarvathA dhvaMsarahitaM satyapi dhvaMsakAraNe / yadbhAvabandhanaM yunoH sa prema prikiirtitH|| ( ) iti / ata eva devagurvAdiviSayakeNa prItiprakarSeNa yaducyate tanna mRSA, mohodayAjanitatvAditi sUcanArthaM dhyeyamityuktam / / 46 / / indrjaalklpyeti| mantrauSadhAdibhizcakSurAdipratibandenA'nyathApratibhAnaprayojakaM indrajAlaM, tatkalpA = tattulyA, tayA vidyyetyrthH| atishyenaiveti| durghaTaghaTanAghaTanapaTuH paravaJcakaH zaktivizeSo'tizaya ityevamatizaya-lakSaNaM pAkhaNDinAma'bhimatam / vastutastu tIrthakaretaravRttirguNavizeSaH / taduktaM prakaraNakAreNa AdhyAtmikaparIkSAyAm - sahajadevakRtakSAyikatvopAdhibhedAvacchinnabhedapratiyogyavyAsajyavRttitIrthakaratvasamAnAdhikaraNo vizeSaguNa evAtizayaH (A.pa.zlo.4 vRtti) iti / * premaniHsRta mRSA bhASA - 5/2 ** vivaraNArtha :- pUrva kI taraha zlokArdha se premaniHsRta bhASA ke lakSaNa kA pratipAdana hotA hai jo spaSTa hI hai aura yahA~ gAthArtha meM batAyA gayA hai| udAharaNa meM vizeSatA yaha hai ki - sneharAga se Akula priyatama = priyA kA svAmI apanI priyA ko kahatA hai ki - maiM terA gulAma hU~ - yaha vacana premaniHsRta mRSAbhASA hai| spaSTa hI hai ki priyA kA svAmI hote hue bhI priyA kA dAsatva kA pradarzaka vacana dravyataH aura bhAvataH mRSA hI hai| vivaraNakAra prema ke svarUpa ko batAte hue kahate haiM ki prema atyaMta tIvra moha ke udaya se janita AtmA ke pariNAmavizeSarUpa hai isa bAta ko dhyAna meM rakhanA caahie| ataH deva-guru Adi viSayaka prItivizeSa se jo kahA jAtA hai vaha premaniHsRta mRSAbhASA svarUpa nahIM hotA hai| zeSa vyAkhyAna pUrvavat jJAtavya hai jo saMkSepa se gAthArtha meM hI batAyA gayA hai||46|| premaniHsRta mRSAbhASA kA nirUpaNa huaa| aba zrImad 47vIM gAthA se dveSaniHsRta mRSAbhASA ko, jo ki asatyabhASA kA chaTThA bheda hai, batAte haiN| ___ gAthArtha :- dveSa se vyApta jIva jo bolatA hai ki - jinezvara kRtakRtya nahIM hai - ityAdi, vaha vacana dveSaniHsRta mRSAbhASA hai| yA to dveSaprayukta sarva bhASA dveSaniHsRta mRSAbhASA hI hai|47| * dveSaniHsRta mRSAbhASA - 6/2 * vivaraNArtha :- gAthArtha to spaSTa hI hai| pUrvArdha se dveSaniHsRta bhASA kA lakSaNa batAyA gayA hai aura pazcArddha ke prathama pAda se dRSTAnta kA pradarzana kiyA gayA hai| dRSTAMta kA bhAvArtha yaha hai ki kadAgrahagrasta durmati 363 pAkhaMDI Adi kA, jo ki zrIjinezvara 1 atra mudritapratau - premavatIpravaramohodaya - iti pAThe'zuddho varttate / 2 sA doSaniHsRtA khalu, doSAviSTaH kathayati yA bhASAm / yathA na jinaH kRtakRtyo'thavA sarvamapi tadvacanam / / 47 / / 3 atra mudritapratau - indrajAlikatayA vidyAtizayenaiva kArya(cAya)maizvarya "-iti azuddhaH pAThaH /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 bhASArahasyaprakaraNe sta. 2. gA. 48 * atizayasvarUpaniruktiH 0 tu karmakSayeNa kRtArtho'yam' iti bhagavadguNamatsariNo vacanam / dveSazcAtra' mAtsaya, krodhastu tadatirikto'prItipariNAma iti bhedH| zeSaM prAgvat 6 / / 47 / / uktA dveSaniHsRtA / atha hAsyaniHsRtAmAha sAhAsaNissiyA khalu hAsapariNao kahei jaM bhAsaM / jaha pecchagahAsaTTA, diTThevi na diTThamiyavayaNaM / / 48 / / atra sahajadevakRtakSAyikatvopAdhibhedAvacchinnabhedapratiyogIti sahajatva-devakRtatva- kSAyikatvalakSaNadharmavizeSatrikAvacchinnapratiyogitAkAnyonyAbhAvapratiyogItyarthaH, sahajadevakRtakSAyikAnyatama iti yAvat / avyAsajyavRttItyanuktau paratIrthaprarvattakamahezamAyAvyAdisAdhAraNyApAtenA'tizayatvaM vyAhanyeta / avyAsajyavRttitvaM caikmaatrvRttidhrmaavcchinnpryaaptimttvm| paramArthatastveka evAtizaya upAdhibhedAttridyA bhidyate yathaika eva yogo vyApArabhedAttridhA bhidyata ityAdi vibhAvanIyamityalaM prasaktAnuprasaktena / veti / evakArasamabhivyAhArabalAd vAkAro vyavasthAyAM na tu bhajanAyAM, vainayikAdipAkhaNDyabhiprAyApekSayA 'vidyayeti, ajJAnipAkhaNDyabhiprAyApekSayA cA'tizayenetIyaM vyavasthA bhAti / pratyantare cA'tra - 'indrajAlikatayA vidyAtizayenaiva kAryamaizvarya' mityazuddhaH pATha iti dhyeyam / karmakSayeNeti ghAtikarmakSayeNetyarthaH / nanu dveSasya krodharUpatvenaiva krodhaniHsRtAyAmasyAH pravezAnnaitatpRthaggrahaNaM nyAyyamityAzaGkAyAmAha - dveSazcA'tra maatsrymiti| paraguNAdyasahiSNutA mAtsaryam / taduktaM sAMkhyatattvakaumudyAM vAcaspati mizreNa - 'parasaMpadutkarSo hi hInasaMpatpuruSaM duHkhAkaroti' (sAM. ta. kau. pR. 2) tadatirikta iti / mAtsaryAtirikta iti / etena mRSAbhASAvibhAjakopAdhisAmAnAdhikaraNyarUpa AdhikyadoSo'pi nirasta upAdhisAGkaryavirahAditi bhAvanIyam / bhagavaMta ke guNoM ke prati mAtsarya = IrSyA rakhate haiM, yaha vacana ki 'yaha to iMdrajAlarUpa mAyA = vidyA se yA to atizaya se hI aSTaprAtihAryAdisvarUpa aizvarya ko batAtA hai, vAstava meM yaha karmakSaya se kRtArtha = kRtakRtya nahIM hai - dveSaniHsRta mRSAvAda hai, kyoMki yaha vacana dveSaprayukta hai aura visaMvAdI hai| yadi bakare kI dADhI meM se dUdha nikale, to bhI zrIjinezvara bhagavaMta meM mAyA - iMndrajAla Adi kA saMbhava nahIM hai| ataH asadbhUta kA udbhAvana karane se yaha vacana nitAMta mRSA hI hai| * dveSa aura krodha kI bhedarekhA * dveSazca iti / yahA~ yaha zaMkA karanA ki 'dveSa to krodhasvarUpa hI hai| ataH krodhaniHsRta bhASA meM hI dveSaniHsRta bhASA kA samAveza ho jaayegaa| phira krodhaniHsRta bhASA ke atirikta dveSaniHsRta bhASA kA grahaNa karanA ThIka nahIM hai' - asaMgata hai| isakA kAraNa yaha hai ki - dveSa aura krodha eka nahIM hai kintu alaga alaga hai / dveSa kA artha hai mAtsarya yAnI anya ke utkarSa ke prati asahiSNutA / jaba ki krodha kA artha hai aprItirUpa pariNAma jo ki mAtsarya se atirikta hai| krodha aura dveSa meM isa taraha bheda hone krodhaniHsRta bhASA 'svataMtrarUpa se dveSaniHsRta bhASA kA grahaNa karanA yuktisaMgata hI hai / 47 / / isa taraha dveSaniHsRta bhASA kA nirUpaNa pUrNa huA / aba zrImadjI 48vIM gAthA se hAsyaniHsRta bhASA ko, jo ki asatya bhASA kA 7 vA~ bheda hai, batA rahe haiN| gAthArtha : :- hAsya se pariNata ho kara jo bhASA kahI jAtI hai vaha hAsyaniHsRta bhASA hai| jaise ki prekSakoM ko ha~sAne ke lie kucha vastu dekhane para bhI 'maiMne yaha nahIM dekhA hai' aisA kahA jAtA huA vacana | 48 | - 1 atra mudritapratau 'paraguNAsahanamAtsarya' ityevaM pAThaH / 2 atra mudritapratau aprItirUpaH pariNAma ityevaM pAThaH so'pi zuddhaH / 3 sA hAsyaniHsRtA khalu, hAsyapariNataH kathayati yAM bhASAm / yathA prekSakahAsyArtha dRSTe'pi na dRSTamiti vacanam / / 48 / / - -
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ * hAsyotpAdavivekasthAnapradarzanam * 209 khalu nizcaye, sA hAsyaniHsRtA hAsyaM nAma hAsyamohodayajanitaH pariNAmavizeSaH / tatra pariNataH = hAsyapariNataH, yanmRSAM bAdhitAtha kathayet, yathA prekSakahAsyArtha vilokamAnastrIjanamitrAdihAsyotpAdanakRte kAndarpikANAM, dRSTe'pi vastuni na dRSTamiti vacanaM, tathAvacana eva parasya pravRttinivRttyA hAsyotpatteH 7 / / 48 / / uktA haasyniHsRtaa| atha bhayaniHsRtAmAha 'sA ya bhayaNissiyA khalu, jaM bhAsai bhayavaseNa vivarIyaM / jaha Nivagahio coro nAhaM corotti bhaNai nro||49|| bhASAmityasyA'nibaddhasya grahaNAt yAM = bhASAM, bhayavazena viparItAM = asadAM, bhASate sA ca khalu bhayaniHsRtA, yathA hAsyamohodayajanita iti / etena samyagvibhAvya avasarocitAlpasmitAdinA bhASaNe nA'satyatvam, mohodayajanitapariNAmavizeSAbhAvAditi vyjyte| baadhitaarthmiti| krodhAdiniHsRtA sarvA bhASA mRSaiva / hAsyaniHsRtaM bAdhitArthakaM vacanamevA'satyaM na tu sarvameva, hAsyasya nokaSAyabhedatvAdato mUle 'mosaM' iti padamatropAttam / yadvA hAsyasyApi mohanIyatvA'vizeSAt tanniHsRtAH sarvA api bhASA mRSaiva yathopayogaM nayavizeSAbhiprAyeNa vyAkhyAnasya sarvanayasamUhAtmake bhagavatpravacane nyAyyatvAditi sUkSmekSikayA dRSTavyam / tathAvacana eveti| tathAvidhavisaMvAdivacane satyevetyarthaH | prvRttinivRttyeti| vastugrahaNAdirUpapravRtternivartenenetyarthaH / hAsyotpatterdarzanAdikAraNAni jJAtvA pariharttavyAni yatineti prakRte bhAvaH / taduktaM sthAnAGge - 'cauhiM ThANehiM hAsuppattI sitA taM jahA - pAsittA, bhAsettA, suNettA, saMbhArettA tti / (sthA. 4/1/269)||48 / / __ anibaddhasya grhnnaaditi| mUlagranthe'nupAttasyA'pyarthavazena grahaNAditi bhAvaH / / 49 / / * hAsyanisRta mRSAbhASA - 7/2 * vivaraNArtha :- hAsya kA artha hai nokaSAyAtmaka hAsyamohanIya karma ke udaya se utpanna vizeSa prinnaam| usameM pariNata ho kara jo mRSA kathana, jisakA artha bAdhita hotA hai, kiyA jAtA hai vaha hAsyaniHsRta asatyabhASA hai| yahA~ khalu zabda nizcaya artha meM hai arthAt hAsya meM pariNata ho kara jo visaMvAdI bhASA bolI jAtI hai vaha nizcitarUpa se hAsyaniHsRta bhASA hI hai, jo asatya bhAvabhASA ke saptama bheda meM parigaNita hai| hAsyaniHsRta mRSAbhAvabhASA kA lakSaNa batAne ke bAda vivaraNakAra hAsyaniHsRta bhASA ke dRSTAMta ko batAte hue kahate haiM ki kAndarpika yAnI ceSTAvizeSa se hAsyakArI naTa, vidUSaka Adi loga apane ko dekhanevAle strIvarga, mitra Adi ke ha~sAne ke uddeza se kisI vastu ko dekhane para bhI - 'maiMne yaha cIja nahIM dekhI hai' - ityAdi vacana kahate haiM jo ki hAsyaniHsRta bhASA ke lakSaNa se AkrAnta hone se hAsyaniHsRta bhASArUpa hI hai| Azaya yaha hai ki prekSaka ke dekhate hue hI vidUSaka Adi kisI vyakti kI amuka cIja grahaNa karatA hai aura bAda meM jaba vaha anajAna vyakti vidUSaka ko pUchatI hai ki - 'tumane merI amuka cIja dekhI haiM? taba vidUSaka prekSakavarga ko ha~sAne ke lie usa vastu ke dekhane kA bhI sApha sApha inkAra karatA hai jisake kAraNa vaha vyakti usa khoI huI cIja kI zodhanAdi pravRtti anyatra karatI hai aura isako dekha kara prekSaka loga ha~sane lagate haiN| yahA~ prekSakoM ko ha~sAne ke lie vaisA hI vacana bolanA Avazyaka hai| vaisA pratyakSa se bAdhita vacana bolane para hI prekSaka loka ha~sate haiN| ataH yaha bhASA hAsyaniHsRta bhASA kahI jAtI hai||48|| hAsyaniHsRta bhASA kA nirUpaNa pUrNa huaa| aba prakaraNakAra 49vIM gAthA se avasarocita bhayaniHsRta bhASA kA, jo ki mRSA bhASA 8 vA~ bheda hai, nirUpaNa kara rahe haiN| gAthArtha :- bhaya ke nimitta se jo viparIta vacana kahA jAtA hai vaha bhayaniHsRta bhASA hai| jaise ki rAjA se pakaDA gayA cora mAra-pITa-phA~sI Adi sajA ke bhaya se nyAya kI kacerI meM kahatA hai ki - maiM cora nahIM hU~ - ityAdi vacana bhayaniHsRta bhASA kA udAharaNa hai|49| * bhayaniHsRta mRSAbhASA 8/2 * vivaraNArtha :- mUla gAthA meM 'bhASAM' isa dvitIyA vibhaktivAle pada kA grahaNa nahIM kiyA gayA hai jisakA grahaNa yahA~ artha ke 1 sA ca bhayaniHsRtA khalu yAM bhASate bhayavazena viparItAm / yathA nRpagRhItazcauro nAhaM caura iti bhaNati nrH||49||
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 bhASArahasyaprakaraNe - sta.2. gA. 50 0 bhAratarAmAyaNA'sambaddhavacanollekhaH0 nRpagRhItazcauro naro 'nAhaM caura' iti bhaNati 8 / / 49 / / uktA bhyniHsRtaa| athAkhyAyikAniHsRtAmAha 'jA kUDakahAkelI, akkhAiaNissiyA have esaa| jaha bhAraharAmAyaNasatthe'saMbaddhavayaNANi / / 50 / / yA kUTakathAkelireSA''khyAyikAniHsRtA bhavet, yathA bhaartraamaaynnshaastre'smbddhvcnaani| vedAdau vidhyAdivacanAni tu bhyvsheneti| tRtIyArthaH krtRtv-krnntv-jnyaanjnyaapytv-saahity-prtiyogitv-niruupittv-nisstthtv-smvettvsmaankaaliintv-pryojytvaavcchinntvaa'bhinntvaadiH| prakRte ca pryojytvm| tatazca bhayanokaSAyaprayuktaviparItArthaprajJApanI bhASA bhayaniHsRteti phlitm| viparIteti padaM ca paricAyakaM na tu vyAvartakam / tena vyAdhAdipRSTasya tADanAdibhayena mRgAdigamanasatyadigbhASaNe dravyataH satyatve'pi bhAvato'satyatvameveti dhvnitm| nAhaM caura iti / idamapyupalakSaNaM, tena svAparAdhA'svIkAranimittakAtitADanAdibhayena svAparAdhasvIkAre dravyataH satyatve'pi bhAvato'satyatvameva, svAparAdhA''cchAdanecchAyAH sattvena yathArthatAtparyavirahAditi paryAlocanIyam / __bhaartraamaaynneti| laukikbhaartraamaaynneti| bhImahanumanmIlanavRkSAliMgananimittakasatyavatIputravyAsajanmAdipratipAdakAni bhaarte'smbddhvcnaani| rAmAyaNe ca hanumatpUccha-hanumatsUryagilana-bhUmisthakumbhAdhikaraNakasItAjanmasuparNAnAzikAcchedana-svarNamRgAnayanoddezyakAnudhAvanAdikaM tathA rAmasya pUrNAdapUrNIbhavanaM sItAyA lakSmaNaM prati karkazopAlambhadAnaM tathA 'yuddhAdikaM svakIrtyAdyarthaM kRtaM na tu tvadarthaM, SaNmAsaparyantarAvaNagRhe AvAsAt tvacchIlazaGkA mama manasi vartate' ityAdi rAmasya sItAM prati vacanamityAdIni svakapolakalpitavacanAni kiyacchakyante pradarzayitum / idaM copalakSaNaM brahmaNo lUnaziraskatvasya, mahAdevasyA'nantaziSnatvasya, zakrasya sahasrayonitvasya, viSNoH sarugdRSTitvasya, araNipatitAdvyAsavIryAcchukadevajanmanaH, azvIbhUtasUryAdazvinyutpAdasya ca pratipAdakAnAM puraannaadivcnaanaam| nanu tarhi vedavidhivacanAni kutrA'ntarbhavantItyAzaGkAyAmAha vedAdAviti / Adizabdena manuvasiSTasmRtyAdergrahaNam / vidhyaadivcnaaniiti| vidhyAdipratipAdakavacanAni 'zvetaM vAyavyamajamAlabheta bhUtikAmaH' (za. pa. brA.) ityAdIni / sandarbha se abhipreta hai| ataH 'yAM' kA artha hogA 'yAM bhASAM' arthAt puruSa jisa bhASA ko jisakA artha asata yAnI kAlpanika = bAdhita hotA hai, bhaya ke kAraNa viparIta bolatA hai vaha bhASA bhayaniHsRta bhASA hai| jaise rAjA se pakaDe gaye cora kA yaha vacana ki - 'maiM cora nahIM hU~' - bhaya se prayukta hone se bhayaniHsRta mRSAvacana svarUpa hai||49|| bhayaniHsRta bhASA kA nirUpaNa huaa| aba AkhyAyikA bhASA kA, jo ki asatya bhASA ke 9 veM bhedarUpa hai, 50vIM gAthA se prakaraNakAra nirUpaNa karate haiN| gAthArtha :- jhUThI kathA kahane kI jo krIDA Adata hai vaha AkhyAyikAniHsRta bhASA hai, jaise ki bhArata-rAmAyaNa Adi zAstra meM grathita ayuktavacana / 50 / * AkhyAyikAniHsRta mRSAbhASA * vivaraNArtha :- AkhyAyikA kA artha hai kathA / krIDA se yA vyasana se hI jo galata kahAnI kahI jAtI hai, anabanI ghaTanAoM kA jo kathana kiyA jAtA hai vaha AkhyAyikAniHsRta yAnI AkhyAyikA se utpanna mRSAbhASA hai| Azaya yaha hai ki koI bhI ghaTanA, prasaGga, kathA jaba kahI jAtI hai taba usameM jo vacana mithyA hote haiM ve AkhyayikAniHsRta mRSAbhASArUpa hote haiN| mahAbhArata, 1 yA kUTakathAkelirAkhyAyikAniHsRtA bhavedeSA / yathA bhaart-raamaaynnshaastre'smbddhvcnaani||50|| 2 yadupaghAtapariNato bhASate vacanamalIkamiha jiivH| upaghAtaniHsRtA sA yathA'caure'pi caura iti / / 1 / / 3 bhAgavata, 3B mArkaMDeyapurANa-adhyA. 75 patra 199
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ * upaniSadAdInAmaprAmANyAviSkaraNam * parapratAraNArthaM kAlAsurAdikRtatvena mAyAniHsRtAyAmantarbhavantItyavadheyam 9 / / 50 / / uktA''khyAyikAniHsRtA / athopaghAtaniHsRtA mAha 211 "jaM upaghAyapariNao bhAsai vayaNaM alIamiha jIvo / uvaghAyaNissiA sA, jahA acorevi corotti / / 51 / / Adizabdena niSedhAdergrahaNam / parapratAraNArthamiti sgrsulsaadiprtaarnnkRte| anena vedAdInAM prAmANyaM nirAkRtam / vedAnAM naiyAyikairIzvarakartRkatvaM. mImAMsakairnityatvaM sugataizcASTakakRtatvamabhyupagamyate / tannirAsArthamAha kAlAsurAdikRtatveneti / madhupiGgajIvamahAkAlAkhyAsurAdikartRkatvenetyarthaH / prakRte triSaSTizalAkApuruSacaritre 'madhupiGgo'pyapamAnAt kRtvA bAlatapo mRtaH / mahAkAlAbhidhaH SaSTisahasro'suro'bhavat / / (tri. za. 7/2/474 ) ityAditaH "sagaraM sulasAyuktaM sa juhAvA'dhvarAnale / kRtakRtyo jagAmA'tha mahAkAlaH svamAzrayam / / ( tri. za. 7 / 2 / 500 ) ityantamuktaM dRssttvym| - evaJca yajJeSu hiMsAyAH pratipAdakasya bhAgavatasya yajJeSu hanyamAnapazUnAM svargamanasya pratipAdakasya viSNupurANasya, yajJavadhArthaM pazunirmANasya pratipAdakasya manusmRtivacanasya, ekaputrahome zataputrotpAdaviSayakasya "lomezopadezasya, zrAddhamAMsA'bhakSakasya pazulomapramitavarSasthitinarakagamanapratipAdakasya ' vasiSTasmRtivacanasya, zrAddhamAMsabhakSaNe nirdoSatvasya pratipAdakasya yAjJavalkyasmRtivacanasya, yajJazrAddhAdau mAMsA'bhakSakasyA'brAhmaNatvapratipAdakasya vyAsasmRtivacanasya, dazarathazrAddhe RSINAM mRgAdimAMsabhakSakatvapratipAdakasya 'padmapurANavacanasya, mAMsAditaH pitRtRptipratipAdakasya "matsyapurANavacanasya brAhmaNasampradAnakabhAryAdAnapratipAdakasya 'bhaviSyapurANavacanasya, 'striyamadha upAsIta' (bR. A. upa. cha /4/2) iti bRhadAraNyakopaniSadvacanasya, 'caturgAmI bhavet vipraH' ityanena viprasya caturvarNanArIgAmitvavidhAyakasya "varAhapurANavacanasya ca ajJajanapratAraNakRte kRtatvena mAyAniHsRtAyAmantarbhAvaH kartavya iti dik / / 50 / / rAmAyaNa Adi laukika zAstroM meM aneka vacana aise haiM ki jo ayukta haiM- asaMbhavita haiN| ataH vaisI bhASA AkhyAyikAniHsRta mRSAbhASA kahI jAtI hai| vedAda. iti / yahA~ yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki Rgveda, atharvaveda Adi laukika zAstra bhI aneka asaMbaddha vacanoM se ghaTita hai phira bhI una vedAdi zAstroM kA AkhyAyikAniHsRta bhASA meM samAveza nahIM hotA hai kintu mAyAniHsRta mRSAbhASA meM samAveza hotA hai| isakA kAraNa yaha hai ki vedoM kI racanA kAlAsura ne kI hai jisakA uddeza dUsaroM ko Thagane kA thA / mAyA se niHsRta hone se veda Adi ke 'pazuM Alabheta ityAdi sAvadya vidhivAkya, pApapravartaka vidhivacanAdi mAyAniHsRta mRSA bhASA meM praviSTa hote haiM, na ki AkhyAyikAniHsRta bhASA meM isa bAta kA khyAla rakhanA Avazyaka hai / / 50 / / AkhyAyikAniHsRta bhASA kA nirUpaNa huA / aba graMthakAra zrI 51vIM gAthA se asatyabhASA ke aMtima bhedarUpa upaghAtaniHsRta bhASA kA nirUpaNa karate haiN| - - gAthArtha :- upaghAta meM pariNata ho kara jo jhUTha vacana kahA jAtA hai, jaise ki jo cora nahIM hai use bhI tU cora hai ityAdivacana, vaha upaghAtaniHsRta mRSAbhASA hai / 51 / 1. bhAgavataskaMdha - 4, adhyAya- 4 patra - 10, zlo- 6. 2. manusmRti - adhyAya -5, zlo - 39-40 3. mahAbhAratavanaparva adhyAya 127 4. vasiSTasmRti - pR. 43, zlo- 31 5. evaM dazadhA'satyA, bhASopadarzitA yathAsUtram / eSA'pi bhavati satyA, prazastapariNAmayogena / / 52 / / 6. yAjJavalkyasmRti adhyAya- 1, zlo-169 7. 7 vyAsasmRti - pR. 25, zlo-56 8 padmapurANa-prathamasRSTikhaMDa adhyA. 33, patra- 97, zlo 77 / 84. 9. matsyapurANa-adhyA-17, zlo 30/36. 10. bhaviSyapurANa- pR. 557 11 varAhapurANa- adhyA. 68 /
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 bhASArahasyaprakaraNe - sta.2. gA. 52 0 prazastapariNAmasya satyatvasampAdakatvasAdhanam 0 upaghAtapariNataH = parAzubhacintanapariNataH, iha = jagati jIvo yadalIkaM = anRtaM, vacanaM bhASate sA upaghAtaniHsRtA yathA'caure 'caura' iti, vacanamiti zeSaH / / 51 / / uktopghaatniHsRtaa| tadevamupadarzitA dazA'pyasatyAbhedA ityupsNhrti| 'evaM dasahA'saccA bhAsA uvadaMsiyA jhaasuttN| esA vi hoi saccA pasatthapariNAmajogeNaM / / 52 / / evaM = uktaprakAreNa, dazadhA = dazabhiH prakAraiH, asatyA bhASA upadarzitA kathaM? yathAsUtraM = 'samayaparibhASAmanullaMghyetyarthaH / darzanIyazeSamAha eSA = upadarzitA'satyA, satyA'pi prazastapariNAmayogena / tathAhi - pravacanapradviSTanRpAdikaM prati labdhimato maharSeH alIkamiti vishessnnmetdvyvhaarnymten| nizcayanayamate tUpalakSaNametanna vishessnnm| tenopaghAtapariNAmena parasadbhUtadoSodbhAvanamapyupaghAtaniHsRtatvenAsatyavacanamiti phalitamiti nizcayanayAbhiprAyeNa jJAtavyam / ___ ythaasuutrmiti| sUtralakSaNaM cedaM proktam - 'sUtraM nAmA'lpAkSaramasaMdigdhaM sAravad vizvato mukham / astobhamanavadyaM ca sUtraM satravido vidH||" tadanatikramyeti yathAzratArtho na ghaTate, sUtre = samaye'tisakSepeNa pradarzitatvAta, atra ca kiJcidvistareNa nayamatabhedapurassaramuktatvAdityAha smypribhaassaamnullNghyeti| sarvanayasamUhAtmakasya samayasya tattannayapuraskRtAM pribhaassaamntikrmyetyrthH|| nanu prazastapariNAmayogena mRSAbhASAyAH satyatvapratipAdanamasaGgatam / na hi sambhavatyutpannAyA asatyAyAH prazastapariNAmayogena satyatvam? svarUpasya tyaajyitumshkytvaat| kathaM cotpannAyA asatyAyA prazastapariNAmayogaH? nisRSTAyA bhASAyAH kSaNikatvAt tato vyadhikaraNatvAcceti cet? maivam, taatpryaaprijnyaanaat| prazastapariNAmasya yogo yasmin kaSAye sa prazastapariNAmayogaH, tena prazastapariNAmayogena kaSAyeNetyatra tAtparyam / tRtIyArthazca prayojyatvam, tasya drvyto'styaayaamnvyH| tatazca prazastapariNAmaviziSTakaSAyaprayuktA dravyato'satyA bhAvataH satyA bhavatItyarthaH / idaM ca ghRtaM dahatIti nyaayenoktm| nizcayatastu prazastapariNAmasyaiva satyatvam, nizcayAGgabhUtazuddhavyavahAreNa ca prazastapariNAmaprayuktatvena krodhAdiniHsRtAyAH satyatvamityAdi nipuNataraM nibhaalniiym| * upaghAtaniHsRta mRSAbhASA - 10/2 * vivaraNArtha :- yahA~ upaghAta kA artha hai anya kA azubha ciMtana / ataH dUsare ko pIDA pahu~cAne ke irAde se jo mRSAbhASA bolI jAtI hai vaha upaghAtaniHsRta mRSAbhASA hai| yaha bAta udAharaNa se spaSTa ho jAtI hai| jaise ki amuka puruSa cora nahIM hai phira bhI unako pIDA karane ke uddeza se 'yaha cora hai' aisA kahanA yaha upaghAtaniHsRta mRSAvacana hai| yadyapi yahA~ mUlagraMtha meM 'vacanaM' pada kA ullekha nahIM kiyA gayA hai magara usakA artha ke bala se yahA~ adhyAhAra hone se lAbha hotA hai| taba artha yaha prApta hogA ki - zAhukAra ko bhI pIDA, kalaMka dene ke Azaya se kahA gayA vacana ki 'yaha cora hai' yaha upaghAtaniHsRta mRSAbhASA hai||51|| upaghAtaniHsRta bhASA kA nirUpaNa huaa| isake sAtha hI asatya bhASA ke dasa bhedoM kA nirUpaNa bhI samApta huaa| isakA upasaMhAra 52vIM gAthA se granthakAra karate haiN| gAthArtha :- isa taraha asatya bhASA sUtra ke anusAra dasa bheda se batAyI gii| yaha bhI prazastapariNAmayukta kaSAya se satya hotI hai|52| vivaraNArtha :- Agama kI paribhASA kA ullaMghana kiye binA dasa prakAra kI mRSAbhASA kA vivecana huaa| aba mRSAbhASA ke saMbaMdhI zeSa = bacA huA vaktavya batAyA jAtA hai| zeSa vaktavya meM yaha dikhAnA hai ki - pradarzita krodhaniHsRta Adi mRSA bhASA bhI prazasta pariNAmayukta kaSAya se prayukta hotI hai taba satya ho jAtI hai| yaha bAta udAharaNa se spaSTa ho jAtI hai| jaise ki jinazAsana ke dveSI rAjA ko sanmArga lAne ke aura pravacana bhI aprabhrAjanA Adi ko dUra karane ke prayojana se jaba labdhivaMta muni bhagavaMta krodhapUrvaka usa rAjA ko - tuma rAjA hI nahIM ho - ityAdi vacana kahe taba vaha vacana prazastakrodha se prayukta hone se mRSA nahIM hai magara satya hI hai|
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vibhAgabhedakAdivicAraH ** 'na tvaM nRpa' ityAdikrodhaniHsRtaM vacanaM satyameva / na cA'tra nRpapadasya prazastanRpe lakSaNA, anyatrA'pi tatprasakterityevamanyatrA'pyUhyam / / 52 / 213 nanvayaM kAraNabhedakRtaH kAryavibhAgaH kAraNAni ca karaNA'pATavAdInyatiricyante'pi antarbhavanti ca rAgadveSamoheSvapItyata Aha nanu prazastaMpariNAmaparyantAnudhAvanA'pekSayA nRpapadasya prazastanRpe lakSaNAvRttyaGgIkArasyaiva yuktatvam, prazastapariNAme mRSAbhASA sAmagrIvighaTakatvAkalpanAt / tathA ca 'na tvaM nRpa' ityasya 'na tvaM prazastanRpa' ityevamabAdhitA'rthasya lakSaNayA lAbhena satyatvasyA'kSatatvamityAzayenA''zaGkate na ceti / samAdhatte anyatrA'pi tatprasakteriti / aprazastakaSAyasthale'pi lakSaNAprasaktessatyatvA''pattirityAzayaH / putraM prati pituraprazastakrodhaprayuktasya 'na tvaM me putra' itivacanasyA'pi satyatvApattiH, putrapadasya prazastaputre lakSaNAyA suvacatvAt anyathA'rdhajaratIyaprasaGgAdityajAM niSkAzayataH kramelakApAtaH / anyatrA'pyUhyamiti / mAnaniHsRtAdisthale'pi vibhAvanIyamityarthaH tacca sugamamiti na pradarzyate'smAbhiH / kAraNabhedakRta iti / vibhAgazca kvacijjAtibhedakRtaH kvacidupAdhibhedakRtaH kvacidvizeSabhedakRtaH kvacidguNabhedakRtaH, kvacitkAryabhedakRtaH, kvacitkAraNabhedakRtaH, kvacitpratiyogibhedakRtaH kvacitsambaMdhAdibhedakRtaH, vibhAgo'pi kAryavibhAgaH, kAraNavibhAgaH, padArthavibhAgo, dravyavibhAgo, guNavibhAgaH, karmAdivibhAga ityevamanekadhA bhidyate / prakRte ca bhASAyAH kAryatvavivakSaNe bhASAvibhAgaH kAryavibhAgaH / sa ca kAraNabhedena bhavati / ata uktaM 'kAraNabhedakRtaH kAryavibhAga iti / krodhAdikAraNabhedakRtaH mRSAbhASAtmakakAryavibhAga ityarthaH / tataH kimityAha kAraNAnIti / atiricyante'pyantarbhavanti ceti / atra pUrvapakSiNa idamAkUtam kAryavibhAgasya kAraNavaijAtyaprayuktatvAt kAraNatAvacchedakadharmabhedena zaMkA :- na cAtra iti / aprazasta kaSAya se prayukta bhASA mRSA hai aura prazasta kaSAya se prayukta bhASA satya hai isa kalpanA kI apekSA to nRpapada kI prazasta nRpa meM lakSaNA karanA hI ucita hai| tAtparya yaha hai ki- 'tUM rAjA nahIM hai' isa vAkya meM rAjA pada kA artha hai prazasta rAjA = nItisaMpanna acchA raajaa| taba usa vAkya kA artha yaha hogA ki 'tuma nItimAna rAjA nahIM ho|' yaha vacana to satya hI hai, kyoMki jinazAsana ke prati binA kAraNa ke dveSa rakhanevAlA nItisaMpanna kaise ho sakatA hai ? isa taraha uparyukta vAkya meM satyatva kA samarthana lakSaNA se hI ho sakatA hai taba usako chor3a kara prazasta pariNAma kI aura dauDanA kaise ucita hogA? * mRSA bhASA ko lakSaNA se satya batAnA ayukta hai* samAdhAna :- anyatrApi iti / janAba! eka hI lakaDI se saba ko hA~kanA kaise ucita hogA? kyoMki 'gaMgAyAM ghoSaH' ityAdi sthala meM prasiddha lakSaNA kA yahA~ Azraya karane para to prazastakrodhaprayukta bhASA kI taraha aprazastakrodhaprayukta bhASA bhI satya siddha ho jaayegii| Azaya yaha hai ki nRpapada kI jaise nyAyasaMpanna rAjA meM lakSaNA kara ke satyatva kI siddhi kI jAtI hai ThIka vaise hI 'tuma mere putra nahIM ho' isa vAkya meM, jo ki aprazastakrodhAviSTa pitA ke dvArA apane putra ke prati prayukta hai, bhI putra pada kI 'prazasta putra meM lakSaNA karane se satyatva kI Apatti hogI, kyoMki taba artha yaha prApta hogA ki tuma merA acchA putra nahIM ho - jo satya hI hai| pitA ko nArAja karanevAlA putra suputra kaise ho sakatA hai? isa taraha lakSaNA kA Azraya karane para aprazastakrodhakaSAyaprayukta bhASA bhI satya ho jAyegI magara usameM satyatva nahIM hai kintu asatyatva hI hai| lakSaNA kA svIkAra eka sthala meM ho aura dUsare sthala - meM na ho aisI koI rAjAjJA to nahIM hai| ataH donoM hI sthala meM samAnarUpa se lakSaNa kI pravRtti hone se satyatva kI siddhi ho jaayegii| yaha to bakare ko nikAlane para uMTa ghUsa gyaa| isa taraha mAnakaSAyaniHsRta mRSAbhASA ke sthala meM bhI vicAra karane kI vivaraNakAra sUcanA dete haiM / / 52 / / - pUrvapakSa:- nanvayaM iti / sajAtIya kAraNa se sajAtIya kArya kI utpatti hotI hai aura vijAtIya kAraNa se vijAtIya kArya kI utpatti hotI hai| ataH kAryavaijAtya kA prayojaka kAraNavaijAtya hai| yahA~ krodhaniHsRtabhASA, mAnaniHsRtabhASA ityAdirUpa se jo ke mRSAbhASArUpa kArya kA vibhAga kiyA gayA hai vaha krodha, mAna Adi kAraNabheda se prayukta hai| krodha, mAna Adi, jo ki mRSAbhASA: 1. kapratau pariSAmA ityazuddhaH pAThaH /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 bhASArahasyaprakaraNe - sta.2. gA. 53 0 dazavidhavibhAgasthApanaprayAsa: 0 'rAgeNa va doseNa va moheNa va bhAsaI musaM bhaasN| tahavi dasahA vibhAgo annaainniddessNsiddho||53|| rAgeNa vA dveSeNa vA mohena vA bhASate mRSAM bhASAm / yaduktam - 'rAgAdvA dveSAdvA mohAdvA vAkyamucyate hyanRtam / yasya tu naite doSAstasyAnRtakAraNaM kiM syAt / / ( ) iti / idaM cAvadhAraNamitarAsAdhAraNakAraNaniSedhArtham, krodhabhayAdikaSAyanokaSAyANAM dveSe, kAryatAvacchedakadharmabhedasya nyAyyatvam / mRSAbhASAkAraNatAcchedakadharmAzca na kevalaM krodhatvAdayo'pi tu karaNA'pATavatva-pramAdatvAnAbhogatva-sahasAkAratvAdayo'pi vidynte| tatazca krodhaniHsRtabhASAdivat karaNApaTutAniHsRtabhASA, pramAdaniHsRtabhASA ityAdimRSAbhASAnirdezasyA'pi nyAyyatvAt teSAM krodhniHsRtaadaavnntrbhaavaat| anena nyUnatAdoSo dhvanyate / na ca karaNApaTutA-pramAdAdInAM mohe'ntarbhAvavivakSeti vAcyama tathA sati krodha-mAna-bhayAdInAM dveSatvAkrAntatvena mAyA-lobha-hAsyAdInAM rAgatvAkrAntatvena yathAkramaM dveSarAgayorantarbhAvena rAganiHsRtabhASA dveSaniHsRtabhASetyevaM nirdezaprasaGgena vibhAjakatAvacchedakadharmANAM parasparasAmAnAdhikaraNyarUpasyA''dhikyadoSasya vajralepAyitatvApatteH, mohaniHsRtabhASAyA apradarzanena nyUnatAbubhukSitarAkSasIprasaraNaprasaGgAccetyekaM sandhitsato'paratra pracyAvyata iti pUrvapakSAzayaM 'rAgeNava'tti zlokArdhenopanyasya nayavizeSApekSayA'GgIkRtya ca nayamatabhedena pazcArddhana prakaraNakAraH samAdhAsyati / ysyeti| jinsyetyrthH| anRtakAraNaM kiM syAt? naiva syAdityarthaH / ayaM vAcakamukhyAzayo yaduta rAgadveSamohAnAmevAnRtavacanabIjatvena tatkSayavato bhagavato vacane'nRtatvazaGkAnupapattiH, rAgAdipratiyogikAbhAvasyA'satyabhASAkAraNavizeSAbhAvakUTarUpatvenAsatyavacanakAraNasAmAnyAbhAvasAdhakatvAt / nanvevaM sati rAgAdyatiriktasya krodhAdikaraNApATavAdermeSAvAdakAraNatvaM na syAdityAzaGkAyAmAha - idaM ceti| itraasaadhaarnnkaarnnnissedhaarthmiti| kAraNa haiM, parasparabhinna-vijAtIya hone se krodhaniHsRta, mAnaniHsRta Adi alaga alaga mRSAbhASA ke bheda batAye gaye haiN| magara yaha ThIka nahIM hai, kyoMki jaise mRSAbhASA ke kAraNa krodha Adi hai vaise hI karaNApaTutA yAnI samyak zabdoccAraNa meM jihvendriya kI asamarthatA Adi bhI mRSAbhASA ke kAraNa haiM jinakA krodha-mAna Adi meM samAveza nahIM ho sakatA hai| ataH krodhAdiniHsRta bhASA kI taraha karaNApaTutAniHsRta bhASA ityAdi nirdeza karanA Avazyaka hai| ataH mRSAbhASA ke daza bheda hai aisA kahanA ThIka nahIM hai| antarbhavati ca. iti| isake atirikta dUsarI bAta yaha hai ki - yadi Apa karaNApaTutA Adi mRSAvAdakAraNoM kA moha meM aMtarbhAva karoge taba to Apase batAye gaye krodha Adi kAraNoM kA bhI rAga aura dveSa meM aMtarbhAva ho sakatA hai| ataH rAga-dveSa-mohaniHsRta bhASA se atirikta koI bhI mRSAbhASA na ho skegii| taba bhI mRSAbhASA ke daza prakAra kI saMgati na ho skegii| ataH mRSAbhASA kA dazavidha vibhAga ThIka nahIM hai| graMthakAra pUrvapakSa kI uparyukta zaMkA kA 53vIM gAthA ke pUrvArddha se nirUpaNa kara ke uttarArdha se dazavidha vibhAga hI munAsiba hai isakI siddhi kara rahe haiN| gAthArtha :- koI bhI puruSa rAga se yA dveSa se yA moha se mRSA bhASA ko bolatA hai phira bhI mRSAbhASA kA dazavidha vibhAga anAdinirdezasiddha hai|53| vivaraNArtha :- rAga-dveSa-moha, ina tInoM meM se kisI eka ke kAraNa mRSAbhASA bolI jAtI hai, kyoMki kahA gayA hai ki - "rAga se yA dveSa se yA moha se asatya bolA jAtA hai| magara jisa jinezvara bhagavaMta meM rAga dveSa-moharUpa tIna doSa nahIM hai usako mRSA bolane kA kAraNa kyA hogA?" arthAt rAga, dveSa aura moha se rahita vyakti kabhI bhI asatyavacana kA prayoga nahIM karatI hai, kyoMki rAgAdi tIna se atirikta asatya vacana kA kAraNa hI nahIM hai| * rAga, dveSa, moha - mRSAbhASA ke asAdhAraNa kAraNa * idaM ca. iti / yahA~ yaha zaMkA ho ki - "asatyabhASA ke kAraNa rAgAdi tIna hI haiM taba pUrva meM jo batAyA hai ki - krodha, mAna Adi nimittaka bhASA krodhaniHsRtabhASA, mAnaniHsRtabhASA ityAdirUpa se kahI jAtI hai - vaha kaise saMgata hogA? dUsarI bAta yaha bhI 1. rAgeNa vA dveSeNa vA mohena vA bhASate mRSAM bhASAm / tathA'pi dazadhA vibhAgo'nAdinirdezasaMsiddhaH / / 53 / /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 * mRSAbhASAkAraNAntarbhAvavicAra * mAyAhAsyAdikaSAyanokaSAyANAM ca rAge evAntarbhAvAt, parAbhimatAnAM bhrama-pramAda-vipralipsAkaraNApATavahetUnAmapi madhye, atasmiMstadadhyavasAyarUpasya bhramasya, cittAnavadhAnatArUpapramAdasya, indriyA'sAmarthyarUpakaraNA'pATavasya ca phalato mohe vipralipsAyAzca dveSa evaantrbhaavaat| yadyevaM tarhi vidhaiva vibhAgaH kriyatAmata Aha- tathApi dazadhA vibhAgo'nAdinirdezasaMsiddhaH / ayaM bhAvaH, saGgrahAbhiprAyeNatridhA vibhAgarAgAditritayAtirikte'satyavacanAsAdhAraNakAraNatvaniSedhArthamiti tritayabhinne'satyavacanasAdhAraNakAraNatvasattve'pi na niSedhAnupapattiriti bhAvaH | rAgAderasAdhAraNakAraNatvAbhidhAnaM tu krodhAdInAM mRSAvAdakAraNatvenA'bhimatAnAM hetu-svarUpaphalAnyatamApekSayA rAgAditritayAnyatame'ntarbhAvavivakSaNAta / tadeva pradarzayati krodhabhayAdikaSAyanokaSAyANAmiti / atra ca prathamaM dvandvasamAsaH tadanantaraM bahuvrIhisamAsaH tatazca karmadhAraya iti / evamevAgre'pi bodhyam / tatazca krodhAdikaSAyayorbhayAdinokaSAyANAmityarthaH / dveSa iti| teSAM dveSajanyatvena kArye kAraNopacAramAzritya dveSAntarbhAvo vivakSitaH / rAga iti mAyA-lobha-hAsyAdInAM rAgajanyatvena rAga evAntarbhAvavivakSA tata eva / premNaH svarUpata eva rAgatvaM dveSasya ca svarUpata eva dveSatvamiti tatpradarzanaM na kRtam / anavadhAnateti viSayAntarasaJcAra ityarthaH / indriyAsAmarthyeti / sAmathya cAtra samyakzabdoccAraNaM prati jihvendriyasya bodhyam / phalata iti phlmaashrityeti| zrotRNAM mohajanakatvApekSayA moha evaantrbhaavvivkssaa| viprlipsaayaashceti| tasyA dveSahetukatvena dvessaantrbhaavvivkssaa| .... labdhAvakAzaH paro'dhunA pratyavatiSThate yadyevaM thiiti| yadi svaparAbhimatAnAmasatyAbhASAhetUnAM yathAsambhavaM hetuhai ki mRSAbhASA ke kAraNa rAgAdi kI taraha karaNApaTutA, bhrama, pramAda Adi bhI hai hii| taba 'mRSAbhASA ke hetu rAgAdi tIna hI hai' yaha vacana kaise saMgata hogA?" - to yaha samIcIna nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki yahA~ jo pratipAdana kiyA gayA hai ki - mRSAbhASA kA kAraNa rAga, dveSa aura moha hI haiM, arthAt rAgAdi tIna se atirikta koI bhI mRSAbhASA kA kAraNa nahIM hai, vaha asatya bhASA ke asAdhAraNa kAraNa kI apekSA se batAyA gayA hai| arthAt rAgAdi tIna hI mRSAbhASA ke asAdhAraNa kAraNa haiN| rAgAdi tInoM se atirikta koI bhI mRSAbhASA kA AsAdhAraNa kAraNa nahIM hai - isa tAtparya se avadhAraNa kA pradarzana kiyA gayA hai| matalaba ki rAga, dveSa aura moha se atirikta jo koI bhI mRSAvAda ke kAraNarUpa se prasiddha ho yA iSTa ho usakA rAga, dveSa aura moha meM hI samAveza ho jAtA hai| yaha bAta ThIka hI hai, kyoMki krodha aura mAna kaSAya tathA bhaya Adi nokaSAya kA dveSa meM hI aMtarbhAva ho jAtA hai tathA mAyA, lobha kaSAya aura hAsya Adi nokaSAya kA rAga meM hI samAveza ho jAtA hai| anya loga ko asatyavacana ke kAraNarUpa meM bhrama, pramAda, vipralipsA aura karaNApaTutA abhimata haiM jinameM se bhrama, pramAda aura karaNApaTutA kA moha meM aura vipralipsA kA dveSa meM samAveza ho jAtA hai| ataH rAga, dveSa aura moha se atirikta koI bhI mRSAvAda kA asAdhAraNa kAraNa nahIM hai - yaha siddha ho jAtA hai| anya logoM ko mRSAvAda ke kAraNa rUpa se abhimata meM prathama bhrama hai| jo jaisA na ho vaisA usameM usakA bodha honA yaha bhrama zabda kA artha hai| jaise ki AtmA ekAnta nitya nahIM hai phira bhI usameM ekAntanityatA kA bodha honA vaha bhrama hai| yaha bhrama vyAmoha kA utpAdaka hone se phalataH mohasvarUpa hI hai| pramAda, jo ki anya logoM ko mRSAvAda ke kAraNarUpa se abhimata hai, citta kI anavadhAnatAsvarUpa hai yAnI dattacittatA kA abhAva yA anya viSaya meM mana kI pravRtti yaha pramAdazabda kA artha hai| vaha bhI mohotpAdaka hone se phalataH mohasvarUpa hI hai| vaise karaNApaTutA kA artha hai iMdriya kA asAmarthya arthAt spaSTa zabdoccAraNa karane meM jIbha kA asAmarthya karaNApATavazabda kA vAcyArtha hai| vaha bhI zrotA ko vyAmoha pedA karane se mohasvarUpa hI phalita hotA hai| vipralipsA kA artha hai dUsaroM ko Thagane kI icchaa| yaha vipralipsA dveSajanya hone se kArya meM kAraNa kA upacAra kara ke dveSasvarUpa siddha hotI hai| ataH svasamayAbhimataM krodhAdi kAraNa kA aura parasamayAbhimata bhrama Adi kAraNa kA sAkSAt yA paraMparA se rAga, dveSa aura moha meM samAveza ho jAne se rAga, dveSa aura moha hI asatyabhASA ke asAdhAraNakAraNa hai - yaha siddha hotA hai| zaMkA :- yadyevaM. iti / yadi rAga, dveSa aura moha hI mRSAbhASA ke asAdhAraNa kAraNa hai taba to asatyabhASA kA vibhAga tIna prakAra kA batAnA hI ucita hogaa| tAtparya yaha hai ki - rAganiHsRta, dveSaniHsRta aura mohaniHsRta bhASA ye tIna hI asatya bhASA ke bheda haiM - aisA asatya bhASA ke vibhAga kA nirdeza karanA ucita hai, kyoMki rAgAdi tIna hI asatya bhASA ke pradhAna kAraNa haiN| ataH daza
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 bhASArahasyaprakaraNe - sta.2. gA. 53 0 nizcaya-vyavahArAnuvedhopadarzanam 0 sakSepe'pyanativistara saGkSaparuci'nayAbhiprAyasiddho'nAdirdazadhA vibhAgaH yathAprayogameva prayogArhaH, tathaiva vyavahArasiddheriti / / 53 / / bhaGgyantareNa caturddhA'pi mRSAbhASAvibhAgAmAhasvarUpa-phalApekSayA rAga-dveSa-mohAntarbhAva iti pratipAdyate bhavadbhiH tIti / mohazcAtra mithyAtvamoharUpo'jJAnAtmako vA graahyH| saGgrahAbhiprAyeNa tridhA vibhAgasajhepa iti| zeSakAraNAnAM rAgAditritayeNa saGgrAhakasya saGgrahanayasyAbhiprAyeNa dazavidhamRSAbhASAyA rAga-dveSa-mohaniHsRtabhASAtvarUpeNa tridhA mRSAbhASAvibhAgasaGkSapA'GgIkaraNa ityarthaH / idamapi aparasaGgrahanayAbhiprAyeNoktam / parasaGgrahanayAbhiprAyeNa rAga-dveSayorapi mohaprakRtikatvA'pekSayA mohe saGgrahAt 'mohaniHsRtabhASAyA ekavidhAyA evAGgIkAra iti nigUDhArthaH / apiiti| paroditAGgIkArapUrvakavizeSadyotanArtho'pizabdaH / anativistarasajheparucinayAbhiprAyasiddha iti / nAtivistareNa nA'pyatisakSepeNa svaviSayapratipAdane ruciryasya nayasyeti anativistarasaGkSaparucinayaH vyavahAranaya ityarthaH, prakrame ca nizcayAnugRhItavyavahAranayo grAhyaH, aprazastakrodhaniHsRtAyAH sarvasyA api bhASAyA asatyatvapratipAdanaparatvAta, tasya tathAvidhavyavahAropapAdanAbhiprAyeNa siddho'nAdirdazavidho mRssaabhaassaavibhaagH| ythaapryogmeveti| pradarzitadazavidhavibhAgaprayogAnatikrameNaiva pryoktumrhti| atra hetumAha tathaiva vyvhaarsiddheriti| atretizabdo hetuvAcakaH, taduktaM halAyudhakoze - 'itizabdaH smRto hetau prkaaraadismaaptissu| (halA.ko.5/887) iti| dazadhA vibhAgAGgIkAra eva tathAvidhAnAdivyavahAropapatteriti hetordazadhA vibhAgasyaiva yuktatvaM sidhyati / vyavahArazcAtra prastutAbhimatazAstrIyavyavahArarUpo grAhyaH, anyathA tvanyavyavahArANAmapi prakAra kA mRSAbhASA kA vibhAga batAyA gayA hai vaha anucita hai| binA kAraNa vibhAgagaurava karanA kaise samIcIna hogA? * mRSAbhASA kA dazavidha vibhAga hI yuktisaMgata hai * -- samAdhAna :- tathApi. iti / saMgrahanaya ke abhiprAya se asatyabhASA vibhAga trividha ho sakatA hai, kyoMki saMgrahanaya vastu kA saMgraha = saMkoca = saMkSepa karatA hai| ataeva usako saMgrahanaya kahA jAtA hai| magara prastuta meM asatyabhASA ke tIna bheda batAnA ucita nahIM hai, kyoMki saMgrahanayAbhimata asatyavacanavibhAganirdeza se vyavahAra kI upapatti nahIM ho sakatI hai| asatyavacanaviSayaka vyavahAra kI siddhi to vyavahAranayasammata anAdinirdeza-siddha dazavidha vibhAga se hI ho sakatI hai| tAtparya yaha hai ki vyavahAranaya atyaMta vistArarucivAlA bhI nahIM hai aura atyaMta saMkSeparucivAlA bhI nahIM hai kintu madhyama rUcivAlA hI hai| atyaMta vistAra se yA atisaMkSepa se vyavahAra nahIM ho sakatA hai| ataeva yahA~ na to ativistAra se mRSAvacana ke aparimita bheda batAye gaye haiM aura na to atisaMkSepa se tIna bheda batAye gaye haiN| mRSAbhASA ke dazavidha vibhAga kA prayoga, jo ki madhyamarucivAle vyavahAranaya ke abhiprAya se prasiddha hai, vaha anAdi hai| mRSAvacana ke vibhAga kA vacanaprayoga, madhyamarucinaya ke abhiprAya se prasiddha anAdikAlIna prayoga ke anusAra hI karanA yuktisaMgata hai, kyoMki mRSAvacana ke dazavidha vibhAga se hI tAdRza vyavahAra kI siddhi hotI hai| isa gAthA kA Azaya yaha hai ki saMgraha naya apanI apekSA se satya hI hone se maSAvacana ke trividha vibhAga kA saMkSepa se pradarzana satya hai| phira bhI tAdRza saMkSiptavibhAgapradarzana tathAvidhavyavahAra kA upapAdaka na hone se yahA~ mRSAbhASA ke dazavidha vibhAga kA pradarzana kiyA gayA hai| madhyamarucivAle naya ke abhiprAya se pradarzita vibhAga se hI tathAvidha vyavahAra kI siddhi hone se madhyama vibhAga nirdeza hI samIcIna hai| 54vI gAthA se prakaraNakAra bhinna pahalU se mRSAbhASA ke cAra bhedoM ko bhI batAte haiN| gAthArtha :- sadbhAva kA niSedha, vastu meM asadbhUta kA udbhAvana, arthAntara aura gardA - isa taraha mRSAbhASA ke cAra bheda bhI haiN|54| * mRSAbhASA ke cAra bheda * vivaraNArtha :- anya apekSA se yahA~ jo mRSAbhASA ke cAra bheda batAye jA rahe haiM inameM prathama bheda hai sadabhUta kA niSedha / yAnI dharmimAtra ke abhAva kA pratipAdana karanA / jaise ki - jIva nahIM hai, puNya nahIM hai,, pApa nahIM hai, ityAdi vacana jo pAramArthika jIva, puNya, pApa kA niSedhaka hone se sadbhAvaniSedharUpa mRSAbhASA ke prathama bheda meM parigaNita hai| 1. mudritapratau kapratau ca - 'vistaraM saM' - iti paattho'shuddhH| 2. mudritapratau - citayAbhi - iti pATho'zuddhaH /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sthAnAGgavacanavirodhaparihAra: * 217 'sabbhAvassa Niseho'sabbhUyubbhAvaNaM ca atthmmi| atyaMtaraM ca garahA, iya cauhA vA musA bhaasaa||54|| sadbhAvasya niSedhaH = dharmimAtre nAstipratipAdanam, yathA-nAsti jIvaH, nAsti puNyaM, nAsti pApamityAdi 1 / asadbhUtodbhAvanam = abhyupagate dharmiNi viruddhadharmapratipAdanam / dharmyabhyupagamadarzanAyaivArtha iti padam / yathA - 'asti jIvaH paraM aNuparimANo vyApako prsiddhtvenaa'virodhaat| evakAreNa cAnyathA tathAvidhavyavahArAnupapattiH prdrshitaa| etena vibhAjyavRttivibhAjakopAdhyavacchinnapratiyogitAkabhedakUTarUpo nyUnatAdoSastathA pUrvoktalakSaNa AdhikyadoSo'pi nirastaH parAparabhedabhinnasaGgrahanayasyAtivistareNA'parimitabhedagrAhinayasya ca sva-sva-viSayApekSayA satyatve'pi tadabhimatAtisaMkSiptavistRtavibhAgayoH tathAvidhavyavahArAnupapAdakatvena tatpradarzanaM nAtiprayojanamiti pryaalocyaami| tattvaM tu bahuzrutA vidanti / / 53 / / abhyupagata iti| nanu dharmyabhyupagamaH kuto gamyata ityata Aha - dharmyabhyupagamadarzanAyaiveti dharmyabhyupagamaM vinA'sadbhUtodbhAvanasya duHshkytvaat| kvaciccaivamevA'sadbhUtadharmyudbhAvanamapi sambhavati yato'sti vandhyAputra ityAdivacane tathApi prAyovRttyA tathAprayogAbhAvena na tadvivakSA yadvA'sadbhUtapadena yathAsambhavatAdRzadharmadharmyubhayagrahaNamiti na doSa iti bhaavniiym| vyApaka iti srvvyaapiityrthH| atra jIvaM dharmiNamabhyupagamya tatrANuparimANatvaM vibhutvaM vA viruddhadharma udbhAvyate / tato'sadbhUtodbhAvanarUpamasatyatvamatra sidhyati / nanvasya dhayaMze satyatvAta dharmAMze cA'satyatvAta, satyAmRSAtvameva yuktaM na tvasatyatvameva / taduktaM sthAnAgavRttAvapi 'tRtIyaM satyamRSA = tadubhayasvabhAvaM 'AtmA'styakartetyAdivaditi (sthA. 4/1/238 vRtti) dharmyaze satyatvaM dharmAze cAsatyatvamAdAyaivAtra mizratvasyopapatteriti ceta? maivama. dharmAMzApekSayaiva pramAzAbdabodhajanakatvAdyabhiprAyeNa bhASAyAM bhimataM na ta dhayaMzApekSayA. sarvaM jJAnaM dharmiNyabhrAntamiti vacanAta, etacca vivaraNakAro'gre sphuttiikrissyti| tatazca dharmAMze'pramAzAbdabodhajanakatvenA'sadbhUtodbhAvanavacane'satyatvameveti sthitam / nanu tarhi sthAnAGgavRttivacanopapattiH kathaM syAditi cet? atrA'smAkaM navyanyAyavidyApradAH tarkaratnapadavibhUSitA jayasundaravijayamunIndrA vyAcakSate "AtmA'styakarteti sthAnAGgavRttivacanamAtmatvAvacchedenAkartRtvabodhajananatAtparyeNa mizratvapratipAdanaparatayA vyavahAranayamatena saGgacchate muktAtmasvakartRtvasattve'pi saMsAriSu bAdhAt, AtmatvasAmAnAdhikaraNyenA'kartRtvabodhajananatAtparye tvidaM stye'ntrbhvti| 'asti jIvaH paramANuparimANo vyApako veti tvAtmatvAvacchedenA'NuparimANatvasya vyApakatvasya vA bodhakatvenA'satyameva na tu mizram, AtmatvasAmAnAdhikaraNyenA'pyaNuparimANatvAderbAdhAt AtmanaH zarIrapramANatvAt, srvdaivaa'sngkhyeyaakaashprdeshaavgaahitvaadvaa| etena kevalisamuddhAtadazAyAmAtmatvasAmAnAdhikaraNyena vyApakatvasya sattvena mizravacanatvaprasaGgo'pAstA, lokAlokavyApini gagana eva mukhyasarvavyApitvasya'bhyupagamAditi / " asadbhUta. iti / mRSAbhASA kA dUsarA bheda hai asadbhUta kA udbhAvana / arthAt svIkRta dharmI meM viruddha dharma kA pratipAdana / yahA~ mUlagraMthastha gAthA ke pUrvArddha meM jo 'atthammi' pada hai, jisakI saMskRta chAyA 'arthe' isa taraha hotI hai, isakA niveza vaktA ko dharmI kA svIkAra abhimata hai isa bAta kI sUcanA dene ke lie hai| isakA kAraNa yaha hai ki dharmI ke svIkAra ke binA asadbhUta dharma kA pratipAdana vyavahAra meM nahIM hotA hai| isakA udAharaNa yaha hai ki - 'AtmA hai, magara vaha aNuparimANavAlI hai yA vyApaka = vibhu hai' - ityAdi vacana / AtmArUpa dharmI kA svIkAra kara ke usake parimANa ke viruddha aNuparimANa yA vibhuparimANarUpa dharma kA pratipAdana karane se yaha vacana asadbhUtodbhAvanarUpa mRSAbhASA hai| AtmA zarIraparimANavAlI hai - zarIravyApI hai| ataH aNuparimANa yA vibhuparimANa AtmArUpa dharmI ke viruddha hai| 1. sadbhAvasya niSedho'sadbhUtodbhAvanaM cArthe / arthAntaraM ca gardA iti caturdhA vA mRSA bhaassaa||54||
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 bhASArahasyaprakaraNe - sta.2. gA. 55 0 bhASAyAM yathAsambhavavibhAgAntarAviSkaraNam 0 vetyaadiH| arthAntaraM nAma 'anyatra vastuni anyazabdaprayogo yathA gavyazvazabdAbhidhAnam 3 / ca = punaH, gardA = nindAbhiprAyeNa 'nIcatvavyaJjakANAM satAmapyazobhanadharmANAmabhidhAnam | yathA kANo'yaM, badhiro'yamityAdiH 4 / iti = amunA prakAreNa, caturdhA vA mRSA bhaassaa| itthaM ca yathAyogaM vibhAgAntaramapi vibhAvanIyam / / 54 / / atha mRSAbhASAnirUpaNasya siddhatvaM satyAmRSAnirUpaNapratijJAM cAha evamasaccA bhASA, nirUviyA pavayaNassa niiiie| saccAmosaM bhAsaM, ao paraM kittaissAmi / / 55 / / spaSTA / / 55 / / arthaantrmiti| ayaM bhedaH 'tRtIyasthAnAGgapradarzitatadanyavacane yadvA "caturthasthAnAgapradarzitavisaMvAdanAyogarUpAsatye'ntarbhavatIti yathAsambhavamAgamanItyA bhushrutpurussairbhaavniiym| grheti| sthAnAGgapradarzitA 'trividhA caturvidhA vA gardA'tra na saMbhavati viruddhatvaprasaGgAdata Aha nindAbhiprAyeNeti / idaM copalakSaNaM sAvadhavyApAraprarvattanAbhiprAyAdiprayuktavacanAdInAm / taduktaM dharmasaMgrahavRttau 'garhA tu tridhA / ekA sAvadhavyApArapravartinI yathA 'kSetraM kRSa'tyAdi / dvitIyA'priyA - kANaM kANaM vadataH / tRtIyA AkrozarUpA yathA - 'are! vAndhakineya! ityAdi' (dha. saM.- zlo.26 vRtti) vibhaagaantrmpiiti| kAyAnajukatAdirUpo'nyavibhAgo'pItyarthaH taduktaM sthAnAGga 'cauvihe mose pannatte taM jahA kAyaaNujjuyayA, bhAsaaNujjuyayA, bhAvaaNujjuyayA visNvaadnnaajoge| (sthA. 4/1/264) evaM sthUlamRSAbhASA sUkSmamRSAbhASeti mRssaabhaassaadvaividhym| yadvA laukikamRSAbhASA lokottaramRSAbhASeti mRssaabhaassaadvaividhym| evaM nayAntarApekSayA suukssmmiikssnniiym| na caivamAgama - virodhaH, nikSepasthalavadatrApi vibhAjakAntaropasthitau vibhAgAntarasyeSTatvAt / anenaivAbhiprAyeNa vibhAvanIyamityuktam / / 54 / / spsstteti| spaSTatvAd neyaM vivRtaa| ata evAsmAbhirapi na tatra zramo vidhIyate / bhAvabhASAdhikAre hi dazavidhamaSAvacaH | vyAkhyApaddhatimAninye yazovijayadhImatA||1|| iti muniyazovijayaviracitAyAM mokSaratnAbhidhAnAyAM bhASArahasyavivaraNaTIkAyAM dvitIyaH stabakaH / arthAntara. iti / mRSAbhASA kA tRtIya bheda hai arthAntara yAnI alaga vastu kA alaga zabda se pratipAdana krnaa| jaise ki gAya ko ghoDA khnaa| yahA~ gAya meM gAya zabda kA prayoga karanA cAhie magara ghoDA zabda kA prayoga huA hai| ataH yaha arthAntara mRSAbhASAsvarUpa hai| garhA. iti| mRSAbhASA kA caturtha bheda hai gardA yAnI nindA ke tAtparya se pratipAdya = saMbodhya vyakti meM nIcatA = halakAI ke sUcaka hote hue bhI azubha dharma kA pratipAdana krnaa| arthAt jina zabdoM ke prayoga se sAmanevAlI vyakti nimna kakSA kI hai - hIna hai, yaha bhAna ho una zabdoM kA usa vyakti kI nindA ke abhiprAya se prayoga karanA yaha garhAsvarUpa mRSAbhASA hai| jaise ki jisako eka A~kha nahIM hai usakI nindA ke abhiprAya se use 'are! o kANiyA!' aisA kahanA yA badhira vyakti ko nindA ke abhiprAya se 'are! baherA!' ityAdi rUpa se pukAranA yaha gahasvirUpa mRSAbhASA hai, kyoMki uparyukta bhASA saMbodhya vyakti meM hInatA ko batAtI hai| isa taraha mRSAbhASA ke vikalpa se cAra bheda bhI ho sakate haiN| isa taraha yathAsaMbhava anyarUpa se mRSAbhASA kA anya vibhAga svayaM ciMtana-manana karane yogya hai - aisI sUcanA de kara vivaraNakAra mRSAbhASA kA vivaraNa samApta karate haiN| / 54 / / aba prakaraNakAra mRSAbhASA ke pratipAdana kI saMpUrNatA aura satyAmRSA bhASA ke nirUpaNa kI pratijJA ko 55vIM gAthA se batA rahe gAthArtha :- isa taraha AgamanIti ke anusAra asatyabhASA ka, nirUpaNa pUrNa huaa| aba maiM asatyAmRSA bhASA kA kIrtana=nirUpaNa kruuNgaa||55|| gAthA kA artha spaSTa hone se vivaraNakAra ne isakA vivaraNa nahIM banAyA hai| 38 se le kara 54 gAthA paryanta asatyabhASA kA vivaraNa Agama ke tAtparya kA ullaMghana kiye binA kiyA gayA hai - yaha bAta atyaMta spaSTa hI hai| 1. atra ca mudritapratau - 'nIcatvavyaJjakakANAGgatAdyazobhanadharmANAM - iti pATho nirdiSTo vrttte| 2. dRzyatAM sthAnAMga 3/3/175 suutre| 3. dRzyatAM sthAnAMgasUtra 4/1/254 ityatra / 4. dRzyatAM sthAnAMgasUtra 3/1/127 ityatra / 5. dRzyatAM sthAnAMgasUtra 4/2/288 ityatra /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ * satyAmRSAbhASAnirUpaNam * 219 tRtIyaH stabakaH pratijJAtanirUpaNAyA eva satyAmRSAbhASAyA lakSaNapUrva vibhAgamAha 'aMse jIse attho vivarIo hoi taha thaaruuvo| saccAmosA, mIsA, suaMmi paribhAsiA dshaa||56 / / uppanna-vigaya-mIsaga, jIvamajIve a jIvaajjIve / tahaNaMtamIsiyA khalu, paritta addhA ya addhaddhA / / 57 / / yasyA bhASAyAH, arthaH = viSaya, aMze = deze, viparItaH = bAdhitasaMsargo bhavati, tathA = punaH, tathArUpaH = abAdhitasaMsargo bhavati, tacchabdasya yacchabdenA''kSepAt, sA satyAmRSA zrute mizreti paribhASitA, satyatvena svarUpata ArAdhakatvAt, asatyatvena vyAkhyAyA'satyabhASAM mizrabhAratI prtnyte| vyavahAranayA''lambiprajJayaiva yathAgamam / / 1 / / labdhAvasaraH zrImannyAyAcAryoM hi satyAmRSAlakSaNAdyupoddhAtamAha prtijnyaateti| aakssepaaditi| lAbhAdityartho na tu samAnavittivedyatvarUpamAkSepatvamatra grAhyam / pUrvoktena yasyAitipadenA'nupadameva tyamANasya setipadasya lAbho yattatpadayoH parasparaM saakaangksstvaat| etena nirAkAMkSazAbdabodhopapattiH setipade svacchandamatipraviSTatvakalpanAparihArazca kRto bhvti| styaamRsseti| uddezyatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena bAdhitAbAdhitasaMsargakavidheyaprakArakazAbdabodhajanakavacanatvaM satyAmRSAlakSaNamiti phlitm| na cAsatyAyAmativyAptiriti vAcyam zuddhavyavahArAbhimatAyA tasyA uddezyatAvacchedakAvacchedena baadhitsNsrgkshaabddhiijnktvaat| mizreti pribhaassiteti| idaJca lakSaNAntaram, upadheyasAGkarye'pyupAdhyorasAGkaryAt na doSaH vyavahartavyAbhede'pi aba graMthakAra dravyabhAvabhASA ke tRtIyabheda satyAmRSA bhASA kA nirUpaNa karane kI pratijJA kara rahe haiN| jisake nirUpaNa kI pratijJA ki gaI hai, usa satyAmRSA bhASA kA lakSaNa batA kara usIkA vibhAga graMthakAra zrImad 56-57vIM gAthA se batAte haiN| * mizra bhASA lakSaNa aura bheda * gAthArtha :- jisa bhASA kA viSaya eka aMza meM viparIta ho aura anya aMza meM tathArUpa = aviparIta ho vaha bhASA satyAmRSA hai| vaha Agama meM mizrabhASA rUpa se paribhASita hai jisake bheda daza haiN| / 56 / / gAthArtha :- (1) utpannamizrita, (2) vigatamizrita, (3) utpannavigatamizrita, (4) jIvamizrita, (5) ajIvamizrita, (6) jIvAjIvamizrita, (7) anaMtamizrita, (8) pratyekamizrita (9) addhAmizrita, (10) addhAddhAmizrita - ye daza bheda mizrabhASA ke haiN|57 / vivaraNArtha :- gAthA meM 'jIse' pada hai jisakI chAyA saMskRta meM 'yasyAH' hotI hai, jo yat pada kA SaSThIvibhakti strIliMga ekavacana meM rUpa hai| yat zabda se tatzabda kA AkSepa = lAbha hotA hai, kyoMki yat zabda tatzabdasApekSa hai| sApekSazabda kA lAbha na ho taba arthabodha yA vAkyArthajJAna nahIM ho sakatA hai| ataH prastuta meM bhASAzabda strIliMga hone se tat pada kA strIliMga prathamAvibhakti meM 'sA' aisA rUpa banatA hai - isakA lAbha hotA hai| taba artha yaha niSpanna hogA ki - jisa bhASA kA viSaya ekadeza meM 1. evamasatyA bhASA nirUpitA pravacanasya niityaa| satyAmRSAM bhASAM, ataH paraM kArttayiSyAmi / / 55 / / 2. aMze yasyA artho viparIto bhavati tathA tthaaruupH| satyAmRSA mizrA zrute paribhASitA dazadhA / / 56 / / 3. utpannavigatamizrake jIve'jIve ca jiivaajiive| tathA'nantamizritAM khalu, pratyekAddhAyAM cAddhAddhAyAm / / 57 / /
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 bhASArahasyaprakaraNe - sta.3. gA. 57 0 yugapatphaladvayAnutpAdavicAraH 0 svarUpato viraadhktvaat| yugapatphaladvayAnutpattestu kAraNAntaravirahaprayojyatvAditi dig| sA ca dazadhA, utpannamizritA, vigatamizritA, utpannavigatamizritA, 'jIvamizritA, ajIvamizritA jIvAjIvamizritA, anantamizritA, pratyekamizritA, addhAmizritA, addhA'ddhAmizritA ceti| vyavahartavyatAvacchedakabhedAta iti bhaavniiym| svarUpata iti| mizratvaM ca svarUpata ArAdhanavirAdhanItvarUpaM paristhUravyavahAranayamatena graahym| tena dravyato'satye bhAvasatyavacane nAtiprasaGgaH, tasya phalata ArAdhakatve'pi svarUpata aaraadhktvsyaabhaavaat| na vA dravyataH satye bhAvAsatyavacane'tiprasaGgaH, tasya phalato virAdhakatve'pi svarUpato viraadhktvaasttvaat| nanvevaM sati svarUpata ArAdhakavirAdhakatvAbhyAmekadaiva zubhAzubhakarmabandhAdilakSaNaphaladvayaprasaGga ityArekA nirasyati yugpditi| kaarnnaantrvirhpryojytvaaditi| mishraadhyvsaayaabhaavpryojytvaadityrthH| na caivaM sati mizrabhASAyAH karmabandhAjanakatvaM syAditi vAcyam, anAyuktaM bhASamANatvena nizcayamatena phalato virAdhakatvasya sattvAt, azubhakarmabandhajanakatvasyAnapAyAt, nizcayAGgavyavahArAbhiprAyeNa tu sarvAMzAviparyayarUpatvAbhAvAdeva zubhakarmabandhAdiphalAnutpattinirvAhAditi digarthaH / bAdhitasaMsargavAlA hai aura anya aMza meM abAdhitasaMbaMdhavAlA hai vaha bhASA satyAmRSA bhASA hai| bAdhitasaMsarga kA artha yaha hotA hai ki jisake saMbaMdha kA abhAva ho| arthAt jisa bhASA ke viSaya ke eka deza kA uddezya meM saMbaMdha na ho aura eka deza kA saMbaMdha ho vaha bhASA aMza meM satya aura aMza meM mRSA hone se satyAmRSA kahI jAtI hai| yaha bAta Age satyAmRSA bhASA ke vibhAga meM batAye jAnevAle dRSTAMtoM se spaSTa ho jaayegii| ataH hama yahA~ usake dRSTAMta kA pradarzana nahIM karate haiN| Agama kI paribhASA se yaha satyAmRSA bhASA mizrabhASA kahI jAtI hai| aisI paribhASA hone kA kAraNa yaha hai ki satyAmRSA bhASA eka aMza meM satya hone se svarUpataH ArAdhaka hai aura eka deza meM asatya hone se svarUpataH virAdhaka hai| isa dRSTi se yaha bhASA Agama kI paribhASA ke anusAra mizrabhASAsvarUpa zaMkA :- yadi mizrabhASA svarUpataH ArAdhaka aura svarUpa se virAdhaka hai taba to mizrabhASA ke vaktA ko mizrabhASA ke prayogakAla meM ArAdhakatva kI apekSA zubhakarmabandha aura virAdhakatva kI apekSA azubhakarmabaMdha bhI honA caahie| * mizrabhASA se zubhAzubha karmabaMdha nAmumakina * samAdhAna :- yugapat, iti / are! abhI tumhAre dUdha ke dAMta bhI nahIM TUTe haiM aura baDI bAta karane cala rahe haiM! dekhiye mizrabhASA svarUpa kI apekSA se hI ArAdhaka aura virAdhaka bhale ho, magara vaktA ko mizrabhASA ke prayoga se eka hI kAla meM zubhAzubhakarmabaMdharUpa do phala kI prApti nahIM hogI, kyoMki zubhAzubhakarmabaMdharUpa phaladvaya kA kAraNa svarUpa kI apekSA se ArAdhakatva aura virAdhakatva nahIM hai magara zubhAzubhamizrita adhyavasAya Adi hai, jisakA abhAva hone se mizrabhASA ke vaktA ko zubhAzubha karmabaMdharUpa phaladvaya kI eka sAtha prApti nahIM hogI magara anAyukta pariNAma se mizrabhASA bolane se kevala azubhakarmabandha hI hogaa| yaha to eka digdarzana hai| isa sambandha meM aura bhI jyAdA vicAra kiyA jA sakatA hai isa bAta kI sUcanA dene ke lie yahA~ dig zabda kA prayoga kiyA gayA hai| * mizrabhASA ke dazabheda * yaha mizrabhASA daza prakAra kI hai| vaha isa taraha hai- (1) utpannamizrita, (2) vigatamizrita, (3) utpannavigatamizrita, (4) jIvamizrita, (5) ajIvamizrita, (6) jIvAjIvamizrita, (7) anaMtamizrita, (8) pratyekamizrita, (9) addhAmizrita aura (10) addhaaddhaamishrit| pUrvapakSa :- nanu. iti| mizrabhASA kA dazavidha vibhAga yuktisaMgata nahIM hai, kyoMki mizrabhASA ke aneka prayoga aise dekhe jAte haiM jinakA prakRta dazabheda meM se kisI bheda meM bhI samAveza nahIM ho sakatA hai| dekhiye mAno ki eka grAhaka ko vyApArI se 100 rUpae 1. atra mudritapratau - dezeSu jIvamizrite'ti pAThastatra 'dezeSu' iti padaM saMpAtAyAtaM bhaati|
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nyUnatAdoSaparihAraH * 221 nanu' zatarUpyakeSu deyeSu paJcAzatsu datteSu 'zataM dattA' ityAdyAnAM ghavakhadirAzokadrumasamUhe 'cA'zokavanamityAdyAnAM bhASANAM 'kvAntarbhAvaH ? utpattijIvAdimizritAdinidarzanasyA'tattvAditi cet ? satyam, utpattijIvAdInAM kriyAntaravastvantarAdyupa zatarUpyakeSu deyeSu paJcAzatsu datteSviti / pratyantare tu zatakeSu dezeSu paJcAzatsu dezeSviti pATho vartate kintvazuddhatayA'nAdattaH / zataM dattA iti / 'zvaste zataM dAsyAmi' ityabhidhAya paJcAzatsvapi datteSu loke mRSAtvAMdarzanAt satyatvaM, (granthAgram - 4500 zloka) adatteSu rUpyakeSu cAsatyatvamiti vyavahArato'syAH satyAmRSAtvam / sarvathA'dAne tu sarvathA viparyayAdasatyatvameva syAdataH paJcAzatsu datteSvityuktam / azokavanamiti / purovartisamUhaghaTakIbhUtavRkSavRttivRkSatvAvacchedenA'zokatvasya bAdhe'pi tatsAmAnAdhikaraNyenA'bAdhAd vyavahArataH satyAmRSAtvaM, avacchedakAvacchedenA'zokatvAnvayatAtparyeNa prayogAt / atattvAditi / atathAtvAditi / ayaM pUrvapakSAzayo yaduta 'zataM dattA' ityatra dAnamizritatvaM na vakSyamANajIvamizritatvAdikam / tatazca dAnamizritAdivacanAnAM pradarzitadazavidha - mizritabhASA'ntarbhAvo na sambhavati, utpattimizritAdivacanAnAM dAnamizritAdivacanavilakSaNatvAt / samAdhatte - satyamiti / atrA'yaM zabdo'rdhasammatipradarzakaH / utpattijIvAdInAmiti / utpattijIvAdimizritAdinidarzanaghaTakIbhUtotpattijIvAdInAmityarthaH / kriyAntaravastvantarAdyupalakSaNatvAditi / utpatti-jIvAdyarthabodhakatve sati kriyAntaravastvantarAdirUpasvetarArthabodhakatvAdityarthaH / ayaM bhAva utpattyAdipadAnAM svetarapadArthabhUtakriyAdyupalakSaNatvAd dAnAdirUpakriyAntarasyA'pi yathAsambhavamutpattijIvAdimizritAdiSvantarbhAvo bodhyaH / - etena 'zataM dattA' ityAdibhASANAM satyAmRSAtve'pi pradarzitadazavidhasatyAmRSAvibhAge'nantarbhAvAnnyUnatAdoSa iti nirastaM, yathAyathaM dazavidhavibhAge samAvezena vibhAjyatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkabhedakUTasya vibhAjyavRttitvAt / dene ke haiM aura vaha pacAsa rUpae de kara kahatA hai ki zeThajI! maiMne 100 rUpae de dIye haiN| taba usakI bhASA mizra hai, kyoMki dAna kriyA ke dezabhUta 50 rUpae ke dAna meM yaha bhASA satya hai aura zeSa 50 rUpae ke dAna ke aMza meM asatya hai| loka meM aisA vyavahAra dekhA jAtA hai ki 'maiM 100 rUpae dU~gA' aisA bola kara dUsare dina yadi 50 rUpayA de de taba bhI usa puruSa meM 'yaha mRSAvAdI hai' * aisA vyavahAra nahIM hotA hai| ataH isa abhiprAya se yaha bhASA satya hai aura zeSa pacAsa rUpae ko nahI dene kI dRSTi se vaha bhASA asatya bhI hai| magara pradarzita dazavidha mizrabhASAvibhAga meM isa bhASA kA samAveza nahIM ho sakatA hai, kyoMki yaha bhASA na utpattimizrita hai, na vigatamizrita hai aura na hI zeSamizritabhASArUpa hai kintu yaha bhASA to dAnamizritabhASA svarUpa hai jisakA dazavidha vibhAga meM samAveza nahIM ho sakatA haiM, kyoMki utpattimizrita Adi bhASA ke dRSTAnta prastuta dRSTAnta se vilakSaNa haiN| ThIka isI taraha dhava, khadira, azoka Adi ke vRkSoM ke samUharUpa vana meM 'yaha azoka vana hai' yaha bhASA bhI mizrabhASAsvarUpa hai, kyoMki vRkSasamUha ke eka deza meM yaha bhASA abAdhitasaMsargavAlI hone se satya hai aura anya aMza meM yaha bhASA bAdhitasaMsargavAlI hone se asatya hai| vRkSasamUha meM katipaya vRkSa hI azoka ke haiM, sabhI vRkSa azoka ke nahIM hai, kyoMki azokavRkSa ke alAvA dhava, khadira, Ama Adi ke per3a bhI vahA~ haiN| magara isa bhASA kA samAveza jIvamizrita, ajIvamizrita Adi bhASA meM nahIM ho sakatA hai, kyoMki jIvamizrita Adi bhASA ke dRSTAMta se yaha bhASA vilakSaNa hai aura isa bhASA kI apekSA jIvamizritAdi udAharaNa vilakSaNa haiN| yaha bhASA jIvamizrita nahIM hai magara vRkSamizrita hai| ataH mizrabhASA kA dazavidha vibhAga ThIka nahIM hai| (mizrabhASA kA vibhAga nirdoSa hai) uttarapakSa :- satyaM iti / yahA~ satyaM zabda kA prayoga ardha svIkAra artha meM prayukta hai| Azaya yaha hai ki dAnakriyAviSayaka mizrabhASA aura vijAtIyavRkSaviSayaka mizrabhASA kA utpannamizrita Adi bhASA meM yA jIvamizrita Adi bhASA meM samAveza nahIM hotA hai, yaha bAta ThIka hai, phira bhI yahA~ nyUnatA Adi kisI doSa kA avakAza nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki utpatti Adi kriyAviSayaka utpannamizrita Adi bhASA kA ghaTakIbhUta utpatti Adi zabda upalakSaNa hai| arthAt utpatti zabda se jaise utpatti kriyA 'vA'zo' iti pAThaH / 3. mudritapratau 'ca 1. atra mudritapratau - zatakeSu dezeSu paMcAzatsu dezeSu ityatyantAzuddhaH pAThaH / 2 mudritapratau kvA' iti pAThaH / 4. mudritapratau nidarzanA syAt tattvAditi evamazuddhaH pAThaH / -
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 bhASArahasyaprakaraNe sta. 3. gA. 57 lakSaNatvAt, vizeSasyaiva vA vibhAgAzrayaNAt / * mizrabhASAvizeSasyaiva dazavidhatvakathanam O etena jJAne yathA'tasmiMstadavagAhitvarUpaM bhramatvaM tadvati tadavagAhitvarUpaM pramAtvaM caikatraiva, 'idaM rajataM' iti jJAnasya dharmyaMze pramAtvAdrajatAMze ca bhramatvAt evaM aghaTavatyapi bhUtale 'bhUtalaM ghaTavaditi bhASAyA bhUtalAMze pramAjanakatvAt ghaTAMze ca bhramajanakatvAt nanu vibhAjakopAdhInAM vizeSaNatvameva na tUpalakSaNatvamapi, anyathA sarvatra vibhAganyUnatAdoSavilayApatteriti kadAcit paro brUyAditi manasi nidhAya kalpAntaraM pradarzayati vizeSasyaiva vA vibhAgAzrayaNAditi / satyAmRSAbhASAvizeSapratiyogikavibhAgasyaiva vivakSaNAnna tu satyAmRSAtvAvacchinnapratiyogikavibhAgasyetyarthaH / tathA ca 'zataM dattA' ityAdipradarzitabhASANAM satyAmRSAtvAvacchinnatve'pi satyAmRSAvizeSatvAbhAvena vibhajanIyatvAbhAvAdeva prakRtavibhAge'samAveze'pi na nyUnatAdoSagandhalezo'pi / anadhikRtatvenA'lakSyatvAdeva tadasamuccayo na no bAdhAyai kintu guNAyaivetyAzayaH / na ca satyAmRSAbhASAvizeSavibhAganirUpaNe pratijJAntaranigrahasthAnaprAptiriti vAcyam pUrvamapi satyAmRSAbhASAvizeSavibhAganirUpaNasyaiva pratijJAtatvAnna tu satyAmRSAsAmAnyavibhAganirUpaNasya, vyAkhyAnato vizeSa pratipatteH / satyAmRSAvizeSavibhAgasyaiva pradarzanaM kutaH ? iti tu kucodyam, mizrabhASAvizeSasyaiva prakRtavibhAgapratiyogitve ArSapuruSANAmicchaiva niyAmikA paramamunInAM paryanuyogAnarhatvAt prakRtavibhAgAnantarbhUtAnAM bhASANAM mizratvAvacchinnatvenaiva prakRtavibhAge mizrabhASAvizeSapratiyogitvamunnIyata ityAdi dRDhataraM vibhAvanIyaM sudhIbhiH / eteneti| mizrabhASAvizeSavibhAgapratipAdaneneti, vacanAntare satyAmRSAvizeSabhedapratipAdanadvArA satyAmRSAtvAvacchinnapratiyogitAkabhedAbhAvasaMbhavapratipAdaneneti yAvat / ekatraiveti ekasminneva jnyaane| bhUtalAMze iti saptamyartho viSayatA tadanvayazca prmaayaam| tena bhUtalarUpavizeSyAMzaviSayakapramAjanakatvAdityarthaH / evamagre'pi bodhyam / taduktaM siddhikA bodha = grahaNa hotA hai vaise utpatti kriyA se anya dAnAdi kriyA kA bhI bodha hotA hai| ataH utpattikriyAviSayaka mizrabhASA ke pradarzana se dAnAdikriyAviSayaka mizrabhASA kA bhI pradarzana ho jAtA hai| arthAt utpannamizritabhASA kI taraha dattamizrita Adi bhASA bhI satyAmRSA hai - isa Azaya se utpannamizrita Adi bhASA kA nirUpaNa kiyA gayA hai| ThIka isI taraha hI jIvamizrita Adi bhASA ke ghaTakIbhUta jIva Adi zabda bhI anya vastuoM ke upalakSaNa haiN| arthAt jaise jIvamizrita Adi bhASA satyAmRSA bhASAsvarUpa hai vaise anyavastumizrita bhASA bhI satyAmRSA hI hai, anyasvarUpa nahI isa artha kA bodha karAne ke tAtparya se jIva Adi zabda kA prayoga kiyA gayA hai| ataH "azokavanaM" ityAdi pradarzita vacana bhI satyAmRSA svarUpa hI siddha hote haiN| Azaya yaha hai ki utpannamizrita Adi pradarzita dazavidha bhASA hI mizrabhASA hai aisA nahIM hai kintu ina daza bhASA ke atirikta dattamizrita Adi bhASA bhI satyAmRSA bhASA haiN| dazavidha vibhAga anyabhASA meM satyAmRSAtva kA niSedhaka nahIM hai| ataH koI doSa nahIM hai / * avyApti kA dUsare DhaMga se nirAkaraNa * vizeSasyaiva iti / vivaraNakAra samAdhAna dene ke lie anya abhiprAya kA Azraya kara ke batAte haiM ki ye dazabheda satyamRSAbhASAsAmAnya ke nahIM hai kintu satyamRSAbhASAvizeSa kA hai| arthAt pradarzita vibhAga vizeSamizrabhASA kA hI hai, sAmAnyamizrabhASA kA nhiiN| Azaya yaha hai ki prakRta dazavidha mizrabhASA se atirikta koI bhI bhASA mizrabhASA nahIM hai - aisA niSedha isa vibhAga se sUcita nahIM hotA hai, magara anya bhASA pradarzita mizrabhASAvizeSasvarUpa nahIM hai aisA niSedha hotA hai| arthAt dazavidha satyAmRSA bhASA se anya bhASA mizrabhASA vizeSAntarasvarUpa aura yahA~ anadhikRta hai - aisA phalita hotA hai| dattamizritAdi bhASA kA dazavidha mizrabhASA ke vibhAga meM samAveza na hone para bhI nyUnatA Adi koI doSa nahIM hai, kyoMki vaha vivakSita satyAmRSAbhASAvizeSasvarUpa nahIM hai| arthAt vaha alakSya hai| jo vastu vibhAga kA lakSya hI na ho usakA samAveza use vibhAga meM na ho to nyUnatA doSa kA avakAza nahIM hotA hai| nyUnatA doSa taba hotA, yadi dattamizrita Adi bhASA bhI prastuta vibhAga kA lakSya ho / isa sambandha meM adhika vicAra bhI kiyA jA sakatA hai| etena jJAne. iti / yahA~ anya vidvAna manISiyoM kA yaha kahanA hai ki- "jaise eka hI jJAna meM bhramatva aura pramAtva rahatA hai vaise
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 223 * mizrabhASAlakSaNaprakAzanam * satyAmRSAtvaM ityuktAvapi na kSatiH / vastutastu evaM satyo (? sati) mRSAbhedocchedApattiH sarvasyA apyasatyAyA aMze satyatvAt sarvaM jJAnaM dharmiNyabhrAntaM iti nyAyAt vinizcaye - yathA yatrA'visaMvAdastathA tatra pramANatA / / (si. vi. 1 / 19) satyAmRSAtvamiti / aMzabhedena bhramapramAjanakatvAtsatyAmRSAtvamApAdyata iti bhAvaH / atiparisthUlavyavahAranayAbhiprAyeNeSTApattitayA'GgIkaraNAyA''ha ityuktA - vapi na kSatiriti / na nyUnatAdoSa iti tAtparyam / nizcayAnugRhItavyavahAranayAbhiprAyeNA''ha vastuta iti / evaM satIti / dharmadharmyasApekSayA bhramapramAjanakatvena satyAmRSAtvAbhyupagame satItyarthaH / mRSAbhedocchedApattiriti / mRSAbhASAvibhAgocchedaprasaGga ityarthaH / tatraiva hetumAha sarvasyA iti / tadeva samarthayati - sarvamiti / abhrAntamiti / prametyarthaH / bhramasyApi dharmyaMze'bhramatvAt / yattu kaizcit - 'bhramasya dharmaviSayakatvAvacchedena doSApekSA dharmiviSayakatvAvacchedena ca tadanapekSetyucyate tanmandam doSApekSe bhrame tadanapekSA'nabhyupagamAt / na ca doSApekSe bhrame doSAnApekSA nAbhyupagamyate tadA dharmAza iva dharmyaMze'pi bhramatvaM syAditi vAcyam dharmyaMze svabhAvAdevA'bhramatvAt / taduktaM tattvacintAmaNau na hyekasmin jJAne janayitavye tadapekSA tadanapekSA ca sambhavati / (ta. ci. pratya. khaM. pR. 563) na cavamanekAntavAdatyAgaH smygekaantaavinaabhaavitvaadnekaantsy| taduktaM vAdidevasUribhiH nayagocarApekSayA tvekAntAtmakatvasyA'pi svIkArAt / (syA. ra. 5/8 - pR. 835) ityalaM prasaktAnuprasaktena / mRSAbhASA meM bhI satyatva aura asatyatva rahatA hai| Azaya yaha hai ki bhrama kA lakSaNa hai atasmiMstadavagAhitA / arthAt jo jaise na ho usakA vaise bodha honaa| pramA kA lakSaNa hai 'tadvati tadavagAhitA' arthAt jo jaisA hai vaisA hI usakA bhAna honA / aba dekhiye, cakamaka Adi doSa ke kAraNa sIvI meM "yaha cA~dI hai" aisA jJAna ho jAtA hai| yaha jJAna dharmI aMza meM to pramA hI hai, kyoMki isa jJAna kA dharmI idaM = purovartI padArtha hai jisakA purovartirUpa se hI bodha hotA hai| tathA dharma aMza meM yaha jJAna apramA hai, kyoMki isakA jJAna kA dharma hai rajatatva, jo ki purovartI sIvI meM nahIM hai| ataH rajatatvazUnya meM rajatatva kA bodha karAne se yaha jJAna dharma aMza meM bhramasvarUpa bhI hai| ataH "idaM rajataM" isa jJAna meM bhramatva aura pramAtva rahatA hai| ThIka vaise hI jaba bhUtala meM ghaTa na hogA taba 'bhUtalaM ghaTavat' yaha bhASA bhI satya aura asatya hone se satyAmRSA ho jaayegii| Azaya yaha hai ki 'ghaTavad bhUtalaM' isa vAkya se zrotA ko jo jJAna utpanna hotA hai usameM vizeSyarUpa se bhUtala kA bhAna hotA hai aura ghaTa kA vizeSaNarUpa se bhAna hotA hai| usa jJAna ke vizeSyasvarUpa bhUtala to vahA~ hai hI / ataH vaha jJAna bhUtalarUpa dharmI aMza meM pramAtmaka hai| usa jJAna kA vizeSaNarUpa ghaTa vahA~ nahIM hai, kyoMki bhUtala meM ghaTa kA saMyoga sambandha nahIM hai| ataH ghaTa rUpa dharma aMza meM vaha jJAna bhramAtmaka hai| isa taraha ghaTazUnya bhUtala meM 'ghaTavad bhUtalaM' yaha bhASA dharmI aMza meM pramAjanaka hone se aura dharma aMza meM bhramajanaka hone se satyAmRSA ho jaayegii| dharmI aMza meM pramAjanaka hone se vaha bhASA AMzika satya hai aura dharma aMza meM bhramajanaka hone se vaha bhASA AMzika asatya bhI hai| ataH muNDa bhUtala meM 'ghaTavad bhUtalaM' yaha vacana satyAmRSA ho jAyegA / " ityuktAvapi na kSatiH / vivaraNakAra ina vidvAna manISiyoM ke isa Azaya kI atyaMta sthUla vyavahAranaya kI dRSTi se svIkAra karate hue kahate haiM ki Apake isa kathana se bhI hamAre mata meM koi bhI doSa na AyegA / isakA kAraNa yaha hai ki dazavidha satyAmRSA bhASA kA pradarzita vibhAga vizeSamizrabhASA kA hI hai, sAmAnyamizrabhASA kA nahIM / ataH dazabheda se atirikta bhASA meM sAmAnyataH satyAmRSAtva kA hama inkAra nahIM karate haiN| * dharmI aMza meM pramAjanakatva mizrabhASAtva kA ApAdaka nahIM hai * vastutastu iti / vivaraNakAra ne jo bhI abhI kathana kiyA hai, vaha abhyupagamavAda se hI jAnanA caahie| isakA kAraNa yaha hai ki dharmI aMza meM pramAjanaka aura dharma aMza meM bhramajanaka bhASA ko satyAmRSA mAnA jAya taba to dravyaviSayaka bhAvabhASA ke dvitIya bhedarUpa mRSAbhASA kA hI uccheda ho jAyegA, kyoMki 'saba jJAna dharmI aMza meM to abhrAnta hI hotA hai' isa nyAya se saba mRSAbhASA
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 bhASArahasyaprakaraNe - sta.3. gA. 57 0'mUle vRkSaH kapisaMyogI tivacanamImAMsA 0 dhayaMze pramAjanakatvAt / tasmAddhaya'zavinirmokena paristhUrabhramapramAjanakatvamAdAyaivaitabhedAtireka iti dhyeym| nanu tathApi 'mUle vRkSaH kapisaMyogI' ityatra mUlasya kapisaMyogAvacchedakatvAMze'satyatve'pi vRkSasya kapisaMyogavattvAMze nigamanamAha tsmaaditi| mRSAtvAvacchedena dhana'zaviSayakapramAjanakatvasattvena mRssaabhaassaavilyprsnggaaditi| dhn'shvinirmokeneti| dhn'shprveshmnaadRtyetyrthH| etaddedAtireka iti| paristhUlavyavahAranayAbhiprAyeNa dharmAMze viparyayAviparyayarUpatvena bhramapramAjanakatvAtsatyAmRSAtmakasya bhaassaabhedsyaa'styaato'tirikttvm| tathA ca pradarzitabhASAyA ghaTarUpadharmAMze kevalaM viparyayarUpatvena bhramajanakatvAdasatyatvameva na tu satyAmRSAtvam, dharmAMze bhrmprmaajnktvaabhaavaaditi| na caivamapi muNDabhUtale 'ghaTavad bhUtalami'ti vAkyasya ghaTAtmakadharmAMze bhramajanakatve'pi bhUtalatvarUpadharmAze pramAjanakatvAnmizratvaM durnivAramiti vAcyam dharmitAvacchedakAtiriktadharmAMze eva bhramapramAjanakavacanatvasya mizralakSaNatvAdityAdisUcanArthaM dhyeyamityuktam / tthaapiiti| dharmAMzApekSayaiva bhramapramAjanakatvena styaamRssaatvaabhyupgme'piiti| mUle vRkSaH kapisaMyogI iti| zAkhAyAM kapisaMyogasattvadazAyAmidaM bodhym| nanumate atra mUle kapisaMyogAvacchedakatvaM vRkSe ca kapisaMyogavattA bhaaste| stytvaaditi| zAkhAyAM kapisaMyogasattvAditi gmym| styaamRssaatvmiti| avacchedakatvarUpadharmAMze bhramajanakatve'pi saMyogarUpadharmAze pramAjanakatvAditi bhAvaH | samAdhatte neti / mUle ityatrAvacchinnatvaM saptamyarthaH, tasya ca kapisaMyogibhI dharmI aMza meM pramAjanaka hone se dharmI aMza meM to satya hI hai| mRSAbhASA bhI kevala bhramajanaka na hone se mRSAbhASA na rahegI, magara satyAmRSA bhASA bana jaayegii| arthAt savA~za meM bhramajanaka koI bhI bhASA na hone se koI bhI bhASA mRSA nahIM khlaayegii| isa taraha sUkSma dRSTi se vicAra karane para dharmI aMza meM pramAjanaka hone se satya aura dharma aMza meM bhramajanaka hone se asatya aisI bhASA ko hane para mRSAbhASA kA hI uccheda ho jaayegaa| ataH yahI mAnanA hogA ki - dharmI aMza ko choDa kara sthUla dRSTi se dharma aMza meM hI bhrama aura pramA kA janaka jo vacana ho vaha mizrabhASArUpa hai| arthAt amuka dharma aMza meM bhramajanaka aura amuka dharma aMza meM pramAjanaka bhASA hI satyAmRSA bhASA hai| taba to muMDa bhUtala meM 'ghaTavad bhUtalaM' yaha bhASA asatya hI siddha ho jAyegI, kyoMki yaha bhASA dharma aMza meM kevala bhramajanaka hI hai, bhrama-pramA ubhayajanaka nahIM hai| isa sambandha meM zAMti se vicAra karane kI sUcanA dene ke lie vivaraNakAra ne 'dhyeyaM' pada kA prayoga kiyA hai| pUrvapakSa :- nanu tathApi iti / jo bhASA amuka dharma aMza meM pramAjanaka hone se satya ho aura amuka dharma aMza meM bhramajanaka hone se asatya ho vaha bhASA mizrabhASA svarUpa hai - aisA kathana karane para bhI asatyabhASA satyAmRSA bana jaayegii| dekhiye - jaba vRkSa meM zAkhAvacchedena kapisaMyoga hai taba vaktA yaha bolatA hai ki 'mUle vRkSaH kapisaMyogI' yaha vacana satyAmRSA ho jaayegaa| isakA kAraNa yaha hai usa vAkya se jo jJAna utpanna hotA hai usameM mUla kapisaMyogAvacchedakarUpa se mAluma hotA hai aura vRkSa kapisaMyogavAlA hai aisA jJAta hotA hai| vAstava meM kapisaMyoga kA avacchedaka hai zAkhA / ataH kapisaMyoga kI avacchedakatA zAkhA meM hai, mUla meM nhiiN| phira bhI mUla meM kapisaMyogAvacchedakatArUpa dharma kA bhAna hotA hai jo ki tadabhAvavati tatprakAraka jJAna hone se bhramAtmaka hai| lekina vRkSa meM kapisaMyogarUpa dharma kA jo bhAna hotA hai vaha to pramAtmaka hI hai, kyoMki vRkSa meM zAkhAvacchedena kapisaMyoga to vidyamAna hai hii| isa taraha avacchedakatArUpa eka dharma aMza meM bhramAtmaka jJAna kA janaka hone para bhI kapisaMyogarUpa anya dharma aMza meM pramAjanaka hone se vaha vAkya satyAmRSA ho jaayegaa| magara loka meM usa vacana kA mRSArUpa se hI vyavahAra hotA hai na ki satyAmRSA ke rUpa meN| ataH Apake dvArA kiye gaye pariSkAra se bhI uparyukta vacana meM mRSAtva kI upapatti na ho sakegI aura satyAmRSAtva kI Apatti kA parihAra bhI na ho skegaa| * 'mUle vRkSaH kapisaMyogI' vacana mizrabhASArUpa nahIM hai * uttarapakSa :- na mUlA iti / Apa to hijaDe ke ghara beTA huA - aisI bAta kara rahe haiN| jo bhASA mRSArUpa se prasiddha hai vaha satyAmRSA kaise ho sakegI? isakA kAraNa yaha hai ki 'mUle vRkSaH kapisaMyogI' isa vAkya se jo jJAna utpanna hotA hai, usameM vRkSa meM kapisaMyoga aura mUla meM kapisaMyoga kI avacchedakatA kA svatantra bhAna nahIM hotA hai, magara mUlAvacchinna kapisaMyoga kA hI vRkSa
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 225 * vidheyatAvacchedakalAghavAya kalpAntaradyotanam * satyatvAtsatyAmRSAtvaM syAditi cet? na, mUlAvacchinnakapisaMyogavattvAMze mUlAvacchinnasamavAyasambandhena vA tadaMze'pramAtvAdeveti dig||56-57|| tatrAdAvutpannamizritAmevA''ha zabdArthaikadeze kapisaMyoge'nvaya ityAzayenAha mUlAvacchinnakapisaMyogavattvAMza iti| ayaM bhAvaH tAdRzavAkyajanyabodhe mule'vacchedakatvaM vRkSe ca saMyogavattvaM pRthaga na bhAsate nAnAmukhyavizeSyatAzAlijJAnatvena samUhAlambanajJAnatvaprasaGgAt / na ca samUhAlambanajJAnamatra jAyate, tatsAmagrIvirahAt kintu prakRte viziSTavaiziSTyA'vagAhi jJAnaM jAyate / atra jJAne vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnaM kAraNaM vizeSaNAvacchinnapratiyogikavaiziSTyA''khyaH sambandhaH ca saMsargatayA prakAratAnAkrAntavizeSye bhaaste| idameva jJAnaM viziSTavizeSaNakajJAnaprabhedarUpaM vizeSaNaviziSTapratiyogikavaiziSTyAvagAhi bhavati vizeSaNopalakSitapratiyogikavaiziSTyAvagAhijJAnAd bhidyate ceti bodhym| tathA ca mUlAvacchinnakapisaMyogavattArUpadharmAMze bhramajanakatvAnmRSAtvameveti siddhm| etena ekatra dvayamiti rItyA ekasminneva kapisaMyoge mUlAvacchinnatvaM vRkSavRttitvaM caitadubhayaM vizeSaNatayaiva bhAsate na tu vizeSaNavizeSyatAvacchedakabhAvena / tathA ca mUlAvacchinnatvAMze bhramajanakatvAt vRkSavRttitvAMze ca pramAjanakatvAtsatyAmRSAtvamevetyapi nirastam vRkSavRttitvasya vizeSaNatvena bhAnaprayojakasAmagrIviraheNa vizeSaNatvenobhayopasthiteH tAdRzajJAnaprayojikAyA asattvAt prathamAntamukhyavizeSyakatvAbhAvena tAdRzazAbdabodhasyA'vyutpannatvAcca / ata eva vizeSye vizeSaNaM tatrA'pi vizeSaNAntaramiti rItyA vRkSe kapisaMyogaH tatra ca mUlAvacchinnatvaM vizeSaNatayA bhAsate na tu mUlAvacchinnatvaM vRkSAMze vishessnntaavcchedktyaa| tathA ca vizeSaNAntaraviziSTavizeSaNasya mUlAvacchinnakapisaMyogasya bAdhAta zuddhavizeSaNasya kapisaMyogasyA'bAdhAcca satyAmRSAtvameva na tu mRSAtvamityapi parAstam bAdhakAbhAvena vizeSaNadvayasyA'vyavadhAnenopasthiteH tAdRzabodhaprayojikAyA vizRMkhalopasthiterasattvAt / vidheyatAvacchedakadharmalAghavAya kalpAntaraM pradarzayati mUlAvacchinnasamavAyasambandhena vA iti / apramAtvarakSArthaM mUlAvacchinnatvaM samavAyasya vizeSaNaM, anyathA zAkhAyAM kapisaMyogasya samavAyena sattvAta pramAtvameva syaat| tadaMza iti kapisaMyogavattAMza iti| apramAtvAdeveti tAdRzavAkyasya mUlAvacchinnasamavAyena kapisaMyogavattAMze'pramAjanakatvAdeva mRSAtvamiti bhaavH| yadvA tAdRzavAkyajanyajJAnasya tAdRzasambandhena kapisaMyogavattAMze'pramAtvAdeva tajjanakavAkyasya mRSAtvamiti bhaavH| idaM caabhyupgmvaadenoktm| vastutastu 'mUle vRkSaH kapisaMyogI'tyatrA'vacchinnatvaM na saptamyarthaH kintu vRttitvameva tasya ca kapisaMyogizabdArthaikadeze kpisNyoge'nvyH| taduktaM syAdvAdakalpalatAyAM - 'mUle vRkSaH kapisaMyogI' ityatrA'pi 'mUlavRttikapisaMyogavAna vRkSa' ityeva svArasiko'rthaH / yadi ca mUle'vacchedakatvaM bhAsate tadA'pi svanirUpitaimeM bhAna hotA hai| vRkSarUpI dharmI meM mUlAvacchinna kapisaMyogavattA to bAdhita hI hai, kyoMki vRkSa meM mUlAvacchinna kapisaMyoga nahIM hai magara zAkhAvacchinna kapisaMyoga hai| ataH dharmI meM jisakA sambandha nahIM hai aise mUlAvacchinna kapisaMyoga kA jJAna to bhramAtmaka hI siddha hotA hai| mUlAvacchinna kapisaMyogavattArUpa dharma aMza meM apramAtmaka jJAna utpanna karane se vaha vAkya bhI mRSA hI hai, satyamRSA nhiiN| yA phira aisA bhI kahA jA sakatA hai ki 'mUle vRkSaH kapisaMyogI' vAkya se jo zAbdabodha hotA hai usameM vRkSarUpa dharmI meM mUlAvacchinnasamavAya sambandha se kapisaMyoga kA bhAna hotA hai, jo ki bAdhita hai| isakA kAraNa yaha hai ki vRkSa meM zAkhAvacchinnasamavAya sambandha se kapisaMyoga rahA huA hai na ki mUlAvacchinnasamavAya sambandha se| ataH mUlAvacchinna samavAyasambandha se kapisaMyogarUpa dharma aMza meM apramAjanaka hone se vaha vAkya mRSA hI hai na ki satyamRSA, kyoMki vaha vacana dharmAza meM bhrama-pramA ubhaya kA janaka nahIM hai magara kevala bhrama kA hI janaka hai| saMyoga avyApyavRtti padArtha hai| ataH vaha vRkSa meM zAkhAvacchinna samavAyasambandha se hI rahatA hai| ataH mUlAvacchinna samavAyasambandha se kapisaMyoga kA vRkSa meM abhAva hI hai| tadabhAvavati tatprakArakajJAna kA janaka
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ * utpannamizritabhASAnirUpaNam 0 226 bhASArahasyaprakaraNe sta. 3. gA. 58 uppannamIsiyA sA uppannA jattha mIsiyA huMti / saMkhAi pUraNatthaM saddhimaNuppannabhAvehiM' / / 58 / / sA utpannamizriteti vidheyanirdezaH / yatrA'nutpannabhAvaiH sArddhaM saMkhyAyAH pUraNArthaM utpannA mizritA bhavantItyanUdyanirdezaH / udAharaNaM tu kvacidutpanneSu paJcasu dArakeSu dazA'bhyadhikeSu vA'dya daza dArakA jAtA iti svayameva dRSTavyam / atra ca dazasaMkhyAyAH paJcasaMkhyAdvayA''tmikAyA aMzayoreva bAdhAbAdhAbhyAM satyAsatyatvaM na tu kArtsnyenA'nyatararUpAnupravezaH / ata eva 'zvaste zataM dAsyAmi' iti ktvsNvlitbhedprtiyogitvruupm| (syA. ka. sta. 7 zlo. 13 vRtti) tata uddezyatAvacchedakAvacchedena bAdhitasaMsargakavidheyatAvacchedakAvacchinnaprakAratAkazAbdadhIjanakatvena tAdRzavacanasya mRSAtvameva na tu satyAmRSAtvamityAdi vibhAvanAya dikpadapravezaH kRtaH / / 56-57 / / anUdyanirdezaH = uddezyatayA nirdezaH / uddezyatvaM ca mAnAMtaraprAptatve sati vidheyAnvayitvena nirdezyatvam / anye tu vidheyatAnirUpakatvamuddezyatvamityAhuH / uddezyavidheyabhAvasthale vidheyatAnirUpakasambandhena vidheyatAvacchedakarUpeNa vidheyatAsamavyAptarUpeNa vA vidheyasya vyApakatvaM tAdAtmyena coddezyasya vyApyatvamiti vyutpattiH / vastutastu atra yasyotpannamizritasya evA'dhigamaH taM pratItarasya vidheyatvaM yasya cetarasyaivA'dhigamastaM prati utpannamizritasya vidheyatvaM yasya cobhayAnadhigamastaM pratyubhayasya vidheyatvamityatidezena syAdvAdaratnAkare vyavasthitam / svaparavyavasAyi jJAnaM pramANamityatra vizeSaNavizeSyAntaraprasiddhau tadanyabhAgasya vidheyatvamubhayasyaiva cAprasiddhAvubhayasyaiva vidheyatvamiti tatrokteriti dhyeyam / svayameveti / na codAharaNApradarzanAnnyUnatvamiti vAcyam vyutpannaM prati tasyAnupayogitvena sarvatra tannirdezasyA'nAvazyakatvAt yathA caitattatvaM tathA pratipAditaM pramANamImAMsAyAm / kArtsnyena bAdhaprAptau satyAM bAdhAbAdhalAbhArthamAha paJcasaGkhyAdvayAtmikAyA iti / aMzayoreveti / ekapaJcasaGkhyAyA utpanneSvabAdhena dvitIyasya ca bAdhena bhramapramAjanakatvAtsatyAsatyatvamiti bhAvaH / evakAravyavacchedyamAha na tu kaartsnyeneti| anyatararUpAnupraveza iti satyAsatyAnyatarAnupraveza ityarthaH / na ca paJcaSUtpanneSvastu satyAmRSAtvaM paraM dazAbhyadhikeSUtpanneSu 'adya daza dArakA jAtA' ityasya satyatvameva grAmastheSu dazasu dArakeSvadyakAlInotpatterabAdhAditi vAcyam tathApi sAkSAcchabdataH pratItasya yathoktasaGkhyAdhikasaGkhyAvyavacchedasya bAdhenAMzato bhramajanakatvAtsatyAhone se vaha vacana asatya hI hai| isa sambandha meM adhika vicAra bhI kiyA jA sakatA hai| yahA~ jo batAyA gayA hai vaha to eka digdarzana mAtra hI hai| isa bAta kI sUcanA dene ke lie yahA~ digzabda kA prayoga vivaraNakAra ne kiyA hai / / 56-57 / / aba prakaraNakAra zrImad 58 vIM gAthA se satyAmRSA bhASA ke prathama bhedasvarUpa utpannamizrita bhASA kA nirUpaNa karate haiN| gAthArtha :- jisa bhASA meM utpannabhAva saMkhyA kI pUrti ke lie anutpannabhAvoM se mizrita hote haiM vaha utpannamizrita bhASA hai / 58 / * utpannamizrita bhASA - 1/3 * vivaraNArtha :- upadarzita zlokArtha meM 'vaha utpannamizrita bhASA hai' yaha vidheyAtmaka nirdeza hai tathA 'jisa bhASA meM utpanna bhAva saMkhyA kI pUrti ke lie anutpanna bhAvoM se mizrita hote haiM yaha anUdyanirdeza yAnI uddezyanirdeza hai| jo aprasiddha hotA hai vaha vidheya hotA hai aura jo prasiddha hotA hai vaha uddezya hotA hai| prasiddha vastu ko uddezya banA kara aprasiddha vastu kA vidhAna kiyA jAtA hai| prastuta meM utpannamizrita bhASA ajJAta hone se vidheya hai aura zeSa aMza uddezyasvarUpa hai / utpannamizrita bhASA kA udAharaNa batAte hue vivaraNakAra kahate haiM ki kabhI kisI gA~va meM pA~ca yA daza se adhika bAlaka kA janma huA ho taba 'Aja yahA~ dasa bAlakoM kA janma huA hai' aisA kahanA utpannamizrita bhASA kA udAharaNa hai, jo svayaM draSTavya hai| yaha vacana utpannamizrita isalie kahA jAtA hai ki daza saMkhyA do pA~ca saMkhyA svarUpa hai jinameM se eka pA~ca saMkhyA kA utpanna bAlakoM meM bAdha nahIM hai, magara dUsarI pA~ca saMkhyA kA utpanna bAlakoM meM bAdha hai - abhAva hai, kyoMki bAlaka to pA~ca hI paidA hue haiN| ataH eka aMza meM pramAjanakatva aura anya aMza meM bhramajanakatva hone se yaha bhASA satyAsatya kahI jAtI hai| yahA~ bhASA meM deza se satyatva aura deza se asatyatva abhimata hai na ki 1. utpannamizritA sA utpannA yatra mizritA bhavanti / saMkhyAyAH pUraNArthaM sArdhamanutpannabhAvaiH / / 58 / /
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ * AMzikamRSAtvaM na nigrahaprayojakam * pratijJAya paJcAzaddadAno'pi nA'dAtRvatsarvathA mRSAbhASitvena vyavahriyate iti prakRte tathAvidhavyavahArAnurodhAnnAnupapattiH / 227 nanu 'zataM dAsyAmi' iti pratijJAya 'paJcAzaddAne'mRSAbhASitvaM na vAstavaM vyavahriyate kintu tatkAryakAritvAdirUpaM bhaaktmev| a eva tasya paJcAzaddatvA 'zataM dattaM' iti girA lokAn sAkSIkurvato mRSAbhASitvenaiva nigraha iti cet ? na ttraaN''shikmRssaabhaassitvmRssaatvsyaanpaaryaat| evamanyatrApyUhyam / ata eveti kArtsnyenAnyatararUpAnupravezasyAnabhimatatvAdeveti / tathAvidhavyavahArAnurodhAditi / AMzikaviparyayAviparyayapakSavyavahArAnusaraNAdityarthaH / nAnupapattiriti na styaamRssaatvvyaahtirityrthH| tatkAryakAritvAdirUpamiti pratijJAnusAryAMzikakAryakAritvAdirUpamiti / Adizabdena sarvathA pratijJAviparyayAnanusaraNatvAdigrahaNam / bhAktameveti gauNameva na tu mukhyamityarthaH sarvatA pratijJAnusaraNAbhAvAditi svayameva gmym| ata eveti| mukhyasatyatvAbhAvAdevetyarthaH / nigraha iti / yadi ca tasya mukhyasatyabhASitvaM syAttadA mRSAbhASitvena parAbhavo na syAt mukhyasatyabhASitvasya mRSAbhASitvAbhAvavyApyatvAditi prasaGgaH / tatazca vyApakAbhAvenaiva vyApyAbhAvasya mukhyasatyabhASitvAbhAvarUpasya siddherbhAktasatyabhASitvaM tadaviruddhaM tatra syAditi 'phakkikArthaH / adttaaplaapdvaareti| zeSA'dattapaJcAzadrUpyakanihnavadvAreti / ayaM bhAvaH tatrAMzikasatyabhASitvaM mukhyameva na tu gaunnm| ata AMzikamRSAbhASitvasya sattve'pi mRSAbhASitvena nigraho na bhavitumarhati tatpratipakSasya tatra sattvAt / yadA zeSAdattadhanasyApalApaH 'zataM dattamityanena kriyate tadAM''zikamRSAbhASitvaM labdhavyApAraM nigrahAya prabhavati ghAtikarmaprakRtisAnnidhyalabdhasAmarthyAyA aghAtiprakRteriva / paraM naitAvatAM''zikamRSAbhASitve nigrahakAraNatvaM sidhyati nirvyApArasya tasyA'prabhaviSNutvAt na vA tatrAM''zikamukhyasatyatvAbhAvaH adattAnapalApadazAyAM nigrahAbhAvAt / eka aMza meM bhI asatyatva hai isalie saMpUrNa bhASA asatya hI hai yA eka aMza meM satyatva hai isalie saMpUrNa bhASA asatya hI hai yA eka aMza meM satyatva hai isalie saMpUrNa bhASA satya hI hai| eka aMza meM asatyatva hone para bhI yaha bhASA mRSA nahIM kahI jAtI hai| isalie to loka meM bhI yaha dekhA jAtA hai ki 'maiM tujhe kala 100 rUpae dU~gA' aisA kaha kara pacAsa rUpae dene para bhI 'vaha mRSAvAdI hai' aisA vyavahAra nahIM hotA hai jaisA ki eka bhI rUpaiyA na denevAle puruSa meM 'yaha mRSAvAdI hai' aisA vyavahAra hotA hai| ataH prakRta meM utpannamizrita bhASA ko bhI logoM ke vaise vyavahAra kA anusaraNa kara ke, satyAsatya bhASA kahane meM koI doSa nahIM hai| zaMkA :- nanu. iti| 'maiM kala 100 rUpae dU~gA' esA kaha kara dUsare dina paccAsa rUpae dene para dAtAra = alparddhi mRSAvAdI nahIM hai magara satyavAdI hai - aisA jo vyavahAra hotA hai vaha dAtAra meM mukhya satyabhASitva hai isakI vajaha se nahIM magara apane vacana ke anusAra kathaMcit kArya karanA ityAdi rUpa gauNa satyavaktRtva kI vajaha se hotA hai| dAtAra meM pradhAna satyavaktRtva nahIM hai| ata eva vaha dAtAra paccAsa rUpae de kara logoM ko sAkSI rUpa se ikaTThA kara ke kahatA hai ki 'maiMne 100 rUpaye de diye haiM- taba loga sAkSI dene kI bAta to dUra rahI magara dAtAra ko hI pakar3a leMge ki- 'tuma hI mRSAbhASI ho| tumane 100 rUpae diye hI kahA~ hai?' yadi dAtAra meM mukhya satyabhASitva ho, taba 'yahI mRSAbhASI hai|' aisA nigraha kaise ho sakatA ? magara vaisA nigraha hotA hai / usIse yaha siddha ho jAtA hai ki dAtAra meM pradhAna satyavaktRtva nahIM hai| hA~, gauNa satyavaktRtva ho taba koI doSa nahIM hai, kyoMki gauNa satyavaktRtva to aupacArika ho sakatA hai jo ki hamane abhI batAyA hai| * mizrabhASA meM satyatva aupacArika nahIM hai * samAdhAna :- na. tatra. iti / kyA tumhArI akala carane gaI hai? itanA bhI Apa samajha nahIM sakate haiM ki uparyukta bhASA meM AMzika mRSAtva hai aura usa dAtAra meM AMzika mRSAbhASitva hai vaha svarUpataH nigraha kA kAraNa nahIM hotA hai magara jaba dAtAra 'maiMne 100 rUpae de diye| aba mujhe kucha denA nahIM hai| hisAba khatama ho gayA sApha ho gayA' isa taraha jaba zeSa pannAsa rUpae ko, jo dAtAra ne nahIM diye haiM magara bhaviSya kAla meM dene zeSa haiM, dene kA apalApa karatA hai taba usakA AMzika mRSAbhASitva nigraha kA prayojaka banatA hai| arthAt AMzika mRSAbhASitva svarUpataH nigraha kA kAraNa nahIM hai, magara adatta dhana ke apalApa dvArA nigraha kA 1. 'mRSAbhASitvaM' iti mudritapratau pATho'zuddhaH / 2. tattvanirNayArthaM pUrvapakSaH phakkikA / dRzyatAM padArthalakSaNasaMgrahaH pR. 143 /
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 bhASArahasyaprakaraNe - sta.3. gA. 58 0 AMzikasaMvAdavisaMvAdayormizratvasampAdakatvoktiH 0 syA'pyadattApalApadvArA nigrahaprayojakatvAt, anyathA jAtAjAtAviSayabhedena prkRtpryogocchedprsnggaat| na ca dazasaMkhyAparyApteradya jAteSu bAdhAtsarvathA mRSAtvam, anyathA 'eko na dvau' iti na syAditi vAcyam, dazasvetatkAlotpattikAbhedAMzena saMvAdAditi dig| evamanyatrA'pyUhyam 1 / 58 / / uktA utpnnmishritaa| atha vigatamizritAmAha vastutastu anvayavyatirekAbhyAM siddhaM nigrahakAraNatvamadattApalApasthamavyutpannasyAMzikamRSAbhASitve bhAsata iti dhyeym| . vipakSe bAdhakatarkamAha anytheti| mukhyaaNshikstytvaannggiikaare| prkRtpryogocchedprsnggaaditi| utpannAnutpannarUpaviSayabhedena bhramapramAjanakatvamAdAya kRtaprakRtaprayogasya sthUlavyavahAranayAbhiprAyeNAMzikasatyAmRSAtvAkrAntasyAM''zikasaMvAdAt sarvathA mRSAtvenA'vyavahRtasyocchedApatteriti bhaavniiym| saGkhyAzabdAnAM paryAptyA'nvayabodha eva sAkAGkSatvamityAzayavataH zaGkAmapahastayitumAha - na ca dazasaGkhyAparyApteriti / paryAptitvaM cA'trA'nityatve sati vyApyavRttitve sati svarUpabhinnasambandhatvarUpaM bodhym| dazasaGkhyAparyApteryadvA paryAptisambandhena dazasaGkhyAyA adyajAteSvabhAvenoddezyatAvacchedakAvacchedena bAdhitasaMsargakavidheyatAvacchedakAvacchinnaprakAratAkazAbdadhIjanakatvAtsarvathA mRSAtvameva, na tu satyAmRSAtvam / vipakSe bAdhakamAha anytheti| uddezyatAvacchedakAvacchedena vidheyatAvacchedakAvacchinnatvaprakAreNaivA'nvayo bhavatIti vyutpttysviikaare| 'eko na dvaaviti| ekatvavatyapi dvitvAvacchinnatvarUpeNA'nyonyAbhAvasya sattvAt 'eko na dvau' iti vyavahAro bhavati, tadvizeSyaka-tatprakArakajJAnasya tadvizeSyaka-tatprakArakavyavahAraprayojakatvAt / iti na syAditi iti prayogo na syaat| tAdRzavyutpattyasvIkAre dvitvenopasthitayoH pratyeka bhedAnvayasya bAdhitatvAt 'eko na dvau' iti zAbdavyavahAro na syAditi dvitvAvacchinnapratiyogitAkAnyonyAbhAvasyaivA'tra viSayatvaM sidhyatIti shngkaashyH| samAdhatte-dazaSvetatkAlotpattikAbhedasyAMzena sNvaadaaditi| dazasu paJcasaGkhyAdvayAzrayeSu dArakeSvaMzenaitatkAloprayojaka hai| isase - dAtAra meM jo satyabhASitva AMzika bhI hai vaha aupacArika hI hai, mukhya nahIM - aisA kahA nahIM jA sakatA hai, kyoMki dAtAra jaba zeSa pannAsa rUpae ko dene kA inkAra nahIM karatA hai taba usakA - yaha mRSAbhASI hai - aisA nigraha nahIM hotA hai| yaha mAnanA yuktisaMgata bhI hai, kyoMki yadi aisA na mAnA jAe taba to utpanna-anutpannarUpa viSaya ke bheda se satyAmRSAsvarUpa utpannamizritabhASA kA jo prayoga huA hai usIkA uccheda ho jaayegaa| usa bhASA meM AMzika satyatva bhI mukhya rUpa se na ho taba to - "vaha mizrabhASA hai, mRSA nahIM" - yaha laukika vyavahAra hI upapanna nahIM ho skegaa| ataH mAnanA hogA ki mizrabhASA meM AMzika satyatva aupacArika nahIM hai, magara mukhya hI hai| __ zaMkA :- na ca. iti / adyakAlotpanna bAlaka meM daza saMkhyA kI paryApti kA, jisakA vidhAna kiyA gayA hai, bAdha hone se yaha bhASA sarvathA mRSA hI hai, na ki satyAmRSA / Azaya yaha hai ki daza saMkhyA kI paryApti eka, do yA tIna bAlaka meM nahIM rahatI hai magara daza bAlaka meM hI rahatI hai, kyoMki vaha daza vyakti meM hI paryApta hotI hai, eka - do vyakti meM nhiiN| prastuta meM to utpanna bAlaka pA~ca hone se unameM dazasaMkhyAparyApti nahIM raha sakatI hai| ataH jisakA vidhAna kiyA jAtA hai usakA uddezya meM bAdha hone se yaha vacana mRSA hI siddha hotA hai| yadi aisA na mAnA jAe taba 'eko na dvau' aisA jo prayoga hotA hai usakI kathamapi upapatti na ho skegii| Azaya yaha hai ki ekatvasaMkhyAviziSTa vyakti dvitvasaMkhyAviziSTa hotI nahIM hai| ataH ekatvasaMkhyA se viziSTa dvitvasaMkhyAviziSTa se bhinna hai isa tAtparya se 'eko na dvau' vAkya kA prayoga hotA hai| magara yadi 'eko na dvau' vAkya kA artha aisA kiyA jAya ki dvitvasaMkhyA kI AzrayabhUta do vyakti meM se ekavyakti to ekatvasaMkhyA se viziSTa hai hI taba 'eko na dvau' aisA prayoga nahIM ho skegaa| magara 'eko na dvau' aisA zabdaprayoga loka meM hotA hai isIse yaha siddha hotA hai ki - ekatvaviziSTa meM dvitvasaMkhyA kI paryApti na hone se yA to paryApti saMbaMdha se dvitva na hone se dvitvasaMkhyAviziSTa vyakti kA bheda ekatvaviziSTa meM rahatA hai - isI tAtparya se vaha prayoga kiyA jAtA hai| vaise yahA~ bhI dazasaMkhyA kI paryApti yA paryApti saMbaMdha se daza saMkhyA adya utpanna bAlako meM na hone se vaha bhASA mRSA hI hai|
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ * mizrabhASAtRtIyabhedacaturbhaGgIpradarzanam * 229 'sA vigayamIsiyA khalu, vigayA bhannaMti mIsiyA jattha / saMkhAi pUraNatthaM, saddhimavigaehi annehiM / / 59 / / khalviti nizcaye, sA bhASA vigatamizritA bhaNyate yatra = yasyAM vigatAH = pradhvastAH padArthAH, saGkhyAyAH pUraNArthamanyaiH avigataiH = apradhvastaiH sArdha mizritA bhaNyante / yathA-ekaM grAmamadhikRtya yanyUnAdhikeSu vigateSu 'adya daza vRddhA vigatA' ityudAharaNam tpattikatAdAtmyasya saMvAdena tadaMze pramAjanakatvenAM''zikasatyatvasyA'napAyAnna kevalaM mRSAtvaM kintu satyAmRSAtvamiti / atra satyAsatyatvaM viSayabhedena na vivakSitaM kintvekasminnevAMzabhedena / tena saGkhyAyAM bhramajanakatvAdutpattau ca pramAjanakatvAtprakRte satyAsatyatvamiti nirastam, utpannamizritayogArthA'ghaTanAcca / ata evAtra hi vivAdaH saGkhyAmAzritya samAdhAnaM tvetatkAlikotpattikAbhedAMzasaMvAdeneti AmrAn pRSTaH kovidArAnAcaSTe bhavAnityapi pratyuktam, dharmimukhena samAdhAnapradAne saGkhyAyAmapyAMzikasaMvAdasyA''kSepalabhyatvAt anityatve sati vyApyavRttitve sati svarUpabhinnasambandharUpasya paryAptisambandhasya nivezApekSayA samavAyasyA'pRthagbhAvasambandhasya vA praveze lAghavAcca / na ca sambandhagauravasyA'doSatvamiti vAcyam, tasyA'pi kvaciddoSatvAt / etena ekasattve'pi dvayaM nAstItivat paJcasu jAteSu daza jAtA na santIti tasya sarvathaiva mRSAtvam, paryAptisambandhena dazasaGkhyAyA adya jAteSu bAdhAdityapi nirastam, dRSTAntasyA'pi vaiSamyAcca / ekasattve'pi dvayaM nAstItyatrApi na dvitvAvacchinnAbhAvasya viSayatvamaGgIkriyate kintu dvitvenopasthitayoH pratyekaM niSedhAnvayaH / atastasyA'pi na sarvathA satyatvaM kintu bAdhA'bAdhAbhyAM mizratvamevetyAdisUcanAtha dikpadaprayogaH kRtaH / atidizati anyatrA'pIti / vigatamizritAdiSvapIti / / 58 / / adya daza vRddhA vigatA iti / vigatAvigataviSayabhedena dazasaGkhyAyAH paJcasaGkhyAdvayAtmikAyA aMzayoreva bAdhAbAdhAbhyAM bhramapramAjanakatvamAdAya satyAsatyatvaM draSTavyam / yadvA dazasu vRddheSu etatkAladhvastAbhedasya adyakAlInadhvaMsapratiyogitvasya vAM'zabhedena bAdhAbAdhAbhyAM bhramapramAjanakatvamAdAya satyAmRSAtvaM bhAvanIyam / / 59 / / samAdhAna :- dazasu. iti| ApakI yaha bAta ThIka nahIM hai, kyoMki daza bAlakoM meM se pA~ca bAlakoM meM adyakAlIna utpattiviziSTa kA tAdAtmya abAdhita hone se AMzika saMvAda upalabdha hotA hai| ataH yaha bhASA sarvathA mRSA nahIM hai| yadi daza bAlakoM meM se eka bhI bAlaka meM adyakAlIna utpattiviziSTa kA tAdAtmya bhI bAdhita hotA, taba to use sarvathA mRSA kahanA ucita hotA / magara aisA hai nahIM / yahA~ daza bAlakoM meM se pA~ca bAlako meM adyakAlIna utpattiviziSTa kA abheda abAdhita hai aura zeSa pA~ca bAlakoM meM vaha bAdhita hai| ataH AMzika saMvAda aura visaMvAda kI apekSA yaha bhASA satyAmRSA hI hai yaha siddha hotA hai| isa saMbaMdha meM adhika vicAra bhI kiyA jA sakatA hai - isakI sUcanA dene ke lie vivaraNakAra ne yahA~ dig zabda kA prayoga kiyA hai| isa taraha vigatamizrita Adi bhASA meM bhI pAThaka svayaM vicAra kare aisA kaha kara utpannamizrita bhASA ke saMbaMdhI apane vaktavya ko vivaraNakAra samApta karate haiM / / 58 / / - utpannamizrita bhASA kahI gii| aba 59 vIM gAthA se prakaraNakAra mizrabhASA ke dvitIya bheda vigatamizrita bhASA ko, jo ki kramaprApta hai, batAte haiM / gAthArtha :- jisa bhASA meM vigata bhAva avigata bhAva ke sAtha saMkhyA pUrti ke lie mizrita kiye jAte haiM vaha bhASA vigatamizrita kahI jAtI hai / 59 / * vigatamizrita bhASA 2/3 * vivaraNArtha :- jina padArthoM kA dhvaMsa ho gayA haiM ve anaSTa anya padArthoM ke sAtha pratipAdita saMkhyA kI pUrti ke lie mizrita banA kara jisa bhASA meM batAye jAte haiM vaha bhASA vigatamizrita bhASA kahI jAtI hai| yaha bAta udAharaNa se spaSTa ho jaayegii| jaise ki kisI gA~va meM pA~ca yA paMdara vRddha puruSa divaMgata ho jAne para 'Aja yahA~ daza vRddha mara gaye hai' aisA vacana vigatamizrita kahA jAtA 1. sA vigatamizritA khalu, vigatA bhaNyante mizritA yatra / saMkhyAyAH pUraNArthaM sAdharma vigtairnyaiH||59||
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 bhASArahasyaprakaraNe - sta.3. gA. 60 0 ekataramizratvamImAMsA 0 2 / 59 / / uktA vigtmishritaa| athotpannavigatamizritAmAha 'uppannavigayamIsiameyaM pabhaNaMti jattha khalu jugvN| uppannA vigayA vi ya, UNabmahiyA bhnnijjNti||60|| etAM = bhASAM utpanna - vigatamizritAM prabhaNanti, zrutadharA iti zeSaH, yatra = yasyAM bhASAyAM, khalu = nizcaye, utpannA vigatA api ca bhASA, UnA adhikA yugpdbhnnynte| udAharaNaM cAsmin grAme daza jAtA daza ca mRtA ityavadhAraNAnupapattau draSTavyam 3 / / 60 / / uktotpnnvigtmishritaa| atha jIvamizritAmAha avadhAraNAnupapattAviti dazAbhyadhikeSu nyUneSu vA jAteSu mRteSu ca tdvghaarnnbaadhaat| atra cotpannAH saGkhyApUraNArthamanutpannaH vigatAzcAvigataiH sAdha mizritA yugapad bhaNyante'ta utpannavigatamizritatvamabhimatam / atra ca jAteSu nyUnatvaM vigateSu cAnyUnatvaM, jAteSu nyUnatvaM vigateSu cAdhikatvaM, jAteSvadhikatvaM vigateSu ca nyUnatvaM jAteSvadhikatvaM vigateSu cAdhikatvamiti caturbhaGgI bhAvanIyA / na ca jAteSu na nyUnAdhikatvaM vigateSu nyUnatvam, jAteSu na nyUnAdhikatvaM vigateSu adhikatvaM, vigateSu na nyUnAdhikatvaM jAteSu nyUnatvaM, vigateSu na nyUnAdhikatvaM jAteSvadhikatvamiti zeSabhaGgacatuSkasyApi sambhavAdaSTabhaGgI syAditi vAcyam, evaM satyubhayamizratvaM na syAtkintvekataramizratvam prathamadvitIyayoreva tadantarbhAvena prakRte'nadhikArAditi dig| atrApi jAtavigateSu dazasaGkhyAyAH paJcasaGkhyAdvayAtmikAyA aMzayoreva bAdhAbAdhAbhyAM bhramapramAjanakatvena hai| yahA~ vAstava meM daza vRddha nahIM mare hue haiM, kintu daza saMkhyA se nyUna yA adhika vRddha mare hue haiN| ataH anya na mare hue vRddha ko mIlA kara yA mare hue vRddhapuruSoM meM se adhika puruSoM ko nikAla kara dazasaMkhyA ThIka hotI hai| ataH yaha bhASA vigatamizrita kahI jAtI hai| yahA~ vRddhoM meM jitane mare hue haiM, usa aMza meM pramAjanaka hone se aura avinaSTa vRddha puruSoM ke aMza meM bhramajanaka hone se isa bhASA ko satyAmRSA kahanA yuktisaMgata hI pratIta hotA hai||59|| mizra bhASA ke vigata mizrita bhASArUpa dvitIyabheda kA nirUpaNa pUrNa huaa| aba prakaraNakAra 60 vIM gAthA se utpannavigatamizrita bhASA kA nirUpaNa karate haiN| ___ gAthArtha :- jisa bhASA se vAstava meM utpanna aura vigata bhAva eka sAtha adhika yA nyUna kahe jAte haiM usa bhASA ko utpannavigatamizrita kahate haiN|60| * utpannavigatamizrita bhASA - 3/3 * vivaraNArtha :- gAthA meM 'zrutadharAH' pada adhyAhRta hai| ataH yaha artha prApta hotA hai ki - jisa bhASA se vAstava meM utpanna padArtha aura vinaSTa padArtha eka hI sAtha nyUna-adhika kahe jAte haiM isa bhASA ko zrutadhara puruSoM utpanna vigatamizrita bhASA kahate haiN| jaise ki 'isa gA~va meM Aja daza hI paidA hue aura daza hI mara gaye' aise vAkya kA avadhAraNa bAdhita hotA hai taba vaha utpannavigatamizrita kahA jAtA hai| Azaya yaha hai ki jaba gA~va meM daza se nyUna yA adhika bAlakoM kA janma huA ho aura daza se nyUna yA adhika vRddhoM kA maraNa huA ho taba kiyA jAnevAlA, 'Aja yahA~ daza paidA hue aura daza mare' yaha vacana prayoga, utpannavigatamizrita kahA jAtA hai, kyoMki gA~va meM dasa hI pedA hue hai aura mare hue haiM-aisA nahIM hai kintu adhika yA nyUna pedA hue haiM aura mare hue haiN| yahA~ utpanna padArtha saMkhyApUrti ke lie anutpanna padArtha se aura vigata padArtha avigata padArtha se mizrita hokara eka sAtha hI batAye jAte haiN| ataH isa bhASA ko zrutadhara puruSoM utpanna vigatamizrita bhASA kahate haiN||60||| utpannavigatamizrita bhASA kA nirUpaNa pUrNa huaa| aba mizrabhASA ke caturtha bheda jIvamizrita bhASA kA, jisakA nirUpaNa kramaprApta hone se avasarocita hai, 61 vI gAthA se prakaraNakAra vivecana kara rahe haiN| gAthArtha :- jIva aura ajIva donoM ke samUha meM ajIva ko choDa kara 'yaha aneka jIvoM kA samUha hai' ityAdi jo kahA jAtA haiM, vaha jIvamizritabhASA hai|61| 1. utpannavigatamizritAmetAM prabhaNanti yatra khalu yugapat / utpannA vigatA api conAbhyadhikA bhnnynte||60||
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ubhayIye ekIyatvA'samarthanama * 231 "sa jIvamissiyA khalu ja bhannai ubhayasivisaya vi| vajjituvisayamannaM eso bahujIvarasi tti||61|| sA khalu jIvamizritA yA (granthAgram-zlo.700) ubhayarAziviSayA'pi = jIvAjIvasamUhaviSayA'pi, anyaM = ajIvAkhyaM, viSayaM varjayitvA eSa bahuH jIvarAziriti bhnnyte| atra hi jIvAMze satyatvamajIvAMze cAsatyatvam / na ca bahuSu jIvatsu zaGkhAdiSvalpeSu ca mRteSu 'mahAnayaM jIvarAziH' ityabhidhAne jIvaprAdhAnyavivakSaNAnna doSaH, bAhulyena prayogopalammAditi vAcyam evaM hi prayogasamarthasatyAsatyatvamityAdi pUvoktadizA'nusandheyam / / 60 / / jIvAMze satyatvamajIvAMze caastytvmiti| jIvAMze saMvAdena pramAjanakatvAtsatyatvasyAjIvAMze ca visaMvAdena bhramajanakatvAdasatyatvasya sattvAtsatyAsatyatvamiti bhaavH| na doss'iti| purovartini vidheyasya jIvaprAdhAnyasyA'bAdhAnnAMzikabhramajanakatvenAMzikamRSAtvamapi tu satyatvameveti zaMkAkArAzayaH / ___ parAbhiprAyaM nayamatabhedenAGgIkRtya nayAntarAbhiprAyeNa mizratvaM samarthayati evaM hi pryogsmrthne'piiti| bhUyastathAvidhaprayogopalambhonnItaM vidheyatayA jIvaprAdhAnyamAdAya tthaavidhpryogstytvsmrthne'piityrthH| apizabdo vishessdyotnaarthH| tadeva pradarzayati ubhayIyasamUhe ekiiytvaasmrthnaaditi| parasparanirapekSANAmanekeSAmekasminnanvayarUpe'pekSAbuddhivizeSaviSayarUpe vA jIvAjIvaghaTitasamUhe jIvaghaTitatvasyA'jIvaghaTitatvasya vA'samarthanAditi / nanUbhayaghaTitasamUhasyaikaghaTitatvaM svIkartavyameva, anyathA ubhayaghaTitatvameva na syAt pratyekAghaTitasyobhaya * jIvamizrita bhASA 4/3 * vivaraNArtha :- jIva aura ajIva ke samUha meM ajIva ko choDa kara 'yaha aneka jIvoM kA samUha hai' ityAdi jo kahA jAtA hai vaha jIvamizrita bhASArUpa haiN| isa bhASA ko mizra kahane kA tAtparya yaha hai ki - samUha meM jitane jIva haiM usa aMza meM yaha bhASA saMvAdI hone se satya hai tathA ajIva aMza meM visaMvAda hone se asatya hai| matalaba ki apane viSayabhUta samUha ke eka deza meM pramAjanakatva aura anya aMza meM bhramajanakatva hone se yaha bhASA satyAmRSA kahI jAtI hai| ajIva se mizrita aise jIva isa bhASA ke viSaya hone se isa bhASA ko jIvamizrita kahate haiN| ___ zaMkA :- na ceti / zaMkhasamudAya ko, jisameM aneka zaMkha jIvaMta hai aura alpa zaMkha mRta hai, uddeza banA kara kahanA ki 'yaha jIvoM kA baDA samUha hai' yaha bhASA to nirdoSa hI hai, kyoMki yahA~ vaktA kA tAtparya jIvaprAdhAnyapratipAdana kA hai| lokavyavahAra meM prAyaH aise aneka prayoga dekhe jAte haiN| jisake kAraNa uparyukta prayoga kA tAtparya samUha meM jIvaprAdhAnya kA hai - yaha jJAta hotA hai| jIvoM kI mukhyatApradhAnatA to aneka jIvaMta zaMkhoM ke samUha meM abAdhita hI hai| ataH yaha bhASA AMzika bhI mRSA nahIM haiM, sarvathA satya hI hai| taba isa bhASA kA satyAmRSA bhASA meM praveza karanA kaise ucita hogA? samAdhAna :- evaM hi. iti| ApakI yaha zaMkA do kaur3I kI hai| isakA kAraNa yaha hai ki - Apa isa taraha jIvaprAdhAnya kI vivakSA se prastuta vAkya kA samarthana kIjie phira bhI jIva aura ajIva ke samUha meM 'yaha jIvasamUha hai' isakA yAnI samUha meM jIvasaMbaMdhitva kA samarthana nahIM ho sakatA hai| ataH yaha bhASA sarvAMza meM satya siddha nahIM ho sakatI hai| * ubhaya pratyekasaMbaMdhI hai, pratiniyata ekavyaktisaMbaMdhI nahIM * ubhayIyasya. iti / yahA~ zaMkA karanA ki - "jo ubhaya kA samUha hai vaha eka kA saMbaMdhI to jarUra hogA hI, anyathA vaha ubhaya kA samUha hI nahIM ho skegaa| Azaya yaha hai ki jIva aura ajIva kA samUha jIva kA samUha to hogA hii| ataH jIvasaMbaMdhitva to ubhaya ke samUha meM bhI abAdhita hI hai| samUha meM jIva-ajIvasambandhitva hone se hI jIvasaMbaMdhitva kI siddhi ho jAne se-samUha meM jIvasaMbaMdhitva kI siddhi nahIM hogI - yaha kahanA kaise ucita hogA?" - bhI ucita nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki ubhaya se ghaTita samUha eka se ghaTita to hai hI magara vaha pratiniyata ekasambandhI nahIM hotA hai| arthAt jIva aura ajIva ke samUha meM sirpha jIvasaMbaMndhitva nahIM ho sakatA hai, kyoMki vaise to samUha meM sirpha ajIvasambandhitva kI siddhi karane meM bhI koI bAdhA nahIM hogii| samUha ubhayaghaTita hone se ajIvaghaTita bhI hai hii| ataH yahA~ pratiniyata ekasambandhitva kI siddhi durghaTa hai| pratiniyata ekasaMbaMdhitva 1. sA jIvamizritA khalu yA bhaNyate ubhyraashivissyaa'pi| varjayitvA viSayamanyameSo bahujIvarAziriti / / 61 / /
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 bhASArahasyaprakaraNe - sta.3. gA. 61 0 ubhayIyatvabhAne'pi pratiniyataikIyatvA'bhAnakhyApanam 0 ne'pyubhayIyasamUhe ekIyatvA'samarthanAt, ubhayIyasyaikIyatvaniyame'pi pratiniyataikatvAniyamAt / na ca pratiniyatatvasyA'bodha eva, bodhe vA mRSAtvameva syAditi vAcyam bodhasAmagrImahimnaiva tadboghAt, samUhasya sAmAnyata ekIkRtasyA'pi vizeSArpaNayA vibhedAcca ghttittvaabhaavvyaapytvaat| na hi paTAghaTitasamUhasya ghaTapaTaghaTitatvaM bhavitumarhatItyAzaGkAyAmAhaubhayIyasyaikIyatvaniyame'pi prtiniytaiktvaaniymaaditi| ubhayaghaTitatvasyaikaghaTitatvavyApyatve'pi prAtisvikaikamAtraghaTitatvavyAptyabhAvAd, vinigamanAvirahAditi zeSaH / ayaM bhAvaH, jIvAjIvaghaTitasamUhasya jIvamAtraghaTitatvavyApyatvaM nAsti, vipakSabAdhakatarkAbhAvAt, anyathA'jIvamAtraghaTitatvavyApyatvasyA'pi suvacatvAt / tatazca na sarvathA satyatvamiti siddham / nanu jIvamAtraghaTitatvasyA'jIvamAtraghaTitatvasya vA bodha evAtra na svIkriyate'pi tu jIvaghaTitatvabodha eva tasya cAbAdhena sarvathA satyatvameva / yadi ca jIvamAtraghaTitatvAderbodhaH syAttadA mRSAtvameva syAt na tu satyAmRSAtvaM, vidheyatAvacchedakAvacchinnasyoddezyatAvacchedakAvacchedena bAdhAdityAzayena zaGkate-na ceti| samAdhatte bodhasAmagrImahimnaiva tdbodhaaditi| zAbdabodhasAmagrIsAcivyenaiva prtiniytaiktvbodhaaditi| ayaM bhAvo nedaM rAjakIyaM vacanaM yaduta prakRte jIvaghaTitatvabodha eva jAyatAM na tu jIvamAtraghaTitatvabodha iti kintu yadA yatra yAdRzI sAmagrI tadA tatra tAdRkkAryaM jAyate, prakRte cA''kAGkSAdirUpazAbdabodhasAmagrIbalenaiva 'eSa bahujIvarAziri'ti vAkyAt purovartini bahutvasaGkhyAviziSTajIvamAtraghaTitasamUhAbhedasya tAdAtmyena vA tAdRzasamUhasya svArasiko bodho jAyata eva / na hi svasAmagrIsaJjAtaM kAryaM bhUtapatinA'pi parAkatu zakyam / nanu pUrvamevoktaM 'yadi ca jIvamAtraghaTitatvAderbodhassyAttadA mRSAtvameva syAdityAdi kiM vismaryate? ityAzaGkAyAmAha - samUhasya sAmAnyata ekIkRtasyApi vizeSArpaNayA vibhedAcceti / ayaM bhAvo yadyapi saGgrahanayAbhiprAyeNa vizeSavinirmokeNa vivakSitasamAnapariNAmoparAgeNa ca samUha eka eva, samAnapariNAmasyaikatvAta, vivakSitasAmAnyadharmAvacchedena ca jIvamAtraghaTitatvasya visaMvAdena bhramajanakatvAdasatyatvaM tathApi sthalavyavahAranayAbhiprAyeNa sAmAnyadharmavinirmokeNa vizeSadharmoparAgeNa ca sa eva samUho vivakSitavizeSadharmAnusAreNA'nekadhA vibhajyate, vizeSadharmANAmanekatvAt / purovartitvAdisAmAnyadharmAvacchedena baadhitsNsrgkvidheytaavcchedkaavcchinnprkaartaakshaabdbodhjnne'pi| vivakSitavizeSadharmasAmAnAdhikaraNyenA'bAdhitasaMsargakA avadhAraNa na hone se yaha bhASA sarvAMza meM satya nahIM hai, kintu satyAmRSA hai - yahI mAnanA tarkasaMgata hai, jo ki AgamamAnya bhI hai| zaMkA :- na ca. iti| hama prastuta sthala meM pratiniyata ekasaMbandhitva kA bodha mAnate hI nahIM haiN| arthAt samUha meM sirpha jIvasambandhitva kA bodha hameM mAnya nahIM hai kintu jIvAjIvasaMbaMdhitva kA bodha hameM mAnya hai| yaha to ubhaya ke samUha meM abAdhita hI hai| ataH yaha bhASA satya hI hai na ki mRssaa| yadi ubhaya ke samUha meM pratiniyata ekarAzisaMbaddhatva kA isa vAkya se bodha hogA taba to yaha bhASA mRSA hI bana jAyegI, kyoMki jIva aura ajIva donoM se ghaTita samUha meM sirpha jIvasaMbaddhatva yA sirpha ajIvasambaddhatva to bAdhita hI hai| samUha sirpha pratiniyata eka rAzi se ghaTita nahIM hai, kintu ubhaya se hI ghaTita hai| ataH pratiniyata eka rAzisambaddhatva kA bodha mAnane para yaha bhASA mRSA hI bana jAyegI aura sAmAnyata eka rAzisambaddhatva kA bodha mAnane para vaha bhASA satya hI bana jaayegii| magara satyAmRSA nhiiN| kisI ne ThIka hI kahA hai ki Age kuA~ pIche khaaii| * samUha ekAtmaka bhI hai, anekAtmaka bhI hai * . samAdhAna :- bodhasAmagrI. iti / vAha! Apa apanI sAmagrI se honevAle zAbdabodha kA bhI inkAra karane ke lie taiyAra ho rahe haiM, kyoMki Apa kahate haiM ki - 'pratiniyata ekarAzisaMbaddhatva kA bodha hameM mAnya hI nahIM hai'| magara yahA~ yaha nAdirazAhI nahIM cala sakatI hai| Apako pratiniyata eka rAzi se sambaddhatva kA bodha mAnya ho yA na ho - isake bala para usa vAkya se zAbdabodha nahIM hotA hai kintu zAbdabodha to apanI sAmagrI ke bala para hI hotA hai| jahA~ jisa prakAra ke zAbda bodha kI sAmagrI rahegI, vahA~ usa prakAra kA zAbdabodha hogA - yaha sarvamAnya niyama hai| prastuta meM 'mahAnayaM jIvarAziH' vAkya meM jisa prakAra kI AkAMkSA, samabhivyAhAra Adi zAbdabodha kI sAmagrI hai usake bala se zrotA ko isa vAkya se samUha meM sirpha jIvasaMbaddhatva kA hI bodha hotA
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ * AMzikasatyatvamapi prasiddhavyavahArAnusAreNa * 233 na' mRSAtvamiti paryAlocanIyaM sUkSmekSikayA nynipunnaiH| evamanyatrA'pyavaseyam 4 / 61 / / uktA jIvamizritA / 4 / athA'jIvamizritAmAha 'sA'jIvamIsiyA vi ya, jA bhannai ubhayarAsivisayA vi| vajjittu visayamannaM, esa bahuajIvarAsi ti||62|| spaSTA / navaraM bahuSu mRteSu stokeSu ca jIvatsu zaMkhAdiSu 'mahAnayamajIvarAziH' ityevodAharaNam 5||62 / / uktaa'jiivmishritaa| atha jIvAjIvamizritAmAhakavidhetAvacchedakAvacchinnaprakAratAkazAbdadhIjananenAM''zikasatyAtvasyA'napAyAtsatyAmRSAtvameva yuktmityaashyH| na mRSAtvamiti na sarvathA mRSAtvamiti / mudritapratau tu - 'tanmRSAtvami'tyazuddhaH pAThaH / anytraapiiti| ajIvamizritAdAvapIti / / 61 / / ubhayarAziviSayA'pi = jIvAjIvasamUhaviSayA'pi / anyaM = jIvAkhyaM / zeSaM sphuTam / bahuSu mRteSviti / idaM copalakSaNam / tenA'lpeSvapi tatkathane na kSatiH / bahutvopAdAnaM ca pUrvottarapratipAditamizratvadvayaspaSTatArtham / yadvA bAhulyena tathAprayogAnusaraNArthaM tdRssttvym| na hyekasmin mRte zeSeSu bahuSu jIvatsu 'mahAnayamajIvarAziH' ityasyAM''zikasatyatvaM sthUlavyavahAranayo'pi manyata iti dhyeym| 'mhaanymjiivraashiriti| atra ca dezayorbAdhAbAdhAbhyAM bhramapramAjanakatvena satyAsatyatvaM pUrvoktadizA bhAvanIyam / ityeveti| atra evakAro'yogavyavacchedArthaM na tvanyayogavyavacchedArthamiti bhAvanIyam / / 2 / / hai na ki sAmAnyataH jIvasaMbaddhatva kaa| magara pratiniyata ekarAzisaMbaddhatva kA bodha hone para bhI vaha bhASA mRSA nahIM hai isakA kAraNa yaha hai ki - jaise sAmAnyadRSTi se aneka vastuoM ke samUha meM ekatva kA bodha hotA hai vaise hI vizeSa dRSTi se samUha meM anekatva kA bhI bodha hotA hai| arthAt, vizeSadharma para dRSTi kendrita karane para samUha eka - akhaMDitarUpa se bhAsita nahIM hotA hai magara anekaza: khaMDazaH jJAta hotA hai jisake eka aMza meM sirpha jIvasaMbaddhatva abAdhita hai aura anya aMza meM sirpha ajIvasaMbaddhatva hone se jIvasaMbaddhatva bAdhita hai| isa taraha vizeSa dRSTi se samUha ke eka aMza meM bhramajanakatva aura zeSa aMza meM pramAjanakatva hone se yaha bhASA sarvathA mRSA nahIM hai magara satyAmRSA hI hai - yaha siddha hotA hai| yahA~ bhASA meM sarvathA satyatva ko dUra karane ke lie pratiniyata ekarAzisaMbaddhatva kA samUha meM bhAna mAnA gayA hai aura sarvathA mRSAtva ko haTAne ke lie sirpha jIvasaMbaddhatva kA akhaMDa aura eka samUha meM nahIM magara samUha ke khaMDa = aMza meM bhAna mAnA gayA hai| isa taraha do hetuoM se vivaraNakAra ne satyAmRSAtva kI siddhi kI hai| isa taraha isa saMbaMdha meM nayanipuNa puruSoM ko samUha dRSTi se vicAra karane kI vivaraNakAra sUcanA dete haiN| atideza karate hue vivaraNakAra gAthA ke vivaraNa ke aMta meM kahate hai ki ajIvamizrita Adi bhASA meM bhI upadarzita rIti ke anusAra sUkSma dRSTi se vicAra karanA caahie|61|| saMkSepa se jIvamizrita bhASA kA nirUpaNa pUrNa huaa| aba kramaprApta ajIvamizrita bhASA, jo ki mizrabhASA kA pA~cavA~ bheda hai, 62 vIM gAthA se batAI jAtI hai| gAthArtha :- jIva aura ajIvarUpa ubhayarAziviSayaka bhASA jaba anya viSaya ko choDa kara kahI jAtI hai taba vaha ajIvamizrita bhASA kahI jAtI hai| jaise ki - 'yaha mahAn ajIvasamudAya hai' / 62 / * ajIvamizrita mizrabhASA - 5/3 * vivaraNArtha :- gAthArtha spaSTa hI hai| mUla gAthA meM anya viSaya ko choDa kara aisA jo kahA hai usakA artha hai - jIvaviSaya ko choDa kara | zeSa artha hamane gAthArtha meM hI spaSTa rUpa se batA diyA hai| isameM udAharaNa batAte hue vivaraNakAra kahate haiM ki - zaMkha samudAya ko, jisameM aneka zaMkha mRta hai aura alpa zaMkha jIvita hai, uddeza kara ke 'yaha baDA ajIvasamudAya hai' aisA jaba vidhAna kiyA jAtA hai vaha bhASA ajIvamizrita bhASA ke udAharaNa meM hama le sakate haiN| yahA~ zaMkhasamudAya ke mRta zaMkha meM saMvAda hone se 1. tanmRSAtvamiti - mudritapratau paattho'shuddhH| 1. sA'jIvamizritA'pi ca yA bhaNyate ubhyraashivissyaa'pi| varjayitvA viSayamanyameSo bahvajIvarAziriti / / 62 / /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 bhASArahasyaprakaraNe sta. 3. gA. 64 * uddezyatAvacchedakAvacchedenAnvayavicAraH O 'sA ubhayamissiyA vi ya, jIvAjIvANa jattha rAsimmi / kijjai phuDo paogo, UNabbhahiAi saMkhAe / / 63 / / ubhayaM atra jIvAjIvau, tanmizritA = ubhayamizritA'pi sA bhavati, yatra = yasyAM jIvAjIvayoH rAzau, UnAbhyadhikAyAH saMkhyAyAH sphuTaH = prakaTaH prayogaH kriyate / yathA mRteSu jIvatsu ca zaMkhAdiSu 'etAvanto'tra mRtA etAvantazca jIvantyeveti yathoktapramANavisaMvAde 6 / / 63 / / uktA jIvAjIvamizritA / athA'nantamizritAmAha sAta mIsiyA viya, prittpttaaijuttkNdmmi| eso anaMtakAotti' jattha savvattha vi paogo / / 64 / / anantamizritA'pi ca sA bhavati, yatra yasyAM parittAni yAni patrAdIni tadyukte kande = mUlakAdau, sarvatrA'pi=sarvAvacchedenA'pi, 'eSo'nantakAya' iti prayogaH / yathoktapramANavisaMvAda iti / atrA'pyutpannavigatamizritAyA iva caturbhaMgI bhAvanIyA / atra mRteSu jIvatsu cAMzabhedanaiva bAdhAbAdhAbhyAM bhramapramAjanakatvena satyAsatyatvamityAdi pUrvavadbhAvanIyam / / 63 / / uddezyatAvacchedakAvacchedenaiva vidheyatAvacchedakAvacchinnasyA'nvayo bhavatItyAzayena zaGkate - nanvatra mRSAtvameveti / patrAdiyuktakande 'eSo'nantakAya' iti vacane mRSAtvameva, sarvAvacchedenA'nantakAyasyA'bhedasaMsargeNa bAdhitatvAditi zeSaH / vipakSe bAdhamAha - anytheti| uddezyatAvacchedakAvacchedenaiva vidheyatAvacchedakAvacchinnAnvayasyA'svIkAre / 'imau aura jIvaMta zaMkha meM visaMvAda hone se yaha bhASA bhrama- pramAubhayajanaka hai| ataeva satyAmRSAbhASA rUpa se kahI jAtI hai| yahA~ ajIvasamUha jIva se mizrita hone se isa bhASA ko ajIvamizrita kahate haiM / / 62 / / ajIvamizrita bhASA kA nirUpaNa pUrNa huaa| aba 63 vIM gAthA se satyAmRSA bhASA ke chaThThe bhedarUpa jIvAjIvamizrita bhASA ko prakaraNakAra batAte haiM / gAthArtha :- jIva aura ajIva ke samudAya meM nyUna yA adhika saMkhyA kA jaba spaSTa rUpa se prayoga kiyA jAtA hai taba vaha bhASA jIvAjIvamizritabhASA kahI jAtI hai / 63 / 6/3 * * jIvAjIvamizrita satyAmRSA bhASA vivaraNArtha :- jisa bhASA meM jIva aura ajIva ke samUha meM nyUna yA adhika saMkhyA kA spaSTarUpa se prayoga kiyA jAtA hai vaha bhASA jIvAjIvamizrita hotI hai, jaba pradarzita pratiniyata saMkhyA kA visaMvAda ho taba yaha bAta udAharaNa se spaSTa ho jAyegI / dekhiye jIvAjIvamizrita bhASA ke udAharaNa ko / jahA~ aneka zaMkha jIvaMta aura mRta hai vahA~ jIvaMta aura mRta zaMkhoM ke samudAya meM 'isa samudAya meM itane zaMkha jIvaMta hai aura itane zaMkha mRta hai "aisA nizcita saMkhyAvAlA vidheyAtmaka kathana karanA yaha jIvAjIvamizrita bhASA hai jaba yathokta saMkhyA kA visaMvAda ho / mAno ki amuka zaMkhasamUha meM 40 zaMkha jIvaMta hai aura 60 zaMkha mare hue haiN| taba koI kahatA hai ki- 'yahA~ 50 zaMkha jIvaMta aura 50 zaMkha mare hue hai' to yaha bhASA jIvAjIvamizrita kahI jAtI hai, kyoMki jIvaMta zaMkha meM 50 saMkhyA kI aMzabhUta 40 saMkhyA kA saMvAda hai aura 10 saMkhyA kA visaMvAda hai vaise hI 60 mRta zaMkha ke eka dezabhUta 50 zaMkha meM 50 saMkhyA kA saMvAda hai na ki 60 mRta zaMkhoM meN| isa taraha jisa aMza meM saMvAda hai usa aMza meM pramAjanakatva hone se satyatva hai aura jisa aMza meM visaMvAda hai usa aMza meM bhramajanakatva hone se asatyatva hai| ataH isa bhASA kA satyAmRSA ke vibhAga meM samAveza kiyA gayA hai| jIva aura ajIva donoM aMza meM AMzika satyatva aura AMzika asatyatva hone se isa bhASA ko jIvAjIvamizrita kahate haiN| adhika vivecana pUrva kI taraha yahA~ bhI svayaM jJAtavya hai / / 63 / / jIvAjIvamizrita bhASA kA kathana pUrNa huaa| aba prakaraNakAra 64 vIM gAthA se satyAmRSAbhASA ke 7 veM bhedarUpa anaMtamizrita bhASA kA nirUpaNa karate haiM / 1. sobhayamizritApi ca jIvAjIvayoryatra rAzau / kriyate sphuTaH prayogaH, UnAbhyadhikAyAH saMkhyAyAH / / 63 / / 1. sA'nantamizritA'pi ca parittapatrAdiyuktakande / eSo'nantakAya iti yatra sarvatrA'pi prayogaH ||64 / /
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ * avacchinnatvapadArthopadarzanam * nanvatra mRSAtvameva, anyathA ghaTapaTayordvayoH "imau ghaTau" iti vaco mRSA na syAditi cet ? na dvitvAvacchinnatvasya ghaTAviti / etadvAkyaM mRSaiva, tajjanyasyA'bhedasaMsargakedampadottaraupratyayopasthApitadvitvAvacchinnedamprakAraka-ghaTavizeSyakazAbdabodhasya bhramatvAt, paryAptisambandhena dvitvavati ghaTatvasyA'sattvAt / paraM tAdRzavyutpattyasvIkAre tadasatyaM na syAt, dvitvenopasthitayoH pratyekaM tAdAtmyena ghaTAnvayasyAM'zenA'bAdhitatvAditi nanvAzayaH / 235 aho! priyamiSTamevauSadhatayopadiSTamityAzayena samAdhatte neti / dvitvAvacchinnatvasyeti / vyApakatvaM, sAmAnAdhikaraNyaM, viziSTatvaM, sImAkaraNamanukUlatvamityAdayo'rthA avacchinnatvasya / prakRte ca vyApakatvarUpamavacchinnatvaM grAhyamityAha dvitvavyApakatvarUpasyeti / tatazca dvitvavyApakedantvAvacchinne tAdAtmyena ghaTAnvayasyAbhimatatvaM pradarzitam / nanu tathApi kathamAMzikasatyatvamityAha ekatvavyApakatvadvayarUpatveneti / dvitvavyApakatvaM caikatvavyApakatvadvayarUpamityarthaH, dvayorekaikasminnapi dvitvAvacchinnAdhikaraNatAsattvAditi hetoH / tatazcaikatvavyApakedantAdvayAvacchinne gAthArtha :- pratyekakAya-patra Adi se yukta kaMda meM sarvatra 'yaha anaMtakAya hai aisA prayoga anaMtamizrita bhASA hai / 64 / * anaMtamizrita satyamRSA bhASA - 7/3 vivaraNArtha :- patra Adi pratyekakAya se yukta kaMda-mUla Adi anaMtakAya ke samUha meM sarva avacchedena yAnI samUha ke pratyeka avayava kI apekSA se 'yaha anantakAya hai' aisA vacana anantamizrita bhASA hai| vacana ke viSayabhUta anantakAya pratyekakAya se mizra hai| ataH isa bhASA ko anantamizrita bhASA kahate haiN| anantakAyika aMza meM saMvAdI aura pratyekakAya ke aMza meM visaMvAdI hone se isa bhASA ko satyAmRSA bhASA kahate haiN| zaMkA :- nanvatra. iti| anantamizrita bhASA ko satyAmRSA kahanA ThIka nahIM hai, kintu mRSA bhASA hI kahanA caahie| isakA kAraNa yaha hai ki isa bhASA se sarvAvayavAvacchedena anantakAyika kA vidhAna hotA hai, jo ki bAdhita hI hai, kyoMki samudAya meM pratyekakAya patra Adi hone se tAdAtmya saMbaMdha se anantakAya kA anvaya nahIM ho sakatA hai| yadi Apa isa bhASA ko saMpUrNa mRSA bhASA na mAneMge taba to jaba bhUtala meM ghaTa aura paTa hogA taba unako uddeza kara ke 'imau ghaTau' yAnI 'ye do ghaTa haiM' yaha vAkya bhI asatya na ho skegaa| Azaya yaha hai ki ghaTa aura paTa ke samUha meM 'ye do ghaTa haiM' yaha vAkya loka meM asatyarUpa se prasiddha hai, kyoMki paryAptisaMbaMdha se dvitva ke adhikaraNa purovartI padArtha meM tAdAtmya saMbaMdha se ghaTa kA anvaya bAdhita hai| paryApti saMbaMdha se dvitva saMkhyA kA adhikaraNa sirpha ghaTa nahIM hai, kintu ghaTa-paTa ubhaya hai / magara samUha meM anvaya na kara ke samUha ke deza meM ghaTa kA saMbaMdha lagAnA abhimata ho taba to 'ghaTa-paTa ubhaya meM 'imau ghaTau' yaha vacana bhI asatya siddha nahIM ho skegaa| ataH mAnanA hogA ki uddezya ke deza meM nahIM, magara saMpUrNa uddezya meM hI vidheya kA anvaya hotA hai| taba to pratyekakAya se mizrita anantakAya meM yaha vacana ki - 'yaha saMpUrNa anantakAya hai' asatya hI hogA, kyoMki saMpUrNa samUha meM, jo ki pratyekakAya se mizrata anaMtakAya se ghaTita hai, bhramAtmaka zAbdabodha kA janaka hai| - * anaMtamizrita bhASA meM AMzika satyatva bhI hai* samAdhAna :- na, dvitva. iti / ThIka hI sunA hai ki thothA canA bAje ghanA / Apa kI bAta meM kucha dama nahIM hai| samAdhAna sunane se pahale yahA~ eka bAta dhyAna meM rakhanI Avazyaka hai ki 'imau ghaTau' vAkya meM dvitvAvacchinna idaM padArtha uddezya hai aura ghaTa vidheya hai / nipAtAtirikta nAmArtha kA abheda saMbaMdha se anvaya hotA hai| ataH dvitvAvacchinna idaM padArtha meM tAdAtmya saMbaMdha se ghaTa kA anvaya saMbaMdha hotA hai| yadyapi yahA~ avacchinnatva kA artha viziSTatva kiyA jAya taba dvitvasaMkhyAviziSTa idaM padArtha meM abheda saMbaMdha se ghaTa kA anvaya nahIM ho sakatA hai, kyoMki paryAptisaMbaMdha se dvitvasaMkhyAviziSTa idaM padArtha ghaTa-paTa ubhaya hai jisameM ghaTa kA tAdAtmyasaMbaMdha se anvaya bAdhita hai| tathApi yaha bhASA sarvathA mRSA nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki yahA~ avacchinnatva kA artha viziSTatva abhimata nahIM hai kintu vyApakatva abhimata hai| arthAt dvitvavyApaka idaM padArtha meM ghaTa kA abhedasaMsarga se anta yahA~ abhipreta hai| idaM padArtha meM dvitvavyApakatA hai vaha ekatva kI do vyApakatAsvarUpa hai arthAt ghaTaniSTha ekatva kI vyApakatA aura paTaniSTha ekatva kI vyApakatA / ye do vyApakatA idaMpadArtha ghaTa-paTobhaya meM rahatI hai| isI taraha idaMpadArtha meM ekatvavyApaka idantAdvaya kI siddhi hotI hai| eka ghaTaniSTha ekatvavyApaka idaMtA aura dUsarI paTaniSTha ekatvavyApaka idantA aba yahA~
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 bhASArahasyaprakaraNe - sta.3. gA. 64 0 samudAyAvacchinnatvasyA'vayavAvacchinnatvAnatirekitvanirUpaNam 0 'dvitvavyApakatvarUpasyaikatvavyApakatvadvayarUpatvenoktavacaso'pyaMzikasatyatvAt, samudAyAvacchinnatvasyA'pi prakRte'vayavAvacchinnatvAnatirekAditi dig 7 / / 64 / / uktaa'nntmishritaa| atha parittamizritAmAha tAdAtmyena ghaTAnvayo'bhipreta iti phalitam / avacchinnatvaM ca prakRte sAmAnAdhikaraNyarUpaM graahym| tatazcaikatvavyApakedantAdvayasAmAnAdhikaraNyena ghaTAnvayo'bhimata iti nirgalitArthaH / yadvA'vacchinnatvamatra viziSTatvarUpaM bodhyam / tatazcaikatvavyApakedantAdvayaviziSTe ghaTAnvaya iti phlitm| tAdRzaprathamedantAvati paTe tAdAtmyena ghaTAnvayasya bAdhitatve'pi tAdRzadvitIyedantAvati ghaTe'bAdhitatvenAM''zikasatyatvA'napAyAtsatyAmRSAtvameva tatreti tAtparyam / nanvevamavayavAvacchinnaviSayatAyA AMzikasatyatvopapAdane'pi samudAyAvacchinnaviSayatAyAH sarvathA bAdhitatvaM nApanotuM zakyamityAzaGkAyAmAha - smudaayeti| ayaM bhAvaH, yathA vanasya vRkSasamUharUpasya nAzokAdisamUhivyatiriktatvaM saMtAnasya vA na santAnivyatiriktatvaM tathA samudAyAvacchinnatvasyA'pi nAvayavAvacchinnatvAtiriktatvam / tathA ca samudAyAvacchinnaviSayatAyA avayavAvacchinnaviSayatArUpAyA AMzikasaMvAdena na tatra sarvathA mRSAtvaM, pratyekAvRttidharmasya smudaayvRttitvaayogaat| tathA ca svaviSayIbhUtapurovartisamudAyAvayavAtmaka-pratyekakAyikAvacchedena visaMvAde'pi samUhAvayavarUpAnantakAyikAvacchedena saMvAdopalambhAnna sarvathA mRssaatvm| samudAyAvacchinnaviSayatAyAH samudAyaghaTakIbhUtapratyekakAyikAvacchinnaviSayatArUpAyA bAdhena samudAyaghaTakIbhUtAnantakAyikAvacchinnaviSayatArUpAyAzcA'bAdhenA'nantamizritabhASAyAH satyAmRSAtvameva / etena sarvAvayavAvacchedenA'bhedasaMsargeNA'nantakAyikasya bAdhAnmRSAtvamevetyapAstamityAdipradarzanArthaM dikpadaprayogaH kRtaH / / 64 / / ekatvavyApaka idantAdvaya ke Azraya meM ghaTa kA anvaya hogaa| ekatvavyApaka idaMtAdvaya ke Azraya ghaTa aura paTa haiM jinameM se ghaTa meM to tAdAtmyasaMbaMdha se ghaTa kA anvaya abAdhita hI hai, bhale paTa meM abhedasaMsarga se ghaTa kA anvaya bAdhita ho| ataH AMzika bhramajanakatva aura AMzika pramAjanakatva hone se yaha bhASA na sarvathA satya hai aura na sarvathA mRSA hai, kintu satyAmRSA hai| * samudAyAvacchinnatva pratyekAvacchinnatva se anatirikta hai * samudA. iti / isake atirikta eka bAta yaha bhI dhyAtavya hai ki - jisa jJAna kI viSayatA samudAyAvacchinna hotI hai vaha avayavAvacchinna viSayatA se atirikta nahIM hotI hai| isakA kAraNa yaha hai ki samudAya samudAyI = avayava se atirikta nahIM hai| ataH dvitvatvAvacchinna idaMtva kI viSayatA ekatvadvayAvacchinna viSayatA se = ekatvavyApaka idantAdvaya se avacchinna viSayatA se atirikta nahIM hai, jisameM AMzika saMvAda aura AMzika visaMvAda hai| ataH samudAyAvacchinnaviSayatA meM bhI AMzika saMvAda aura visaMvAda prApta hotA hai jisakI vajaha se vaha vAkya satyAsatya siddha hotA hai, na ki kevala asatya / ThIka isI taraha pratyekakAya aura anantakAya ke samUha se niyaMtrita viSayatA bhI pratyekakAya se niyantrita aura anaMtakAya se niyantrita viSayatA se atirikta nahIM hai kintu tatsvarUpa hI hai| pratyeka kAya se niyantrita viSayatA meM visaMvAda hone para bhI anaMtakAya se niyantrita viSayatA meM to saMvAda hai hii| Azaya yaha hai ki pratyekakAyamizrita anantakAya ke samudAya meM 'yaha anaMtakAya hai' aisA vAkya bhramAtmaka zAbdabodha utpanna karatA huA bhI samudAya ke aMzabhUta pratyekakAya meM bhramAtmaka aura anantakAya meM pramAtmaka zAbdabodha ko utpanna karatA hai| ataH vaha vAkya sarvathA mRSA nahIM hai, kintu AMzika satya aura AMzika asatya hai| ataH usakA mizrabhASA meM praveza karanA vicArasaMgata hI hai| yaha to eka digdarzana hai| isa viSaya meM adhika vicAra bhI kiyA jA sakatA hai isakI sUcanA dene ke lie vivaraNakArane yahA~ dig pada kA prayoga kiyA hai||64 / / dravyaviSayaka bhAvabhASA ke tRtIyabhedarUpa mizrabhASA ke sAtaveM bheda - anantamizrita bhASA kA nirUpaNa pUrNa huaa| aba mizrabhASA ke AThaveM bhedarUpa pratyekamizrita bhASA kA prakaraNakAra 65 vI gAthA se nirUpaNa kara rahe haiN| 1. '-advitva- iti mudritapratau paattho'shuddhH|
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ * parItAnantamizritAyAH svAtantryapratikSepaH * 237 paramapurisehi bhaNiyA, esA ya parittamIsiyA bhaasaa| jA'NaMtajuaparitte bhaNNaI eso paritto tti||65|| eSA ca bhASA paramapuruSaiH = tIrthaMkaragaNadharaprabhRtibhiH parittamizritA bhnnitaa| eSA kA? ityAha-yA'nantena = anantakAyalezena yute mlAnamUlAdau 'eSa parIta' iti bhnnyte| iyaM hi parItAMze satyA'nantAMze cAsatyeti styaamRssaa| syAdetat - parItAnantakAyobhayasaMvalite ekatra "etAvanto'nantA etAvantazca parItA" iti yathoktapramANavisaMvAde parItAnantamizritA'pyatiricyate maivam iyattAyAstatra aprayogAdevA'prayogAt, ubhayAtirekanimittasya buddhivizeSasya 'caabhaavaat| pratyekAnantaprayoganimittaM tu vailakSaNyamastyeva / tIrthaMkaragaNadharaprabhRtibhiriti / arthataH tIrthaMkareNa, sUtrato gnndhrprbhRtibhiriti| prabhRtizabdena sthavirAdigrahaNam / parItAMze satyA'nantAMze caastyeti| svaviSayIbhUtasamudAyaghaTakIbhUte parItAMze saMvAdena pramAjanakatvAtsatyA, anantAMze ca visaMvAdena bhramajanakatvAdasatyeti mizrAntarbhAva iti bhaavH| yugapadubhayarAzIyattApratipAdane yathoktapramANavisaMvAde cotpannavigatamizritAdivatparItAnantamizritA'pyatiriktetyAzayena zaGakate syaadetditi| bhaavitaarthmett| samAdhatte maivmiti| ttraa'pryogaadevaapryogaaditi| parItAnantakAyobhayasaMvalite rAzAviyattAyAH prayogAbhAvAdeva mizrabhASAvibhAge parittAnantamizritAyA ubhayAtiriktAyAH pryogaabhaavaat| na hi vyavahAranayo vyavahArAnavatIrNabhASAyA vibhAganirUpaNe pravarttate / na ceyattAyAstatra prayogaH kathaM na bhavatIti vAcyam arvAgdarzibhistAdRgiyattAyA jJAtumazakyatvAt svajJAnAviSayapratipAdane conmattatvaprasaGgAt / na cAtondriyadarzibhistAdRgiyattAyA jJAtuM zakyatvenAtiriktaparittAnantamizritAyAH kadAcitprayogakaraNe tatpradarzanaM nyAyyamiti vAcyama, tadvacanasya satyatvAdeva mizrabhASAyA gAthArtha :- anaMtakAya se mizrita pratyekakAya ke samUha meM 'yaha pratyekakAya hai' aisI bhASA pratyekamizrita = parittamizrita hai - aisA parama puruSoM se kahA gayA hai|65| * pratyekamizrita satyAmRSA bhASA - 8/3 * vivaraNArtha :- anantakAya ke aMza se yukta mlAna mUla Adi meM 'yaha pratyekakAya hai' yaha vacana parittamizrita hai - aisA tIrthaMkaragaNadhara Adi parama puruSoM ne batAyA hai| yahA~ pratyekakAyika aMza meM saMvAda hone se yaha bhASA satya hai aura anantakAyika aMza meM yaha bhASA asatya hai| AMzika satya aura AMzika asatya hone ke kAraNa yaha bhASA satyAmRSA bhASA meM adhikRta hai| zaMkA :- syAdetat. iti| jaise utpannamizrita aura vigatamizritaH bhASA se utpannavigatamizrita bhASA atirikta hai vaise anantamizrita aura pratyekamizrita bhASA se parittAnantamizritabhASA ko atirikta = svataMtra mAnanA Avazyaka hai| isakA kAraNa yaha hai ki pratyekakAya aura anaMtakAya ke samUha meM 'yahA~ itane anantakAya haiM aura itane pratyekakAya haiM' aisA vAkya, jo ki visaMvAdI pramANaviSayaka hai, na sarvathA mRSA hai aura na sarvathA satya hai, kintu AMzika satya aura AMzika mRSA hai| ataH isa vacana ko satyAmRSA mAnanA Avazyaka hai tathA anaMtamizrita aura pratyekamizrita se bhI use atirikta mAnanA Avazyaka hai| ataH parittaanaMtamizrita nAma kI eka atirikta bhASA kA svIkAra nyAyaprApta hai| * svataMtra parittAnaMtamizrita bhASA nahIM hai * samAdhAna :- maivam, iti / ApakA yaha kathana tathyahIna hai| isakA kAraNa yaha hai ki vyavahAra meM kabhI bhI aisA vAkyaprayoga ki 'isameM itane anaMtakAya haiM aura itane pratyekakAya haiM' hotA hI nahIM hai| jo prayoga hotA hI nahIM hai usakA samAveza kisa bhASA meM karanA? yA usake lie eka atirikta bhASA kI vyavasthA karanA yaha saba avicArita kArya hai| vyavahAranaya ke abhiprAya se mizra bhASA kA adhikAra yahA~ cala rahA hai| jo bhASA vyavahAra meM prayukta hotI hai usakA kahA~ kisa niyama se samAveza karanA? yaha saba vyavahAranaya kA kArya hai| jo bhASA avyavahArika hai usakA samAveza karane ke lie vyavahAranaya kA koI prayAsa nahIM hotA hai| ataH 1. paramapuruSairbhaNitA eSA ca parittamizritA bhASA / yA'naMtayutaparIte, bhaNyate eSa parIta iti / / 65 / / 2. mudritapratau - tatrA'prayogAt - iti truTitaH pAThaH, kapratau ca pUrNapAThaH / 3. mudritapratau - vAbhAvAt - iti pAThaH /
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 bhASArahasyaprakaraNe sta. 3. gA. 65 O pratyekAnantakAyavacanaprayogavivakSAhetUpadarzanam O ata evA''ha cUrNikAraH "" aNaMtamissiyA jahA koi mUlagacchoDhaM (thUDaM) daguNaM annaM vA kaMci tArisaM bhaNijjA jahA savvo esa 'annNtkaaotti| tassa mUlapattANi jiNNattaNeNa paribhUyANi kevalaM tu jalasiMcaNaguNeNa kei tassa kisalayA pAdubbhUA* ao aNaMtA paritteNa' mIsiyA bhannai / parittamIsiyA jahA abhinavaukkhayaM mUlagaM koi parimilANaM ti kAuNaM bhaNejjA jahA savvo esa paritto / tattha aMtA parittIbhUA majjhapae se aNaMtA ceva / esA parittamIsiyatti" / atra hi jIrNapatratvaM mlAnakandatvaM ca spaSTAveva vivakSAhetU mnvtaaraat| etena aprayogAditi hetoH svarUpAsiddhiH pratyuktA / hetvantaramAha ubhayAtirekanimittasyeti / anantamizritAtaH tathA parittamizritAto'tirekanimittasyetyarthaH / ayaM bhAvaH yathotpannavigatamizritabhASAdvayAtirekanimittaM buddhivizeSarUpamasti tathA parItAnantamizritabhASAdvayAtirekanimittaM nAsti / ata ubhayavyatiriktAyAH parItAnantamizritAyA nirdezo na kRtaH / etena yadi jAtavigatamizritabhASAdvayAtiriktA jAtavigatamizritA syAt tadA parittAnantamizritabhASAdvayAtiriktA parItAnantamizritA'pi syAt anyathA jAtavigatamizritApyatiriktA na syAd vizeSAbhAvAditi nirastam / nanvevaM sati parItAnantakAyobhayasaMvalite 'ayaM parittAnantasamUha' iti prayogo'pi na syAdityAzaMkA nirAkartumAha pratyekAnantaprayoganimittaM tu vailakSaNyamastyeveti / na ca pratyekAnantaprayoganimittaviSayakAdhyavasAyavizeSajanyabhASAyA parIttAnantamizritabhASAdvayAtiriktatvamastviti vAcyam iyattA'viSayiNyAH tasyAH stytvaadevaatraa'ndhikaaraadityuktottrtvaat| nanu pratyekAnantapadapravRttinimittasya sattve kiM mAnamityAzaGkAyAmAha ata eveti = pratyekAnantapadapravRttinimittavizeSasya sattvAdeveti / cUrNikAra iti / zrIjinadAsagaNimahattaro na tvagastyasiMhasUriH, tatkRtadazavaikAlikacUrNau tAdRzapATasyA'sattvAt / majsapaese anaMtA cevatti / zastrAdyanupahatatvAditi hetoH / atra cUrNau tu 'majsapaeso aNaMto ceva' iti pAThaH / anyatrA'pi kiJcitpAThAntaraM vartate / spaSTatvAnna vyAkhyAyate / jIrNapatratvamiti / ayaM bhAvaH 'mUlapattANi jiNNattaNeNa paribhUyANi' atra tRtIyA hetAvuktA / tataH jIrNatvahetukaM pratyekakAyikatvamityartho labhyate anantakAyikatvena pratIyamAne pratyekakAyikatvajJAnanimittapratipAdanAtpratyekAnantakAyavacanaprayoganimittaM mizrabhASA meM parittaanaMtamizrita bhASA kA prayoga nahIM kiyA gayA hai| ubhaya. iti| isase atirikta eka bAta yaha bhI dhyAtavya hai ki pratyekamizritabhASA aura anaMtamizritabhASA kA nimittabhUta jo adhyavasAyavizeSa hai usake atirikta koI aisA nimitta hai hI nhiiN| jisakI svataMtra kalpanA karane kA kucha nimitta hI nahIM hai usakI kalpanA karanA kaise ucita ho sakatA hai? hA~, yaha ho sakatA hai ki pratyekakAya aura anantakAya ke samUha meM 'yaha pratyekakAya aura anantakAya kA samUha hai' aisA prayoga ho| magara isake asvIkAra kA koI kAraNa nahIM hai, kyoMki pratyekakAya aura anantakAya ke prayoga meM nimittabhUta vailakSaNya to samUha meM hotA hI hai| jisakA vilakSaNa nimitta ho usakA kArya vilakSaNa hone kA inkAra to koI bhI buddhimAna nahIM kara sakatA hai| pratyekakAya aura anaMtakAya ke samUha meM 'yaha pratyekakAya aura anaMtakAya hai' isa vacanaprayoga kA nimitta to mAnya hai hI / isIlie to cUrNikAra zrIjinadAsagaNimahattara ne bhI zrIdazavaikAlikasUtra cUrNi meM kahA hai ki - * cUrNikAra kA vacana * aNaMta. iti| anantamizrita bhASA vaha hai ki jaba koI puruSa anaMtakAyika mUle ke paudhe ko dekha kara yA anya kucha dekha kara bole ki 'yaha saba anntakAya hai'| isa bhASA ko anantamizrita kahane kA kAraNa yaha hai ki anaMtakAya mUle ke patte baDe hone se 1. anantamizritA yathA kazcinmUlakasthUDaM dRSTvA'nyaM vA kaJcit tAdRzaM bhaNet yathA sarva eSa anantakAya iti / tasya mUlakapatrANi jIrNatvena paribhUtAni (parittIbhUtAni) kevalaM tu jalasiMcanaguNena kecittasya kizalayAH prAdurbhUtAH / ato'nantAH parittena mizritA bhaNyante / pratyekamizritA nAma yathA abhinavotkhAtaM mUlakaM kazcitparimlAnamiti kRtvA bhaNet yathA sarva eSaH pratyekaH / tatrA'ntAH pratyekIbhUtA madhyapradezA anantA eva / eSA pratyekamizriteti / 2. 'kAyotti' evaM cUrNo pATho labhyate / 3. parittIbhUA Na evaM mudritapratau pAThaH / 4. 'pAdubbhUtA' iti cUrNau pATho labhyate / 5. 'parittatteNa' iti pAThaH cUrNau labhyate / 6. 'paeso aNaMto iti pAThaH sAMprataM cUrNau labhyate mudritapratau tu 'paesA aNaMtA' iti /
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 239 * yAdRcchikavivakSAyAH satyatvA'sampAdakatvam * uktau| evaM ca prAyikaprayogavivakSAhetuM vinA yAdRcchikaduSTaprayogavivakSAprasUtabhASAyA mRssaatvmevaa'vsiiyte| tattvaM tu bahuzrutA vidanti / / 5 / / uktA parittamizritA 8 / athA'ddhAmizritAmAha 'saccAmosA bhAsA, sA addhAmIsiyA bhave jtth| bhannai paoaNavasA divasanisANaM vivjjaaso||66 / / sA addhAmizritA satyAmRSA bhASA bhavet yatra prayojanavazAdivasanizayorviparyAso bhnnyte| yathA'pariNata eva divase vailakSaNmastIti sidhyti| evaM mlAnakandatvamapi bhAvanIyam / vivakSAhetU iti| pratyekAnantakAyaviSayakaprAyikavacanaprayogavivakSAhetU ityarthaH / evaM ceti tAdRzavivakSAhetupratipAdanena ceti| yAdRcchikaduSTaprayogavivakSAprasUtabhASAyA = svacchandamatikalpitA'vadhAraNavacanaprayogatAtparyajanitabhASAyA iti| yatkiMcana nimittaM draSTvA'draSTvA vA 'anantakAyika evAyaM' ityAdibhASAyA mRSAtvameva na satyAmRSAtvaM dussttvivkssaajnytvaat| yadi cAgamoktaliGgavizeSanizcaye sati 'prAyo'yamanantakAya' ityAdhucyate tadA na mRSAtvamityAbhAti / / 5 / / pratyekakAyika ho gaye haiN| kevala usa para pAnI kA siMcana karane se kucha naye patte (kisalaya) paidA hue haiN| ataH pratyekakAya se mizra anantakAya ko viSaya banAnevAlI yaha bhASA bhI anantamizrita kahI jAtI hai| pratyekamizrita bhASA vaha hai, jaise ki abhI anaMtakAyika mUle ko jamIna se bAhara nikAlane para vaha mlAna hone se koI aisA kahe ki 'yaha saMpUrNa pratyekakAya hai'| isa bhASA ko pratyekamizrita bhASA kahane kA kAraNa yaha hai ki mUle = jamInakaMda ke bAhara ke bhAga meM rahe hue jIva mlAna ho jAne kA kAraNa pratyekakAya ho cuke haiM magara jamInakaMda ke madhya bhAga meM to anaMtajIva hI rahe hue haiN| madhya bhAga meM rahe hue anaMtakAya se mizrita aise pratyekakAya ko viSaya banAnevAlI bhASA ko parittamizrita kahanA ThIka hI hai| yathA nAma tathA gunn| * cUrNikAra ke vacana kA phalitArtha * atra hi. iti| mahanIya zrIjinadAsagaNimahattara ne upara yaha batAyA ki anantakAyika mUle ke patte jIrNa-zIrNa hone se pratyekakAyika ho gaye haiN| isase yaha dhvanita hotA hai ki baDe jIrNapatra pratyekakAya ke prAyika prayoga kI vivakSA kA hetu haiN| arthAt jamInakaMda hote hue bhI yadi usake patte jIrNa-zIrNa ho cUke ho to vaha pratyekakAya hone kI saMbhAvanA hai| bar3e hone se kisalaya avasthA ko mUle ke patte choDa cUke haiN| isalie ve pratyeka kAya hote haiN| baDApana yahA~ pratyekakAyikatva ke heturUpa se batAyA gayA hai| jamInakanda hone se vaha anantakAyika to hai hii| ataH pratyekakAya aura anaMtakAya ke prayoga kA nimitta hotA hai aisA jo pUrva meM kahA thA vaha cUrNikAra ke vacana se siddha hotA hai| isI taraha parittamizrita ke udAharaNa meM cUrNikAra ne jo yaha kahA ki - 'jamInakaMda mlAna hone se koI aisA kahe ki "yaha saMpUrNa pratyekakAya hai"| isase yaha phalita hotA hai ki mlAnakaMdatva yAnI jamInakaMda kI mlAnAvasthA prAyika pratyekakAya prayoga kI vivakSA kI hetu hai| isa taraha cUrNikAra ke vacana se yaha sApha sApha mAluma ho jAtA hai ki jIrNapatratva aura mlAnakandatva prAyikaprayoga kI vivakSA ke hetu haiN| arthAt jaba jIrNapatratva Adi kA nizcaya ho taba 'yaha prAyaH pratyekakAya hai' ityAdi prayoga karanA ucita hai| magara prAyikavivakSA ke binA apanI managaDaMta icchA ke anusAra, Agamakathita nimitta kI apekSA kiye binA hI, duSTa (sadoSa) prayoga kI vivakSA se yaha kahanA ki 'yaha pratyekakAya hI hai' vaha bhASA to mRSA hI hotI hai - yaha jJAta hotA hai| yaha viSaya atyaMta gaMbhIra hai| ataH isa viSaya meM tattvanirNaya to bahuzruta puruSoM se hI jJAtavya hai| isa gaMbhIra tattva ko to bahuzruta puruSa jAnate haiN| isa taraha isa viSaya kI gaMbhIratA ko aura apanI pApabhIrutA ko vyakta kara ke vivaraNakAra parittamizrita bhASArUpa satyAmRSAbhASA ke 8 veM bheda ke vivecana ko tilAMjali dete haiN||65|| aba mizrabhASA ke 9vA~ bheda addhAmizrita 66 vIM gAthA se batAyA jAtA hai| gAthArtha :- prayojanavaza dina aura rAta kA viparyAsa jisa bhASA meM ho vaha addhAmizrita satyAmRSA bhASA hai|66 / * addhAmizrita satyAmRSA bhASA 9/3 * vivaraNArtha :- addhAmizrita satyAmRSA bhASA vaha hotI hai jisameM prayojanavizeSa ke kAraNa dina aura rAtrI kA viparyAsa batAyA 1. satyAmRSA bhASA sA'ddhAmizritA bhavedyatra / bhaNyate prayojanavazAdivasanizayorviparyAsaH / / 66 / /
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 bhASArahasyaprakaraNe sta. 3. gA. 66 * lakSyatAvacchedakaghaTakabAdhAbAdhAbhyAmaddhAmizritatvanirUpaNam 0 kazcitsahAyaM tvarayan vadati - uttiSThottiSTha rajanI vartata iti rAtrau vA varttamAnAyAM vadati uttiSThottiSThodgataH sUrya iti / nanviyaM mRSaiva divase rajanIvarttamAnatvasya rajanyAM vA divasasattvasya bAdhAt / 'varttamAnAdyabhidhAyakavacanasyA'vyavahitottpattikatve lakSaNAyAM ca 'satyAtvameveti nAtireka iti cet ? na lakSyatAvacchedakaghaTakavyavadhAnAbhAvakUTeM'zato bAdhAbAdhAbhyAmubhayarUpasamAvezAd anyathA praharAntaravyavadhAne'pi tathAprayogaprasaGgAt / padAntare lakSaNA ca nAnuzAsanasvarasasiddhetyAbhAti / / 66 / / prayojanavazAditi / anena niSprayojanaM tathAbhaNane mRSAtvamevA'vasIyate / apariNataH = anastamitadazAyAmityarthaH / nanvatra zaktyA zAbdabodho'bhyupagamyate lakSaNayA veti vikalpayugalI pronmIlatItyAzayena zaGkate kazcinnanviti / tatra prathame prAha mRSaiveti / hetumAha divasa ityAdi / pUrvAparakSitidvayamadhyavartisUryakiraNAvacchinnakAlarUpadivasasya sUryamaNDalA'darzanayogyakAlarUparajanIviruddhatvena rajanIvarttamAnatvAbhAvavyApyadivasavarttamAnatvavati rajanIvarttamAnatvasyA'yogAt vyApakAbhAvena vyApyAbhAvanirNayAdrajanyAM divasasattvAbhAvanirNayAdityatra taatprym| dvitIye vadati varttamAnAdyabhidhAyakavacanasyeti varttate'sti, bhavatItyAdivacanasyeti / avyavahitotpattikatve lakSaNAyAmiti / tena 'rajanI varttata' ityasya 'avyavahitottarakAlotpattikA rajanI' tyarthaH / tataH kimityAha satyAtvameveti / rajanyAmavyavahitottarakAlotpattikatvasya sattvena pramAjanakatvAtsatyAtvameva na tu mRSAtvaM bhrmjnktvaabhaavaadityaashyH| taM nirasitumAha neti| lakSyatAvacchedakaghaTakavyavadhAnAbhAvakUTa iti / lakSyatAvacchedakIbhUtAvyavahitotpattikatvaghaTakIbhUtavyavadhAnAbhAvakUTa ityarthaH, ekakSaNavyavadhAnakSaNadvayavyavadhAnakSaNatrayavyavadhAnAdyabhAvasamUha iti bhAvaH / ubhayarUpajAtA hai| jaise ki dina pUrNa hone ke pUrva meM hI koI apane sahAyaka mitra ko sphUrti se tvarA karatA huA kahatA hai ki- 'au! uTha uTha, aba to rAta ho cUkI hai|' yaha bhASA addhAmizrita satyAmRSAsvarUpa hai| vaise rAta vidyamAna hone para bhI koI apane sahAyaka ko uThAne ke uddeza se kahatA hai ki 'o bhAIjAna ! uTha, uTha, aba to sUraja bhI udita ho cukA hai|' yaha bhI addhAmizrita satyAmRSA bhASA kA hI udAharaNa hai| vyavahAra meM isa taraha aneka prayoga dikhe jAte haiN| bahuta sonevAle AdamI ko jagAne ke lie aura kAma meM joDane ke lie sUryodaya ko kucha dera hone para bhI 'sUryodaya ho gayA, aba to uTho / ' ityAdi prayoga kiyA jAte haiN| yahA~ vAstava meM sUryodaya nahIM huA hai| ataH rAtarUpa kAla se kathitakAla mizrita ho jAtA hai| ataH isa bhASA ko addhAmizrita kahA jAtA hai| * addhAmizritabhASA satyAmRSA nahIM hai- naiyAyika * naiyAyika :- nanviyaM iti / addhAmizrita bhASA ko satyAmRSA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki dina ko rAta kahanA yA rAta ko dina kahanA kevala mRSA hI hai| dina meM rAta kI sattA bAdhita hone se addhAmizrita bhASA kA pradarzita prathama udAharaNa aura rAta meM dina kI sattA bAdhita hone se pradarzita dvitIya udAharaNa bhI sarvathA mRSA hI hai| yadi yahA~ 'rajanI vartate' isameM vartamAnatva ke abhidhAyaka 'vartate' pada kI avyavahitotpattikatva meM lakSaNA mAnI jAyegI taba to yaha bhASA sarvathA satya hI ho jaayegii| Azaya yaha hai ki zabda meM zakti aura lakSaNA ye do vRtti rahatI haiM jinake bala para zabda arthabodha karAtA hai| zabda kA jo mUla artha hotA hai usameM usa zabda kI zakti rahatI hai jaise ki 'gaMgAyAM jalaM' ityAdi meM gaMgApada kI jalapravAhavizeSa meM / mUla artha se saMbaddha vastu meM zabda kI lakSaNA hotI hai jaise ki 'gaMgAyAM ghoSa:' meM gaMgApada kI tIra meN| jaba zakyArtha kA bAdha hotA hai taba lakSyArtha kA Azraya kara ke vAkya se abhrAnta zAbdabodha mAnA jAtA hai| yahA~ para 'varttate' pada kI zakti hai vidyamAnatA meN| magara zakti se zAbdabodha ke svIkAra meM bhramAtmaka zAbdabodha hone se addhAmizrita bhASA meM sarvathA asatyatva kI Apatti AtI hai| isakA nivAraNa karane ke lie 'varttate' pada kI avyavahitotpattikatva meM lakSaNa mAnI jAya taba 'rajanI varttate' kA artha hogA- rAta kI avyavahitottara kAla meM utpatti honevAlI hai / yaha artha to sahI hai, kyoMki sUryAsta kI 10/15 minaTa pUrva meM yaha vAkya kahA jAtA hai taba to rAtrI kI utpatti (udaya) avyavahitottara kAla meM honevAlI hI hai| ataH lakSaNA se zAbdabodha kA nirvAha karane para yaha bhASA satya siddha ho jAyegI aura zakti se zAbdabodha kA svIkAra karane para yaha bhASA mRSA siddha ho jAyegI / ito vyAghraH itastaTI / Age kuA~ pIche khAI! zakti yA lakSaNA ko chor3a kara zAbdabodha kA anya koI prakAra hai hI nahIM / ataH addhAmizra bhASA kA satyAmRSA bhASA ke vibhAga meM pradarzana karanA yuktisaMgata nahIM hai| 1. varttamAnAvadabhidhAyaka-iti mudritapratau pATho'zuddhaH / 2. satyatva- iti pAThAntaraM mudritapratau /
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ * mizrabhASAyA dazavidhatvAtirekapratyAkhyAnam * uktA'ddhAmizritA 9 / athA'ddhAddhAmizritAmAha 241 'rayaNI divasassa va deso deseNa mIsio jattha / bhannai saccAmosA, addhaddhAmIsiyA esA / / 67 / / rajanyA divasasya vA dezaH = prathamapraharAdilakSaNaH, dezena = dvitIyapraharAdilakSaNena yatra mizrito bhaNyate eSA addhAddhAmizritA samAvezAditi / rajanIpratiyogikotpattau ekadvayAdikSaNavyavadhAnAbhAvasya bAdhitatve'pi praharAdivyavadhAnAbhAvasyA'bAdhitatvena bhramapramAjanakatvAtsatyAmRSAtvamiti bhAvaH / vipakSe bAdhamAha anyatheti / pradarzitarItyA satyAmRSAtvA'svIkAre / tathAprayogaprasaGgAditi / madhyAhnakAle'pi 'rajanI varttata ityAdivacanaprayogaprasaGgAditi / tatazca yathAvidhavyavadhAne sati prayojanavazAd yAdRzavacanaprayogo loke jAyate tasyAMzato bAdhAbAdhAbhyAM satyAmRSAtvaM tathAvidhavyavadhAnAtikrameNa yAdRcchikatAdRzaprayoge tu mRSAtvameveti paryavasitam / nanu tarhi lakSaNaiva kathaM nAGgIkriyate ? ityAha padAntare lakSaNA ca nAnuzAsanasvarasasiddheti / tathAvidhavacanAnAM satyAmRSAyAM samAvezapradarzanAnnAnuzAsanasya lakSaNAyAM svarasa ityunnayanAditi svayamUhyam / 66 / / madhyaMdino jAta iti / yadyapi vidyamAnaprAgabhAvapratiyogike madhyaMdine svapratiyogikotpattikSaNadhvaMsavaiziSTyasya bAdhena bhramajanakatvAttAdRzavAkyasyA'satyatvameva tathApi lakSyatAvacchedakAvyavahitotpattikatvaghaTakIbhUtavyavadhAnAbhAvakUTeM'zato bAdhAbAdhAbhyAM bhramapramAjanakatvena satyAmRSAtvasyA'pratyUhAnna kazciddoSa iti sarvaM caturasram / nanvevaM satyaddhAddhAddhAmizritA'pi vaktavyA, na ca tasyA addhAddhAmizritAyAmevAntarbhAvAnnAtireka iti vAcyam evamaddhAddhAmizritAyA apyaddhAmizritAyAmevAntarbhAvAttulyanyAyenAddhAddhAmizritAyAH svatantratA'pi hanyeteti cet ? naivam anitivistarasaGkSeparucinayAbhiprAyeNa satyAmRSAvizeSavibhAgapradarzanAt paramamunInAM paryanuyogAnarhatvAt etenAnanta* addhAmizrita bhASA satyAmRSAsvarUpa hI hai- syAdvAdI syAdvAdI :- na lakSya iti| Apane apane nAma para dhabbA lagA diyA, binA soca samajha kara bolane se dekhiye yadi Apane lakSaNA mAnI phira bhI lakSyatAvacchedaka to Apake mata se avyavahitotpattikatva hI banegA jisakA ghaTaka eka aMza hai avyavadhAna yA vyavadhAnAbhAvasamUha / sUryAsta hone meM jaba 10/15 minaTa kI dera hai taba 'rajanI varttate' yaha vAkya kahA jAtA hai, magara rAtrI kI utpatti meM sarvathA vyavadhAna = aMtara kA abhAva nahIM hai kintu 15 miniTa kA vyavadhAna hI hai| phira bhI 1 prahara Adi kAla kA vyavadhAna nahIM hai| ataH vyavadhAna kA abhAva bhI hai| rAta kI utpatti meM 10/15 minaTa kA vyavadhAna hote hue bhI 1 praharAdi kA vyavadhAna nahIM hone se lakSyAvacchedakaghaTakIbhUta vyavadhAnAbhAvasamUha ke eka aMza meM bAdha aura anya aMza meM bAdhAbhAva hone se yaha bhASA satyAmRSA hI hai, kevala satya yA kevala mRSA nahIM hai| yadi aisA na mAnA jAya taba to 1 prahara kA vyavadhAna hone para bhI dina meM 3 yA 3 / / baje 'aba to rAta ho gaI hai' ityAdi vacanaprayoga kI Apatti hogii| magara aisA prayoga nahIM hotA hai| ataH mAnanA hogA ki lakSyatAvacchedakaghaTaka meM AMzika saMvAda aura visaMvAda hone se yaha bhASA satyamRSA hI hai| Apane jo yaha kahA thA ki 'lakSaNA ke svIkAra meM to yaha bhASA satya hI bana jAyegI' - vaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki yahA~ lakSaNA karane meM anuzAsana kA svarasa nahIM hai| addhAmizrita bhASA kA satyAmRSA bhASA meM pradarzana kiyA hai isIse patA calatA hai ki yahA~ padAntara meM lakSaNA anuzAsanasvarasasiddha nahIM hai| sau bAta kI eka bAta, addhAmizrita bhASA sarvathA satya yA sarvathA mRSA nahIM hai, magara satyAmRSA hI hai / 66 / / addhAmizrita bhASA kA nirUpaNa pUrNa huA / aba dravyaviSayaka bhAvabhASA ke tRtIyabhedarUpa satyAmRSAbhASA ke aMtima aura dazave bheda addhAddhAmizrita bhASA ko upAdhyAyajI mahArAja 67 vIM gAthA se batA rahe haiN| gAthArtha :- rAta yA dina kA kucha bhAga anya bhAga se jahA~ mizrita ho jAtA hai, vaha bhASA addhAddhAmizrita satyAmRSA bhASA kahI jAtI hai / 67 / 1. rajanyA divasasya ca dezo dezena mizrito yatra / bhaNyate satyAmRSA'ddhAddhAmizritaiSA / / 67 / / 2. evaM satyAmRSAbhedA upadarzitAH samayasiddhAH / bhASAmasatyAmRSAmataH paraM kIrtayiSyAmi / 68 / /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 bhASArahasyaprakaraNe - sta.3. gA. 67 0vinigamanAvirahanirAkaraNam 0 satyAmRSA / yathA prathamapauruSyAmeva vartamAnAyAM kazcit kaJcit tvarayan vadati - 'cala madhyaMdino jAta' ityAdi uktA'ddhAddhAmizritA 10 / / 7 / / tadevamupadarzitAH satyAmRSAbhedAH / athaitannirUpaNasiddhatvamasatyAmRSAnirUpaNapratijJAM cA''ha "evaM saccAmosAbheyA uvadaMsiyA smysiddhaa| bhAsaM asaccamosaM ao paraM kittaissAmi / / 68 / / spaSTA / / 68 / / mizritAdivat paryAptAparyAptasUkSmabAdaraikadvyAdIndriyAdimizritAyA api pradarzanaM kartavyaM yadvA tadvadevAnantamizritAdipradarzanamapi na kartavyaM vinigamanAvirahAditi pratyuktamityAdi nipuNataraM nibhAlanIyam / / 67 / / __evmiti| SaTpaJcAzattamagAthAtaH prArabhya saptaSaSThIgAthAparyantaM lakSaNa-bheda-nidarzanAdipradarzanaprakAreNa| samayasiddhA iti| prajJApanAdazavaikAlikaniyuktyAdyAgamaprasiddhA iti yAvat / anena svamanISikAvyavacchedaH kRtH| nizcayato mRSA vAksatyAmRSA vyavahArataH / yathA sUtrAnusAreNa, syAttathA darzitA'dhunA / / 1 / / iti muniyazovijayaviracitAyAM mokSaratnAbhidhAnAyAM bhASArahasyavivaraNaTIkAyAM tRtIyaH stbkH| * addhA'ddhAmizrita satyAmRSA bhASA - 10/3 * vivaraNArtha :- rAta yA dina kA prathama prahara Adi svarUpa eka bhAga dvitIya praharAdi rUpa anya bhAga se jahA~ mizrita hotA hai, vaha bhASA addhAddhAmizrita satyAmRSA bhASA kahI jAtI hai| yaha udAharaNa se spaSTa ho jaayegaa| jaise ki dina kI prathama pauruSI vidyamAna hone para hI jaba koI aisA kahe ki - 'cala cala abhI to madhyAhna ho gyaa|' ityAdi bhASA addhAddhAmizrita bhASA svarUpa hai| yahA~ addhAddhA kA artha hai dina rUpa addhA-kAla ke eka dezarUpa addhA kaal| vaha anya prahara se mizrita ho kara kahA jAtA hai| isalie isa bhASA ko addhAddhAmizrita bhASA kahate haiN| isa taraha addhAddhAmizrita bhASA kA nirUpaNa pUrNa huaa||67|| ___ addhAddhAmizritabhASA ke nirUpaNa se satyAmRSA bhASA ke bhedoM kA nirUpaNa pUrNa huaa| aba zrImadajI dravyaviSayaka bhAvabhASA ke tRtIya bhedarUpa satyAmRSA ke nirUpaNa kI samApti ko aura asatyAmRSAbhASA ke, jo ki dravyaviSayaka bhAvabhASA kA caturtha aura aMtima bheda haiM, nirUpaNa kI pratijJA ko 68 vI gAthA se batA rahe haiN| gAthArtha :- isa taraha Agama meM prasiddha satyamRSA ke bheda batAye gye| aba maiM (prakaraNakAra) asatyamRSA bhASA ko khuuNgaa|68 / vivaraNArtha :- gAthA spaSTa hone se vivaraNakAra ke rUpa meM prakaraNakAra ne vivaraNa nahIM kiyA hai| bAta bhI sahI hI hai ki isa prakaraNa meM 56 vI gAthA se lekara 67 vIM gAthA paryaMta lakSaNa, bheda, hetu, dRSTAMta Adi ke dvArA upAdhyAyajI ne sUkSmarUpa se satyAmRSA bhASA kA nirUpaNa kiyA hai aba prakaraNakAra apanI pratijJA kA nirvAha karane ke lie asatyAmRSA bhASA kA, jisake nirUpaNa kI pratijJA kI gaI hai, lakSaNa batA kara vibhAga batA rahe haiN| 1 anadhikRtA yA tisRsvapi na cArAdhanavirAdhanopayuktA / bhASA'satyAmRSA eSA bhaNitA dvAdazadhA / / 69 / /
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 243 * asatyAmRSA bhAvabhASA * caturthaH stabakaH atha pratijJAtanirUpaNAyA evAsatyAmaSAyA lakSaNAbhidhAnapUrva vibhAgamAha aNahigayA jA tIsuvi, Na ya aaraahnnviraahnnuvuttaa| bhAsA asaccamosA, esA bhaNiyA duvaalshaa||69|| 1AmaMtaNi ANavaNIra jAyaNi3 taha pacchaNIya pnnvnnii5| paccakkhANIhabhAsA bhAsA icchANulomANya / / 70 / / 2aNabhiggahiA8 bhAsA, bhAsA ya abhiggahammie bodhvvaa| saMsayakaraNI10bhAsA, vAyaDa11 avvAyaDA12 ceva / / 71 / / yA tisRsvapi = satyA-mRSA-satyAmRSAbhASAsu andhikRtaa| etena 'uktabhASAtrayavilakSaNabhASAtvaM' etallakSaNamuktam / ca = punaH na ArAdhanavirAdhanopayuktA / etenApi paribhASAniyantritaM anArAdhakavirAdhakatvaM lakSaNAntaramAkSiptam / eSA'satyAmRSA bhASA dvAdazadhA zrIjinaM harSato natvA traizaleyaM mahAprajJam / caturthastabake'satyAmRSA vyAkhyAyate myaa||1|| mahAmahopAdhyAyaH sAmprataM pratijJAtA'satyAmRSAbhAvabhASAlakSaNAdyAha 'aNahigayA' iti uktbhaassaatryvilkssnnbhaassaatvmiti| etena iyaM bhASA satyaiva asatyAdilakSaNavirahAditi pratyuktaM vinigamanAviraheNa satyAlakSaNAyogato'satyatvaprasaGgAt, aprayojakatvAcca / na hyevaM bhavati yadayaM napuMsakaH sa pumAn astrItvAt / yadvA napuMsakaH strI apuNstvaaditi| strIpuMsAbhyAmanya eva napuMsakaH tthoplbhymaantvaat| evaM satyAdito'nyaivA'satyAmRSA hetu-svruupphlbhedaat| etenA'satyAmRSAtvasya kalpitatvaM nirastam yathA caitattattvaM tathA''mantraNInirUpaNe sphuTIbhaviSyatIti kimiha prayAsena? anArAdhakavirAdhakatvamiti / iyaM hi naiva ArAdhanI tallakSaNavigamAt / nanu prajJApanAyAM sarvA api bhASA AyuktaM bhASamANasyA''rAdhakatvopadezAtkathaM hetoH svruupaasiddhidosskaayempaakriyte? na ca tatra bhASamANasyA''rAdhakatvamuktaM, atra ca bhASAyA ArAdhanIlakSaNazUnyatvamiti na virodha iti vAcyam tadbhASAyA ArAdhanIlakSaNavinirmuktatve tasyA''rAdhakatvAyogAditi cet? ucyate tathAvidhanaizcayikA''rAdhakatvasambhave'pi vyAvahArikA''rAdhakatvalakSaNavirahasyA'bhipretatvAnna doSaH / nApIyaM virAdhinI sadbhUtapratiSedhatvAdyabhAvAt / nApIyamArAdhanavirAdhinI ekadezasaMvAdavisaMvAdA'bhAvAt / ato yuktmuktmnaaraadhkviraadhktvmiti| atra ca svarUpato'nArAdhaka-virAdhakatvaM grAhyaM na tu hetutaH phalato vA tena na kazciddoSa iti samAkalitasvasamayarahasyairdivyadRzA nibhaalniiym| * asatyAmRSA bhAvabhASA ke lakSaNa evaM 12 bheda kA nirUpaNa * gAthArtha :- jo satyAdi tIna bhASA meM anadhikRta ho aura jo ArAdhaka aura virAdhaka bhI na ho vaha bhASA asatyAmRSA bhASA hai jisake 12 bheda haiN||69|| gAthArtha :- (1) AmaMtraNIbhASA, (2) AjJApanI bhASA, (3) yAcanI bhASA, (4) pRcchanI bhASA, (5) prajJApanI bhASA, (6) pratyAkhyAnI bhASA, (7) icchAnulomA bhASA, (8) anabhigRhIta bhASA, (9) abhigRhIta bhASA, (10) saMzayakaraNI bhASA, (11) vyAkRta bhASA, (12) avyAkRta bhASA / 70-71 / / vivaraNArtha :- jo bhASA satya, mRSA aura satyAmRSA meM anadhikRta ho vaha bhASA asatyAmRSA bhASA hai| isa kathana se yaha prApta hotA hai ki 'satyAdi tIna bhASA se vyAvRtta-vilakSaNa bhASAtva jahA~ ho vaha asatyAmRSA bhASA hai| arthAt satyAdi tIna bhASA se vilakSaNa bhASAtva hI asatyAmRSA bhASA kA lakSaNa hai| Age yaha batAyA gayA hai ki vaha bhASA ArAdhana, virAdhana meM upayukta nahIM hotI hai, arthAt asatyAmRSA bhASA na ArAdhaka hai, na virAdhaka hai| ataH asatyAmRSA bhASA kA anArAdhakavirAdhakatvarUpa dUsarA lakSaNa prApta hotA hai| yaha lakSaNa paribhASA se niyantrita hai arthAt dUsarA lakSaNa pAribhASika hai| Agama meM asatyAmRSA bhASA ke 12 bheda batAye gaye haiN| dekhiye (1) AmaMtraNIbhASA, (2) AjJApanI bhASA, (3) yAcanI bhASA, (4) pRcchanI bhASA, (5) prajJApanI bhASA, (6) pratyAkhyAnI bhASA, (7) icchAnulomA bhASA, (8) anabhigRhIta bhASA, (9) abhigRhIta bhASA, (10) saMzayakaraNI bhASA, (11) vyAkRta bhASA, (12) avyAkRta bhaassaa||69-70-71|| asatyAmRSA bhASA ke bhedoM ke nirUpaNa meM sarva prathama prakaraNakAra AmantraNI bhASA ko, jo ki asatyAmRSA bhASA kA prathama bheda hai, 72 vIM gAthA se batAte haiN| gAthArtha :- jo bhASA saMbodhanayukta hotI hai aura jisako suna kara zrotA ko avadhAna hotA hai vaha bhASA AmantraNI hai - aisA tattvadarzI puruSoM ne kahA hai|72| 1 AmantraNI AjJApanI yAcanI tathA pRcchanI ca prjnyaapnii| pratyAkhyAnI bhASA bhASA icchAnulomA c||70 / / 2 anabhigRhItA bhASA bhASA cAbhigrahe boddhvyaa| saMzayakaraNI bhASA vyAkRtA'vyAkRtA caiva / / 71 / /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 bhASArahasyaprakaraNe - sta.4. gA. 72 0 asatyAmRSAbhASAlakSaNapradarzanam 0 bhnnitaa| tathAhi-AmantraNI 1, AjJApanI 2, yAcanI 3, pRcchanI 4, prajJApanI 5, pratyAkhyAnI 6, icchAnulomA 7, anabhigRhItA 8, abhigRhItA 9, saMzayakaraNI 10, vyAkRtA 11, avyAkRtA 12 ceti / / 69-70-71 / / ttraadaavaamntrnniimevaa''h| 'saMbohaNajuttA jA, avahANaM hoi jaM ca soUNaM| AmaMtaNI ya esA, paNNattA tttdNsiihiN||72|| yA saMbodhanaiH = he-aye-bhoprabhRtipadaiH yuktA = sambaddhA yAM ca zrutvA avadhAnaM = zrotRNAM zravaNAbhimukhyaM, sambodhanamAtreNoparame 'kiM mAmAmantrayasI'ti praznahetujijJAsAphalakaM bhavati eSA tattvadarzibhirAmantraNI prjnyptaa| tadevamatra 'sambodhanapadaghaTitA' ityekaM lakSaNaM 'zravaNAbhimukhyaprayojakabhASAtvaM' cAparaM lakSaNaM drssttvym| lkssnnaantrmiti| nanu bhaassaatryvilkssnnbhaassaatvaa'naaraadhkviraadhktvyornrthaantrtvmev| na hi satyatvAdito'tiriktamArAdhakatvAdikaM bhvti| tena lakSaNAntarakathanaM na yuktam anyathA paryAyavAcakazabdAntaropAdAne'pi lakSaNAntaratvaM prsjyte| aho! apUrvaprekSAkAritA devAnAMpriyasya / avadhAraNaikabhAvena tadvati tadvacanatvarUpasatyAtvasya asadbhUtapratiSedhatvAdirUpA''rAdhakatvataH tadabhAvavati tadvacanatvarUpasyA'satyatvasya ca sadbhUtapratiSedhatvAdirUpavirAdhakatvato vilakSaNatvaM pUrvamuktaM kiM vismaryate? upadheyasAGkarye'pyupAdhyasAGkaryAditi vivecitataraM caitatprAgiti neha prtnyte||69-70-71|| smbodhnairiti| nanu bhASA kathaM sambodhanairyuktA bhavitumarhati? sambodhanasya tu anabhimukhasyA'nyatrA''saktasya vA'bhimukhIkaraNarUpatvAt yadvA'bhimukhIkRtyA'jJAtArthajJApanAnukUlavyApArAnukUlavyApArarUpatvAdityata Aha he-ayebhoprbhRtipdairiti| nAmanikSeparUpaM sambodhanamatrAbhipretaM na tu bhAvanikSeparUpamiti taatprym| shrotRnnaamiti| prakRte smbodhyaanaamityrthH| sambodhyatvaM ca vaktRvyApArajanya-praznavizeSahetujijJAsA'nukUlavyApArAzrayatvam / etena tadvyApArajanyajJAnAnukUlavyApArAzrayatvaM sambodhyatvamiti paroktaM parAstam atiprskttvaat| smbodhnpdghttiteti| svruuplkssnnmett| hetumukhena lakSaNAntaramAha shrvnneti| shrvnnaabhimukhyprvrtkbhaassaatvmityrthH| hetutrymiti| phalasvarUpa-hetubhedena traividhyamatra ythaakrmmvgntvym| uktmiti| zrIdazavaikAlikavRttau haribhadrasUribhiriti gmym| apravartakatvAditi prvRttijnktvaabhaavaaditi| nanu prajJApanAvRttau prakRte 'kevalaM vyavahAramAtrapravRttiheturityasatyAmRSA (pra.pa. 11/sU.165-ma.vR.) ityuktaM bhavadbhistvapravartakatvamucyata iti kathaM na virodhaH? ityAzaGkAM manasikRtyA''ha pravRttipadena satyAdijanyapravRttivizeSo grAhya iti| vyavahAramAtrapravartakatve'pi satyAdijanyapravRttivizeSajanakatvAbhAvAnna dossH| etena pravartakatvAbhyupagame'syAH zravaNAbhimukhyaprayojakabhASAtvalakSaNAsattvenA'satyAmRSAtvameva vilIyeteti kucodyaM nirastam vizeSaniSedhe'pi sAmAnyapravRttau virodhaabhaavaat| na hi nIlaghaTaniSedhe kRte ghaTasAmAnyasattve virodhaM pratiyanti vidvAMsaH | prakRtalakSaNameveti / prathamaM tu na pAribhASikaM lakSaNamiti dhyeyam / * AmaMtraNI asatyamRSA bhAvabhASA 1/4 * vivaraNArtha :- saMbodhanayukta bhASA AmantraNI bhASA hai aisA jo kahA gayA hai isameM saMbodhana kA artha hai - he, o, bho ityAdi zabda / saMskRtabhASA meM ye zabda saMbodhanavAcaka kahe jAte haiN| yadi vaktA 'he devadatta!' itanA sambodhana kara ke hI Age kucha na bole, taba zrotA ko turaMta hI avadhAna-zravaNAbhimukhatA hotI hai jisase 'yaha mujhe kyoM AmaMtraNa detA hai = pukAratA hai?' isa prazna kI hetubhUta jijJAsA utpanna hotI hai| yahA~ avadhAna zabda se aisA artha abhipreta hai| pradarzita avadhAna-zravaNAbhimukhatA kA janaka hone se isa bhASA ko AmantraNI bhASA kahate haiN| uparyukta vivecana se yaha siddha hotA hai ki sambodhanapadaghaTita bhASA yaha AmantraNIbhASA kA prathama lakSaNa hai aura dUsarA lakSaNa yaha hai ki zravaNAbhimukhatAprayojaka bhaassaatv| 1 saMbodhanayuktA yA'vadhAnaM bhavati yAM ca zrutvA / AmaMtraNI caiSA prajJaptA tattvadarzibhiH / 72 / /
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sambodhyatvasvarUpaniruktiH * . 245 asyAzcA'satyAmRSAtve hetutrayamuktam eSA kilA'pravartakatvAt, satyAdibhASAtrayalakSaNaviyogataH tathAvidhadalotpatteriti (dazavai. a. 7/ni.gA. 276 haa.vR.)| tatrA''dyahetau pravRttipadena satyAdijanyapravRttivizeSo graahyH| dvitIye tu prakRtalakSaNameva / tRtIye tu bhASAvargaNAvizeSajanyatvametallakSaNamabhipretamiti draSTavyam / 72 / / uktA''mantraNI 1 / atha AjJApanImAha ANAvayaNeNa juA, ANavaNI puvvbhnniabhaasaao| karaNAkaraNANiyamAdavivakkhAi sA bhiNNA ||7|| samavAyikAraNasyopAdAnakAraNasya vA dalapadArthatvaM manasikRtya vyAkhyAnayati bhASAvargaNAvizeSa | satyAditrayabhASAvargaNAvilakSaNabhASAvargaNAjanyatvamiti yAvat / na caitatsvamanISikAvijRmbhitama, taduktaM prajJApanAyAM "jIve NaM bhaMte! jAiM davvAiM mosabhAsattAe giNhati tAI kiM saccabhAsattAe nisarati, mosabhAsattAe, saccAmosabhAsattAe, asaccAmosabhAsattAe nisarai? goyamA! no saccabhAsattAe nisarati, mosabhAsattAe nisarati, No saccAmosabhAsattAe, No asaccAmosabhAsattAe nisrti| evaM saccAmosabhAsattAe vi asaccAmosabhAsattAe vi evaM cev| (prajJA. pada 11/sU. 172) idamevAbhipretya zAstravArtAsamuccaye'pyuktam- 'vandhyetarAdiko bhedo rAmAdInAM yathaiva hi| mRSAsatyAdibhedAnAM tdvttddhetubhedtH|| (zA.sa.sta. 11/zlo. 16) antyahetudvayaM cAjJApanyAdAvapyanusandheyam / 72 / / * AmantraNI bhASA meM asatyAmRSAbhASAtva ke tIna hetu * asyAzca. iti| AmantraNI bhASA asatyAmRSA hai, satyAdirUpa nahI - isa sambandha meM zrIharibhadrasUrijI mahArAjA ne zrIdazavaikAlikasUtra kI vyAkhyA meM kahA hai ki yaha bhASA asatyAmRSA hai, kyoMki (1) yaha bhASA apravartaka hai (2) satyAdi tIna bhASA ke lakSaNa se rahita hai aura (3) tathAvidha upAdAna kAraNa se yAnI vilakSaNa upAdAna kAraNa se utpanna hotI hai| yahA~ jo prathama hetu batAyA gayA hai usakA artha yaha abhipreta hai ki satyAdi tIna bhASA se janya pravRtti kI yaha bhASA aprayojaka hai| Azaya yaha hai ki apravartaka pada kA 'pravRttimAtra kI aprayojaka' aisA artha yahA~ iSTa nahIM hai, kyoMki yaha bhASA zrotA meM zravaNAbhimukhatArUpa pravRtti kI prayojaka hai hii| ataH pravartaka kA artha hai pravRttivizeSa kA aprayojaka yAnI satya ityAdi tIna bhASA se janya pravRttivizeSa kI aprayojaka hone se yaha bhASA asatyAmRSAbhASAsvarUpa hai| dazavaikAlikasUtra kI TIkA meM jo dUsarA hetu batAyA gayA hai ki AmantraNI bhASA satyAdi tIna bhASA ke lakSaNa se rahita hai - yaha to yahA~ asatyAmRSAbhASA ke prathamalakSaNa satyAdibhASAtrayavilakSaNabhASAtvarUpa hI hai| aMtima aura tRtIya hetu yaha batAyA hai ki 'tathAvidhadalotpatteH', isakA artha yaha hai ki bhASAvargaNAvizeSa se yaha bhASA utpanna hotI hai| Azaya yaha hai ki satyabhASA kI janaka bhASAvargaNA alaga hotI hai, asatyabhASA kI utpAdaka bhASAvargaNA alaga hotI hai, satyAmRSA bhASA kI sarjaka bhASAvargaNA alaga hotI hai aura asatyAmRSA bhASA kI kAraNIbhUta bhASAvargaNA alaga hotI hai| jo bhASAvargaNA satyabhASA ko utpanna karatI hai usase asatyAdi bhASA utpanna nahIM hotI hai| jo bhASAvargaNA satyAdibhASA kI janaka hotI hai, usase AmantraNI bhASA kI utpatti nahIM hotI hai, kintu bhinna bhASAvargaNA se AmantraNI bhASA kA janma hotA hai| ataH kAraNabheda kI dRSTi se bhI AmantraNI bhASA satyAdi tIna bhASAsvarUpa nahIM haiM, kintu unase vilakSaNa hI hai - yaha siddha hotA hai| yaha bhI asatyAmRSA bhASA ke lakSaNarUpa se abhipreta hai yaha jAnanA caahie|72|| ___ AmantraNI bhASA kA nirUpaNa pUrNa huaa| aba prakaraNakAra AjJApanI bhASA ko, jo ki asatyAmRSA bhASA kA dUsarA bheda hai, 73 vI gAthA se batA rahe haiN| gAthArtha :- AjJAvacana se yukta bhASA AjJApanI bhASA hai| karaNa aura akaraNa ke aniyama seM aura aduSTavivakSA se janya hone se pUrvapradarzita (satyAdi tIna) bhASAoM se yaha bhinna hai|73| 1 kimaamntrysiiti-mudritprtau| 2 AjJAvacanena yutA AjJApanI puurvbhnnitbhaassaatH| karaNAkaraNAniyamAduSTavivakSayA sA bhinnA / 73 / /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 bhASArahasyaprakaraNe sta. 4. gA. 73 0 AjJApanyAM vimarzavizeSaH O AjJAvacanaM=akaraNasya balavadaniSTAnubandhitvAbhidhAyakaM karaNavacanaM paJcamyAdikaM tena yuktA = sahitA AjJApanI yathA 'idaM kuru' iti / nanvasyAH kathaM satyAdibhedaH ? ityAcakSate Aha- 'pUrvabhaNitabhASAtaH karaNAkaraNAniyamA'duSTavivakSAtaH sA bhinneti / ayaM bhAvaH karaNaniyame satyaiveyaM syAt, akaraNaniyame tu mRSaiva syAdityubhayA'niyamAdubhayAtirekaH, duSTavivakSApUrvakatvAbhAvAcca mRSAtirekaH blvdnisstteti| karaNe yAvadaniSTaM tato'dhikatarAniSTAvahatvAbhidhAyakamiti / tatazca bhayaprayojyapravRttijanakecchAprayojakabhASAtvamitilakSaNaM prAptaM / yatrA''jJAdAne'pi tadakaraNe AjJApyasya na pratyavAyaH na sA paramArthata AjJApanI yathA kazcit 'tvamadyaikAzanaM kuru' ityAdi / tadakaraNe pratyavAyazca laukikadRSTyA jJeyaH tena kvacidAjJApyeneSTApattitayA tadaGgIkaraNe'pi na tatkSatiH / prajJApanyativyAptivAraNArthaM 'bhayaprayojye' tyuktam / na ca pratiSedhakaprajJApanyAmativyAptiriti vAcyam AjJApakasakAzAdApatsyamAnapratyavAyanimittakatvasya bhayavizeSaNatvAt / pravRttirityupalakSaNaM nivRtteH tena na nivarttakAjJApanyAmavyAptiH / idaM ca lakSaNaM chdmsthaa''jnyaapkbhaassaa'pekssyaa'vgntvym| tena kevalyAjJApanyA asaGgrahe'pi na kSatirityAdi nipuNataraM nibhAlanIyam / paJcamyAdikamiti / siddhahemazabdAnuzAsana AjJArthapratyaye paJcamI saJjJAkRtA / tena paJcamyAdikamityuktam / Adipadena loTAdigrahaNam pANinIye'tra loTsaJjJAyAH pribhaassittvaat| anena sAnvarthatoktA 'AjJApyate = AjJAsampAdane prayujyate'nayA sA AjJApanI' (prajJA. 11/sU. 162 vR.) iti zrImalayagirisUrivacanAt / satyAdibheda iti / satyA'satyA - satyAmRSA'nyatamapratiyogitAkabhedavattvamAjJApanyAH kathaM ? vailakSaNyAbhAvAditi nnvaashyH| zrIharibhadrasUripradarzitAjJApanIvailakSaNyapradarzanena samAdhatte pUrvabhaNitabhASAtaH pUrvabhaNitasatyAdibhASAta iti| styaiveti| iyaM bhASA''jJAsampAdanakriyAyuktAbhidhAyinI AjJApyamAnazca stryAdistathA kuryAdevetiniyamasvIkAre'syAssatyatvameva syAd visaMvAdAbhAvAditi bhAvaH / mRSaiveti / AjJApyamAnaH stryAdistathA naiva kuryAditiniyamasvIkAre'syA mRSAtvameva syAd visaMvAditvAt, AjJAsampAdanakriyAviyukte AjJAsampAdanakriyAyuktatvAbhidhAnAditi yAvat / ubhayAniyamAditi karaNAkaraNAniyamAditi / ubhayAtireka iti satyAsatyAtireka iti / ayaM bhAvaH karaNAkaraNAnyataraniyame'syA anyatarapravezaH syAdeva parantvanyataraniyama eva nAstiM, ubhybhaavaat| na hi ghaTapaTobhayAbhAve sati ghaTapaTAnyataraH sambhavati / nizcayanayAnugRhItavyavahAranayAbhipretaM mRSAtvaM nirasituM hetvantaramAha duSTavivakSApUrvakatvAbhAvAcceti / na hyAjJApanItvAvacchinne duSTavivakSAjanyatvaniyamo'sti, aduSTavivakSAjanyAjJA* AjJApanI bhASA 2/4 * = vivaraNArtha :- AjJAvacana se yukta bhASA AjJApanI hai aisA jo yahA~ batAyA gayA hai isameM AjJAvacana kA artha hai karaNavacana, jisake lie siddhahemavyAkaraNa meM kalikAlasarvajJa zrIhemacandrasUrijI mahArAjA ne 'paJcamI' aisI saMjJA dI hai| pANinIkRta vyAkaraNa meM isake lie 'loT' saMjJA kA prayoga kiyA gayA hai| karaNavacana kA artha yaha hai ki jisakA akaraNa = apAlana balavAn aniSTa kA anubandhI hotA hai| arthAt jisako AjJA kI jAtI hai usako AjJAvacana = karaNavacana ke apAlana ke nimitta se aniSTa kI prApti hotI hai| jaise ki 'tuma yaha kAma karo' aisA rAjA yA adhikArI kA vacana AjJAvacana hai| AjJApya; jisako AjJA kI gaI hai, yadi AjJA kA pAlana na kare taba use balavAn aniSTa kI prApti hotI hai| zaMkA :- na. iti| AjJApanI bhASA kise kahate haiM? yaha to saba ko mAluma hI hai| magara AjJApanI bhASA kA asatyAmRSA ke vibhAga meM samAveza kyoM kiyA gayA hai? AjJApanI bhASA meM satyAdi bhASA se kyA vilakSaNatA hai jisake kAraNa usakA asatyAmRSA bhASA ke vibhAga meM praveza kiyA gayA ? isakA samAdhAna nahIM hotA hai| * AjJApanI bhASA vyavahAranaya se na satya hai, na mRSA * samAdhAna :- pUrva. iti / bhAI sAhaba! hama yaha bhI batAte hI haiM, magara itanI jaldI kyA hai ? adhIratA ko chor3a do aura hamArI
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ * karaNAkaraNA'niyamavicAraH * satyAmRSAtvapratiSedhastvaprasaktatvAdeva na kRta iti / nanvAjJAviSaye AjJAM dadataH kathaM na satyavAditvaM ? zrotuH pravRttyabhAvasya nimittAntarAdyadhInatvAditi cet ? na pravarttakAdapravRttau pnyaanuplbdheH| etenA'karaNe pratyavAyajanakatvena sadbhyo'hitatvAjJApanyA asatyatvamiti pratyuktam vyavahArasammatamRSAtvaprayojakavirahAt / nanvasyAH satyAmRSAyAmevAntarbhAvo bhavatu satyAmRSAtvasyA'pratiSiddhatvAdityAzaGkAyAmAha satyAmRSAtvapratiSedhastvaprasaktatvAdeva na kRta iti / ekadezasaMvAdavisaMvAdAbhAvena satyAmRSAtvasyA'prAptatvAdevA'pratiSiddhatvamityAzayaH / etena kasyAzcidAjJApanyAH saMvAdasyA'nyasyA visaMvAdasya copalabdherAjJApanyAH satyAmRSAtvamiti mugdhapralApaH parAstaH pratyekamAMzikasaMvAdavisaMvAdarUpasya satyAmRSAntarbhAvanimittasyA'bhAvAt / etena aniSiddhamanumataM bhavatIti nirastam aniSiddhaM sarvathA niSiddhamityasyA'pi jAgarUkatvAt, zAstrasya prsktprtissedhktvaacc| na hyaprasaktaM zAstreNa pratiSidhyate anyathA gaganabhakSaNAdipratiSedhasyA'pi karttavyatvaprasaGgAt / 247 vinItastryAdivineyajanaviSayAyA asyAH satyatvameva svaviSayaviSayakatvAdityAzayena kazcitzaGkate - nanviti / AjJAviSaye = AjJApayitumarhe / nanu kadAcid vineyajanenA''jJAyAmasampAditAyAmAjJApanyA asatyatvaM syAt vivakSitakAryaprasAdhana-sAmarthyaviyuktatvAdityAzaGkAyAmAha zrotuH pravRttyabhAvasya nimittAntarAdyadhInatvAditi / AjJApyapra bAta suno| satyAdi bhASA se AjJApanI bhASA vilakSaNa = bhinna hone ke do kAraNa haiN| prathama hetu hai karaNa aura akaraNa kA aniyama aura dUsarA hetu hai aduSTavivakSApUrvakatva / karaNa aura akaraNa ke aniyamarUpa prathama hetu ko batAne kA Azaya yaha hai ki yadi karaNaniyama ho taba to AjJApanI bhASA satya hI ho jAtI aura akaraNaniyama ho taba asatya hI ho jAtI / karaNaniyama kA artha hai jisakA pAlana avazya karanA hI paDe / yadi AjJApanI bhASA kA pAlana kiyA hI jAya aisA ho, taba to isa duniyA meM kisIko jaila yA phA~sI kI sajA hI na hogI kyoMki 'corI mata karanA, khUna mata karanA ityAdi rAjakIya AjJA hai hii| magara aisA nahIM hai isase siddha hotA hai ki AjJApanI bhASA meM karaNaniyama nahIM hai| AjJA ke apAlananimitta sajA ho vaha bAta alaga hai| yadi karaNaniyama hotA taba to AjJApanI bhASA saMvAdI ho jAne se satya hI bana jaatii| magara karaNaniyama nahIM hai| ataH AjJApanI bhASA satyabhASA nahIM hai kintu usase bhinna hai yaha siddha hotA hai| vaise hI akaraNaniyama bhI nahIM hai| akaraNaniyama kA artha hai jisakA pAlana hogA hI nhiiN| AjJApanI bhASA meM akaraNaniyama mAnane para yaha artha prApta hogA ki AjJApanI bhASA aisI hai ki usase jo AjJA hotI hai usakA pAlana honevAlA hI nahIM hai| taba to yaha bhASA visaMvAdI hone se mRSA hI bana jaayegii| magara aisA akaraNaniyama bhI AjJApanI meM nahIM hai, kyoMki aneka manuSya AjJA kA saMpAdana karate haiM ko mAnyatA dI jAya taba to bhArI avyavasthA ho jaayegii| ataH karaNa aura akaraNa ke aniyama aura na to mRSA hai kintu atirikta hai yaha siddha hotA hai| AjJApanI bhASA mRSA nahIM hai isakI siddhi kA dUsarA hetu hai duSTavivakSApUrvakatvAbhAva / arthAt AjJAMkita puruSa Adi ko AjJA dene meM vaktA kA koI duSTa abhiprAya nahIM hotA hai| kyA koI yaha kaha sakatA hai ki 'corI mata karo' isa AjJA ke prayoga meM rAjA kA duSTa Azaya hotA hai? yadi duSTa vivakSA se AjJApanI bhASA kA udbhava ho taba to AjJApanI bhASA meM asatyatva ho sakatA hai| magara saba AjJApanI bhASA meM duSTaabhiprAya prayuktatva nahIM hotA hai| ataH AjJApanImAtra kA asatya bhASA meM praveza nahIM ho sakatA hai| yahA~ to saba AjJApanI bhASA kA kisa bhASA meM aMtarbhAva karanA? yaha batAnA abhipreta hai| AjJApanI bhASA satyAmRSA nahIM hai aisA niSedha karane kI yA to isa niSedha meM koI hetu batAne kI jarUrata nahIM hai, kyoMki AjJApanI bhASA meM AMzika saMvAda aura AMzika visaMvAda na hone se satyAmRSAtva kI zaMkA bhI kisIko nahIM hotI hai| jo aprApta = aprasakta hai usakA niSedha zAstra nahIM karatA hai| yahA~ taka ke vivecana se yaha niHsaMdigdha siddha hotA hai ki AjJApanI bhASA satyAdi tIna bhASA svarUpa nahIM hai kintu satyAdi tIna bhASA se vilakSaNa bhASA hai| ataeva asatyAmRSA bhASA ke lakSaNa se AkrAMta hone se AjJApanI kA asatyAmRSA bhASA meM pradarzana karanA yuktisaMgata hI hai| aisA dekhA jAtA hai| yadi akaraNaniyama se AjJApanI bhASA na to satya hai - zaMkA :- 'nanvAjJA.' iti| jo vinIta hai- AjJAMkita hai, ataeva AjJA kA viSaya hai = AjJA dene yogya hai usako AjJA dene para vaktA satyavAdI kyoM na banegA ? vinIta ko AjJA karane para vaha AjJApAlana karatA hai- yaha sarvajanavidita hai| kabhI kabhI
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 bhASArahasyaprakaraNe sta. 4. gA. 73 O AjJApanyAH satyA'ntarbhAvazaGkA paramArthato'satyatvAt, AjJApyasya tathAtvA'nirNaye 'bhAvabhASAtvaniyAmakasamyagupayogAnirvAhAccetidig 2 / / 73 / / uktA''jJApana sAmprataM yAcanImAha vRttyabhAvasya vivikSatakAryasampAdanasAmagrIvighaTaka-vismaraNAdirUpa-nimittAntaraprayojyatvaM na tvaajnyaapniivRttimRssaatvpryojytvmityrthH| AjJApyapravRtteH satyatvavyApakatvAbhAvena na tadabhAvAt tadabhAvasiddhiH anyathA candrakAntamaNisamavadhAnadazAyAM vahneradAhakatvenA'vahnitvaM prasajyeteti gambhIro nanvAzayaH / nanvAjJApyasyA''jJAviSayatvaM nirNIyA''jJA dIyate yadutaivameva ? iti karAlavikalpayugalakAmukakuTTinIkaTukaTAkSavikSepAkSepavikSepito bhavadupanyastapakSo manISitasvArthasiddhisaudhamadhyaM kathamadhyArohati ? tathAhi yadi prathamo vikalpaH samAzrIyate tadA tatrApi AjJApanyA apravarttakasvabhAvo'GgIkriyate pravarttakasvabhAvo vA ? iti apramattavikalpadvayabhAraNDapakSipracAraH kathaGkAraM nivAraNIyaH ? Adye tu pravRttinimittazUnye padaprayogAdunmattapralApadoSakesarikizorakApAtagalitagatirhastinIpatiH satyatvasiddhiprANapraNiyanIprathiyastaraprItipathAvitathAtithyAbhyarthanAsAmarthyaM kathaM samarthayiSyati ? dvitIye tu vivaraNakAraH prAha pravarttakAdapravRttAviti / etena pravRttyabhAvasya nimittAntarAdyadhInatvAditi nirastam, AjJApanyAH pravarttakasvabhAve sati balAtpravRttiH syAt svabhAvasya tyAjayitumazakyatvAt anyathA'bhavyAnAmapi kadAcinmuktiH prasajyeta / mauladvitIyavikalpe prAha AjJApyasya tathAtvA'nirNaya iti / ayamAjJApyaH stryAdijana AjJAM sampAdayiSyatyeveti nirnnye'sti| bhAvabhASAtvaniyAmakasamyagupayogA'nirvAhAcceti / uvauttANaM bhAsA ( bhA.ra.gA. 13 - pR. 46 ) ityAdinA pratipAditasya bhAvabhASAtvaniyAmakasya 'ayamAjJAM sampAdayiSyatyeva, itthameva dIyamAnA''jJA saphalIbhaviSyatI'tyAdisamyagupayogasyA'sattvAcceti / etena AjJApyasya tathAtvamanirNIyaivA''jJAviSaye'pyAjJAM dadataH satyavAditvAbhAvo dhvanitaH samyagupayogasyA'sattvAcca / samyagupayogapUrvakatvAbhAvAd bhAvabhASAtvameva nAsti kutastarAM satyatvasambhavaH? evaM vyApakA'bhAvena vyApyAbhAvasiddhiH / na hi dravyatvAbhAvavati pRthvItvAdikalpanAM kalayanti kulInAH / nanu prathamahetau paramArthato'satyatvAdityuktaM dvitIye cA'rthato dravyabhASAtvamityanayoH kathaM na virodhaH ? dravyabhASAtvavinIta ko AjJA dene para bhI pravRtti na ho, AjJApAlana na ho vaha to AjJApya kI vismaraNazIlatA Adi anya nimitta ke adhIna hone se upapanna ho sakatA hai| magara isake kAraNa AjJApanI bhASA ko satya na batAnA aura vinIta ko AjJA denevAle vaktA ko satyavAdI na kahanA - yaha kaise samucita hai ? pravRtti kA abhAva arthAt AjJApAlana kA abhAva AjJApanI bhASA meM rahe hue satyatvAbhAva se prayukta nahIM hai, kintu anya nimitta se prayukta hai| ataH AjJApanI bhASA ke vaktA ko satyavAdI hI kahanA cAhie / * AjJApanI meM asatyAmRSAtva ke samarthaka do hetu samAdhAna :- na, pravarttakAt. iti| Apane to baDe bhArI satyAgraha kA prAraMbha kara diyaa| magara vaha satyAgraha nahIM hai, asatyAgraha = kadAgraha hai| isakA kAraNa yaha hai ki AjJApanI bhASA anya ko pravRtti karAne ke uddeza se prayukta hone se pravarttaka vacana hai| ataH usase avazya pravRtti honI hI cAhie / yadi AjJAvacana pravarttaka ho, phira bhI usase pravRtti na ho taba to vaha paramArtha se asatya hI bana jAyegA, kyoMki vaha visaMvAdI bana jAtA hai| ataH AjJApanI ko satya mAnane para vismaraNazIlatAdi anya nimitta hone para bhI pravRtti hone kI Apatti aayegii| AjJApyasya. iti| isase atirikta yaha bhI jJAtavya hai ki 'maiM jisako AjJA kara rahA hU~ vaha AjJApAlana karegA yA nahIM ? - yaha vicAravimarza karane ke bAda jaba yaha nirNaya ho jAye ki maiM jisako AjJA de rahA hU~ vaha AjJApAlana karane kI paristhiti maiM hai aura vaha AjJApAlana karegA hI tabhI AjJAMkita vineya puruSAdi ko AjJA karanI cAhie, kyoMki uparyukta nirNaya bhAvabhASAtva kA niyAmaka hotA hai| yadi vaisA nirNaya na ho taba to vaha bhASA bhAva bhASA hI na banegI taba vaha satya to kaise ho sakegI? kyoMki satyabhASA bhAvabhASA ke eka avAntarabhedasvarUpa hI hai| ataH 'AjJApya AjJApAlana karegA hI' aisA nirNaya na hone para jo AjJA dI 1 yoganirvAhAcceti- mudritapratau pATho'zuddhaH /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ * AjJApanyAM vimarzavizeSaH * 249 sA jAyaNI ya NeyA, jaM icchiyapatthaNAparaM vayaNaM / bhattipauttA esA, viNAvi visayaM guNoveyA / 74 / / yat Ipsitasya = svecchAviSayasya prArthanAparaM = yAcanapravaNaM, vacanaM mama bhikSAM pradehI' tyAdirUpaM, sA yAcanI jJeyA / caH samuccaye / syA'satyatvAdyabhAvavyApyatvAditi cet, maivam AjJApanyA akaraNe pratyavAyajanakatvenAkaraNadazAyAmAjJApyaM pratyahitAvahatvenaivambhUtanayAbhiprAyeNa yadvA visaMvAditvena nayAntarAbhiprAyeNA'satyatvasyoktatvAt / ata evA'vinItebhya AjJAdAnasya tatra tatra bahuzo niSiddhatvamupapadyate / na ca karaNadazAyAM satyatvaM syAt sadbhyo'hitAvahatvAbhAvAditi vAcyam, tathApi AjJApanItvAvacchinnAyAM satyatvasya vaktumazakyatvAt, karaNAniyamasyoktatvAt / dvitIyahetau tu 'anupayogo dravyamiti paribhASayA''jJApanItvasAmAnAdhikaraNyena pAribhASikaM dravyabhASAtvamuktamiti na virodhaH paribhASAyAH pribhaassaantrvirodhaabhaavaat| na caivaM satyasatyAmRSAtvamapi na syAt bhAvabhASatvarUpavyApakasyAbhAvena dravyabhASAtvonnItena vyApyAbhAvasiddheriti vAcyam, nayavizeSAbhiprAyeNa tathA'bhimatatvAt yadvA samyagupayogavizeSapUrvakatvAbhAve'pi 'mayedamitthaM bhASitavyam, itthameva bhASyamANaM 'ahamanenA'tra niyukto'smi ityAdizrotRparijJAnAya bhaviSyatI' tyAdisamyagupayogasAmAnyapUrvakatvena bhAvabhASAtvamapi na virudhyate samyagupayogA'nirvAhasya cAtra nayavizeSAbhiprAyeNa vivaraNakRtA proktatvAt, nayajJAnasya nayAntarajanyajJAnA'pratibandhakatvAdityAdigahanatamabhAvapradarzanArthaM digityuktam / / 73 / / yAcanapravaNamiti / svoddezyakadAnecchAparakavacanarUpayAcanIbhASAghaTakIbhUtasya dAnasya svarUpaM manAgmImAMsAmahe / tatra 'hastAddhastAntarArpaNaM dAnamiti kecit tanmandam, kSetradAnAdAvavyApteH, arpaNapadArthanirvacane aatmaashrydossdussttdndshuukdsstttvaacc| 'parasvatvotpAdanAnukUlavyApAro dadAtyartha' ityapare, tadapyavicAritaramaNIyam, parakIyadhanAdiviniyogagaje'tivyAptikopaprakampaprocchaladatucchahanUmallolalAGgulAsphoTaprakaTitotkaTabhUmaNDalAkampapaJcAnanakalitatvAt / ata eva parAbhISTasampAdanAnukUlavyApAro dAnamiti mugdhavacanamapi pratyuktam, aniSTavastuviSayakadAnAdAvavyAptikaNThapIThaniviSTanirlajjakuTTinIkaTAkSitatvAcca / syAdetat svasvatvanivRttyanukUlavyApAro dAnamiti / naitad yuktam, vittAdivinAzapitrAdimaraNAdAvativyAptisamuddhatabandhukIsamparkakalaGkapaGkapaGkilatvAt / svasvatvanivRttiprakArikecchaiva dAdhAtvartha' ityapi na samyag, 'analAdibhirmadIyaM vittAdi nazyatAmityAdyAkArikAyAmicchAyAmativyAptipizAcaduHsaJcArapuraskRtatvAt / 'gohiraNyAdInAM svakIyAnAM mUlyagrahaNaM vinA zAstroktajAtI hai vaha bhASA satya nahIM hai yaha siddha hotA hai| isa sambandha meM adhika vicAra kiyA jA sakatA hai| yaha to eka ku~jImAtra hai aisI sUcanA dene ke lie vivaraNakAra ne yahA~ dig zabda kA prayoga kiyA hai / / 73 / / AjJApanI bhASA kA saMkSepa se nirUpaNa pUrNa huA / aba prakaraNakAra kramaprApta yAcanIbhASA kA, jo ki asatyAmRSA bhASA kA tRtIya bheda hai, 74 vIM gAthA se nirUpaNa kara rahe haiN| gAthArtha :- icchita vastu kI prArthanA meM tatpara bhASA yAcanI bhASArUpa se jJAtavya hai / bhakti se prayukta yaha bhASA viSaya ke binA bhI guNayukta 74 * yAcanI bhASA - 3/4 * vivaraNArtha :- apanI icchA ke viSayabhUta iSTa padArtha kI yAcanA meM tatpara vacana yAcanIbhASArUpa se jJAtavya hai jaise ki 'mujhe bhikSA dIjiye' ityAdi prArthanAparaka vcn| yahA~ jo ca zabda hai vaha samuccaya yAnI anya padArtha ke saMgraha ke lie prayukta hai| vahI Age batAyA jAtA hai| 1 sA yAcanI ca jJeyA yadIpsitaprArthanAparaM vacanam / bhaktiprayuktaiSA vinA'pi viSayaM guNopetA / / 74 / /
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 bhASArahasyaprakaraNe - sta.4. gA. 74 0 dAnasvarUpamImAMsA 0 'nanviyamaviSaye'satyaiva ythaa'viniitaadaavaajnyaapnii| evaJca rAgAdyabhAvena kiJcidapi kasyacidadadataH tIrthaMkarAn prti| ArUggavartyAMnA svasvatvaparityAgapUrvakaM parasvatvApAdanaM dAnamiti' jaranaiyAyikA AhuH / tadasamIcInam, anyAyopArjitavittAdidAnasyA'tathAtvAt / na ca tatra bhAkto dAnapadArtha iti vAcyam tathApi vidyAdidAne'vyAptidoSaviDambanA nibiDaM bhavantaM nipIDayanti na kathamapi vigamArAmasammakhInaM mano viracayati / na hi vidyAdidAnAdidyAdau svasvatvaM vinazyati pratyuta prgunniibhvti| 'vyaye kRte varddhate nityameva vidyAdhanaM sarvadhanapradhAnam' / / iti kiM nAkarNitaM sakalapravINaprAmANikazreNiziromaNIyamAnaiH tatrabhavadbhirbhavadbhiH? uddhAravikraye cAtivyAptibubhukSitarAkSasI na kathamapi parAkartuM zakyeti (granthAgram - 5000 zloka) dhyeym| svasvatvadhvaMsaviziSTaparasvatvAnukUlecchA dAdhAtvartha iti navyanaiyAyikA vyAcakSate / tanna manoramaM evaM sati dAtRdatte satyapyasvIkAradazAyAmavyAptikSitiH kSitipatinA'pi rakSitaM na kssmiibhuuyte| kiJca bodhidaanaadaavvyaaptirpyprtikaaryaa| na ca bodhidAnaM dAnameva na bhavatIti mithyAtvaviSodgAra udgIraNIyaH, paramArthataH tasyaiva dAnarUpatvAt / taduktaM jayAnandakevalicaritra - bodhidAnAtparaM dAnaM nAstyeva dattayA yyaa| sarvasaukhyazriyAM pAtraM bhavecchivapadAvadhi / / (ja.ke.pR. 151) vayaM tu brUmaH mUlyagrahaNa-tatprAgabhAvobhayAbhAvaviziSTaparasvatvotpAdanoddezyakAbhrAntavyApAro daanmiti| vikraya-vastuparAvarttanAdAvatiprasaGganirAkaraNAya mUlyagrahaNeti abhaavvishessnnm| uddhAravikraye'tiprasaGgAvAraNArtha tatprAgabhAveti dvitIyamabhAvavizeSaNam / na caivamapi vikrayAdAvatiprasaGgatAdavasthyam 'ekasattve'pi dvayaM nAsti iti nyAyena mUlyagrahaNe satyapi mUlyagrahaNatatprAgabhAvobhayatvAvacchinnAbhAvasyA'kSatatvAditi vAcyam dvitvenopasthitayormUlyagrahaNa-tatprAgabhAvayoH pratyekaM niSedhAnvayavivakSaNAt yadvA'stu mUlyagrahaNatatprAgabhAvapratiyogikAbhAvadvayaviziSTaparasvatvotpAdoddezyakAbhrAntavyApAro dAnamiti spssttvyaakhyaanm| dhanapatana-pitrAdimaraNAdAvativyApakatAparAkaraNAya 'uddezyake'ti vyApAravizeSaNam / na ca tAdRzavyApAraviziSTatAdRzAbhAvo dAnamiti kathaM na syAd vinigamanAvirahAditi vAcyam dAnasya bhAvarUpatvAt, anyathA tucchtvprsnggaat| tatazca yathoktamevaM samyag / ata eva ghnataH pRSThaM dadAti, rajakasya vastraM dadAtItyAdAvapodyate caturthI vaiyAkaraNavicakSaNaiH, vyApAre tAdRzoddezyakatvasya pracyavAt / na vA datte'pyapratigrahadazAyAM dAnamahAsatyAH prANahatyApApAropazirakalaGkaH parasvatvAnutpAde'pi vyApAre parasvatvotpAdoddezyakatvasyAnapAyAt / tacca svatvaM dharmAvirodhisvabhogasAdhanatvarUpaM adhyAtmamataparIkSAvRttyuktaM grAhyam / tena bodhyabhayavidyAzaraNadharmopadezAcAryAdipadadezAvagrahasAdhuvasatidAnAdau nA'vyAptidurlalanAsaGgatimAlinyaM na vA parakIyadhanAdiviniyogasthale'tiprasaGgamAtaGgasparzapAtakama, taadRshsvtvotpaadoddeshyktvvirhaaditi| na vA'nAbhogataH parakIyavittAdiviniyoge'tivyApitApizAcikAsaccAraH, tAdRzavyApArasya bhraanttvaaditi| vastutastu mUlyagrahaNasaMsargAbhAvaviziSTa-parasvatvAnukUlasvapariNAmavyaJjakalaukika-lokottarAnyatarakriyAvizeSo daanm| nizcayanayAbhiprAyeNa tu dAnasya saGkalparUpatvameva / ata eva dIyamAnaM dattamiti pAramarSaprasiddhirityabhinavonmeSazAliprajJonnIto'yaM panthAH paryAlocyatAM pryupaasitgurukulaiH|| yAcanItvAvacchinnamuddizyA'satyAmRSAtvavidhAnaM na yuktam, yAcanItvasAmAnAdhikaraNyenA'satyAmRSAtvabAdhAt tadabhAvavyApyAsatyatvopalambhAdityAzayena zaGkate nnviti| aviSaye = yaacnaa'vissye| hetupradarzanametat / prayogastvevam vivAdAdhyAsitA yAcanI mRSA svAviSayaviSayakatvAt aviniitvissykaajnyaapniivt| vivAdAdhyAsitatvameva 1 'tanniyamAviSaye' iti mudritapratau pATho'tIvA'zuddhaH /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tIrthakarANAM pAramArthikadAtRtvapratipAdanam * 251 bohilAbhaM samAhivaramuttamaM kiMtu' iti sUtrasthA yAcanI kathaM sa (? masa)tyAmRSA syAdityata Aha bhaktiprayuktA eSA yAcanI viSayaM vinA'pi guNena = 'asatyAmRSAlakSaNena, nizcayatastu satyA'ntaHpravezalakSaNena upetA = yuktA na tu duSTepti bhAvaH / ata evoktam- "bhAsA asaccamosA NavaraM bhattIbhAsiA esaa| Na tu khINapemmadosA, diti samAhiM ca bohiM ca / / pradarzayati- evaJceti taadRshvyaaptisiddheriti| raagaadybhaaveneti| anenA'dAtRtvahetuH prdrshitH| adadata iti / anenaa'vissytvmuktm| prayogAstvevam - tIrthaMkarA adAtAraH, rAgAdyabhAvAt, siddhkt| tIrthaMkarA yAcanyaviSayA adAtRtvAt tadvat / tIrthaMkaraviSayiNi yAcanI mRSA svAviSaye pravartanAt aviniitvissykaajnyaapniivt| kathamasatyAmRSA syAditi / kAkvA 'naivA'satyAmRSA syAditi dhvnitm| samAdhatte- bhaktiprayukteti / idaM ca vakSyamANaguNopetatvavizeSaNasAdhanArthamuktam / idaM copalakSaNaM na tu vizeSaNam, anyatra tadabhAvAt / ato nAnyatrA'vyAptiriti dhyeym| nizcayata iti / pArizeSanyAyAtpUrvokto'satyAmRSAlakSaNo guNo vyavahArata iti sidhyti| prayogA evam vivAdAspadIbhUtA yAcanI na duSTA gunnopettvaat| duSTatvaM cAtra mRSAtvadoSayuktatvarUpaM graahym| tadapi kutaH? iti cet? ucyate, vipratipannA yAcanI guNopetA bhaktiprayuktatvAt sampratipannavat / styaantHprveshlkssnneneti| nanvapUrveyaM kalpaneti cet? ucyate, vipratipannA yAcanI naizcayikasatyatvAkrAntA viprlipsaa-puurvktvaabhaavaat| tadapi kutaH? bhaktiprayuktatvAdityanena gRhaann| yadvA bhaktiprayuktatvAdeva naizcayikasatyatvasiddhiH tadbhaktyA tatpratibandhakakarmavigamena ttpraapteH| yata uktam 'bhattIi jinavarANaM khijjaMtI puvvasaMciyA kmmaa'| (A.ni. 1097 pUrvArddhaH) ata eveti adusstttvaadeveti| AvazyakaniyuktisaMvAdamAha 'bhAsA' zaMkA :- nanu. iti / yAcanIbhASAmAtra kA asatyAmRSA bhASA meM samAveza karanA ThIka nahIM hai, kyoMki nirviSayaka yAcanI bhASA mRSA bhI hotI hai| dekhiye jaise AjJA ke aviSayabhUta arthAt AjJA ke ayogya aise avinIta Adi ke viSaya meM AjJApanI bhASA mRSA hai, vaise hI jo yAcanA kA aviSaya hai arthAt jisako prArthanA karane para bhI jo kucha denevAlA nahIM hai usako prArthanA karanevAlI yAcanI bhASA mRSA hI hogI, kyoMki yAcanA niSphala hone se vaha bhASA visaMvAdagrasta banatI hai| isakA udAharaNa to logassa sUtra yAnI caturviMzatistava sUtra meM prasiddha hI hai| yaha rahA vaha zAstravacana kA artha - 'he bhagavaMta! mujhe Arogya, bodhilAbha aura zreSTha samAdhi diijie|' yaha prArthanA tIrthaMkara bhagavaMto se kI jAtI hai jo rAgAdi se vinirmukta hone se kisIko kucha bhI dete hI nahIM hai| ataH yaha yAcanI bhASA asatyAmRSA kaise ho sakatI hai? prArthanA kA viSaya to sarAgI hotA hai, vItarAgI nahIM; kyoMki jo vItarAgI hai vaha to prArthanA karane para bhI kucha bhI denevAle nahIM haiN| * vyavahAranaya se yAcanI bhASA asatyamRSA hI hai| * samAdhAna :- bhakti. iti| ApakI yaha zaMkA isalie nirAdhAra ho jAtI hai ki yaha yAcanI bhASA aduSTa hai| yAcanI bhASA meM doSa ke viparIta guNa kI upalabdhi hone se doSAbhAva kI siddhi hotI hai| vyavahAranaya ke abhiprAya se isa yAcanI bhASA meM asatyAmRSAtvarUpa guNa rahatA hai, kyoMki yaha yAcanI bhASA bhakti se prayukta hai| Azaya yaha hai ki tIrthaMkara bhagavaMtoM ko 'logassa sUtra' meM jo prArthanA kI jAtI hai ki - uttama Arogya, bodhilAbha aura zreSTha samAdhi mujhe dIjie-jo yAcanI bhASArUpa hai, tIrthaMkara bhagavaMto ke prati apanI bhakti ke kAraNa bolI jAtI hai| tIrthaMkara bhagavaMto ke aciMtya sAmarthya para aTUTa vizvAsa aura una para atula bhakti ke kAraNa yAcanI bhASA meM mRSAtvarUpa doSa nahIM rahatA hai kintu asatyAmRSAbhASAtvarUpa guNa rahatA hai| ataH yAcanI bhASA ko nirdoSa kahane meM koI doSa nahIM hai| nizcayata. iti| yaha bAta vyavahAranaya se batAI gaI hai| nizcayanaya kI dRSTi se jaba vicAra kiyA jAya taba to yaha yAcanI bhASA satyabhASA meM hI samAviSTa ho jAtI hai, kyoMki yaha bhASA bhaktibhAva se prayukta hai, vipralipsA = dUsaroM ko Thagane ke abhiprAya se prayukta nahIM hai| pUrva meM 17 vIM gAthA meM yaha batAyA gayA hai ki nizcanaya ke dRSTikoNa se vipralipsA se aprayukta asatyAmRSA bhASA 1 ArogyabodhilAbhaM samAdhivaramuttamaM ddtu| 2 sUtrasthA'satyAmRSA - iti pAThaH mudritprtau| agre ca kathamityasyAnantaraM ca 'satyAmRSA' - iti paatthH| 3 satyAmRSA iti pATho kapratau mudritapratau ca vrtte| arthasaMgatyarthaM akAraprazleSa AvazyakaH / 4 bhASA asatyAmRSA navaraM bhaktyA bhASitaiSA / na khalu kSINapremadveSA dadati samAdhiM ca bodhiM ca /
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 bhASArahasyaprakaraNe - sta. 0 prArthita-tadupAyA'nyataradAturmukhyadAtRtvam 0 (A.ni. 1095) paramArthato dAtRtvamapi teSvastyeva / ata evoktam - "jaM tehiM dAyavvaM taM dinnaM jiNavarehiM svvehiN| daMsaNanANacarittassa, mokkhamaggassa uvaesotti / / (A.ni. 1096) / na cedaM dAtRtvaM gauNam dAtatvAntarasya tathAtve vinigamakAbhAvAt / ityAdi / vyAkhyAlezaH pradarzyate / eSA = prakramAd yAcanI, bhASA astyaamRssaa| kutaH? ityAha navaraM = kevalaM bhaktyA bhASitA / prayogastvevam eSA bhASA'satyAmRSA bhktimaatrpryukttvaat| navaraMpadasArthakatAM pradarzayati nahu=naiva kSINapremadveSA = dadati samAdhiM ca bodhiM ceti| tatazca dAtRtvAbhAve'pi bhaktimAtraprayuktatvAdasatyAmRSAtvaM sidhyatIti bhAvArthaH / ___ vastugatimanurudhyAha paramArthata iti| daatRtvmpiiti| kiM punaH yaacniivissytvmitypishbdaarthH| ata eveti / tIrthakarANAM daatRtvaadeveti| niyuktivacanaM pradarzayati jamiti | vyAkhyAlezaH prdrshyte| yattaiH tIrthakaraiH dAtavyaM taddatta jinavaraiH sarvaiH RSabhAdibhiH darzanazAnacAritrasya, mokSamArgasyopadezaH / AdarzAntare'tyapAdaH 'esa tivihassa uvaeso' iti evaM vrtte| tatra ca 'eSaH = ArogyAdiprasAdhakaH trividhasyopadeza' ityarthaH kaaryH| tatazca praarthitopaayopdeshdaatRtvsiddhirityrthH| prArthitavastudAtRtvameva mukhyaM prArthitavastUpAyadAtRtvaM tu bhAktamiti zaGkAM nirasitumupakramate na ceti / idaM = prArthitopAyaviSayakaM / samAdhatte- dAtRtvAntarasya prArthitadAtuH, tathAtve = mukhyadAtRtve, vinigamakAbhAvAt = ekatarapakSapAtiyuktivirahAt / ayaM bhAvaH prArthitopAyasya dAtari gauNaM dAtRtvaM na tu mukhyaM, prArthitasya dAtari mukhyaM dAtRtvaM na satyabhASAsvarUpa hI hai| tIrthaMkara bhagavaMto ko prArthanA karane meM vipralipsA kA kahA~ avakAza hai? ataH nizcayanaya ke abhiprAya se yaha prArthanAvacana satyatvarUpa guNa se alaMkRta hone se nirdoSa hI hai, sadoSa nhiiN| ___ata eva iti| logassa sUtra kA prArthanAvacana bhaktiprayukta hone se nirdoSa hI hai| isIlie to Avazyakaniyukti meM zrIbhadrabAhusvAmIjI ne bhI yahI kahA hai ki 'yaha bhASA (AruggabohilAbhaM ityAdi logassa sUtra kI prArthanAparaka bhASA) asatyAmRSA hai, kyoMki yaha bhASA kevala vItarAga bhagavaMtoM ke prati bhakti se kahI jAtI hai'| bhaktimAtra se kahI jAtI hai isakA Azaya yaha hai ki tIrthaMkara bhagavaMtoM ke rAga-dveSa Adi doSa kSINa ho jAne se ve kisIko kucha bhI nahIM dete haiM taba samAdhi aura bodhi to kaise deMge? arthAt ve samAdhi aura bodhi (jinadharmaprApti) nahIM dete haiN| sirpha bhaktiprayukta hone se yaha asatyAmRSA bhASA hai| * paramArthataH tIrthaMkara meM dAtRtva hai * paramArthato. iti / yahA~ jo abhI kahA gayA vaha bhI abhyupagamavAda se kahA gayA hai| vAstava meM to tIrthaMkara paramAtmA meM dAtRtva hai hii| yaha to caturdazapUrvadhara caramazrutakevalI bhadrabAhusvAmIjI ko bhI abhimata hai| tIrthaMkara bhagavaMtoM meM pAramArthika dAtRtva hone se hI Avazyaka niyukti meM hI agalI gAthA meM kahA gayA hai ki 'tIrthaMkara bhagavaMtoM jo kucha denevAle the vaha saba to jinezvara bhagavaMtoM ne de diyA hI hai, kyoMki samyag darzana-jJAna-cAritrarUpa mokSamArga kA upadeza, jo Arogya, bodhilAbha Adi kA sAdhaka hai, saba tIrthaMkara bhagavaMtoM ne diyA hI hai' / ataH-'tIrthaMkara bhagavAn kucha bhI nahIM dete hai| isalie ve prArthanA ke viSaya nahIM haiN| ataeva unase kI jAnevAlI prArthanA yAcanA asatyAmRSA nahIM hai, kintu mRSA hI hai' - aisI jo pUrva meM zaMkA kI gaI thI vaha nirAdhAra siddha ho jAtI hai, kyoMki apane abhimata Arogya-bodhilAbha Adi ke upAyabhUta darzana-jJAna-cAritra kA upadeza to tIrthaMkara bhagavaMtoM ne diyA hI hai| zaMkA :- na cedaM. iti / ApakI yaha bAta ThIka nahIM hai, kyoMki prArthanA karanevAlA Arogya bodhilAbha Adi kI prArthanA karatA hai aura bhagavAn Arogya-bodhilAbha Adi nahIM dete haiM magara unake upAya kA upadeza dete haiN| ataH yaha dAtRtva mukhya nahIM hai kintu gauNa hai| mukhya dAtAra to vahI hai ki jo jisa cIja kI prArthanA kI gaI hai usIkA pradAna kre| ataH tIrthaMkara bhagavaMta meM vAstavika dAtRtva nahIM hai| ataH pUrva meM jo kahA gayA thA ki 'rAgAdi kA abhAva hone se tIrthaMkara bhagavaMta kucha nahIM dete haiN| ataH ve prArthanA ke viSaya nahIM hai' ityaadi| vaha ThIka hI hai| 3 yattairdAtavyaM taddattaM jinavaraiH srvaiH| darzanajJAnacAritrasya mokssmaargsyopdeshH||
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ * niSkriyaprArthanAyAM nizcayato mRSAtvam * 253 prArthitopAyaprAptAvapi tadakaraNe ca prArthanA paramArthato mRSaiva / taduktam 'laddhilliyaM ca bohiM akarito'NAgayaM ca pttheto| aNNaM dAiM bohiM, labbhisi kayareNa mulleNa / / (A.ni. 1100)tti| evaM svadhiyA'bhyUhyam 3 / 74 / / ___uktA yAcanI 3 / atha pRcchanImAha gauNamityatra balavatpramANAbhAvena zakyate idamapi vaktuM yaduta prArthitopAyasya dAtari mukhyaM dAtRtvamanyatra tu gauNamiti / tatazca vinigamakAbhAvenobhayatra mukhyaM dAtRtvamabhyupeyaM anyatra pksspaataat| etena tIrthakarA na dAtAraH rAgadyabhAvAdityAdayaH prayogAH pratyuktAH kaalaatyyaapdissttdossodbhvdvikttkopaattopotkttkttuknnttkddngkittvaat| etena prArthitAprAptervisaMvAditvAtkathamasatyAmRSeti nirastam paramabhaktiprayuktatAdRzayAcanyA visNvaaditvaabhaavaat| taduktambhattIi jiNavarANaM paramAe khiinnpijjdosaannN| ArUggabohilAbhaM samAhimaraNaM ca paavNti|| (A.ni. 1098) vastutaH sAnubandhArogyAdiprAptinimittatvenArogyAdhupAyadAtRtvameva mukhyaM dAtRtvamiti tu dhyeym| __ nanu jinabhaktimAtrAdevA''rogyabodhilAbhAdi bhaviSyatyeva tataH kimanena vartamAnakAladuSkareNa ratnatrayakaSTAnaSThAnena? ityAzaGakAyAM satyAM nizcayanayaM puraskRtya prAha praarthitopaaypraaptaavpiiti| prArthitArogyAdhupAyabhUtaratnatrayopadezaprAptAvapi, tadakaraNe = prArthitasAdhakatayopadiSTopAye'pravarttane, paramArthataH = paramArthamAzritya, mRSaiva, na styetyevkaaraarthH| etena tIrthaMkaraviSayiNI yAcanI bhASA mRSA svAviSaye pravarttanAditi pratyuktam hetoH svarUpAsiddhatvAt, svAviSayaviSayakatvaprayuktaM na naizyikamRSAtvamapi tu yAcanIbhASAghaTakIbhUtasvoddezyakadAnecchArUpayAcanAyA alIkatvaprayuktamiti gUDhArthaH / niyuktivacanasaMvAdaM darzayati 'laddhilliyamiti' / asyA hAribhadravyAkhyAlezaH pradarzyate-' labdhAM ca bodhimakurvannanAgatAM ca prArthayan annaMdAiMti nipAto'sUyAyAm / anye tu vyAcakSate - anyAmidAnIM bodhiM lapsyasi kiM? katareNa mUlyena? iyamatra bhAvanA- bodhilAbhe sati tapaHsaMyamAnuSThAnaparasya pretya vAsanAvazAttattatpravRttireva bodhilAbho'bhidhIyate / tadanuSThAnarahitasya punarvAsanA'bhAvAttattkathaM tatpravRttiH? iti bodhilAbhAnupapattirityAdisUcanArthamabhyUhyamityuktam / __idaM tu dhyeyam-vyavahAranayamatena yAcanI bhASA'satyAmRSaiva na tu mRSA anyathA pratimApratipannazramaNAdInAmiyamanujJAtA na syAt / anujJAtA ceyaM teSAM, taduktaM sthAnAGge paDimApaDivannassa NaM aNagArassa kappaMti cattAri bhAsAto bhAsittae / taM jahA-jAyaNI. pRcchaNI aNannavaNI paTThassa vaagrnnii| (sthA. 4/1/237) iti| tatazcAsyA asatyAmRSAtvameva vyavahAranayAbhiprAyeNa caturvidhabhASAvibhAgasya prakrAntatvAditi / 74 / / . * tIrthaMkara bhagavaMta meM pAramArthika dAtRtva hai * samAdhAna :- dAtRtvAntara. iti / Apane jo yaha bAta batAI ki mukhya dAtAra to vahI hai ki jo jisa cIja kI prArthanA kI gaI hai usIkA pradAna kare - vaha niyuktika hone se pramANa nahIM hai| jisa bAta meM kucha yukti na ho usakA svIkAra kaise kiyA jA sakatA hai? yadi yuktizUnya bAta kA bhI svIkAra ho taba to hama yaha bhI kaha sakate haiM ki 'mukhya dAtAra vahI hai jo jisa cIja kI prArthanA kI gaI hai usakI prApti ke sacce upAya kA upadezapradAna kreN|' taba to tIrthaMkara bhagavAna se anya dAtAra meM gauNa dAtRtva kI siddhi aura tIrthaMkara bhagavaMta meM mukhya dAtRtva kI siddhi ho jaayegii| ataH yahI mAnanA hogA ki prArthita cIja ke dAtA kI taraha prArthita cIja ke upAya ke upadezadAtA meM bhI mukhya dAtRtva hI hai| ataH tIrthaMkara bhagavaMta bhI mukhya dAnavIra hai - yaha siddha ho jAtA hai| iSTadAtA kI apekSA iSTopAyadAtA sAnubandha iSTaprApti meM nimitta hotA hai| prArthito. iti| isake atirikta yaha bhI draSTavya hai ki Arogya, bodhilAbha Adi kI prArthanA karane para bhI jo usake upAyabhUta mokSamArga meM, jo ki tIrthaMkara bhagavaMta se batAyA gayA hai - sthApita kiyA gayA hai, pravRtta nahIM hotA hai usakI prArthanA hI jhUThI hai, saccI nhiiN| isIlie to zrIbhadrabAhusvAmIjI ne hI Avazyakaniyukti meM kahA hai ki bodhi ko prApta karane para bhI jo usakA pAlana nahIM karatA hai aura dUsare bhava meM bodhi-jinadharmaprApti yA dIkSA kI prArthanA karatA hai vaha kisa mUlya se dUsarI bAra bodhi ko prApta
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 bhASArahasyaprakaraNe - sta.4. gA.75 0 matabhedena pRcchAniruktiH 'jinnAsiyatthakahaNaM parUviyA pucchaNI jinnvrehiN| pannavaNI pannattA viNIyaviNayammi vihivaao|75|| jijJAsitasya = jJAtumiSTasya arthasya kathanaM tadvidaH pAyeM, jinavaraiH pRcchanI prjnyptaa| na ca nigrahArthaM vikalpoktAyAM 'ege bhavaM duve bhavaM' ityAdi somilAdibhASAyAmavyAptiH, chalavAgbhUtAyAstasyA alkssytvaat| 'kuta AgataH' 'kva gamiSyasi' 'kaivihA NaM bhaMte! uttaraprayojakaH zabdaH pRccheti keSAJcinmatama / tdvypohaayaa''h-jijnyaasitsyeti| etena prativacanAnantaramAkSepotthAnaM pRccheti pareSAM kathanaM pratyuktama nigrahavAkchalAdAvatiprasakteH / taduktamaparairapi 'yatrAnveSaNamarthAnAM vaakyairbhyrthnaapraiH| jijJAsuH pRcchati paraM sA pRcchetyabhidhIyate / / 'prAcInacUrNikArasyA'pyatraiva nirbharaH 'aviNNAtassa saMdiddhassa vA atthassa jANaNatthaM tadabhiyuttacoyaNaM pRcchnnii| (daza. prA. cU. pR. 161) ityanena jnyaayte| pare'pi 'avijJAtArthajJAnArthamicchAprayojyavAkyaM pRcchetyaahH| jJAnoddezyakapravRttyadhInazabdaH pucchetyapi kecit| jijJAsAviSkaraNaM pRcchetyanye / jijJAsAviSayakajJAnAnukUlavyApAraH pRcchetyapi vdnti| nijighRkSAprayuktabhASAyAmavyAptiM RjuH zaGakate na ceti| somilaadiiti| somilazabdavAcyA AgamaprasiddhA bahavaH / eko dvAravatyAM nagaryAM gajasukumAramArako braahmnnH| anyo vArANasIvAstavyaH pArzvanAthasvAmiziSyo nizIthasUtroktaH, paro'pApAvAstavyo brAhmaNo yasya yajJe samAyAtA indrabhUtyAdayaH vIrAntike pravrajitAH, apara ujjayinIvAstavyo'ndhabrAhmaNaH / atra ca vANiyagrAmavAstavyo brAhmaNo vyAkhyAprajJaptyukto grAhyaH, ege bhavaM ityAdyanyathA'nupapatteriti / avyaaptiriti| jijJAsitArthakathanAbhAvAditigamyam / samAdhatte-chalavAgbhUtAyA iti / nanu somilabhASAyA vAkchalatvaM kutaH? ucyate 'ege bhavaM? duve bhavaM? akkhae bhavaM? avvae bhavaM? avaTThie bhavaM? aNegabhUyabhAvabhavie bhavaM?' ityAdayaH paryanuyogAH somilabhaTTena vANijyagrAmavAstavyena zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM prati kRtaaH| tasyAyamAzayaH eko bhavAnityekatvAbhyupagame bhagavatA''tmanaH kRte zrotrAdivijJAnAnAmavayayAnAM cAtmano'nekatopalakSita ekatvaM dUSayiSyAmIti buddhyA paryanuyogaH kRtH| dvau bhavAniti ca dvitvAbhyupagame'hamityekatvaviziSTasyArthasya dvitvavirodhena dvitvaM dUSayiSyAmItyAzayena paryanuyogo vihitH| akkhae bhavamityAdinA ca padatrayeNa nityAtmapakSaH paryanuyuktaH / aNegabhUyabhAvabhavie bhavamiti aneke bhUtAH = atItAH bhAvAH = sattApariNAmA bhavyAzca = bhAvinazca yasya sa tthaa| anena cAtItabhaviSyatsattApraznenAnityatApakSaH paryanuyuktaH karegA? kyoMki vaha yahA~ hI prApta bodhi kI upekSA kara rahA hai| ataH usakI prArthanA yAcanA paramArtha se to mRSA hI hai| isa viSaya meM svayaM adhika vicAra karane kI vivaraNakAra sUcanA dete haiN| 74 / / yAcanI bhASA kA vyAkhyAna pUrNa huaa| aba kramaprApta pRcchanI bhASA, jo ki asatyAmRSA bhASA kA caturtha bheda hai, batAI jA rahI hai| gAthArtha :- jijJAsita artha kA kathana pRcchanI hai - aisA jinezvara bhagavaMtoM ne prarUpaNa kiyA hai| vinItavinaya = vineyajana ke prati vidhi ko batAnA yaha prajJApanI bhASA hai aisA jinezvara bhagavaMtoM ne batAyA hai|75 / ___* pRcchanI bhASA - 4/4 * vivaraNArtha :- jisa artha ko jAnane kI icchA hotI hai usa artha kA nivedana-paryanuyoga usa artha ke jJAtA ke pAsa karanA yaha pRcchanI bhASA hai - aisI zrIjinezvara bhagavaMtoM ne prarUpaNA kI hai| * somila brAhmaNa kI bhASA * zaMkA :- na ca nigra. iti| yadi jisa artha kI jijJAsA hai usIkA nivedana karanA pRcchanI bhASA hai taba to vANiyagrAma ke nivAsI somila brAhmaNa kI bhASA meM pRcchanI bhASA kA lakSaNa na jAne se avyApti aayegii| somila brAhmaNa kA prasaMga bhagavatI sUtra meM isa taraha batAyA gayA hai ki jaba carama tIrthAdhipati zramaNa bhagavAn mahAvIra kevalajJAna kI prApti ke bAda vANiyagrAma meM padhAre taba somila brAhmaNa bhagavAna kA nigraha karane ke lie - harAne ke lie 'he bhagavaMta! Apa eka haiM yA do haiM?' ityAdi prazna karatA 1 jijJAsitArthakathanaM prarUpitA pRcchanI jinavaraiH / prajJApanI prajJaptA vinItavinaye vidhivaadH||75||
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vAkyalakSaNapratipAdanam * jIvA paNNattA? ityAdibhASANAmeva lakSyatvAt / uktA pRcchanI 4 / 255 atha prajJApanImAha / vinItaH = zikSito vinayo yena etAdRze ziSye, yo vidhivAdaH = vidhyupadezaH, sA prajJApanI prajJaptA kartavyatvapratipAdakaH pratyayaH tadghaTitaM vAkyaM vA / ekataraparigrahe tasyaiva dUSaNAyeti / tatra ca bhagavatA syAdvAdasya nikhiladoSavinirmuktatvAttamavalambyottaramadAyi / vistarastu vyAkhyAprajJaptito'vaseyaH anupayogitvAdiha nocyate / alakSyatvAt = lakSyatAnAkrAntatvAt / na hi lakSyatAvinirmukte lakSaNApravRttidoSaH pratyuta guNa eveti bhUSaNaM na dUSaNamiti bhAvaH / anena vAkchalaM sAmAnyacchalamupacAracchalamiti tritayametatpRcchanIbhASAbahirbhUtamiti vyajyate / nanu tarhi kAsAM lakSyatvamityAzaGkAyAmAha - kuta iti / na caittsvcchndmtivijRmbhitm| taduktaM cUrNau-pucchaNI jahA kao Agacchasi? kattha vA gacchatti ? tathA katividhA NaM bhaMte! jIvA paNNattA ? evmaadi| (ji.da.vai. cU. pR. 239) pRcchanAsAmAnyavidhistUttarAdhyayanasUtroktAbhyaH " AsaNagao na pucchijjA Neva sijjAgao kayAivi / AmDuo saMto pucchijjA paMjaliuDo / / (utta. 1/22 ) ityAdigAthAbhyo'vaseyaH / vizeSavidhistu prakalpagranthAdito jJeyaH / kartavyatvapratipAdakaH pratyaya iti / pANiniye liGtavyattavyAnIyarNyadAdiH siddhaheme ca saptamyAdiH / tAdRzapratyayamAtroktau ca naM pravRttyaupayikakartavyatAvizeSajJAnaM jAyate'taH kalpAntaraM pradarzayati taddhaTitaM vAkyaM veti / liGgAdipratyayaghaTitaM vAkyamityarthaH / samabhivyavahAro vAkyamityeke / ekatiGgantArthamukhyavizeSyakaM vAkyamityapare / svArthabodhasamAptaM vAkyamityanye / padasamUho vAkyamiti RjavaH / AkAGkSAyogyatAsannidhimatpadasamudAyo vAkyamiti pare / zAbdapratIjanyazAbdapratItijanakaM padAtmakaM vAkyamiti kecit / vAkyapadIye tu - 'AkhyAtazabdaH 1 saMghAtora jAtiH3 sngghaatvrtinii| 4eko'navayavaH zabdaH kramo5 buddhyanusaMhatiH6 | padamAdyaM7 pRthaksarva 8 padaM sAkAGkSamityapi / vAkyaM prati matirbhinnA bahudhA nyAyavAdinAm / / ' ( vA. pa. kA. 2 / zlo. 1-2 ) ityaSTadhA vAkyasvarUpaM matabhedena vistarataH pratipAditaM tato'vaseyam / yn hai| ye prazna jijJAsA se nahIM kiye gaye the magara bhagavaMta ke parAjaya ke uddeza se kiye gaye the ki 'yadi bhagavaMta dravyArthika naya kA Azraya le kara 'maiM eka hU~' aisA pratyuttara deMge taba meM paryAyArthika naya kA Azraya le kara anekatva kI siddhi karU~gA' ityAdi / zrImahAvIrasvAmI ne to syAdvAda kA Azraya le kara atyaMta nirdoSa uttara diyA, vaha bAta alaga hai magara hamArA Azaya to yaha hai ki somila brAhmaNa ne jo prazna kiye ve jijJAsA prayukta na hone se unameM pRcchanI bhASA ke lakSaNa kI pravRtti na hone se pRcchanI bhASA kA lakSaNa avyAptidoSagrasta banegA / samAdhAna :- chala. iti| Apa hamAre kathana ke tAtparya ko hI nahIM jAnate haiN| ataH aisI zaMkA kara rahe haiN| somila ne jo prazna kiye the ve to vAkchalarUpa the, jo pRcchanI bhASA ke lakSya hI nahIM haiN| jo apanA lakSya nahIM hai, usameM lakSaNa kI apravRtti to guNasvarUpa hai, doSarUpa nhiiN| ataH pRcchanI bhASA kA lakSaNa nitAMta nirdoSa hai| * prajJApanI bhASA 5/4 * atha prajJA. iti / prakaraNakAra gAthA ke pazcArddha se prajJApanI bhASA kA, jo asatyAmRSA kA pA~cavA~ bheda hai, nirUpaNa kara rahe haiN| jisane vinaya kA abhyAsa kiyA hai arthAt jo vinayI hai aise ziSya ko vidhiupadeza denA yaha prajJApanI bhASA hai - aisA jinezvara bhagavaMtoM ne batAyA hai| vidhi kA artha hai kartavyatApratipAdaka pratyaya, jisake lie siddhahemavyAkaraNa meM saptamI saMjJA rakhI gaI hai aura pANinIyavyAkaraNa meM isake lie liG saMjJA rakhI gaI hai| yaha pratyaya yahA~ vidhizabda se abhipreta hai yA to usa pratyaya se ghaTita vAkya ko bhI vidhi kahate haiN| ataH yaha phalita huA ki vinayavaMta ziSya ko kartavyatApratipAdaka upadeza denA yaha prajJApanI bhASA hai| vidhi kA artha kRtisAdhyatva Adi hI hai, apUrva Adi nhiiN| arthAt vidhyupadeza ko suna kara zrotA ko 'yaha kArya matkRtisAdhya hai yAnI mere prayatna se siddha ho sakatA hai' yaha bodhahotA hai magara jisako mImAMsaka apUrva kahate haiM, naiyAyika adRSTa kahate haiM aura
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 bhASArahasyaprakaraNe - sta.4.gA. 75 0 vidhyarthe bhaTTa-guru-mizrAdimatAviSkaraNam 0 yathA ca vidheH kRtisAdhyatvAdikamevArtho na tvapUrvAdistathA matkRtavAdarahasyAdavaseyam / iha tu na pratanyate grnthaantrprsnggaat| prasaGgato vidhyarthaM prati sakSepataH pareSAmabhiprAyaM darzayAmaH / tatra bhaTTAH pravRttijanane vidhivyApArIbhUto vidhisamaveto zabdabhAvanAparanAmA atiriktapadArthavizeSo'bhidhA, tasyA eva jJAnaM pravartakaM tatraiva bhAvanAtvena rUpeNa vidhizaktirityAhuH / guruprabhAkaramate kAryatAjJAnasya pravartakatvena kAryatvasya vidhipratyayArthatvam / pare tu saGkalpajJAnaM prvrtkm| saGkalpa icchA tatraiva vidhizaktirityAhuH / anye tu vaidikavidhijanyapravRttau apUrvajJAnaM prvrtkm| tato'pUrvasyaiva liGarthatvamiti vyaacksste| __ bhAmatIkArastu-yajeta ityAdiSu zabda eva kartavyamiSTasAdhanaM vyApAramavagamayaMstasyeSTasAdhanatAM kartavyatAM cAvagamayati ananyalabhyatvAdubhayoH ananyalabhyasya ca shbdaarthtvaat| yatra tu kartavyatA'nyata eva labhyate yathA 'na hanyAt na pibet' ityAdiSu hananapAnapravRttyo rAgataH pratilambhAt tatra tadanuvAdena nasamabhivyAhRtA linggaadivibhktirnyto'praaptmnyornrthhetubhaavmaatrmvgmyti| pratyakSe hi tayoriSTasAdhanabhAvo'vagamyate anyathA raagvissytvaayogaat| tasmAdrAgAdiprAptakartavyatA'nuvAdenAnarthasAdhanatAprajJApanaparaM 'na hanyAt' na pibedityAdi vAkyaM na tu kartavyatAparamiti (bhA. 1/1/4) ityAha / kecitta bhAvanAjJAnaM vaidike pravartakam / bhAvanA ca prayatno na tviSTasAdhanatAjJAnam / vidhizaktirapi tatraiveti vdnti| ceSTA vidhyartha iti pAmarAH / iSTasAdhanatvameva vidhyartha ityeke| taduktaM vidhiviveke maNDanamizreNa-puMsAM neSTAbhyupAyatvAt, kriyAsvanyaH prvrtkH| pravRttihetuM dharmaM ca pravadanti pravarttanAm / / (vi.vi. pR. 173) iti| apare tu sAdhanatvamAtraM vidhyartha iti prtipaadynti| udayanAcAryAstu pravartakamiSTasAdhanatAjJAnameva liGgarthastvAptAbhiprAyo laaghvaadityaahuH| jarannaiyAyikAstu balavadaniSTAnanubaMdhISTasAdhanatAviSayakaM kRtisAdhyatAjJAnameva prvrttkm| vidhyartho'pi balavadaniSTAnanabaMdhISTasAdhanatve sati kRtisAdhyatvamevetyAhuH / navyAstu vizeSaNavi vinigamanAviraheNa balavadaniSTAnanubandhitvam, iSTasAdhanatvam, kRtisAdhyatvaJceti trayameva vidhyartha iti prAhuH / __ kRtisaadhytvaadikmeveti| AdipadeneSTasAdhanatvAdi grAhyam / taduktamaSTasahasrIvivaraNe-"kAryAdirUpaniyogasyeSTasAdhanatvAdervA liGarthatvamityatra nAsmAkamekAntaH zabdazaktervicitratvAt, yathAvyutpatti jAyamAnasya vicitrabodhasya ca laaghvmaatrennaanpvdniiytvaaditi|" (a.sa.vi.pR. 52) etena kRtisAdhyatAjJAnasyaiva pravartakatve madhuviSasampRktAnnabhojane pravRttyApattinirastA balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatvavirahAt / etena vidhipratyayeneSTasAdhanatvAbhidhAne kAraNe liGgA'nuzAsanAt darzapaurNamAsAbhyAmityanabhihitAdhikAravihitA tRtIyA na syAditi vaiyAkaraNAnAmekAntAbhiniveza: praastH| upAyatAmAtrAbhidhAne'pi tdvishesskrnntvaanbhidhaanaat| vastutastvabhihitAnvayalabhyaM yAgeSTasAdhanatvama, iSTasAdhanatvasAmAnyasya vidhyarthatvAt na tu viziSTeSTasAdhanatvasyeti na doSa iti suukssmmiikssnniiym| na tvaapuurvaadisttheti| apUrvAdijJAne satyapi apravRtteH, asatyapi pravRttezceti zeSaH / ayaM bhAvaH apUrvAdijJAne satyapi vinA kRtisAdhyatveSTasAdhanatvAdijJAnaM pravRttirna jAyata itynvyvybhicaarH| apUrvAdijJAnaM vinA'pi kRtisAdhyatvAdi anya loga puNya dharma Adi kahate haiM usakA vidhivAkya se bodha nahIM hotA hai| ataH kRtisAdhyatA Adi hI vidhyartha hai, apUrva Adi nhiiN| kRtisAdhyatvAdi yahA~ jo Adi zabda hai, usase iSTasAdhanatA Adi kA grahaNa ho sakatA hai| anya kucha vAdI saMkalpa Adi ko hI vidhyartha mAnate haiN| isakA niSedha 'apUrvAdi' meM prayukta Adi pada se yahA~ sUcita kiyA gayA hai| vivaraNakAra kahate haiM ki isa sambandhI vizeSavivecana maiMne 'vAdarahasya grantha meM kiyA hai| ataH jijJAsu loga usa graMtha ko dekha sakate haiN| yahA~ isa viSaya kA vistAra karane para eka alaga svataMtra grantha kA hI nirmANa ho jaayegaa| itanA yaha viSaya gahana hai| 1 duHkha kI bAta hai ki upAdhyAyajI mahArAja se racita pramArahasya Adi granthoM ki taraha yaha grantha bhI vartamAna kAla meM upalabdha nahIM ho rahA hai| yaha grantha lupta-naSTa ho gayA hai yA kisI anya bhAMDAgAra meM surakSita par3A huA hai? yaha khoja kA viSaya hai|
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ * pravartakajJAnasvarUpamImAMsA * 257 yathA prANivadhAnnivRttA jIvA dIrghAyuSo bhvntiiti| idamupalakSaNaM hiMsAdipravRttau jIvo duHkhito bhavatItyAdiniSeghopadezasyApi / uktaM ca 'pANivahAu NiyattA havaMti dIhAuA arogA y| emAI pannattA paNNavaNI viiyraaehiN|| ( ) tti| evaM ca bhayAprayojyapravRttijanakecchAprayojakabhASAtvam' etallakSaNam / AjJApanIvAraNAya bhyaa'pryojyeti| tAdRzecchAprayojakatvaM ca vidhestajjanakeSTajJAnAtpravRttirjAyata eveti vytirekvybhicaarH| tato'pUrvAdiH na vidhyrthH| kiJca apUrvAdipadAdapi pravRttyApattibubhukSitarAkSasI kathaM parAkatu zakyeta mImAMsakamukhyaiH? Adipadena sngklpaadigrhnnm| mAnAbhAvena saGkalpajJAnamapi na vidhyarthaH, icchAtmakasya tasya svarUpasato hetutvena tadabhAve tajjJAnAdapravRtteriti sakSepaH / mtkRtvaadrhsyaaditi| nedAnImayaM grantha upalabhyate'smAkaM daurbhaagyen| bhvntiiti| yadyapIdamarthavAdavAkyaM na tu vidhivAkyaM tathApi tasya vidhyunnAyakatayA na tatpradarzane kshciddossH| yathA caitatattvaM tathAnupadameva sphuttiibhvissyti| hiMsAdipravRttau jIvo duHkhito bhvtiiti| idamapi na vidhivAkyaM kintu aniSTArthabodhanadvArA niSedhavAkyaikavAkyatayA nivarttakavAkyarUpo nindaarthvaadH| nanu hiMsAM na kuryAdityatra vidhyarthaniSedhAnupapattiH hiMsAyA AjIvikAdirUpeSTasAdhanatvAt na ca nAyaM vidhiH hiMsAyA rAgaprAptatvAt; ekatra vidhiniSedhAnupapattezceti vAcyam niSedhakoTyupasthApako vidhipratirUpako'yaM kuryAditi zabda iti taatpryaat| na ca tathApyasurA'vidyAdivat paryudAsalakSaNayA virodhyaniSTasAdhanatatva-bodhanatvopapatteriti vaktavyam, naJo'samastatvAt kriyAsaGgatatvena pratiSedhavAcakatvavyutpattezceti cet? maivam, vizeSyavati viziSTaniSedhasya 'savizeSaNau hi vidhiniSedhau vizeSaNamupasaGkrAmataH sati vizeSyabAdha' iti nyAyena vizeSaNaniSedhaparyavasAyitayA 'hiMsA balavadaniSTasAdhanami'ti 'hiMsA na kuryAdi'tyanena bodhanAt yadvA hiMsAyAmiSTasAdhanatvakRtisAdhyatvasattve'pi balavadaniSTAnanubandhitvAbhAvAt 'hiMsAM na kuryAdi'ti vidhyarthaniSedhopapatteH vidhyartha-paryAptivirahAt paryAptisambandhena vidhyarthavirahAdveti vibhaavniiym| idaM tu dhyeyama idAnIM kRtisAdhyatAdi'jJAnameva pravartakam na tu 'kRtisaadhytaadi'jnyaanm| tena na bhAviyauvarAjye bAlasya yathA. iti| prajJApanI bhASA kA udAharaNa batAte hue vivaraNakAra kahate haiM ki prANIvadha se nivRtta jIva dIrghAyuSyavAle hote haiN| yaha prajJApanI bhASA hai| isa vAkya se ahiMsA meM kartavyatA kA jJAna hotA hai| isa vAkya se 'ahiMsA mere prayatna se sAdhya hai aura mere iSTa kA sAdhana hai' ityAdi bodha hotA hai| dazavaikAlika cUrNi Adi meM jo yaha udAharaNa batAyA gayA hai vaha niSedhopadeza kA bhI jJApaka hai| arthAt jaise vidhiupadeza prajJApanI bhASA hai ThIka vaise hI niSedhopadeza bhI prajJApanI bhASA hai| niSedha upadeza ke udAharaNa ko svayaM vivaraNakAra batAte haiM ki 'hiMsA meM pravRtta jIva duHkhI hotA hai| isa niSedhopadeza se zrotA ko hiMsA meM akartavyatA kI buddhi hotI hai| hiMsA kI nivRtti kA upadeza mIlatA hai, jo hiMsAnivRtti prayatnasAdhya hai aura iSTa kA sAdhana hai| anyatra bhI kahA gayA hai ki 'prANIvadha se nivRtta jIva dIrghajIvI aura nIrogI hote haiM' ityaadi| yaha bhASA prajJApanI he - aisA vItarAga bhagavaMto ne batAyA hai| * prajJApanI bhASA kA lakSaNa * evaM ca. iti / uparyukta carcA se prajJApanI bhASA kA lakSaNa yaha phalita hotA hai ki bhayAprayojya aisI pravRtti kI janaka jo icchA, usakI prayojaka bhASA prajJApanI bhASA hai| arthAt jo pravRtti bhayaprerita nahIM hotI hai usa pravRtti ke kAraNabhUta abhilASa ko prajJApanI bhASA paraMparA se utpanna karatI hai| pravRtti kA kAraNa abhilASa hai| yadi icchA na ho taba pravRtti nahIM hotI haiN| ataH jIvadayA Adi pravRtti ko utpanna karane ke lie jIvadayA pAlana kI icchA honI Avazyaka hai| usa icchA kI saMpAdaka prajJApanI bhASA hai| yahA~ pravRtti kA vizeSaNa jo diyA gayA hai ki 'bhayA'prayojya' vaha AjJApanI bhASA meM prajJApanI bhASA ke lakSaNa kI pravRtti na ho usa uddeza se diyA gayA hai, kyoMki AjJApanI bhASA se bhI pravRtti hotI hai| ataH pravRttijanaka icchA kI saMpAdaka AjJApanI bhASA bhI hai| prajJApanI aura AjJApanI bhASA meM itanA sAmya hote hue bhI viSamatA yaha hai ki AjJApanI bhASA se jo pravRtti hotI hai vaha bhayaprerita hai aura prajJApanI bhASA se jo pravRtti hotI hai vaha bhayaprerita nahIM hotI hai| Azaya yaha hai ki rAjA apane sevaka ko AjJA detA hai,
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 bhASArahasyaprakaraNe - sta.4. gA.75 ___0 arthavAdAnAM pravRttyAdisAdhanatvasiddhiA sAdhanatAjJAnajanakatayA vAkyAntarasya ca vidhyunnaayktyaa| jinakalpAdau vA zaikSasya pravRttiH tadAnIM kRtisaadhytvaabhaavaat| etena tadupakaraNazUnyasyeSTasAdhanatAjJAnAtpravRttiprasaGgo nirastaH, sveSTasAdhanatvaviraheNa tadAnIM kRtyasAdhyatvAt / na vA tRptasya bhojane pravRttiH tdaaniimissttsaadhntvaabhaavaaditi| vidhivAkyaM cAdhikAriNaM pratyevaM pravartakaM na tvanadhikAriNaM prati etena sUrimaMtrAdividhyupadezasyAnadhikAripravartakatvamapAstam, taM prati blvdnissttaannubndhitvvirhaat| evamiti / pravRttijanakecchAprayojakabhASAtvamityukte AjJApanyAmativyAptiH syAt tasyAstathAtvAdityata bhayAprayojyeti pravRttivizeSaNam, AjJApanyA bhayaprayojyapravRttijanakecchAprayojakabhASAtvAditi vishessnnaabhaavpryuktvishissttaabhaavsiddhiH| nanvevaM niSedhakaprajJApanyAmavyAptiH syAt tasyA nivRttijnkecchaapryojkbhaassaaruuptvaat| na ca pravRttipadasya nivRttyupalakSaNatvAnna doSa iti vAcyam, tathApi 'hiMsayA narakaM gacchedi'tyAdito bhayaprayojyanivRttereva jAyamAnatvenA'vyAptestAdavasthyAditi cet? ucyate, bhayapadasyA'tra prajJApakasakAzAdAgAmipratyavAyanimittakabhayArthaparatvAnna doSaH prajJApakasya pratyavAyajanane'nadhikArAt tAdRzecchAjanakaM ceSTasAdhanatAjJAnaM tajjanakaM ca vidhivAkyamityataH kAraNaM vihAya pryojkmityuktm| prayojakatvaM cAtra paramparayA kAraNatvarUpaM na tu preraNAnukUlavyApArAzrayatvarUpaM, baadhaat| tadevAha tAdRzecchAprayojakatvaM = bhyaa'pryojyprvRttijnkecchaapryojktvm| tAdRzaparamparakAraNatvameva pradarzayati tajjanakeSTasAdhanatAjJAnajanakatayeti bhyaapryojyprvRttijnkecchaajnkessttsaadhntaajnyaanjnktyeti| iSTasAdhanatetyupalakSaNaM kRtisAdhyatvAdeH vidhyarthasya yadvA vizeSaNameva, kRtisAdhyatvajJAne satyapISTasAdhanatvajJAnAbhAvena viSabhakSaNAdijanakecchotpAdAbhAvAt tadajJAne'pi svarNaparvatAdyAnayanecchAyA iSTasAdhanatvajJAnena jAyamAnatvAt / prakriyA caivama-prathamaM vidhivAkyazravaNAdiSTasAdhanatvAdijJAnaM idaM madIyamiSTasAdhanamityAdyAkArakaM jAyate tata iSTasAdhanatAjJAnena cikIrSA janyate tataH kRtiH tataH bhayAprayojyA pravRttirjAyata iti| evaM vidherbhayAprayojyapravRttijanakecchAjanakeSTasAdhanatAjJAnajanakatvena tAdRzecchAprayojakatvanirvAha iti bhAvaH / nanvevaM satyarthavAdopadeze prajJApanIlakSaNaM kathaM saGgamanIyam? ityAzaGkayAmAha vAkyAntarasyeti arthavAdasyetyarthaH / prAzastyanindAnyataraparaM vaakymrthvaadH| kecittu vidhyanadhInapravRttyuttambhakavacanamarthavAda ityaacksste| vidhyasamausase sevaka kI pravRtti hotI hai vaha bhayaprerita hotI hai, kyoMki AjJA kA pAlana na karane para baDe aniSTa kI prApti hone kA use khyAla rahatA hai| jaba ki prajJApanI bhASA meM aisA nahIM hai| 'jinaM pUjayet' arthAt 'jinezvara bhagavaMta kI pUjA karanI cAhie' isa vidhi vAkya se zrotA ko jinapUjA meM prayatnasAdhyatA aura iSTa sAdhanatA kA jJAna hone se vaha jinapUjA meM svecchA se pravRtti karatA hai na ki 'maiM jinapUjA na karUMgA to bhArI aniSTa kI mujhe prApti hogI' ityAdi bhaya se| ataH prajJApanI bhASA ke lakSaNa meM bhayAprayojya aisA pravRtti kA vizeSaNa lagAyA gayA hai| vidhipratyayaghaTita vAkya bhayAprayojya pravRtti kI janaka icchA ko sAkSAt utpanna nahIM karatA hai magara usameM iSTasAdhanatA kA jJAna karA kara icchA ko utpanna karatA hai| Azaya yaha hai ki 'jina pUjayet' ityAdi vidhiupadeza se zrotA ko yaha jJAna hotA hai ki 'jinapUjA mere iSTa sukhAdi kA sAdhana hai'| isa iSTasAdhanatA ke jJAna se zrotA ko jinapUjA kI icchA hotI hai jo jinapUjArUpa pravRtti kI janaka hotI hai| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki vidhyupadeza tAdRza icchA ko sAkSAt utpanna nahIM karatA hai magara iSTasAdhanatA ke jJAna ko utpanna karane ke dvArA tAdRza icchA ko utpanna karatA hai| ataeva prajJApanI bhASA kA lakSaNa tAdRzecchAjanakabhASAtvaM na kaha kara tAdRzecchAprayojakabhASAtvaM isa rUpa se batAyA gayA hai| sAkSAt yA paraMparA se jo kAraNa ho use prayojaka kahA jAtA hai| yahA~ paraMparA se kAraNarUpa artha meM prayojakazabda abhipreta hai| * arthavAda bhI prajJApanI bhASA hai * vAkyAntarasya. iti| yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki 'vidhivAkya meM to iSTasAdhanatA jJAna ko utpanna karane ke dvArA tAdRzecchAprayojakatvarUpa kI upapatti ho sakatI hai magara vAkyAntara meM, jo vidhivAkyarUpa nahIM hai kintu arthavAdarUpa hai, tAdRza - icchAprayojakatva kI upapatti kaise ho sakegI?' - isakA samAdhAna yaha hai ki arthavAda bhI vidhianumApaka hone ke rUpa meM tAdRzecchA
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ * uddezyavidheyabhAve kAryakAraNabhAvajJAnajanakatvavicAraH * 259 ahiMsAparA dIrghAyuSaH syuH ityAdyupadezeSu uddezyavidheyabhAvamahimnaivA-hiMsAdIrghAyurAdInAM hetu-hetumadbhAvalAbhaH / tata eva cA''hatya vivekinAM pravRttirityapi vadanti / / 75 / / uktA prajJApanI 5 / atha pratyAkhyAnImAha bhivyAhRtavAkyamarthavAda ityeke / prakaraNapratipAdyasya prazaMsanamarthavAda ityapare / vidhyunnAyakatayA = vidhyanumApakatayA tAdRzecchAprayojakatvamityatrA'pyanuvarttate / tatazcArthavAdavAkyasya vidhyanumAnotthApakatayA taadRshecchaapryojktvmityrthH| tathAhi-dhanyaH sa mAso divaso'pi dhanyaH sa eva sA'pi ghaTakA'pi dhanyA / yatra prabhuH bhAgyavatA janena dRSTo jagatsvAmI kRpAnivAsaH / / ayaM ca sAkSAd vidhyarthasya prazaMsArthakavAkyarUpaH stutyarthavAdaH / tena ca 'jinadarzanaM kartavyami'tyAkArako vidhiranumIyate / unnItasya ca vidhivAkyasya tAdRzecchAjanakeSTasAdhanatAjJAnajanakatayA bhayAprayojyapravRttijanakecchAprayojakabhASAtvasyA'vyAhatiH / tatra tAdRzecchAyAH paramparakAraNatvarUpasya prayojakatvasya sattvAt / kvacit syutyarthavAdena niSedhavAkyamunnIyate yathA 'alIkaM ye na bhASante satyavratamahAdhanAH / dhAtrI pavitrIkriyate teSAM caraNareNubhiH / / ' ityAdau / kvacit nindArthavAdena niSedhavAkyamanumIyate yathA 'na hiMsA sadRzaM pApaM, trailokye scraacre|' ityaadau| yatra vidhivAkyena sahaiva stutyarthavAdastatreSTArthabodhanadvArA vidhivAkyaikavAkyatayA'rthabodho yathA 'paropakAraH kartavyaH prANairapi dhanairapi / paropakArajaM puNyaM na syAtkratuzatairapi / / ' ( ) iti bhAgavatavacane / na caivamiSTasAdhanatAyA vidhyarthatvaM na syAt tajjJAnasya stutyarthavAdAdevopapatteriti sAmpratam iSTasAdhanatvasAmAnyasya vidhyarthatvAt na tu viziSTeSTasAdhanatvasyetyuktottaratvAt / kvacinnindArthavAdena vidhivAkyamunnIyate / yathA 'bhImammi bhavasamudde paDiyA kI saMti pANiNo mUDhA / na saraMti niruyaveraggabaMdhaNabaMdhaNavimukkaM / / ' ( vai. ra. gA. 19) iti lakSmIlAbhagaNikRtavairAgyarasAyane / atra hi nindArthavAdena 'vairAgyabAndhavaM smarediti vidhirunnIyate / stutinindArthavAdau yathAkramaM SoDazavacanabhedAntargatopanItApanItavacanAbhyAM svasamaye varNyate / yadvA yatrAnyaprakaraNAdito vidhivAkyamupalabhyate tatrA'rthavAdasya vidhivAkyaikavAkyatayA'rthabodhakatvaM yatra cAnyaprakaraNAdito vidhivAkyaM nopalabhyate tatrA'rthavAdasya vidhyunnAyakatvamityapi zakyate vaktumityAdi bahutaramUhanIyam / atra pareSAM matamAha-ahiMsAparA iti / uddezyavidheyabhAvamahimnaiveti / ayaM bhAvaH yathA 'dhanI sukhI bhavet' ityatra dhaninamuddizya sukhitvasya vidhAnAd dhanasukhayorhetuhetumadbhAvo labhyate tathA prakRte'hiMsAparAnuddizya dIrghAyuSkatAyA vidhAnAdahiMsAdIrghAyuSorhetuhetumadbhAvo jJAyate yaduta ahiMsA dIrghAyuSkatAhetuH dIrghAyuzcAhiMsAkAryamiti / tata eveti / kAryakAraNabhAvajJAnAdeveti evakAreNa vidhivAkyavyavacchedaH kriyate / etannayena tAdRzavAkyAdervidhyanumAnotthApakatvaM nAbhyupeyate gaurvaat| vadantItyanenA'svarasaH pradarzitaH, kRtyasAdhye'pi tata eva pravRttiprasaGgAt / / 75 / / kA prayojaka hai| arthavAda kA artha yaha hai jo stutiparaka ho yA niMdAparaka ho aisA vaaky| arthavAda ke dvArA jisa artha kI prazaMsA kI jAtI hai usase kartavyatApratipAdaka vidhivAkya kI kalpanA kI jAtI hai| jaise ki 'unako dhanya haiM jo sadA jinezvara bhagavaMta kI pUjA karate haiM yaha stuti arthavAda hai| isase jinapUjA meM kartavyatApratipAdaka vidhi (vAkya) kI kalpanA kI jAtI hai ki 'jinaM pUjayet' arthAt jinezvara kI pUjA kartavya hai| stuti arthavAda se anumita vaha vidhivAkya iSTasAdhanatA kA jJAna utpanna karatA hai, jo bhayAprayojyapravRttijanaka icchA kA kAraNa hotA hai| isa taraha arthavAda vAkya bhI vidhivAkya kA anumApaka hone se paraMparA se tAdRzecchA kA prayojaka hotA hai| ataH arthavAda meM bhI tAdRzecchAprayojakabhASAtvarUpa prajJApanI bhASA ke lakSaNa kI pravRtti nirAbAdha hotI hai| ataH prajJApanI bhASA meM avyApti Adi doSa bhI nahIM hai aura arthavAda kA prajJApanI bhASA se bahirbhAva bhI nahIM hai yaha phalita hotA hai| * arthavAda meM anya vidvAnoM kA abhiprAya ahiMsAparA. iti| arthavAda kaise pravRtti kA kAraNa banatA hai? isa sthala meM anya vidvAn manISiyoM ke abhiprAya ko batAte hue vivaraNakAra kahate haiM ki- 'ahiMsA meM tatpara jIva dIrghAyu hote haiM yaha arthavAda vidhivAkya kA anumApaka nahIM hai kintu
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 bhASArahasyaprakaraNe sta. 4. gA. 76 0 niSedhyatvadvaividhyanirUpaNam 0 'patthiyaNisehavayaNaM paccakkhANI jiNehi pannattA / NiyaicchiyattakahaNaM NeyAicchAnulomA ya ||76 / / prArthitasya = yAcitavastunaH yanniSedhavacanaM sA jinaiH pratyAkhyAnI prajJaptA / yathA idaM na dadAmItyAdi / prArthitasyeti upalakSaNaM durAcaritaniSedhavacanasyA'pi 'pApaM na kariSyAmItyAdyAkArasya tathAtvAt / tasmAnniSedhaviSaye niSedhapratijJaiva pratyAkhyAnI 6 / / uktA pratyAkhyAnI / yAcitavastuna iti| parakRtasvoddezyakadAnecchAviSayIbhUtavastuna ityarthaH / upalakSaNatvamiti / etena sAvadyavyApAraniSedhavacanasya prArthitaniSedhakatvAbhAvena pratyAkhyAnIbahirbhAvo'pAstaH praarthitshbdoplkssitduraacritnissdhktvaaprcytvaat| upalakSaNatve bIjamAha - tathAtvAditi / niSedhaviSayatvAditi / phalitalakSaNamAha-niSedhaviSaye niSedhapratijJeti / etena aprArthite sambhAvitaprArthanAviSayatve vastuni 'na dadAmi' tyAdAvavyAptiH aprArthitaniSedhakatvAditi pratyuktam tatra niSedhaviSayatvasyAnapAyAt / niSedhaviSayatvaM cAtra dvirUpaM bodhyam / ekaM deyavastuniSTham / anena dharmAstikAyaM na dadAmItyAdipratijJAyAH pratyAkhyAnIbarhirbhAvo dhvanitaH agrAhyadhAraNIyatvena tasyA'deyatvAt prasaktasyaiva niSedhAt, hAsyAditaH tathAbhASaNe hAsyaniHsRtAdirUpatvena mRSAtvAt / aparaM ca sampradAnavyaktiniSThaM niSedhyatvarUpaM grAhyam / tatazca dIkSAdhikAraNaM prati 'dIkSAM na dAsya' ityAdipratijJAyA mRSAtvamAveditaM bhavati niSedhAviSaye niSedhakaraNena virAdhanItvAt uddezyavidheyabhAva ke bala se kAryakAraNabhAva kA jJApaka hai| Azaya yaha hai ki pradarzita arthavAda ke dRSTAnta meM 'ahiMsAparAH' yaha bhAga uddezya hai 'dIrghAyuSaH syuH yaha bhAga vidheya hai| jo prasiddha hotA hai yAnI anya pramANa se jJAta hotA hai usako uddezya kahate haiN| prasiddha vastu ko uddezya banA kara aprasiddha vastu kA vidhAna kiyA jAtA hai| jaise ki 'jo dharmI hotA hai vaha sukhI hotA hai| isa vAkya meM dharmavAn ko uddezya banA kara sukha kA vidhAna kiyA gayA hai| usase zrotA ko yaha bodha hotA hai ki jo dharma hotA hai vaha sukhakAraNa hotA hai| isa taraha uddezyavidheyabhAva ke bala se dharma meM sukha kI kAraNatA aura sukha meM dharma kI kAryatA kA bodha hotA hai arthAt dharma aura sukha ke bIca hetu hetumadbhAva = kAryakAraNabhAva kA lAbha jJAna hotA hai| ThIka vaise hI yahA~ ahiMsaka jIva ko uddezya kara ke dIrghAyuSkatA kA vidhAna hone se zrotA ko yaha bodha hotA hai ki 'jo ahiMsaka hotA hai = ahiMsApAlana meM tatpara hotA hai vaha dIrghAyu hotA hai| isa taraha uddezyavidheyabhAva ke bala se ahiMsA meM dIrghAyuSkatA kI kAraNatA aura dIrghAyuSya meM ahiMsA kI kAryatA kA lAbha = avagama = nizcaya hotA hai| yahI yahA~ ahiMsA aura dIrghAyuSya ke bIca kAryakAraNabhAva kA lAbha zabda se abhipreta hai| isa kAryakAraNabhAva ke jJAna se hI vivekI samartha zrotA turaMta ahiMsA meM pravRtti karatA hai, anya kisIkI apekSA nahIM rakhatA hai| isa taraha arthavAda ke sthala meM vidhivAkya kI kalpanA ke binA hI pravRtti upapanna ho sakatI hai| tAdRza pravRtti ke kAraNa abhilASa ke janaka jJAna ko utpanna karane se yaha arthavAdarUpa vAkya bhI tAdRzecchAprayojaka hone se prajJApanI bhASA ke lakSaNa se AkrAnta hone se prajJApanI bhASArUpa hai| isa taraha ina vidvAn manISiyoM ke abhiprAya se arthavAda se unnIta kAryakAraNabhAvanizcaya pravRtti kA saMpAdaka hai| anya vidvAn manISiyoM ke mata kA pradarzana kara ke vivaraNakAra ne prajJApanI bhASA ke nirUpaNa ko jalAMjali dI hai / 75 / / - aba 76 vIM gAthA se asatyAbhASAbhedanirUpaNakramaprApta pratyAkhyAnI bhASA batAI jAtI hai| gAthArtha :- prArthita cIja kA niSedhavacana pratyAkhyAnI hai aisA jinezvara bhagavaMto ne batAyA hai aura yaha bhI jJAtavya hai ki apanI icchA kA pradarzana karanA yaha icchAnuloma bhASA hai / 76 / * pratyAkhyAnI bhASA 6/4* vivaraNArtha :- jinezvara bhagavaMtoM ne yaha pratipAdana kiyA hai ki kisIse prArthita yAnI mA~gI gaI cIja kA niSedhaka vacana pratyAkhyAnI bhASA hai| jaise ki koI vijJapti kare ki 'mujhe yaha cIja do' taba use kahanA ki 'yaha maiM na dUMgA' yaha pratyAkhyAnI bhASA hai, kyoMki kisIse prArthita cIja dene kA isa bhASA se niSedha ho rahA hai| yahA~ prArthita aisA jo zabda hai vaha durAcarita kA upalakSaNa= jJApaka hai| arthAt jaise prArthita kA niSedhaka vacana pratyAkhyAnI bhASA hai vaise durAcarita kA niSedhaka vacana bhI pratyAkhyAnI bhASArUpa hI hai| jaise ki 'maiM pApa nahIM karUMgA' aisA niSedhakavacana / isako bhI pratyAkhyAnI bhASA kahane kA kAraNa yaha hai ki yaha 1 prArthitaniSedhavacanaM pratyAkhyAnI prajJaptA / nijepsitatvakathanaM jJeyA icchAnulomA ca / 76 / /
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ * icchAdvaividhyanirUpaNam * 261 athecchAnulomAmAha-nijepsitatvaM svecchAviSayatvaM tatkathanaM cecchAnulomA jJeyA, yA kazcit kiJcatkAryamArabhamANaHkaJcana pRcchati (granthAgram-zloka 800) 'karomyetat?' iti| sa prAha-karotu bhavAn mmaapyetdbhipretmiti| atra cAptecchAviSayatvena sveSTasAdhanatvazaGkApratirodhena tannizcayAtsvecchAyA avilambana prAdurbhAvAdicchAnulomatvam / niSedhA'viSaye'pi puruSe AgamoktabAhyaliGgAdito niSedhaviSayatvajJAnadazAyAM niSedhakaraNe asatyAmRSAtvavyApyapratyAkhyAnIyatvamapi na virudhyate ityAbhAti / ___ nanu niSedhapratijJA pratyAkhyAnItyeva vaktumarhati niSedhaviSaya ityasya vyarthatvAditi nirarthakaghaTakaghaTitamadetallakSaNamiti cet? maivam niSedbhumarhe vastunyeva niSedhasya pratyAkhyAnItvaM na tu niSedhAnahe vastunIti jJApanAya tadupAdAm / etena 'dIkSAM naiva grahISyAmI'tyAdiniSedhavacanasya pratyAkhyAnIbahirbhAvo vyajyate niSedhAviSaye niSedhapratijJArUpatvAt jinasAdhvAdiviSayakadveSAdinisRtatvena paramArthaH mRssaatvaat| ata eva lobhAdipratyayikaniSedhasyA'pyapratyAkhyAnItvamavaseyam lobhaniHsRtatvenA'satyatvAt svavyApakAbhAvenA'pratyAkhyAnItvasiddherityAdikaM yathAgamaM pryaalocniiym| icchaanulommiti| anulomatvaM cAtra kAryasahakArikAraNatvarUpaM grAhyaM na tu svpksspaatitvruupm| tatazcecchAsahakArikAraNavacanatvamicchAnulomatvamityarthaH / svecchAviSayatvamiti svapadena paryanuyukto grAhyo na tu prynuyoktaa| ttkthnmiti| paryanuyuktecchAviSayatvamapratipAdanimatyarthaH / paryanuyoktuH paryanuyuktecchAviSayatvajJAne sati tadviSayiNyAH svecchAyA jAyamAnatvena sAnvarthamidamabhidhAnamityAzayena''ha atra ceti| AptecchAviSayatveneti paryanuyoktRjJAtAyAH paryanuyuktAptecchAyA vissytven| tannizcayAditi sveSTasAdhanatvanizcayAt / ayaM bhAvaH jJAnAdicchA tataH kRtiH tataH prvRttirjaayte| tataH tattatpravRttiM pratIcchAyAH prayojakatvaM lbhyte| pravRttihetvicchAyAH sveSTasAdhanatvAdinizcayajanyatvena sveSTasAdhanatvAdinizcayArtha puruSaH svAptAbhiprAyeM jJAtumAptapuruSaM paryanuyuGkte / pradarzitapratyuttarajJAnAdAptecchAviSayatvaM jnyaayte| AptecchAviSayatvasya sveSTasAdhanatvavyApyatvajJAnAccikIrSitaviSayakasveSTasAdhanatvacalitapratipattiH pratirudhyate, AptecchAviSayatvajJAnonnItasveSTasAdhanatvanizcayaH svessttsaadhntvshngkaaprtibndhktvaat| atrAnumAnAkArazcaivam 'idaM madiSTasAdhan matkartavyatayA AptAbhipretatvAt sveSTasAdhanatvanizcayAttadviSayakakRtijanakecchA drutaM prAdurbhavatIti nijepsitatvakathane svecchAsahakArikAraNatvarUpamicchAnulomatvaM nirAbAdhamityarthaH / bhASA bhI prArthitaniSedhaka vacana kI taraha niSedhabhASArUpa hai| ataH pratyAkhyAnI bhASA kA lakSaNa yaha phalita hotA hai ki - niSedha ke viSaya meM niSedha kI pratijJA hI pratyAkhyAnI bhASA hai| ataH anya se prArthita vastu yA sAvadhavyApAra Adi ke niSedha kI pratijJA meM pratyAkhyAnI bhASA ke lakSaNa kA AsAnI se nirvAha ho sakatA hai| pratyAkhyAnI bhASA kA nirUpaNa pUrNa huaa| * icchAnulomA bhASA 7/4 * athecchA. iti / aba prakaraNakAra 76 vIM gAthA ke pazcArddha se icchAnuloma bhASA kA, jo asatyAmRSA bhASA kA 7 vA~ bheda hai, nirUpaNa karate haiM ki apanI icchA kA kathana karanA yaha icchAnuloma bhASA hai| Azaya yaha hai ki kucha kAma kA prAraMbha karatA huA puruSa kisI ko pUchatA hai ki 'maiM yaha kAma karUM?" taba jise prazna kiyA gayA hai vaha kahatA hai ki - 'Apa yaha kAma karo, mujhe bhI yaha iSTa hI hai'| yaha pratyuttara icchAnuloma bhASA hai, kyoMki pratyuttara denevAlA apanI icchA kI viSayatA sveSTatA kA pratipAdana karatA hai| icchanuloma kA artha hai icchA kA shkaarikaarnn| kisI bhI cIja kI icchA taba hotI hai jaba 'yaha mere iSTa kA sAdhana hai' aisA nizcaya hotA hai| amuka pravRtti yA cIja mere iSTa sukha Adi kA sAdhana hai yA nahIM? aisI iSTasAdhanatva kI zaMkA hotI hai taba puruSa 'apane Apta puruSa kA isa viSaya meM kyA abhiprAya hai?' yaha jAnane kA utsuka hotA hai aura apane mAnya puruSa ko yaha prazna karatA hai ki 'maiM yaha karUM?' taba vaha mAnya puruSa yadi aisA uttara de ki 'karo bhAI, mujhe bhI yaha abhISTa hai' taba zrotA ko yaha mAluma hotA hai ki - yaha kArya mere Apta puruSa ko abhISTa hai| isase zrotA ko yaha nizcaya hotA hai ki 'yaha mere iSTa
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 bhASArahasyaprakaraNe - sta.4. gA. 76 0 upAyecchAsaGgrahaH 0 yatrA'pi zobhanametadityevocyate tatrApi vaktricchAviSayatvamarthAt pratIyata ev| atha yatra jAtadIkSecchasyApi pitrAdyanumatyarthaM guruM prati praznastatra 'yathAsukhaM mA pratibandhaM kuryAH' ityuttaraM tatra kathamicchAnulomatvam icchAyA utpannatvena punaranutpadanAditi? maivam, tatropeyecchAyA utpannatve'pyanumatirUpopAye kAlavilambarUpAniSTasAdha nanu yatra vaktrA zobhanametadityevoktaM na tu 'mamA'pyabhipretametaditi tatra kathamicchAnulomatvanirvAhaH svecchAviSayatvApratipAdanAdityAzaGkAyAmAha yatrApIti / arthAt = arthamavalambya tAtparyavRttyA / ayaM bhAvaH kaNThataH svecchAviSayatvAkathane'pi zobhanametaditi zravaNena zroturAptAbhiprAyaviSayatvaM tAtparyamahimnA pratIyate ev| vivaraNe kriyaasnggtaivkaaro'tyntaayogvyvcchedaarthH| unnItAptAbhiprAyaviSayatvena sveSTasAdhanatvanizcayAttAjak svecchA prAdurbhavatItIcchAnulomatvamavyAhatamiti / jAtadIkSecchasyeti / jamAlyAderiti zeSaH / punrnutpaadnaaditi| na hi utpannaM ghaTamutpAdanAya kazcid yatate na vA tathAyane ghaTaH punrutpdyte| evaM vinaSTaprAgabhAvAyA dIkSecchAyA bhaviSyadutpattipratiyogikatvAbhAvena kathaM tatsahakArikAraNatvarUpamicchAnulomatvaM syAt? na ca jAtadikSecchAyAH sthitisampAdanArthamupayuktatvAdicchAnulomatvamiti vaktavyam, utpannasya sahakArikAraNAnadhInasthitikatvAt, na hi daNDavinAze jAto ghaTo vinazyatIti athaashyH| samAdhatte maivmiti| upeyecchAyAH = diikssaaruupopeyecchaayaaH| utpannatve = gurupradarzitasaMsArAsAratopadezAdinA jAtatve, apIti abhyupagamapUva vishessdyotnaarthH| anumatirUpopAye = sviiydiikssaavissyk-pitraadynumtiruupopaaye| kaalvilmbeti| diikssaavissykkaalkssepruupmetyrthH| idaM copalakSaNaM kA sAdhana hai kyoMki yaha mere kartavya se AptapuruSa ko abhISTa hai| jo AptapuruSa ko mere kartavyarUpa se anujJAta hotA hai vaha mere iSTa kA sAdhana hotA hai| jo jisa phala kA sAdhana nahIM hotA vaha usa phala ko cAhanevAle puruSa ke kartavyarUpa meM AptapuruSa se anujJAta nahIM hotA hai jaise ki dyutkriiddaa| isa taraha AptapuruSa ke kathana se anujJAta zrotA ko sveSTasAdhanatva kA nizcaya hone se sveSTasAdhanatva kI zaMkA dUra ho jAtI hai, kyoMki nizcaya zaMkA kA virodhI hotA hai - pratibandhaka hotA hai- vighaTaka hotA hai| sveSTasAdhanatva ke nizcaya se taviSayaka pravRttijanaka icchA kA turaMta hI prAdurbhAva hotA hai| ataH yaha bhASA icchA kA sahakArI kAraNa hone se icchAnuloma bhASA kahI jAtI hai| * arthataH AptAbhiprAya kA jJAna mumakina * yatrApi. iti / jahA~ pRcchA karane para AptapuruSa zabdataH apanI icchA ko batAte nahIM haiM ki 'mujhe yaha iSTa hai' magara sirpha itanA hI batAte haiM ki 'yaha acchA hai' to yaha bhASA bhI icchAnuloma bhASA hI hai, kyoMki isa vAkya se bhI AptapuruSa kI icchA kA arthataH bhAna hotA hI hai| Azaya yaha hai ki 'yaha acchA kArya hai' - isa kathana se zrotA ko yaha arthataH jJAta hotA hai ki 'yaha kArya maiM karUM' aisA vaktA ko avazya iSTa hai, anyathA 'yaha kArya acchA hai' aisA vaktA kA kathana nahIM hotA! isa taraha tAtparya ke anveSaNa se vaktA ke abhiprAya kA jJAna hotA hai aura usase 'yaha mere iSTa kA sAdhana hai' aisA zrotA ko nizcaya ho jAtA hai| sveSTasAdhanatA ke nizcaya se sveSTasAdhanatva kI zaMkA dUra hone se tattatkAryaviSayaka apanI icchA kA prAdurbhAva hotA hai| ataH zabdataH apanI icchA kA kathana na karane para bhI arthataH apanI icchA kA kathana karanevAlI Apta puruSa kI yaha vANI icchAnuloma bhASA hai, kyoMki yaha vANI zrotA kI icchA kA sahakAri kAraNa hai| zaMkA :- atha iti / apane mAtA-pitA se dIkSA kI anumati lene ke lie jaba apane gurudeva se dIkSArthI, jisako dIkSA lene kI icchA pedA ho cUkI hai, prazna karatA hai ki 'he bhagavaMta! Apane saMsAra kA jo svarUpa batAyA hai vaha satya hI hai| yaha mujhe zraddhA hai| isalie mujhe dIkSA lene kI bhAvanA hai| to maiM dIkSA kI anumati ke lie mAtA-pitA ko pUchane ke lie jAu~?' taba guru bhagavaMta pratyuttara dete haiM ki 'yathAsukhaM mA pratibandhaM kuryAH' arthAt Apako jaise sukha ho vaisA karo vilaMba mata kro| aba yahA~ prazna yaha upasthita hotA hai ki 'yaha guru bhagavaMta kI vANI icchAnulomarUpa kaise ho sakatI hai? kyoMki yahA~ dIkSArthI ko dIkSA kI icchA to utpanna ho cukI hI hai| jo icchA utpanna ho cUkI hai vaha icchA vApasa to kaise utpanna hogii| kyA eka bAra jisane janma le liyA ho vaha usa rUpa meM hI dUsarI bAra janma le sakatA hai? eka bAra pedA huA ghaTa hI dUsarI bAra pedA ho sakatA hai? isa prazna kA pratyuttara niSedhAtmaka hI prApta hotA hai| vaise dIkSArthI ko dIkSA kI icchA pahale se hI utpanna hone se usa icchA kI utpatti ke
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ * abhinavamicchAnulomalakSaNam * natvazaGkAnirAsenopAyecchotpAdanenecchAnulomatvanirvAhAt / 'vidhyAdibhinnapravRttyapratibandhakavacanatvamevecchAnulomatvam' ityapi kazcit / / 76 / / uktA icchAnuloma 7 / / athA'nabhigRhItAmAha / niSedhAdeH, tthaatvaat| ayaM bhAvaH dIkSArUpopeyaM prati pitrAdyanumaterupAyatvena dIkSAsAdhanIbhUtapitrAdyanumatau pravRttyatha ta kAlavilambarUpAniSTasAdhanatvazaGkAvighaTanamAvazyakam, anyathA tadicchAyA asambhavAt / niSedhAbhAvavyaJjakagurvanujJAlAbhena 'pitrAdyanumatiH na madaniSTasAdhanam, gurvanujJAtatvAdi 'tyanumAnAt pitrAdyanumatAvavaniSTasAdhanatvazaGkA pralIyate / tato drutaM dIkSaupayikecchA jAyate / dIkSecchAnulomatvAbhAve'pi dIkSaupayikeviSayakecchAsahakArikAraNatvenecchAnulomatvaM sughaTaghaTAkoTisaNTaGkamATIkate / anyamatamAha vidhyAdibhinnapravRttyapratibandhakavacanatvameveti / pravRttyapratibandhakavacanatvamityevoktau vidhyAdAvativyAptiH prajJApanyAderapi pravRttipratibandhakatvAbhAvAt / ato vidhyAdibhinneti / AdipadenAjJAdergrahaN / vidhyAdibhinnavacanatvamityevoktau AmantraNyAdAvatiprasaGgaH / ataH pravRttyapratibandhaketi vacanavizeSaNam / jJAnecchAdAvativyAptivAraNAtha vcntvmityuktm| evakAreNa nijepsitatvakathanatvAdervyavacchedaH kRtaH / tato vidhyAdibhinnatve sati pravRttyapratibandhakaanukUla yaha bhASA nahIM hai| jaba zrotA meM icchA kI utpatti kA sahakAri kAraNa vaha vacana nahIM hai taba use icchAnuloma bhASA kahanA kaise ucita hogA? ataH jJAnI guru bhagavaMta kI vANI icchAnuloma nahIM banegI / * upeyecchA kI taraha upAya icchA kA sahakArI kAraNa vacana icchAnuloma - samAdhAna :- maivam iti| ApakI yaha zaMkA Apako jarUra madhura lagegI, kyoMki kahA gayA hai ki pUta apanA saba ko pyArA / magara vicAra karane para yaha nirAdhAra ho jAtI hai| isakA kAraNa yaha hai ki upeya yAnI kArya kI icchA kI utpatti meM anukUla = sahakArikAraNabhUta vacana jaise icchAnuloma bhASA hai vaise upAya yAnI sAdhana kI icchA kA anukUla vacana bhI icchAnuloma bhASA hI hai| prastuta meM dIkSA upeya kArya hai aura mAtA-pitA kI sammati dIkSA kA upAya= sAdhana hai| dIkSArthI ko dIkSArUpa upeya kI icchA to utpanna ho cUkI hai| isalie yaha guru bhagavaMta kI vANI upeya icchA ke anukUla nahIM hai aisA Apa kaha sakate ho phira bhI 'vaha mAtApitA kI sammati rUpa upAya kI icchA ke anukUla nahIM hai' aisA Apa nahIM kaha sakate, kyoMki 'yathAsukhaM devAnupriya ! vilaMba mata karo' aisI jJAnI gurudeva kI vANI ko suna kara dIkSArthI ko yaha nizcaya hotA hai ki mAtA-pitA kI anumati guru bhagavaMta se anujJAta hai| ataH mere aniSTa kA sAdhana nahIM hai| aisA nizcaya hone se dIkSA ke lie mAtA-pitA kI anumati meM dIkSArthI ko jo pUrva meM zaMkA thI ki meM dIkSA kI anumati mA~gUgA taba ho sakatA hai kadAcit dIkSA meM ve kAlakSepa kare, jo dIkSA meM aniSTakAraka hogA' - vaha dUra ho jAtI hai, kyoMki 'jJAnI guru bhagavaMta se anumati kI pravRtti anujJAta hai' aisA nizcaya, jo mAtA-pitA kI anumati meM kAlakSeparUpa aniSTasAdhanatva kI zaMkA kA virodhI = nAzaka hai, use ho cUkA hai| dIkSA ke lie mAtA-pitA kI anumati meM aniSTasAdhanatA kI zaMkA dUra hone se aura iSTasAdhanatA kA nizcaya hone se dIkSArthI ko anumati mA~gane kI icchA kA prAdurbhAva hotA hai, jo anumati kI pravRtti kA kAraNa hai| isa taraha mAtA-pitA kI anumatirUpa dIkSAupAya kI icchA ko utpanna karane se isa bhASA meM icchAnulomatva kA nirvAha niHzaMka ho sakatA hai| 263 = - * icchAnuloma bhASA meM anya vidvAnoM kA abhiprAya * vidhyAdi. iti / aba vivaraNakAra mahAmahodhyAya yazovijayajI mahArAja icchAnuloma bhASA ke viSaya meM anya vidvAn manISiyoM kA mata batAte haiM / una vidvAn manISiyoM kA yaha kahanA hai ki jo bhASA vidhyAdi se bhinna ho aura pravRtti kI pratibandhaka na ho vahI icchAnuloma bhASA hai| icchAnuloma bhASA ke isa lakSaNa kA Azaya yaha hai ki icchAnuloma bhASA pravRtti kI pratibandhaka nahIM hotI hai| ataH pravRttiapratibandhakavacanatva aisA icchAnuloma bhASA kA lakSaNa ho sakatA hai| magara isameM doSa yaha hai ki prajJApanI Adi bhASA bhI pravRtti kI nimitta hone se pravRtti kI pratibandhaka nahIM hai| ataH vidhivAkyaghaTita prajJApanI Adi bhASA meM bhI icchAnuloma bhASA ke lakSaNa kI pravRtti hone lagegI / ataH vidhyAdibhinnatvarUpa vizeSaNa lagAnA Avazyaka hai| taba icchAnuloma bhASA kA lakSaNa 'vidhyAdibhinnatve sati pravRttyapratibandhakavacanatva' hogaa| aba prajJApanI Adi bhASA meM icchAnuloma bhASA ke lakSaNa kI pravRtti hone kA saMbhava nahIM hai, kyoMki prajJApanI Adi meM lakSaNa ke vizeSyAMza kI vidyamAnatA hone para bhI vizeSaNa aMza kI vidyamAnatA nahIM -
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 bhASArahasyaprakaraNe - sta.4. gA.77 0 mahAprabhulAlagosvAmimatanirAsa: 0 "sA hoi aNabhiggahiyA, jattha aNegesu putttthkjjesu| egayarANavahAraNamahavA DityAiyaM vayaNaM / 77 / / yatra = yasyAM, anekeSu pRSTakAryeSu madhye ekatarasya anavadhAraNaM = anizcayo bhvti| etAvatsu kAryeSu madhye kiM karomi? iti vacanatvamicchAnulomalakSaNaM phalitam / kazcidityanenA'svarasaH prdrshitH| tadbIjaM tu vizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAviraheNa gauravAt ghaTakajJAnasya ghaTitajJAnahetutvena lakSaNaghaTakabhedapratiyogividhyAdyajJAne sati tdghttitecchaanulomtvaajnyaanprsnggaacceti| . idaM tu dhyeyam - jJApayitA prArthayitA ca sveSTasAdhanatvasya pratisandhAnaM kRtvA AjJAM prArthanAM vA kroti| yaM prati AjJAM prArthanAM vA karoti tasya AjJApyasya prArthanIyasya vA puruSasya iSTasAdhanatvasya pratisandhAnaM kRtvA AjJAM prArthanAM vA na kroti| yathA 'ghaTamAnaye'tyatra svAmI svakalyANamanusandhAyaiva bhRtymaajnyaapyti| sambhavati AjJApalananena bhRtasyApi iSTasAdhanatvaM tathApi AjJA bhRtasya naiveSTasAdhanatAM prtipaadyti| pramANAntareNaiva AjJApAlakasya sveSTasAdhanatvaM jnyaayte| prArthanAyAmapi prArthayitureveSTasAdhanatvaM prtiiyte| prArthanIyapuruSasya kalyANaM prati lakSyaM kRtvA prArthanA na prayujyate yathA 'mahyaM gAM dehI'tyatra prArthanAyAM prArthanIyasyeSTasAdhanatvapratisandhAnaM nAsti / prArthayitA sveSTasya sidhyarthameva prArthanAM karoti sthalavizeSe ca prArthanAyAmapi prArthanIyasyeSTasAdhanatvapratisandhAnaM vartata eva / AjJApanyaparaparyAyAyA AjJAyA yAcanyaparAbhidhAnAyAH ca prArthanAyA vidhyupadezo bhinnH| vidhyupadeze vidhyupadeSTuriSTasAdhanatA na pratIyante kintupadezyapuruSasyaiveSTasAdhanatA pratIyate yathA 'jvaritaH pathyamaznIyAdi'ti vidhyupadezaH jvaragrastasya puruSasyaiveSTasAdhanatvAdeH pratipAdanaM karoti na tUpadeSTuriSTasAdhanatvAdeH / yattu 'upadeSTA sveSTamabhisandhAya naivopadizati, api tUpadezyapuruSasyeSTasAdhanatAyA eva pratisandhAnaM kRtvopadezaM karotI ti mahAprabhulAlagosvAminoktam, tadasat karmanirjarAdisveSTasAdhanatAmabhisandhAyA'pyupadezasya sambhavAt tIrthakarAdyupadeze'vyAptezca / AjJAbhaGge AjJApyasyAniSTaprAptirbhavati, prArthanAbhaGge prArthayituH sakAzAt prArthanIyasyAniSTaprAptirna jAyate vidhyupadezApAlane copadeSTuH sakAzAdupadiSTasyAniSTalAbhaH na sajAyata ityAsAmaparaM bhedakAraNaM / icchAnulomAyamanujJAnarthAntarAyAmanujJAtA sveSTasAdhanatvaM pratisandhAyAnujJAM naiva karoti kintvanujJeyapuruSasyaiveSTasAdhanatvAdikamavagatyAnujJAM kroti| vidhyupadezA'nujJayozcaiva eva bhedo yat apravRttaM puruSa pravartayati vidhyupadezenopadeSTA, svecchayA ca pravRttaH san puruSo'nujJayA pravartito bhvti| sthalavizeSe cAnujJAyAmapyanujJAtaH puruSasya sveSTasAdhanatvapratisandhAnaM varttata eva / tatazca svecchApravRttapuruSapravartakavacanatvamicchAnulomatvamiti vyApakaM nirdoSamasmadabhinavonmeSazAliprajJonItaM lakSaNAntaraM vibhAvanIyaM vivekibhiH / 77 / / hai| prajJApanI Adi meM vidhyAdi bheda nahIM rahatA hai| isa taraha vizeSaNa abhAva se prayukta viziSTa kA abhAva siddha hogaa| ataH ativyApti doSa kA saMbhava nahIM hai| vidhyAdi meM Adi pada se AjJA Adi abhipreta hai| icchAnuloma bhASA ke saMbaMdha meM anya vidvAna manISiyoM ke abhipreya ko batA kara vivaraNakAra ne icchAnuloma bhASA ke nirUpaNa ko jalAMjali de dI hai| 76 / / / aba prakaraNakAra 77 vI gAthA se asatyAmRSA bhASA ke AThaveM bheda anabhigrahIta bhASA ko batAte haiN| gAthArtha :- aneka kArya kI pRcchA karane para nizcitarUpa se kisI eka kArya kA jisa pratyuttara se zrotA ko nizcaya na ho vaha bhASA anabhigRhIta bhASA hai| athavA DisthAdi vacana anabhigRhIta bhASArUpa hai77| * anabhigRhIta bhASA - 8/4 * vivaraNArtha :- aneka kArya kI pRcchA hone para pUche gaye kAryoM ke madhya meM kisI eka kArya kA zrotA ko nizcaya na ho aise 1 sA bhavati anabhigrahItA yatrA'nekeSu pRSTakAryeSu / ekatarAnavadhAraNamathavA DityAdikaM vacanam / 77 / /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zRGgagrAhikAnyAyapradarzanam * prazne 'yatpratibhAsate tatkuru' iti prativacane kasyApi zRGgagrAhikayA'nirddhAraNAt sA anabhigRhItA bhavati / 265 nanvekatarAnavadhAraNaM pratiSedhavacane'pyastItyativyAptiriti cet ? na, prakRtapravRttyapratibandhakasyAnavadhAraNasya vivakSitatvAt, ektrsyeti| idaM caikatamasyA'pyupalakSaNam ekagrahe tatsajAtIyagrahaNanyAyAt, tamapaH tarappratyayasajAtIyatvAt / evamabhigRhItAyAM bhAvanIyam / zRGgagrAhikayeti / zRGgaM gRhyate yasyAM kriyAyAM sA zRGgagrAhikA / anekadharmakalite vastuni prAtisvikadharmasya anekeSu padArtheSu vA pratiniyatapadArthasya pradarzane'yaM zRGgagrAhikAnyAyaH pravarttate / etanyAyaM pradarzayatA bRhadAraNyakabhASyavRttI AnaMdagiriNoktaM 'yathA gomaNDalasthAM gAM zRGgaM gRhItvA vizeSato darzayati' "esA bahukSIre "ti (bR. upa. bha. vR. 1 - 4 - 466) / anenaiva nyAyena tattvArthabhASye nayAnAM nirbhAsakatvaM pratipAditam / prakRte tRtIyArtho janyatvaM tasya cAnirddhAraNapadArthanirddhAraNAbhAvapratiyoginyanvayaH / tataH zRGgrAhikAnyAyajanyanirddhAraNAbhAvAt 'gamyayapaH karmAdhAre' (si.he.2/2/74) iti siddhahemasUtreNa tAdRzAbhAvamAzrityetyarthaH / vyatirekamukhena nyAyapradarzanametat / - 'naiva kiMcit karaNIyami'tyatraikatarAnavadhAraNatvasadbhAvenA'nabhigRhitatvaM syAdityAzayena mugdhaH zaGkate nanviti / smaadhtte-prkRteti| tatazca prakRtapravRttyapratibandhakaikatarAnavadhAraNavacanatvamanabhigRhItatvamitiphalitam / prakRtatvaM ca prakaraNaprAptatvaM pratijJAviSayatvaM vetyanyadetat / evaJca nAnizcayAtmakajJAne'pyativyAptiH / tulyaphalahetutvapratisandhAneneti samAnaphalahetutAnumAnenetyarthaH / ayaM bhAvaH 'yatpratibhAsate tatkuru' iti pratyuttaraM zrutvA zroturevamanumAnAtmako bodho jAyate etAni karmANi tulyaphalasAdhanAni paryanuyuktAptapuruSeNa avizeSakartavyatayA'nujJAtatvAt / yadi phalavizeSasAdhanatvameteSu syAt tarhi zRGgagrAhikayA''ptapuruSAnujJAtatvaM syAt, na caiteSu vizeSarUpeNAnujJAtatvamapi tu avizeSarUpeNa, pratyuttara ko anabhigRhIta bhASA kahate haiN| jaise ki aneka kArya karane kA avasara upasthita hone para 'yaha kArya karanA yA vaha kArya karanA ? isa uljhana se grasta puruSa jaba apane mAnya puruSa ko yaha prazna karatA haiM ki ina kAryoM meM se maiM kisa kArya kA prAraMbha karUM? taba yadi mAnya puruSa aisA javAba de ki 'tumako jo ThIka lAge vaha karo taba yaha prativacana anabhigRhIta bhASAsvarUpa jJAtavya hai, kyoMki yaha pratyuttara zRGgagrAhikAnyAya se arthAt vizeSarUpa se kisI kArya kA nizcAyaka nahIM hai| zRGgagrAhikA nyAya yaha hai ki - aneka gopAla apanI apanI gAyoM ko eka maidAna meM carane ke lie choDa dete haiN| sAdRzya hone ke kAraNa - 'kisa gopAla kI kauna kauna dhenu haiM' - isakA nizcaya sAdhAraNatayA sabhI ko nahIM hotA hai| jisakI jo gAya hotI hai vaha gopAla apanI apanI gAyoM ke vizeSa dharma ko jAnatA hai| isalie maidAna se apane apane goSTha jAne ke samaya apanI apanI gAyoM kA zRMga pakaDa kara usa dizA meM le jAte haiM jisa dizA meM unakA goSTha hotA hai| zRGgaM gRhyate yasyAM kriyAyAM sA zRGgagrAhikA - isa vyutpatti - - ke anusAra jisa kriyA meM zRGga kA grahaNa Avazyaka hotA hai usa kriyA ko zRGgagrAhikA yA zRGgagrAhikA nyAya kahate haiN| isa nyAya se aneka kAryoM meM se kisI kAryavizeSa kA jJAna = nizcaya jahA~ ho vahA~ isa nyAya kI anvayamukhI pravRtti hotI hai| prastuta meM zrotAko kAryavizeSa kA nizcaya mAnya puruSa ke javAba se nahIM hotA haiN| ataH yahA~ vyatireka mukha se isa nyAya kI pravRtti hotI hai / zaMkA :- nanveka. iti| Apa yaha kahate haiM ki jisa bhASA se vizeSarUpa se eka kArya kA nizcaya na ho vaha anabhigRhIta bhASA hai taba to niSedhavacana bhI anabhigRhIta vacanarUpa bana jAyegA, kyoMki kisI eka kArya kA avadhAraNa usa vacana se nahIM hotA hai| Azaya yaha hai ki ina kAryoM meM se maiM kisa kArya ko karU~ ?' ityAdi prazna kA pratyuttara 'inameM se eka bhI kArya mata karo' aisA mile to yaha niSedhavacana, jo pratyAkhyAnI bhASArUpa meM mAnya hai, kahA jAtA hai jisase kAryavizeSa meM pravRtti karane kA zrotA ko nizcaya nahIM hotA hai| ataH prastuta kArya meM se kisI kAryavizeSa karane kA nizcAyaka na hone se yaha vacana bhI anabhigRhIta bhASArUpa bana jaayegaa| niSedhavacana bhI pravRttivizeSa karane kA nizcAyaka nahIM hI hai / * pravRtti ke apratibandhaka anavadhAraNa kA anabhigRhItabhASA meM niveza samAdhAna :- na, prakRta. iti / vAha ! nAnA ke Age nanijala kI bAteM! Apa jo kahanA cAhate haiM vaha hameM ThIka taraha se mAluma hai| isalie anabhigRhIta bhASA kA lakSaNa sirpha anavadhAraNavacana nahIM hai kintu prakRta pravRtti kA apratibandhaka anavadhAraNa vacana hai
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 bhASArahasyaprakaraNe - sta.4. gA. 77 0 anabhigRhItAyAH phalanirUpaNam 0 asyAzca phalaM sarveSu karmasu tulyaphalahetutvapratisandhAnena prathamopasthita eva jhaTiti pravRttirna tvadhikecchayA karmAntarasAmagrIvilambena tadvilamba iti dhyeym| AdezAntaramAha-athavA DitthAdikaM = yadRcchAmAtramUlakaM, vacanaM anbhigRhiitaa| etanmate prAguktaM vacanamAjJApanIvizeSa evetytsmaattulyphlsaadhnaanyetaani| tena kimityAha prathamopasthita eva jhaTiti prvRttiriti| phalamityatrAnvIyate tulyaphalasAdhanatvAnumAnenopasthitilAghavAt prathamopasthita eva jhaTiti pravRttiranabhigRhItAyAH phlmiti| evakAreNA'prathamopasthitakAryavyavacchedaH kriyte| na hi tulyaphalasAdhanatvajJAne sati kazcidupasthitikRtagauravaM shte| jhaTitipadaphalamAha-na tvadhikecchayeti na tvadhikalAbhecchayetyarthaH / tRtIyArthaH prayojyatvam / tato'dhikalAbhecchAprayojyakarmAntarasAmagrIvilambaprayojyaH tadvilambaH = pravRttivilambo nAstItyarthaH / ayaM bhAva icchAyA tattatkarmasAmagrIghaTakatvena tattatkarmasampAdyaphalA'dhikalAbhecchA jAyate tadA tattatkarmasAmagrIghaTakecchAvirahaprayojyatattatkarmasAmagrIvighaTanaM syAdeva kintu saiva nAsti prasakteSu prastuteSu karmasu tulyaphalahetutvanizcayena adhikaphalahetutvaniSedhasyA''kSepAt, tasya cAdhikalAbhecchApratibandhakatvAditi mUlaM nAsti kutaH zAkhA? iti nyAyApAtaH / idaM ca yathAzrutavyAkhyAnaM kRtam / yadi ca karmAntarasAmagrIvilambenetyasyAnantaraM vAkAraH syAttadA karmAntarapadavyAkhyAnaM suSThu saGgacchet / tadA karmAntarasAmagrIvilambaniSedhahetuzca prathamopasthita eva jhaTiti pravRttiriti vibhAvanIyaM sudhiibhiH| zrImalayagiyAdyabhiprAyamuktvA sAmprataM zrIjinadAsagaNimahattarAdyabhiprAyaM pradarzayati aadeshaantrmiti| yadRcchAmAtramUlakamiti alaukikdhaatumuulkmiti| vcnmiti| etanmate cAprasiddhapravRttinimittakapadatvamanabhigRhItatvamiti - aisA yahA~ abhipreta hai| Apase pradarzita niSedha vacana to prastuta pravRtti kA pratibandhaka hai, apratibandhaka nhiiN| ataH tAdRza niSedhavacana meM anavadhAraNavacanatvarUpa vizeSya aMza kI vidyamAnatA hone para bhI prakRtapravRttiapratibandhakatvarUpa vizeSaNa aMza kI avidyamAnatA hai| ataH vizeSaNAbhAvaprayukta viziSTAbhAva kI siddhi nirAbAdha hotI hai| ataH tAdRzaniSedha vacana meM anabhigRhIta bhASA ke lakSaNa kI ativyApti nahIM hogii| aba ApakI zaMkA nirmUla ho jAtI hai| * anabhigRhIta bhASA kA phala * asyAzca. iti / anabhigRhIta bhASA se saba kArya meM samAna phala kI sAdhanatA kA avagama hone se prathama upasthita kArya meM hI zrotA kI turaMta pravRtti hotI hai| Azaya yaha hai ki - jaba mAnya puruSa yaha kahatA hai ki 'tumako jo ThIka lage vaha karo' taba zrotA ko yaha jJAta hotA hai ki "ina saba kAryoM kA phala samAna hI hai, kyoMki yadi ina kAryoM ke phala meM vizeSatA hotI taba to avazya vizeSaadhika phalavAle kArya kI mAnya puruSa ne anujJA dI hotii| magara Apta puruSa ne vizeSarUpa se kArya kA nAma nahIM liyA hai| ataH ina saba kAryoM kA phala samAna hI hai| ye saba kArya samAnaphala ke sAdhana hai|" aisA nizcaya hone se jo kArya prathama upasthita hotA hai usameM kAryakartA kI pravRtti turaMta hotI hai| kArya kI pravRtti meM vilaMba nahIM hotA hai, kyoMki zrotA kAryakartA ko saba kArya meM tulyaphala kI sAdhanatA kA nizcaya hone se adhika phala kI icchA nahIM hotI hai| yadi prastuta aneka kArya meM tulya phala kI hetutA kA nizcaya na ho taba to zrotA ko adhika phala kI icchA ho sakatI hai, jisase tat tat kAryasAmagrI meM vilaMba ho sakatA hai, kyoMki icchA bhI kAryapravRtti kI sAmagrI kA eka aMza hai| magara prastuta meM upasthita saba kArya meM samAna phala kI hetutA kA nizcaya ho jAne se adhika phala kI icchA nahIM rahatI hai| ataH kAryasAmagrI meM vilaMba bhI nahIM hotA hai| ataeva prathamopasthita kArya kI pravRtti meM vilaMba bhI nahIM hotA hai api tu usImeM turaMta hI pravRtti hotI hai| 'dhyeyaM' zabda se vivaraNakAra isa saMbaMdha meM zAMti se dhyAna dene kI sUcanA de rahe haiN| * anabhigRhIta bhASA meM AdezAntara kA pradarzana * AdezA. iti / eka mata se anabhigRhIta bhASA kA svarUpa aura dRSTAMta batA kara anya mata se anabhigRhIta bhASA ko vivaraNakAra batAte haiN| anabhigRhIta bhASA ke saMbaMdhI anya mata yaha hai ki DitthAdi vacana, jo ki yadRcchAmAtramUlaka hotA hai vaha anabhigRhIta bhASA hai| isa mata ke anusAra anabhigRhIta bhASA kA lakSaNa yadRcchAmAtramUlakavacanatva aisA prApta hotA hai| asaMbhavita arthavAle dhAtu
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 267 * DisthAdipadArthapratipAdanam * vadheyam / 77 / / uktA'nabhigRhItA 8 / athAbhigRhItAmAha / abhigahiyA paDivakkho, saMsayakaraNI ya sA muNeyavvA / jattha aNegatyapayaM soUNa hoi sNdeho||78 / / ' abhigRhItA pratipakSaH = viparItA, prastAvAdanabhigRhItAyA iti lbhyte| tathA cAnekeSu kAryeSu pRSTeSu yadekatarasyA'vadhAraNam lakSaNaM phalitam / prakRte DIdhAturalaukikaH taduktaM helArAjena vAkyapadIyavRttisamuddezavRttau kalpanayA tu DayatidhAturasambhavadartho DitthasyA'nvAkhyAnAyA'podhriyate / / (vA.pa. 3kAMDa-vRttisa. zlo. 77-vRtti.) yattu raghunAthazarmaNA "yadRcchAzabde tu pravRttinimitte sati nArthasambhavaH (vA.pa.kAM. 3-ambAkIMTIkA pR. 189) ityuktaM tadasat kASThamayahastyAdeH DitthapadArthatvAt / taduktaM padArthalakSaNasaGgrahe-DitthaH kASTamayahastI 1 nipuNamanuSyaH 2 iti / anyatrA'pyuktam'zyAmarUpo yuvA vidvAn sundaraH priyadarzanaH / sarvazAstrArthavettA ca Dittha itydhiiyte|| (DitthAdikamityatra Adizabdena ddvitthaadergrhnnm| kASThamayamRgasya ddvitthpdaarthtvaat| nanu zrIyAkinImahattarAsUnunA dazavaikAlikavRttau 'anabhigRhItA bhASA arthamanabhigRhya yA ucyate DitthAdivadi'tyuktaM prajJApanATippaNe ca tenaiva 'atthANabhiggaheNaM bAlummattapalAyavayahasitAdi aNabhiggahiyA, ghaDAtiatthapaDivAyaNamabhiggahiyA, esa'vAyaNI aNabhiggahiyA saiva' (pra.TI.bhA.pada.pR. 83) ityuktamiti kathaM na tatra virodha iti cet;? maivam, dazavaikAlikavRttau zrIjinadAsagaNimahattarAbhiprAyamanurudhyoktam / taduktaM zrIjinadAsagaNimahattaraiH' aNabhiggahiyA NAma jA bhAsA atthaM aNabhigeNhiUNa kevalaM vAyAmittameva udAharijjati jahA Dittho Davittho, amaTTo, prArthana iti| ahavA-'usasiyaM nIsasiyaM nicchUDhaM khAsiyaM ca chIyaM c| NissiMdhiyamaNussAraM aNakkharaM chelliyAdIyaM / / 1 / / " (daza.cU.zrIjina.pR.239) iti / prajJApanATippaNe ca agastyasiMhasUreH prAcInatamadazavaikAlikacUrNikArasya mataM cetsikRtyoktm| taduktaM prAcInatamacUrNI-'atthANabhiggahaeNa bAlummattappalAvahasiyAyi aNabhiggahiyA' (daza. aga. cU. pR. 161) na ca cUrNikArayorvacane kathaM na virodhaH? iti vaktavyam abhiprAyAntareNArthapratipAdanaparatvAt; apekSAbhede'virodhAt, nayajJAnasya nayAntarajanyajJAnapratibandhakatvAbhAvAt,anyathA durnayatvaprasaGgAditi samAkalitasamayasAraiH smaadheym| nanu DitthAdivacanasyAnabhigRhItatve pUrvapradarzitAyA 'yatpratibhAsate tatkuru' ityAdibhASAyAH kutrAntarbhAvaH? ityAzaGkAyAmAha etanmate = dvitIyamate / AjJApanIvizeSa eveti| pratiniyatAvadhAraNazUnyakaraNavacanarUpAjJApanI na tu kevalaM karaNavacanarUpetyAzayo bhAti / ayaM bhAvaH 'idaM kuru' ityatra zRGgagrAhikayA''jJAnirdezaH kriyate 'yatpratibhAsate tatkuru'ityatra ca zRGgrAhikAM vinaivAjJA dIyata ityanayorvizeSaH / etena asatyAmRSAvibhAganyUnatAdoSaH pratyuktaH viziSTasya kathaJcit zuddhAnatirekAt / na hi nIlaghaTo ghaTo na bhavatItyAdisUcanArthamavadheyamityuktam / 77 / / pratipakSa iti / pratipakSapadArthajJAnasya pakSajJAnApekSatvAt tatpradarzayati-prastAvAditi prakaraNAdityarthaH / 'idamidAnI kartavyamiti / idaM copalakSaNaM 'idamidAnI kartavyamidaM ne'tysy| taduktaM prajJApanAvRttau - 'abhigRhItA pratiniyatArthavase niSpanna vacana ko yadRcchAmAtramUlakavacana kahA jAtA hai| isa mata ke anusAra pUrva meM jo 'yatpratibhAsate tatkuru' dRSTAnta batAyA gayA hai vaha AjJApanIvizeSasvarUpa hI hai, anyabhASAsvarUpa nahIM - yaha nizcitarUpa se mAnanA caahie| 77 / / ___ anabhigRhIta bhASA kA nirvacana pUrNa huaa| aba prakaraNakAra zrImad asatyAmRSA bhASA ke nirUpaNa meM kramaprApta anabhigRhIta evaM saMzayakaraNI bhASA kA 78 vI gAthA se nirUpaNa karate haiN| gAthArtha :- anabhigRhIta se viparIta bhASA abhigRhIta bhASA kahI jAtI hai| jisa bhASA ke anekArthaka padoM ko suna kara zrotA ko saMzaya ho vaha saMzayakaraNI bhASArUpa se jJAtavya hai 78 / / 1 abhigRhItA pratipakSaH saMzayakaraNI ca sA munni(jnyaatvyaa| yatrAnekArthapadaM zrutvA bhavati sandehaH / / 78 / /
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 bhASArahasyaprakaraNe - sta.4. gA. 78 0 prakaraNAdInAM tAtparyagrAhakatvavicAraH 0 'idamidAnI kartavyamiti sA'bhigRhItA / athavA ghaTa ityAdiprasiddhapravRttinimittakapadAbhidhAnaM seti' draSTavyam / uktA'bhigRhItA, 9 / dhAraNa yathA 'idamidAnI kartavyamidaM neti' (prajJA. bhA. pa. sU. 165 vRttiH nanvitarAMzaniSedheneyaM pratyAkhyAnI kathaM na syAt? vinigamanAvirahAt yadvA mizramohanIyavadiyamatiriktadharmAntarAkrAntA syAditi cet? ucyata niSedhAMzasattve'pi prtiniytaarthaavdhaarnnaashNpraadhaanyeneymbhigRhiitocyte| __ vastutastu abhigRhItatvAnabhigRhItatvayoreva vyAkRtatvAvyAkRtatvayoreva vA'satyAmRSAtvasAkSAdvyApyadharmatvaM AmantraNItvAdestu asatyAmRSAtvasAkSAdvyApyavyApyadharmatvameva / etena 'anayoranyataratkartavyama, idaM ne'tyAdeH kartavyatvapratipAdakatvena prajJApanItvaM syAd, niSedhakaraNena pratyAkhyAnItvaM vA syAnna tu anabhigRhItatvamiti kucodyamapahastitam asatyAmRSAtvaparamparavyApyAnekadharmAkrAntAyA bhASAyAH tatsAkSAvyApyadharmAvacchinnasamAvezapradarzanasya nyAyyatvAta, dharmAntaratvAbhyupagame 'he devadatta! idaM kuru' ityAdau AmantraNItvAjJApanItvAdisAGkaryeNA'satyAmRSAyA aparimitabhedaprasaGgAt, tatpradarzanasya vyavahArAnupayogitvAd gauravAcca / na ca tatra vAkyAntarakalpanA yuktA kalpanAgauravAt, tathAnanubhavAcceti bhAvanIyaM tttvmett|| agastyasiMhasUryAdimatenA''dezAntaramAha athveti| atirohitArthamiti na prtnyte| lvnn-ghottkaadissviti| Adizabdena vstrpurussyorgrhnnm| prakaraNAdInAmiti taatprygraahkprkrnnaadiinaamiti| Adizabdena saMyogaviprayogasAhacaryAdInAM grhnnm| viziSya vizeSarUpeNa hetutven| prakaraNA'vyavahitottarajAyamAnAzAbdabodhaM prati prakaraNasya hetutvaM saMyogA'vyavahitottarajAyamAnazAbdabodhaM prati ca saMyogasya hetutvaM; svA'vyavahitottarajAyamAnatvasambandhena prakaraNAdInAM zAbdabodhahetutvamiti yaavt| tena na ko'pi vyabhicAraH / ayaM bhAvaH yAvaddharmAvacchinne padazaktiH gRhyate tAvaddharmAvacchinnaM tatpadenopasthApyata iti niymH| tato lavaNatvAzvatvAdyavacchinneSu saindhavapadazaktigrahAt tatpadaM tAvaddharmAvacchinnopasthApakaM bhvti| tAtparyajJAnasya zAbdabodhahetutvenArthavizeSanirNayArtha prakaraNAdibhiH tnmRgyte| tato'rthavizeSavizrAntaH zAbdabodho jAyate yathA prakRte lavaNatAtparyagrAhakabhojanaprakaraNe sati 'lavaNAnayanaM mama kartavyamiti'tyAkArakaH, azvatAtparyagrAhakaprayANaprakaraNe sati' azvAnayanaM mama kartavyami'tyAkArakaH zAbdabodho jaayte| kvacittAtparyagrahaH saMyogAt yathA ghaTo'pasAraNIya ityAdau samIpasthe ghaTe, kvacit viprayogAt yathA 'ghaTamatrAnaya' ityAdau ghaTapadasya dUrasthe ghaTe, kvacit sAhacaryAt yathA ghaTaM paTaJcAnayetyAdau ekadezavRttighaTapaTayoH / evamAbhimukhyAdito'pi draSTavyam / svA'vyavahitottaratvasambandhena teSAM hetuteti na vyabhicAraH na ca prakaraNAdInAmananugamAcchAbdabodhahetutvaM nAstIti vAcyam teSu janakatAsambandhena tAtparyajJAnatvAvacchinnavattvasyA'nugatadharmasya stttvaat| etena tAtparyajJAnajanakatvena teSAmanugame tu tAtparyajJAnameva lAghavAt kAraNamastu * abhigRhIta bhASA - 9/4 * vivaraNArtha :- yadyapi mUla gAthA meM pratipakSa arthAt viparIta bhASA abhigRhIta hai aisA kahA gayA hai magara kisa bhASA se viparIta yaha nahIM kahA gayA hai| ataH abhigRhIta bhASA kA jJAna nahIM ho sakatA hai tathApi yahA~ anabhigRhIta bhASA ke bAda abhigRhIta bhASA kA nirUpaNa cala rahA hai| ataH prakaraNa ke bala se anabhigRhIta bhASA kA pratipakSazabdArtha ke pratiyogI rUpa meM lAbha hotA hai| taba artha yaha hogA ki - jo bhASA anabhigRhIta bhASA se viparIta hai vaha abhigRhIta bhASA hai| isa bAta ko spaSTa karate hue vivaraNakAra kahate haiM ki - jaba aneka kAryoM kI pRcchA kI jAtI hai taba unameM se kisI eka kA nirdhAraNa = avadhAraNa karAnevAlI bhASA abhigRhIta bhASA hai| jaise ki - 'ina kAryoM meM se maiM kyA karU~?' isa prazna ke pratyuttara meM 'abhI tuma yaha karo' aisA kahA jAya to yaha bhASA abhigRhIta bhASArUpa jJAtavya hai, kyoMki isa pratyuttara se zrotA ko kisI eka kArya kA nizcaya ho jAtA hai| anabhigRhIta bhASA saMbaMdha meM anya mata ko batAte hue vivaraNakAra kahate haiM ki prasiddha pravRtti-nimittavAle pada kA kathana karanA yaha abhigRhIta bhASA hai jaise ki ghaTa ityAdi zabda / ghaTazabda kA pravRttinimitta ghaTatva prasiddha hai| ataH ghaTa Adi zabdoccAraNa abhigRhIta bhASA
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ * saMzayadvaividhyakhyApanam * 269 ___ atha saMzayakaraNImAha / saMzayakaraNI ca sA 'muNiyavvA = jJAtavyA, yatra = yasyAM, anekArtha = bahvarthAbhidhAyakaM, padaM zrutvA zrotuH sandeho bhvti| tathAhi - saindhavamAnayetyukte saindhavapadasya lavaNaghoTakAdiSvanekeSvartheSu zaktigrahAdanekArthapadajanyazAbdabodhe prakaraNAdInAM viziSya hetutvena tadvirahe zAbdabodhavirahe'pi bhavati vaktrabhiprAyasandehAt 'lavaNAnayanaM ghoTakAnayanaM vA mama kartavyaM' (muktA. pR. 644) iti muktAvalIkArasya vacanaM nirastam evaM sati yAgadAnAdInAmapi svargahetutA vizIryeta / vastutastu tRNAraNyAdInAM vahilaM pratIva prakaraNAdInAM zAbdabodhaM pratyekazaktimattvenaiva hetutvam / tena 'prakaraNAdInAmananugatAnAM nArthavizeSabodhe zakteH sahakAritvaM, tAtparyagrAhakatvena tadanugame tu lAghavAttAtparyagrahatvenaiva tatsahakAritvakalpanamucitam' (ma.syA.ra.pR. 23) iti madhyamasyAdvAdarahasyavacanavirodho'pi parihRta iti vibhAvanIyam / tadvirahe shaabdbodhvirhe'piiti| prakaraNAdivirahe lavaNAzAbdabodhaupayikasAmagryA ghoTakAdizAbdabodhapratibandhakatvAt ghoTakAdizAbdabodhasAmagryAzca lavaNazAbdabodhapratibandhakatvAt tAdRzavAkyAt shaabdbodhaanutpaade'piiti| nanu zAbdabodhavirahe saMzaya evaM kathaM bhavet? yeneyaM saMzayakaraNI syAdityAzaGkAyAmAha bhavati vaktrabhiprAyasandehAditi / 'lavaNAnayanaM ghoTakAdyAnayanaM vA vakturabhipretami'ti saMzayAt, lavaNAnayanakartavyatAbubodhayiSayedamuktaM ghoTakAdyAnayanakartavyatAbubodhayiSayA veti saMzayAditi yaavt| mAnasaH sandeha iti| upanayasahakAreNeti gamyam, idaM ca jIrNanaiyAyikamataMnurudhyoktam / kalpAntaraM puraskRtyAha-parokSasaMzayAbhyupagama iti| zAbdasaMzayAbhyupagama iti| saMzayAtmakAnumityAderanabhyupagamAt / tatsaMzaye = taatprysNshye| zAbda eveti| evakAro mAnasasaMzayavyavacchedArthaH / hai| yaha mata cUrNikAra kA hai| isa taraha saMkSepa se anabhigRhIta bhASA kA nirUpaNa pUrNa huaa| * saMzayakaraNI bhASA - 10/4 * aba asatyAmRSA bhASA ke dazaveM bheda saMzayakaraNI bhASA kA nirUpaNa karate hue vivaraNakAra kahate haiM ki - jisa zabda ke aneka artha hote haiM usa pada ko suna kara zrotA ko sandeha hotA hai ki 'isa zabda kA artha yaha hai ki vaha hai?' ataH aneka arthavAle zabdoM se ghaTita bhASA saMzayakaraNI bhASA kahI jAtI hai| jaise ki 'saindhavamAnaya' yaha bhaassaa| saindhava zabda ke artha namaka, azva Adi hote haiN| vivaraNa meM jo Adizabda diyA hai usase vastra aura puruSa kA grahaNa abhipreta hai kyoMki saiMdhava saMskRtazabda ke artha namaka, azva, vastra aura puruSa haiN| saiMdhavazabda kI namaka, azva Adi artha meM zakti gRhIta hone se saiMdhavazabda se una arthoM kA smaraNa hotA hai| jisa zabda ke aneka artha hote haiM usa zabda ke saba artha sarvatra upayogI nahIM hote haiM kintu arthavizeSa yAnI pratiniyata artha hI upayogI hotA hai| anekArthaka zabda kA prastuta meM vaktA ko kyA artha abhISTa hai? usakA jJAna zrotA ko prakaraNa Adi ke bala se hotA hai| jaise ki jaba bhojana kA prakaraNa hotA hai taba 'saiMdhavamAnaya' vAkya se 'namaka lAnA merA kartavya hai' aisA zrotA ko jJAna hotA hai kyoMki bhojanaprakaraNa se saindhavazabda kA lavaNa artha meM tAtparya hai - aisA zrotA ko jJAna hotA hai| vaise hI jaba prayANa kA prasaMga hotA hai taba 'azva ko lAnA merA kartavya haiM' aisA zrotA ko zAbdabodha hotA hai, kyoMki gamanaprakaraNa azvatAtparya yAnI azva kA bodha karAne ke abhiprAya se saindhavazabda kA prayoga kiyA gayA hai - isakA jJApaka hotA hai| isa taraha aneka arthavAle zabda se janya bodha ke prati prakaraNAdi vizeSarUpa se hetu haiM yaha nizcita hotA hai| * anekArthaka zabda se saMzaya kI utpatti * tadvirahe zAbda. iti / magara jahA~ bhojana-gamana Adi kA prakaraNa nahIM hotA hai vahA~ zrotA ko anekArthaka zabdoM ko suna kara zAbdabodha nahIM hotA hai arthAt 'namaka lAnA merA kartavya hai' aisA nizcaya yA to 'azva ko lAnA merA kartavya hai' aisA nizcaya nahIM hotA hai| usa sthala meM zrotA ko vaktA ke abhiprAya meM saMzaya hotA hai ki - 'namakAnayana meM mujhe niyukta karanA vaktA ko abhipreta hai yA azva Anayana meM niyukta karanA?' vaktA ke abhiprAya meM aisA saMzaya ho jAne para zrotA ko apane viSaya meM bhI yaha saMzaya ho jAtA hai ki 'namaka lAnA merA kartavya hai yA azva Anayana?' yaha saMzaya mAnasa pratyakSa jJAnarUpa hotA hai| saMzaya ko pratyakSa mAnanevAle prAcIna naiyAyikoM ke mata ke anusAra mAnasa saMzaya kI utpatti yahA~ batAI gaI hai| 1 muNitavyA - iti mudritapratau /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 bhASArahasyaprakaraNe - sta.4. gA.78 0 lakSaNalakSaNAni 0 iti mAnasaH sandehaH / parokSasaMzayAbhyupagame tAtparyanizcayasya pratiniyatArthanizcayahetutvena tatsaMzaye zAbda eva vA sa itIyaM sNshykrnnii| anekArthapadaM zrutveti prAyikaM, saMzayahetutvamAtrameva lakSaNam / ataH sthANurvA puruSo veti bhASA'pi pratiyogipadAbhyAM koTidvayaM prAyikamiti paricAyakamiti / paricAyakatvaJca tadaghaTakatve sati arthavizeSajJApakatvam / anekArthapadaM zrutvetyasya lakSaNavRttitayA'GgIkAre tu idaM taTasthalakSaNaM syaat| kAdAcitkatve sati vyAvartakatvaM taTasthalakSaNatvaM yathA devadattasya tilakAdikam | satyantena svarUpalakSaNavyavacchedaH kriyte| nanu tarhi asyAH svarUpalakSaNaM kimityAzaGkAyAmAha - saMzayahetRtvamAtrameva lkssnnmiti| mAtrapadamanekArthapadazravaNavyavacchedArthaH tena nA'vyAptiranupadameva vkssymaannsthle| evakAro'yogavyavacchedArthaH, sa ca lakSaNamityanantaraM yojyaH yadvA evakArasya tAtparyagrahakatvamiti bhaavniiym| saMzayahetavacanatvamiti prkrnnaallbhyte| tena na saamaanydhrmdrshnaadaavtivyaaptiH| prasaGagAta lakSaNalakSaNAni prdrshynte| vyatirekihetuvacanaM lkssnnmityeke| lakSyamAtravyApako dharmo lkssnnmitynye| asAdhAraNadharmo lkssnnmitypre| lakSaNaM jJAnajanakajJAnaviSaya iti pre| avyAptyativyAptyasambhavadoSatrayazUnyaM lakSaNamityapi kecit| sajAtIyavijAtIyavyAvartako lakSyagataH kazcillokaprasiddhAkAro lakSaNamiti RjvH| vedAntinastu lakSyatAvacchedakasamaniyatatvaM lakSaNam / tacca lakSyatAvacchedakena saha samavyAptikatvam, yathA antaHkaraNAvacchinnaM caitanyaM pramAtRcaitanyamiti vadanti / samAnAsamAnajAtIyavyavacchedakaM lakSaNamiti paamraaH| vyatikIrNavastuvyAvRttiheturlakSaNamiti tu syAdvAdino vayam / prtiyogipdaabhyaamiti| sthANupuruSapadAbhyAM / pratiyogitvaM cAtra virodhitvam / na cAtra virodho na padayoH kintu tAdAtmyena padArthayoH samavAyena padArthatAvacchedakayorveti padayoH kathaM pratiyogitvamiti vAcyama pratiyogivAcakapadAbhyAmityatra taatpryaat| kottidvymiti| sthANutvapuruSatvarUpakoTidvayam / koTitvaM ca prakRte saMzayajanakajJAnI * parokSasaMzaya kI utpatti * parokSasaMzayAbhyu. iti / navya manISiyoM ne parokSa saMzaya kA bhI svIkAra kiyA hai| unakA Azaya yaha hai ki tAtparyajJAna zAbdabodha kA hetu hotA hai| tAtparya yAnI vaktA ke abhiprAya kA nizcaya hone para zrotA ko nizcayAtmaka zAbdabodha hotA hai vaise tAtparya meM saMzaya hone para yAnI saMzayAtmaka tAtparyajJAna hone para saMzayAtmaka zAbdabodha honA nyAyaprApta hai| ataH anekArthaka pada ke tAtparya kA nizcaya hone para jaise pratiniyata artha kA nizcayAtmaka zAbdabodha hotA hai vaise hI anekArthaka pada ke tAtparya meM saMdeha hone para saMzayAtmaka zAbdabodha hotA hai ki 'lavaNa Anayana merA kartavya hai yA azva Anayana?' saMzaya pratyakSa hI hotA hai parokSa nahIM - isameM koI vinigamaka na hone se vaha niyama mAnya nahIM ho sakatA hai| ataH apanI sAmagrI ke anusAra saMzaya kabhI pratyakSarUpa hotA hai aura kabhI parokSasvarUpa hotA hai| parokSa saMzaya kA artha yahA~ zAbda saMzaya aisA abhipreta hai| ataH navya naiyAyika ke mata ke anusAra tAtparyagrAhaka bhojanaprakaraNa Adi ke abhAva meM 'saindhavamAnaya' zabda se zAbdajJAnAtmaka saMzaya hotA hai| prAcIna naiyAyika ke matAnusAra yahA~ mAnasa pratyakSAtmaka saMzaya hotA hai| saMzaya kA svarUpa cAhe kaisA bhI ho magara tAdRza saMzaya ko utpanna karane se vaha bhASA saMzayakaraNI bhASA kahI jAtI hai| yathAnAma tathA guNa / * saMzayakaraNI bhASA kA lakSaNa * anekA. iti| yahA~ jo kahA gayA hai ki jisa bhASA ke aneka arthavAle pada ko suna kara zrotA ko saMzaya hotA hai vaha saMzayakaraNI bhASA hai| usameM anekArthavAle pada ko suna kara - yaha aMza prAyika hai| arthAt vaha aMza saba saMzayakaraNI bhASA meM rahatA hai - aisA nahIM hai magara amuka saMzayakaraNI bhASA meM hI rahatA hai| ataH vaha saMzayakaraNI bhASA ke lakSaNa meM praviSTa nahIM hai, sirpha paricAyaka hai| saMzayakaraNI bhASA kA lakSaNa to sirpha saMzayahetutva hI hai jo ki usa bhASA meM rahatA hI hai| arthAt saMzayahetuvacanatva hI saMzayakaraNI bhASA kA lakSaNa hai| saMzayakaraNI bhASA kA aisA lakSaNa banAne se saba saMzayakaraNI bhASA kA saMgraha hotA hai| ataH 'sthANurvA puruSo vA' yaha bhASA bhI saMzayakaraNI ke ukta lakSaNa se saMgRhIta hotI hai| ukta bhASA meM sthANu aura puruSa ye do pada pratiyogipada hai arthAt viruddha artha ke vAcaka haiN| sthANutva aura puruSatva eka vastu meM nahIM rahate haiN| ataH parasparaviruddha haiN| viruddha
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zAbdabodhakAraNapradarzanama * 271 vAkAreNa ca virodhamupasthApya saMzayaM janayantI tAdRzyeveti dhyeyam / 78 / / uktA saMzayakaraNI 10 / atha vyAkRtAmAha bhAsA asaccamosa payaDatyA vAaDA munneytvaa| aigaMbhIramahatthA ahava avvattA / 79 / / vyAkRtA'satyAmRSA bhASA, prakaTaH = sujJAnaH artho yasyAstAdRzI 'muNeavvA = jJAtavyA 'yathA eSa bhrAtA devdttsye'tyaadiH| arthasya sujJAnatvaM ca 'tAtparyajJAnAdibahuhetusampattyavilambeno'cirakAlotpattikapratisandhAnaviSayatvaM bodhyam 11 / / prakAratAvattvarUpaM graahym| virodhmiti| ekadharmitAvacchedakaviziSTavizeSyakatvAvacchedena viruddhatvena nAnAdharmaprakAratvaM saMzayatvamiti tAtparyeNa 'ekadharmiNi viruddhanAnAdharmaprakArakajJAnaM saMzaya iti bruvatAM matena dvikoTika eva saMzayaH virodhajJAnaM ca tanmate saMzayakAraNam / ato 'vAkAreNa virodhamupasthApya' iti tanmatenedamuktamiti mantavyam / vastutastu 'ayaM sthANurvA puruSo vA? ityatra sthANutva-tadabhAva-puruSatva-tadabhAvarUpakoTicatuSTayazAlyeva saMzayaH sviikriyte| tAdRzavAkyAdidampadAddharmiNaH, sthANupuruSapadAbhyAM sthANutva-puruSatvayorvAkAradvayena cAbhAvadvayasyopasthiterityAdisUcanArthaM dhyeyamityuktam / 78 / / (granthAgram-5500 shlok)| taatpryjnyaanaadiiti| Adizabdena pada-vRtti-padArthAkAGkSA-yogyatAsattijJAnagrahaNaM boddhvym| kAraNasaptakajanya tvAcchAbdabodhyeti hetoH| tAtparyajJAnAdibahuhetusamavadhAnavilambAbhAvaprayojyA acirakAlotpattiH yasya pratisandhAnasya = zAbdabodhasya tadviSayatvarUpaM sujJAnatvamarthasyA'trAbhipretam / ayaM bhAvaH zAbdabodhasya tAtparyajJAnAdijanyatvena tadvilambe zAbdabodhavilambo bhavati tadavilambena ca tdvilmbH| vyAkRtabhASAyA bhAvitArthatvena taatpryjnyaanaadikvilmbenoptisstthte| ataH zAbdabodho'pi tAjaka smpdyte| tAdRzazAbdhabodhaviSayatvena so'rthaH tadabhASA'pekSayA sujJAno bhnnyte| tAdRzaviSayatAkatvena sA vyAkRtA bhnnyte| prakaTArthakAsatyAmRSAvacanatvaM tallakSaNaM boddhavyam / ato na janapadasatyAdAvativyAptiH / atra bahu vktvym| tattu nocyate vistrbhyaat| artha ke vAcaka una do padoM se sthANutva aura puruSatvarUpa do koTi upasthita hotI haiN| tathA usa vAkya meM jo 'vA' zabda hai usase virodha kI upasthiti hotI hai| puruSatva aura sthANutvarUpa do dharma meM paraspara virodha kA jJAna saMzaya kA janaka hai, kyoMki eka hI dharmI meM aneka virodhI dharma kA bhAna honA yaha saMzaya kA hI svarUpa hai| ataH saMzayajanaka hone se 'sthANurvA puruSo vA?' yaha bhASA bhI saMzayakaraNI hI hai| isa saMbaMdha meM zAMti se dhyAna dene kI sUcanA kara ke saMzayakaraNI bhASA ke vivecana ko vivaraNakAra samApta karate haiN|78 / / aba prakaraNakAra 79 vIM gAthA se vyAkRta aura avyAkRta bhASA kA nirUpaNa kara rahe haiN| gAthArtha :- spaSTa arthavAlI asatyAmRSA bhASA vyAkRta bhASA kahI jAtI hai| avyAkRta bhASA vaha hai jo atyaMta gaMbhIra mahArtha kI bodhaka hotI hai yA to avyakta bhASA avyAkRta bhASA hai - yaha jAnanA caahie|79 / * vyAkRta bhASA - 11/4 * vivaraNArtha :- jisa bhASA kA artha prakaTa hotA hai aisI asatyAmRSA bhASA vyAkRta bhASA hai - aisA jJAtavya hai| jaise ki 'yaha devadatta kA bhAI hai' ityAdi bhASA / isa asatyAmRSA bhASA kA artha prakaTa hI hai arthAt sujJAna saralatA se jJeya hai| artha kI prakaTatA yA sujJAnatA kA artha hai - tAtparyajJAna Adi aneka hetu kI jhaTiti upasthiti rahane se turaMta hI utpanna honevAle zAbdabodha kI viSayatA hai| Azaya yaha hai ki zAbdabodha ke kAraNa padajJAna, vRttijJAna, tAtparyajJAna Adi aneka hote haiN| jaba taka sabhI kAraNa upasthita na ho taba taka kArya utpanna nahIM hotA hai| vaktA kabhI kabhI aise zabdoM kA prayoga karatA hai jisake kAraNa zrotA ko vaktA ke abhiprAya = tAtparya Adi kA turaMta jJAna ho jAne se binA vilaMba ke arthabodha ho jAtA hai| tAdRza zAbdabodha kI viSayatA jisa artha meM rahatI hai vaha artha prakaTa sujJAna kahA jAtA hai| arthAt tAdRza zAbdabodha kA jo viSaya hotA hai vaha prakaTArtha kahA jAtA hai| tAdRza prakaTArtha kA bodha karAnevAlI bhASA vyAkRta bhASA kahI jAtI hai| vyAkRta bhASA kA, jo ki asatyAmRSA bhASA kA 1 bhASA asatyAmRSA prakaTArthA vyAkRtA jnyaatvyaa| atigaMbhIramahArthA avyAkRtA athavA avyaktA / 79 / / 2 muNiavvA - iti mudritapratau /
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 bhASArahasyaprakaraNe sta. 4. gA. 79 * bAlAdibhASAsvarUpavicAra: O athA'vyAkRtAmAha-atigambhIraH = durjJAnatAtparya:, mahAn artho yasyAH sA'vyAkRtA bhavati athavA bAlAdInAmavyaktA bhASA'vyAkRtA bhavati / / 79 / / uktA'vyAkRtA-12/tadabhidhAnAccA'bhihitA dvAdazA''pyasatyAmRSAbhedAH / athopasaMharati / T durjJAnatAtparya iti / duHkhena = mahatA prayAsena jJAnaM yasya tat durjJAnam / durjJAnaM tAtpaya yasyA'rthasya sa durjnyaantaatpryH| ayamevA'vyAkRtatve mukhyo hetuH / yadyapi durjJAnatAtparyakatvaM zabdaniSThaM na tvarthaniSThaM tathApi tAdRzazabda-viSayatvenA'rthe tadupacoreNoktamiti dhyeyam / arthasya durjJAnatAtparyakatve hetumAha mahAniti / mahattvAdatigambhIratvam, atigambhIratvAdavyAkRtatvamiti hetu-hetumadbhAvaH / tatazcA'nekanayanikSepAdisaGkulabhASAyAH zleSAlaGkArAdervA'vyAkRtatvaM labhyate / atrA'rthasya durjJAnatAtparyakatvaJca zrotRsAmAnyA'pekSayA jJeyam / tena tAdRzaguptasaGketAdijJAnavatAM tataH jhaTiti saGketitArthabodhe'pi na kSatiH / nanu zrotrapekSayA'vyAkRtatvAbhyupagame pratiniyatazrotuH sujJeyatve durjJeyatve vaikataratvasiddhAvapi sabhAyAM zrotuH dvaividhye 'jA sA sA sA' ityAdirUpAyAH tasyA anyataratvaM durvacaM syAt / na ca tadA mizratvaM syAditi vAcyam, asyAstatrA'nadhikArAt, vyAkRtA'vyAkRtatvopagame pradarzitavibhAgabhaGgaprasaGgAcca / ato vaktrapekSayaivA'vyAkRtatvaM vaacym| ata evA'gre 'vigaliMdiyANa caramA' iti vakSyamANagranthavirodho'pi parihRto bhavatItyAzaGkAyAM klpaantrmaahathveti| bAlAdInAmiti / yadyapi bAlAdayo manaHparyAptyA paryAptAH tathApi te manaHkaraNA'pATavena vAtAdinopahatacaitanyakatayA vA pUrvAparA'nusandhAnavikalA yathAkathaJcit manasA vikalpya bhASante / na ca te evamapi jAnate tha 'ahametadbhASa' iti| yathA'vasthitArthApratipAdakatvAt avibhAvitArthatvAcca teSAmavyaktabhASAyA avyAkRtatvam / evameva te bhASante zruNvanti ca naca kiJcijjAnanti / taduktaM vyavahArasUtrabhASye'pi - 'apaTTuppaNNo bAlo ativuDDho taha avannI vaa|| vinnANAvariyaM tesiM, kamhA? jamhA u te suNaMtA vi / na vi jANaMte kimayaM saddo saMkhassa paDahassa / / (vya. bhA. u. 10, gA. 61/62) na caivaM bhAvabhASAtvameva na syAt, kutaH tadvyApyadravya-bhAvabhASAtvavyApyA'satyAmRSAtvavyApya'vyAkRtatvam? tadvyApyavyApyavyApyasyA'pi tadvyApyatvaniyamena vyApakAbhAvAt vyApyAbhAvasyonnayanAditi sAmpratam vizeSopayogavirahe'pi bhAvabhASAtvaniyamakopayogasAmAnyasyA'napAyAt, anyathA teSAmajIvatvamekendriyatvaM vA syaat| na copayogavizeSaprayuktatvavirahAnna tasyA bhAvabhASAtvamiti vaktavyam, evaM hi vizeSopayogaprayuktAyA apa bhASAyA viziSTataropayogA'prayuktatvena bhAvabhASAtvaM na syAt / taduktaM zrIjinadAsagaNimahattaraiH 'avvoyaDA nAma jA sotArehiM bhAsijjamANA na saMvijjai, jahA vAgANaM evamAdi' (daza. jina cU.pR.239) / dazavaikAlikabRhadvRttau tu 'avyAkRtA caiva aspaSTArthA aprakaTArthA, bAlakAdInAM thapaniketyAdivadi' (dazahA.vR. pR.140) tyuktam / / 79 / / gyArahavA~ bheda hai, saMkSepa se nirUpaNa pUrNa karane ke bAda aba zrImadjI avyAkRta bhASA kA, jo asatyAmRSA bhASA kA bArahavA~ aura aMtima bheda hai, nirUpaNa karate haiN| = * avyAkRta bhASA 12/4 * athA'vyA. iti / avyAkRta bhASA vaha kahI jAtI hai jisakA artha atigambhIra aura mahAna ho| artha meM atigambhIratA batAne kA Azaya yaha hai ki usa artha kA tAtparya durjJeya hai arthAt 'isa zabda kA artha yahI hai', isakA bodha karAne ke abhiprAya se hI vaktA ne isa zabda kA prayoga kiyA hai - aisA tAtparyajJAna zrotA ko AsAnI se nahIM hotA hai magara bahuta koziSa karane ke bAda hI zrotA ko vaktA ke abhiprAya kA patA calatA hai| kabhI kabhI to bahuta kucha socane ke bAda bhI sAmAnya zrotA ko usa zabda ke artha kA jJAna nahIM bhI hotA hai| aisI bhASA ko avyAkRta bhASA kahate haiN| athavA to yaha bhI kahA jA sakatA hai ki bAlakAMdi ki avyakta bhASA avyAkRta bhASA hai| choTe baccekI aspaSTa akSaravAlI bhASA spaSTa bodha na karAne se tathA spaSTArtha bodha karAne ke uddeza se prayukta na hone se avyAkRta bhASA hai| aisA yahA~ tAtparya hai / / 79 / / avyAkRta bhASA kA nirUpaNa pUrNa huA / avyAkRta bhASA kA nirUpaNa pUrNa karane se asatyAmRSA bhASA ke 12 bheda kA bhI kathana -
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prasaGgasaGgatilakSaNopadarzanam * 'evamasaccAmosA duvAlasavihA parUviA sammaM / davvammi bhAvabhAsA, teNa samattA samAseNaM / 80 / / spssttaa||80|| athaitAsAM bhASANAM madhye keSAM kAH sambhavantIti prasaGgAdAha / savvA vihu suranArayanarANa, vigalindiyANa caramA ya / paMciMdiyatiriyANavi sA sikkhAladdhirahiyANaM / / 81 / / 2 suranArakanarANAM sarvvA api hi satyAdyA bhASAH sambhavanti / vikalendriyAH = dvitricaturindriyAH, teSAM catasRNAM caramA = asatyAmRSA bhASA bhavati, teSAM samyakparijJAnaparavaJcanAdyabhiprAyAbhAvena satyAdibhASA'sambhavAt / satyAdito'tiriktA vyavahAranayAzritA / caramA bhAvabhASA hyasatyAmRSA vivecitA / / 1 / / 273 pUvottaragranthayorekavAkyapratipAdanArthaM saGgatiM pradarzayati-prasaGgAditi / prasaGgasaGgatyA ityarthaH / atra prasaGgasaGgatizca smRtyasyopekSAnarhatvam, upasthitaviSayaniSThopekSAnarhatAvacchedakadharmavattvamiti yAvat / anye tu prakAntaprakRtapadArthajJAnapUrvakArapadArtha - jJAnopakArakatvaM prasaGgasaGgatirityAhuH / aprastutArthakhyApanaM prasaGga iti kecit / AgamazailyA cedaM svAmitvadvAramucyate / asatyAmRSeti / dravyaviSayakabhAvabhASAtvavyApyamasatyAmRSAtvamatra bodhyam / vikalendriyANAM satyAdibhASA kuto na sambhavatItyAzaGkAyAmAha - samyakparijJAnaparavaJcanAdyabhiprAyAbhAveneti / samyakparijJAnAbhAvena satyabhASAvyavacchedaH kriyate / paravaJcanAdyabhiprAyAbhAvenetyanena mRSAvyavacchedaH kRtaH / satyAmRSAghaTakIbhUtapUrNa ho gyaa| aba prakaraNakAra 80 vIM gAthA se isa viSaya kA upasaMhAra karate haiN| gAthArtha :- isa taraha asatyAmRSA bhASA ke 12 bhedoM kA samyak prarUpaNa kiyA gayA hai| ataH dravya meM bhAvabhASA kA nirUpaNa bhI saMkSepa se pUrNa huA / 80 vivaraNArtha :- gAthA spaSTArthavAlI hone se isakA vivaraNa nahIM kiyA gayA hai / 69 vIM gAthA se le kara yahA~ taka bhAvabhASA ke prathama bheda dravyaviSayaka bhAvabhASA ke caturtha bheda ke bAraha bheda kA Agama ke tAtparya ko batA kara virodha - avyApti Adi doSoM kA parihAra kara ke vaisI hRdayaMgama aura nyAyapUrNa zailI se upAdhyAyajI mahArAja ne vivecana kiyA gayA hai ki atyAmRSA bhASA ke saMbaMdhI zrotA ke ajJAna-saMzaya-viparyaya dUra ho jAte haiN| ataH dravyaviSayaka bhAvabhASA kA saMkSepa se nirUpaNa bhI samyak rahA hai - isameM koI saMdeha nahIM hai| athaitAsAM. iti| aba pUrvapradarzita dravyaviSayaka bhAvabhASA ke satyAdi cAra bheda meM se kisa kisa jIva ko kauna sI bhASA saMbhavita hai? isa viSaya kA prakaraNakAra prasaMga se nirUpaNa karate haiN| prasaMganirUpaNa kA artha yaha hai ki mukhya viSaya ke nirUpaNa meM smRta evaM upekSAnarha viSaya kA nirUpaNa / 81 vIM gAthA se prakaraNakAra saprasaMga uparyukta bAta ko batA rahe haiN| gAthArtha :- sura, nAraka aura manuSyoM ko sarva bhASA saMbhava hai| vikalendriya aura zikSAlabdhirahita paMcendriya tiryaMca kI caramabhASA = asatyAmRSA svarUpa hotI hai / 81 / vivaraNArtha :- deva, nAraka aura manuSyoM ko sarva bhASA yAnI satya, asatya, satyAsatya aura asatyAmRSA cAroM bhASA saMbhavita haiN| beindriya, teindriya, caurindriya ko, jo vikalendriya zabda se kahe jAte haiM, cAra bhASA meM se aMtima asatyAmRSA saMbhavita hai| vikalendriya jIvoM ko satya Adi tIna bhASA kA saMbhava nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki vikalendriya jIva ko mana na hone se samyak = yathAvasthita jJAna hI nahIM hotA hai ki yaha ghaTa hai, ghaTazabda kA uccAraNa karane se zrotA ko usakA bodha hogaa| jaba yarthArtha jJAna hI nahIM hai taba satya bhASA kA saMbhava kaise hogA ? vaise dUsaroM ko Thagane kA abhiprAya bhI nahIM hotA hai jisakI vajaha se mRSA bhASA kA saMbhava ho| jaba satya yA asatya bhASA kA hI saMbhava nahIM hai taba satyAmRSA bhASA kA kaise saMbhava hogA ? ataH pArizeSanyAya se vikalendriya kI bhASA asatyAmRSA siddha hotI hai| - 1 evamasatyAmRSA dvAdazavidhA prarUpitAH samyak / dravye bhAvabhASA samAptA samAsena / / 80 / / 2 sarvA api khalu suranArakanarANAM vikalendriyANAM caramA ca / paJcendriyatirazcAmapi sA zikSAlabdhirahitAnAm / / 81 / /
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 bhASArahasyaprakaraNe - sta.4. gA. 81 0 bhASAsvAmitvadvAradarzanamA zikSA = saMskAravizeSajanakaH pAThaH, labdhizca jAtismaraNarUpA tathAvidhavyavahArakauzalajanakakSayopazamarUpA vA, tAbhyAM' rahitAnAM paJcendriyatirazcAmapi sA = asatyAmRSA bhvti| te'pi hi na samyagyathAvasthitavastupratipAdanAbhiprAyeNa bhASante, nA'pi paravipratAraNabuddhayA kintu kupitA api paraM mArayitukAmA api evameva bhASanta iti teSAmasatyAmRSaiva bhaassaa| na ca kupitAnAM teSAM bhASA krodhaniHsRtA'satyaiva syAditi vAcyam avyaktatvenAnavadhAraNIyatvAd, vilkssnndljnytvaaccetyvdheym| satyatvAsatyatvayorabhAvasiddhau nitarAM tadghaTitasatyAmRSAniSedhaH siddhyti| te'pi = zikSAlabdhirahitAH paJcendriyatiryaJco'pi, kiM punarvikalendriyA ityapi shbdaarthH| kapitA apIti. AstAmakapitA itypishbdaarthH| mamArayitukAmA ityapizabdArthaH / taduktaM prajJApanAyAm - 'paMciMdiyatirikkhajoNiyA No ccaM bhAsaM, bhAsaMti, No mosaM bhAsaM bhAsaMti, No saccAmosaM bhAsaM bhAsaMti, egaM asaccAmosaM bhAsaM bhAsaMti NaNNattha sikkhApuvvagaM uttaguNaladdhiM vA par3acca saccaM pi bhAsaM bhAsaMti, mosaMpi, saccAmosaMpi, asaccAmosaMpi bhAsaM bhaasNti|' (pra.bhA.pa.sU. 167) iti / avykttvenaanvdhaarnniiytvaaditi| yathAvasthitArthApratipAdakatvena svArthanizcayAjanakatvAditi / svArthanizcayAjanakatvena na tadvati tatprakArakazAbdabodhajanakatvaM yena satyatvaM syAt, na vA tadabhAvavati tatprakArakazAbdabodhajanakatvaM yenA'satyatvaM syAt na vAM''zikasatyAsatyatvaM yena mizratvaM syaat| nanu tamusatyAmRSAtvamapi kutaH syaadityaalkssnndljnytvaaditi| dalaM = upaadaankaarnnm| vilakSaNatvaM ca satyAdidalApekSayeti prastAvAlla (paJcendriyatiryaMca kI bhASA) zikSA. iti| paMcendriya tiryaMca (pazu ke do prakAra hote haiN| amuka aise pazu pakSI hote haiM jinako zikSA yA labdhi milI hotI hai| zikSA kA artha hai vizeSa saMskAra kA janaka abhyAsa / jaise ki tote ko 'rAma' Adi zabda kI zikSA dI jAtI hai| labdhi kA artha hai jAtismaraNa jJAna yA to tathAvidha vyavahArakuzalatA kA janaka kSayopazama (shkti)| amuka prANI aise bhI to zikSA milI hai aura na to labdhi zikSA aura labdhi se zUnya pazu-pakSI kI bhASA bhI vikalendriya jIvoM kI bhASA kI taraha asatyAmRSA hotI hai| sAmAnya pazu-pakSI Adi ko satya Adi bhASA kA saMbhava nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki ve na to dUsaroM ko samyag artha bodha karAne ke abhiprAya se bolate haiM aura na to dUsaroM ko Thagane ke abhiprAya se bolate haiN| yadi yathAvasthita arthapratipAdana ke abhiprAya se ve bole taba to usakI bhASA satya ho sakatI hai| yadi dUsaroM ko Thagane Adi ke abhiprAya se ve bole taba usakI bhASA asatya ho sakatI hai| magara sAmAnya pazu-pakSI to gussA Ane para bhI aura dUsaroM ko mArane kA abhiprAya hone para bhI basa aise hI bolate haiN| gAya, baila, kuttA Adi kupita ho yA na ho, dUsaroM ko mArane kI icchA ho yA na ho, na to dUsaroM ko arthabodha karAne ke abhiprAya se aura na to dUsaroM ko Thagane ke abhiprAya se bolate haiN| basa vaise hI pralApa karate haiM jisase zrotA ko kucha bhI arthabodha nahIM hotA hai| ataH zikSA aura labdhi se zUnya paMcendriya pazu-pakSI kI bhASA kevala asatyAmRSA bhASArUpa hI hotI hai - yaha siddha hotA hai| zaMkA :- na ca. iti| yadi kopAviSTa na ho usa dazA meM bhale hI sAmAnya pazu-pakSI kI bhASA asatyAmRSA ho magara jaba ve kopAviSTa hoMge taba to usakI bhASA mRSA hI ho jAyegI kyoMki va bhASA krodhaniHsata hai| krodhajanya sarva bha meM pratipAdana ho cUkA hI hai| ataH krodhAviSTa avasthA meM prayukta sAmAnya pazu-pakSI kI bhASA krodhaniHsRta mRSAbhASA hI siddha hotI hai| ataH asatyAmRSA se atirikta bhASA kA zikSAlabdhizUnya pazu-pakSI meM niSedha karanA kaise saMgata ho sakatA hai? * kupita sAmAnya tiyaca kI bhASA vyavahArataH asatyAmRSA * samAdhAna :- avyaktatvena. iti| janAba aisI zaMkA karanA yaha AsamAna para thUkane jaisA hai, kyoMki isa zaMkA se Apa Agama ke jJAna se rahita haiM yaha mAluma ho jAtA hai| isakA kAraNa yaha hai ki zikSAlabdhizUnya pazu-pakSI kitanA bhI gussA kara ke bole phira bhI usakI bhASA avyakta hotI hai - yathAvasthita vastu kI pratipAdaka nahIM hotI hai, aspaSTa hI hotI hai| ataH usa bhASA se zrotA ko artha kA kucha bhI nizcaya nahIM hotA hai| taba zrotA ko bhramAtmaka nizcaya bhI kaise utpanna ho sakegA? jisakI vajaha se bhASA asatya ho ske| ataH arthanizcAyaka na hone se unakI bhASA mRSA nahIM hai yaha siddha hotA hai| dUsarI bAta yaha hai ki satya, 1 graharahitAnAM - iti mudritprtau| 2 yathAsthita. iti mudritapratau paatthH|
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 275 * vaiyadhikaraNyadoSaparihAra * zikSAlabdhisahitAstu zukasArikAdayo'nye ca tiryaJco yathAyogaM caturvidhAmapi bhASAM bhASante, zikSAlabdhibhyAM vyaktabhASotpatterityavadheyam / / 81 / / uktA drvybhaavbhaassaa| atha zrutabhAvabhASAmAha 'tivihA suammi bhAsA saccA mosA asaccamosA y| samma uvauttassa u, saccA sammattajuttassa / / 8 / / bhASApadasya prakaraNamahimnA bhAvabhASAparatvAt zrute = zrutaviSayA bhAvabhASA, trividhA = triprakArA bhvti| tadyathA satyA, mRSA bhyte| tataH styaaditryopaadaankaarnniibhuutbhaassaavrgnnaavilkssnnbhaassaavrgnnaajnytvaadityrthH| prathamahetunA'nyayogavyavacchedaH kRtaH, dvitIyena cAyogavyavaccheda iti / yathAsambhavamanabhigRhItAvyAkRtayoH samAvezaH kArya ityaadisuucnaarthmvdheymityuktm| ___ vyaktabhASotpatteriti yathAvasthitArthapratipAdakabhASotpatteriti / tataH tadbhASAyAH svArthanizcayajanakatvena yathAyathaM satyAditvaM smbhvtiityaashyH| taduktaM prajJApanAyAma-'ahaM bhaMte! uTTe goNe khare ghoDae ae elate jANati buyamANe ahamese buyAmi? goyamA! No iNaDhe samatthe, NaNNattha snnnninno|' (prajJA.bhA.pa.sU. 163) vRttikAreNa cAtra'saJI avadhijJAnI, jAtismaraH, sAmAnyato viziSTamanaHpATavopoto vA, tasmAdanyo na jaanaati| saJI tu yathoktasvarUpo jAnIte' (pra.pR. 169) ityuktam / / 81 / / ukteti / paJcadazyAM gAthAyAM bhAvabhASAyA dravyazrutacaritrabhedAt traividhyamuktam / tatroktA = nirUpitA drvybhaavbhaassaa| avasarasaGgatiM pradarzayati atheti| zrute ityatra saptamyarthaH viSayatvamityata Aha - shrutvissyeti| trividheti| nanu asatya aura satyAmRSA bhASA kI upAdAnakAraNIbhUta jo bhASAvargaNA hotI haiM unase vilakSaNa vijAtIya bhASAvargaNA se zikSAlabdhirahita pazu-pakSI kI bhASA utpanna hotI hai| asatyAmRSA bhASA kI upAdAnakAraNIbhUta bhASAvargaNA se janya hone se yaha bhASA asatyAmRSA hI siddha hotI hai na ki mRSA aadi| ataH zikSAlabdhi se rahita pazu-pakSI kI bhASA asatyAmRSA hI hai yaha sAphasApha siddha ho jAtA hai| agara aisA Agama kA jJAna Apako hotA to Apane jo zaMkA kI hai usakA utthAna hI na hotaa| zikSAlabdhisahitA. iti| jinako zikSA yA jAtismaraNAdi labdhi prApta huI haiM aise totA-menA Adi aura anya pazu-pakSI to satyAdi cAroM bhASA ko bolate haiN| isakA kAraNa yaha hai ki zikSA aura jAtismaraNa vizeSa Adi se vyakta akSara kI utpatti hotI hai jisase zrotA ko artha kA nirNaya ho sakatA hai - yaha to rAmAyaNa meM pradarzita jaTAyu ke prasaGga Adi se jJAta ho sakatA hai| ataH yadi ve yathAvasthita artha kA pratipAdana kare taba unakI bhASA satya hogI aura viparIta artha kA pratipAdana kare taba unakI bhASA mRSA hogI ityAdi sujJeya hai||81|| . isa taraha vizeSarUpa se 21vIM gAthA se lekara 81 vIM gAthAparyanta bhAvabhASA ke prathama bheda dravyaviSayaka bhAvabhASA kA lakSaNa, bheda, prabheda, draSTAMta Adi se Agama ke anusAra nirUpaNa huaa| dravyaviSayaka bhAvabhASA ke nirUpaNa ko jalAMjali dene ke bAda 82 vIM gAthA se zrImad prakaraNakAra zrutabhAvabhASA kA nirUpaNa kara rahe haiM, jo bhAvabhASA kA dUsarA bheda hai- aisA 15 vIM gAthA meM pUrva batAyA gayA thaa| gAthArtha :- zrutaviSayaka bhASA ke tIna bheda haiM - satya, mRSA aura asatyamRSA / samyagdRSTi samyak upayukta ho kara jo kucha bolatA hai vaha satyabhASA hai|82/ * zrutaviSayaka bhAvabhASA - 2 * vivaraNArtha :- 'zrute' pada meM jo saptamI vibhakti hai usakA artha hai viSayatva / ataH zrute bhASA' kA artha hogA zrutaviSayaka bhASA / prastuta meM bhAvabhASA kA prakaraNa calatA hai| ataH prakaraNa ke bala para bhASApada bhAvabhASA kA bodhaka hai| ataH artha yaha hogA zrutaviSayaka bhaavbhaassaa| isake tIna prakAra hote haiM - satya, asatya aura asatyamRSA | gAthA ke pazcArddha se zrutaviSayaka bhAvabhASA kA - 1 trividhA zrute bhASA satyA mRSA asatyAmRSA ca / samyagupayuktasya tu satyA samyaktvayuktasya / / 82 / /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 bhASArahasyaprakaraNe - sta.4. gA. 82 0 zrutabhAvabhASAyAM mizratvAbhAvapratipAdanam 0 asatyAmRSA c| tatra samyagupayuktasya = AgamAnusAreNa yathAvadvadataH, turvizeSaNe kiM vizinaSTi? bahuzrutatvAdiguNaM, satyA = satyaiva bhavati, vizuddhAzayatvAditi bhAvaH / / 82 / / astu samyagdRSTerupayuktasya satyA, asatyA tu kasyetyAha dravyAviSayakabhAvabhASAvadasyAH caturvidhatvaM kuto na bhavati / kasmAdvA dravyaviSayakamAnavabhASAyA trividhatvaM na bhavatIti cet? maivam, catasRNAM dravyaviSayakabhAvabhASAtvaM ca caturvidhadravyapariNatimAzrityoktam, zrutaviSayakabhAvabhASAtvaM ca tisRNAM vAcAM phalIbhUtopayogApekSayA, mizropayogAbhAvena tRtIyasyA atra anadhikArAdityaSTasahastrIvivaraNe prakaraNakAreNaiva samAhitatvAt / pratimAzatake'pi "kathaM tarhi zrutabhAvabhASAyAM tRtIyabhedasyA'parigaNanaM, dravyabhASAyAM tu tatparigaNanamiti cet? ekatra nizcayanayena dharmiNo'rpaNAt, anyatra tu vyavahAranayeneti gRhANa' (prati. za. zlo. 89 vR.) ityevaM smaahitm| ayaM bhAvaH yathA'dhyavasAye zubhAzubhAnyataratvameva na tu mizratA'pi tathA nizcayanayato dravyAtmakeSu manovacaHkAyayogeSvapi na mizratA / tena mizravacanatvaM zrutabhAvabhASAyAM tAdRzanizcayopagRhItavyavahAreNA'pi nobhyupeyte| na cedaM svmniissikyocyte| taduktaM pratimAzatakavRttau - antyeSu dravyayogeSu api nizcayAnnaiva mishrtaa| tanmate dravyayogANAmapi mishraannaambhaavaat| tattadaMzaprAdhAnye zubhAzubhAnyatarasyaiva paryavasAnAt, nizcayAGgavyavahAreNA'pi tathAvyavaharaNAt (pra. za. zlo. 89 vR.) iti| zrutajJAnasyAmantraNIprajJApanyAdiniyatatvena tatparAvarttanAdAvasatyAmRSAtvasyA'pi sambhavena nizcayAnupagRhItavyavahAreNAsatyAmRSAtvaM shrutbhaavbhaassaayaamnggiikriyte| ataH zrutabhAvabhASAyAH traividhyamuktaM yuktameveti bhaavniiym| tatra = zrutabhAvabhASAyAm / AgamAnusAreNeti / atrA''gamAnusAritvamupayoge bhASaNe cobhayatra jJeyam / bahuzrutvAdiguNamiti / bahuzrutatvAdiguNaviziSTasya samyagupayuktasya samyagdRSTeriti bhAvaH ayamanUdyanirdezaH, vidheyanirdezaM pradarzayati satyeti / 'sarva vAkyaM sAdhAraNaM' iti nyAyAt 'iSTato'vadhAraNami'tinyAyAccAvadhAraNaM pradarzayati satyaiveti / mRSAtvAdhanyayogavyavaccheda evakArArthaH / na hi tAdRzavizeSaNakalitasya samyagdRSTeHzrutaviSayakabhAvabhASAyAM mRSAtvaM sambhavatIti bhaavH| hetumAha vishuddhaashytvaaditivishuddhaashypryukttvaaditi| tena parAzaGkitavaiyAdhikaraNyadoSaH parihRto bhvti| samyagdRSTerupayuktatvavizeSaNena tatprasUtabhASAyAM bhAvabhASAtvasiddhiH; AgamAnusAreNa bhASamANatvavizeSaNAt zrutaviSayakatvasiddhiH; vizuddhAzayatvavizeSaNena, stytvsiddhiH| yadi ca paro vaiyadhikaraNyAdidoSamudbhAvayet tadA upayuktaprayuktatvAdikaM pradarzanIyam / prayogA evam vivAdAspadIbhUtA bhASA bhAvabhASA upyuktpryukttvaat| vivAdAspadIbhUtabhAvabhASA zrutaviSayiNI aagmaanuyaayyupyogpryukttvaat| vivAdAspadIbhUtazrutabhAvabhASA satyA vishuddhaashypryukttvaaditi| jijJAsitAmatha pratipAdayan pratipAdayitA avadheyavacano bhavatItyato jijJAsAM pradarzayati - astviti / anenAvasarasaGgatiH prdrshitaa| tato vAkyaikavAkyatApratipattirapi sukarA bhvti| __ puurvmiti| 'uvauttANaM bhAsA' (bhA. ra. gA. 13) iti trayodazyAM gaathaayaamiti| pUrvAparavirodha iti| atrAnupaprathama bheda batAyA gayA hai ki samyagupayukta samyadRSTi kI bhASA zrutaviSayaka satyabhAvabhASA hai| samyagupayukta ho kara bolane kA artha hai Agama ke anusAra yathAvat bolnaa| mUlagAthA meM jo 'tu' zabda hai vaha vizeSaNa artha meM prayukta hai arthAt samyagadRSTi ko kucha vizeSaNa se vizeSita karatA hai| vaha vizeSaNa bahuzrutatvAdi guNa hai| arthAt Agama ke anusAra yathAvat bolanevAle aura bahuzrutatvAdiguNasaMpanna samakitadRSTi kI bhASA zrutaviSayaka satya bhAvabhASA hai| saba vAkya abhipreta avadhAraNavAle hote haiN| ataH prastuta meM bhI yatheSTa avadhAraNa ke lie vivaraNakAra ne satyA pada ke bAda evakAra kA prayoga kiyA hai| arthAt uparyukta vizeSaNoM se viziSTa samyag dRSTi kI bhASA satya hI hai| 'hI' kahane se mRSA Adi bhASA kA vyavaccheda hotA hai| yaha to ThIka hI hai, kyoMki Agama ke anusAra bolanevAle bahuzrutatvAdiguNasaMpanna samakitadRSTi kI bhASA vizuddha Azaya se prayukta hotI hai| ataH usameM mRSAtva kI zaMkA nirAdhAra ho jAtI hai||82||
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zrutabhAvabhASAtraividhyasthApanam * 277 'hoi asaccA bhAsA, tasseva ya annuvuttbhaavennN| micchattAviTThassa va, avitahapariNAmarahiassa / / 83 / / tasyaiva ca = samyagdRSTra anupayuktabhAvena vadataH zrutaviSayiNI asatyA bhAvabhASA bhavati / athopayuktAnAM bhASA bhAvabhASeti pUva pratijJAnAd anupayuktAnAM tadabhidhAne kathaM na pUrvAparavirodhaH? iti cet na tatrAbhilApajanakavivakSArUpopayogasyaiva grahaNAd atra ca yuktabhASAmuddizyopayuktabhASAtvarUpapUrvoktabhAvabhASAtvavidhAne spaSTa eva virodhaH / na hyevaM bhavati vahnimAn parvato dhUmadhvajA'bhAvavAniti athaashyH| tnnirsyti-neti| tatreti trayodazyAM gaathaayaam| avirodhAditi ayaM bhAvaH bhASAvivakSayoH kAryakAraNabhAvasattvena sarvatra bhAvabhASAyAmabhilApajanakavivakSArUpopayogajanyatvaM nirAbAdhameva / ataH 'uvauttANa' ityanenAbhilApajanakavivakSAtmakopayogazAlinAM bhaavbhaassetybhipretm| prakRte cAnupayogapadena na zabdajanakavivakSArUpopayogazUnyatvamabhipretaM kintu hetvaadyupyogvirhittvmbhipretm| ayaM bhAvo zabdajanakavivakSArUpopayogajanyasamyagdRSTibhASAyAM hetvAdhupayogAjanyatvenAsatyatvaM vidhiiyte| haryAdipadavat vAcakasAmye'pi vAcyavaiSamyenArthavizeSasattve'pyarthAntarAsattvasya pratipAdane na kshcidvirodhleshgndho'pi| uktArthadAArtha vipakSe bAdhamAha - sarvathAnupayoge iti| tadA samyagdRSTau abhilApajanakavivakSArUpopayogasyA'pyabhAve ityarthaH kAryaH na tUpayogasAmAnyAbhAve iti, asiddheH, ajiivtvprsnggaacc| tUSNImbhAvaprasaGgAditi / zabdajanakavivakSArUpopayogAbhAve zaMkA :- samyagupayukta samyagdRSTi kI zrutaviSayiNI bhAvabhASA satya hai - yaha to jJAta huaa| magara zrutaviSayiNI asatya bhAvabhASA kisameM saMbhavita hai? yaha to Apane batAyA nhiiN| ataH usakA nirvacana kiijiye| prakaraNakAra uparyukta zaMkA kA samAdhAna 83 vI gAthA se hI de rahe haiN| yaha rahA gaathaarth| gAthArtha :- samyagdRSTi hI jaba anupayukta hotA hai taba usakI bhASA asatya kahI jAtI hai| athavA samyak pariNAma se rahita mithyAtva se AviSTa jIva kI bhASA zrutaviSayaka asatya bhAvabhASA hotI hai|83| *.zrutaviSayaka asatya bhAvabhASA * vivaraNAtha :- vahI samakitadRSTi jIva anupayukta ho kara arthAt zrutAnusArI upayoga se zUnya ho kara jaba zrutaviSayaka bolatA hai taba usakI zrutaviSayaka bhAvabhASA mRSA = asatya hotI hai| aba zaMkA kA samAdhAna mila gayA hogaa| zaMkA :- atha. iti| Apane eka zaMkA to hala kara dii| magara dUsarI eka zaMkA khaDI ho gaI hai| vaha yaha ki - Apane pUrva meM 13 vIM gAthA meM yaha batAyA thA ki 'upayukta ho kara jo bhASA bolI jAtI hai vaha bhAvabhASA hai' aura Apa abhI aisA kaha rahe ho ki 'anupayukta samyag dRSTi kI zrutaviSayaka bhAvabhASA asatya hai'| spaSTa hI hai ki Apake kathana se samyag dRSTi upayogazUnya ho kara bolatA hai taba to usakI bhASA dravyabhASA hI ho jAyegI na ki bhAvabhASA | jaba vaha bhAvabhASA hI nahIM hai to bhAvabhASAvizeSarUpa zrutabhAvabhASA kaise hogI? jaba zrutabhAvabhASA hI nahIM hai taba zrutaviSayaka asatya bhAvabhASA bhI kaise hogI? mUlaM nAsti kutaH zAkhA? ataH Apa yahA~ jo kaha rahe haiM ki- 'anupayukta samakitadRSTi kI zrutabhAvabhASA mRSA hai' isameM bhAvabhASAtva kA bAdha Apake hI vacana se prApta hotA hai| ataH ApakA vacana pUrvAparavirodhagrasta ho jAtA hai| ThIka hI kahA hai ki - gaye the rojA chuDAne, ulTI namAz2a gale pddii| ___ * upayuktatva aura anupayuktatva ke virodha kA parihAra * samAdhAna :- na. tatrAbhilApa. iti| ThIka hI kahA hai ki khAla or3hAye siMha kI, syAra siMha nahIM hoy| sirpha zAstra par3hane se hI zAstra kA rahasya prApta nahIM hotA magara gurusevApUrvaka zAstra kA grahaNa-manana-ciMtana karane se vaha prApta hotA hai| vaha rahasyaprApta hone para saba virodha miTa jAte haiN| dekhiye, yahA~ zAstra ke rahasya ko| 13 vIM gAthA meM jo kahA gayA hai ki 'uvauttANaM bhAsA' ityAdi isameM upayoga zabda se zabdotpAdaka vivakSArUpa upayoga hI abhipreta hai na ki anya upayoga bhii| arthAt zabdajanaka vivakSArUpa upayoga se janya bhASA bhAvabhASA hotI hai| jaba ki yahA~ zrutaviSayaka mRSA bhAvabhASA meM hetuAdiviSayaka upayoga kA abhAva abhISTa hai| ataH koI virodha nahIM hai| Azaya yaha hai ki upayoga ke aneka prakAra hote haiN| bhAvabhASA kA janaka jo upayoga 1 bhavatyasatyA bhASA tasyaiva cAnupayuktabhAvena / mithyAtvAviSTasya vA'vitathapariNAmarahitasya / / 83 / /
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 bhASArahasyaprakaraNe sta. 4. gA. 83 * dhvaniyantrodbhavazabdasvarUpavicAraH O hetvAdyupayogAbhAvasya grahaNenA'virodhAt sarvathAnupayoge tUSNImbhAvaprasaGgAt / hetvAdyenupayoge kathamahetukaM vadediti cet ? viparItavyutpatteriti gRhANa / zabdAnutpAdena mUkatvApattiH kAraNAbhAve kAryAbhAvasya nyAyyatvAt / na ca tUSNImbhAva uplbhyte| tataH kAryAt vivakSArUpakAraNamanumIyate / tataH anupayogabhAvenetipadaM hetvAdyupayogabhAvenetyarthakaM na tu vivakSArUpopayogAbhAvenetyarthakamiti sidhyati / etena 'samyagupayogazAlinAmiti ( bhA. ra. gA. 13 pR. 55) yatpUrvamuktaM tatra samyakpadamapi paricAyakamiti vyajyate / tena na mRSA - satyAmRSAdyasaGgrahaH / vayaM tu brUmaH abhilApajanakavivakSArUpopayogajanyavacanatvamapi bhAvabhASAyAH taTasthalakSaNameva na tu svarUpalakSaNm / tacca bhASAparyAptiparyAptajavacanatvameva / bhASAparyAptyA yo jIvaH paryAptaH tajjanyA yA bhASA sA bhAvabhASetyarthaH / bhASAparyAptiparyAptatvaM ca tadbhavikaM grAhyam / tena na dvIndriyAdigatyAgatena sacittAzmAdinA yaH patanAdinimittakaH zabdo janyate tatrAtivyAptiH / na vA vikalendriyabhASAyAmavyAptiH / etena amanaskatvena bhagavato bhASAyAM vivakSArUpecchAtmakopayogajanyatvAbhAvenA'vyAptiH pratyuktA bhASAparyAptiparyAptajanyatvasyApracyavatvAt / ata eva SoDazavacanabhedAntargatAdhyAtmavacanasyApi bhAvabhASAyAM samAvezaH sukaraH / na ca nisaraNAdidravyabhASAyAmativyAptiriti vAcyam, dravyaprAdhAnyApekSayA dravyabhASAtve'pi nisaraNAdikriyAbhASAparimANalakSaNabhAvaprAdhAnyApekSayA bhAvabhASAtvasyAnapAyAt upadheyasAGkarye'pyupAdhyasAGkaryAt / vastuto'nAhitabhASApariNAmAnAmeva bhASAdravyANAM nirupacaritaM tadvyatiriktadravyabhASAtvaM noAgamato ghaTAmaJcati / sUtre ca kutazcid vivakSAto bhAvabhASAsaGkIrNA dravyabhASA trividhA pradarziteti AbhAti / yadyapyajIvebhyaH zabdotpattirbhavati tathApi nAsau bhASA kintu kevalaM zabda eva / na ca dhvaniyantrebhyaH jAteSu zabdeSvavyAptiriti vAcyam, tatra na bhASotpadyate kintu dhvanireva kevalaH / ata eva tasya dhvaniyantramiti yathArthaM nAmakaraNaM, bhASAyantraM tu trasajIvasthatAlvAdireva tata eva yathecchaM bhASotpatteH / Adhunikadhvaniyantrebhyo na yathecchaM zabdotpattiH kintu pUrvagRhItazabdAbhivyaktimAtram / pUrvamagrAhItazabdAnAmutpattirdhvaniyantrebhyo naiva jAyate kintu trasajIvebhya eveti vizeSAcca tatra bhAvabhASAtvaM nAbhyupeyate / dravyabhASAtdAbhyupagame ca na naH kSatiH / bhAvabhASAtvapratItistu kathaJcit sausAdRzyAdinA bhramAtmikaiva etena mUkezasyaivAyaM zabda iti pratyabhijJAnamapi pratyuktam, sAdRzyAvagAhitve tasya pramAtve'pi tAdAtmyAvagAhitve bhramatvAnapAyAt yAmalapratyabhijJAnavat / yadi ca tatrA'pi bhAvabhASAtvamupacaritavyavahAranayena paramagurUNAmabhimataM tarhi bhASAparyAptiparyAptajatatsadRzAnyatarazabdatvameva tallakSaNamiti samAkalitasamayasadbhAvairvibhAvanIyam / yahA~ abhipreta hai vaha vivakSArUpa hai| vaha upayoga to zrutaviSayaka mRSA bhAvabhASA ko bolanevAle samakitadRSTi me hotA hI hai, kyoMki vaha to usakA kAraNa hai| kAraNa na rahegA to kArya kaise utpanna hogA ? magara usa samakitadRSTi kI vaha zrutabhAvabhASA mRSA hone kA kAraNa hetu Adi ke upayoga kA abhAva hai| upayoga zabda eka hone para bhI usake artha alaga hone se amuka artha kA niSedha karane para bhI anya artha kA vidhAna karane meM koI virodha nahIM hogaa| * vivakSA ke abhAva meM zabda kI anutpatti * - sarvathA. iti / yahA~ yaha zaMkA karane kI AvazyakatA nahIM hai ki "zrutaviSayaka mRSA bhAvabhASA ke vaktA samakitadRSTi meM hetu Adi ke upayoga kA jaise abhAva hai vaise vivakSArUpa upayoga kA bhI abhAva kyoM nahIM hai? hetu Adi upayoga ke abhAva kI taraha vivakSArUpa upayoga ke abhAva kA svIkAra karane meM kyA virodha hai ? jisakI vajaha vivakSAtmaka upayoga kI vidyamAnatA aura hetu Adi ke upayoga kI avidyamAnatA kA Apa pratipAdana kara rahe haiN| hama to kahate haiM ki yA to donoM raheMge yA to donoM nahIM "isakA kAraNa yaha hai ki yaha zaMkA anutthAnaparAhata hai| hamane pUrva meM hI batA diyA hai ki vivakSA yAnI bolane kI icchA = abhilASA zabda kI janaka hotI hai| jaba vivakSA hI nahIM hogI taba vaktA bolegA hI kyA? kyA yaha kabhI dekhA gayA hai ki bolane kI icchA -
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kalpAntarapradarzanabIjAviSkaraNam * 279 vA = athavA, avitathapariNAmarahitasya = samyak zrutapariNAmavikalasya, mithyAtvAviSTasya upayuktasyA'nupayuktasya vA sarvA'pi prakRtaM prstumH| nanu bhavadbhiH prakRte hetvAdyupayogAbhAvapratipAdito dazavaikAlikaniryuktau ca 'aNuvautto aheuaM ceva' (daza. a. 7 ni zlo. 280) ityuktamato virodhaH sampanIdyate / ayaM bhAvaH ahetukamiti atra bhedapratiyogividhayA hetoH pravezAtM, tadajJAne tadajJAnAt, bhedajJAnasya pratiyogijJAnasampAdyatvAt, bhedapratiyogijJAnaM laukikasannikarSajanyamalaukikasannikarSajanyaM vetyanyadetat / tato'hetukaM bhASaNe samAyAto hetUpayogo bhavadbhirvAryate katham? na hi zabdArthAjJAne zabdaprayogaH sambhavatIti svavadhAya zastrotthApamanametadityAzayena zaGkate hetvAdyanupayoga iti / samAdhatte - viparItavyutpatteriti / viparItahetujJAnAditi / na hi saddhetUpayogavirahe'pi asaddhetau hetutvaprakArakaM jJAnaM na smbhvtiiti| tataH saddhetUpayogavikalaH samyagdRSTi viruddhahetukaM yuktyAgamaviruddhaM yadbhASate sA zrutaviSayiNI mRSA bhAvabhASetyarthaH phalitaH / nanu lokottaraM tu prAmANyaM anekAntavAsanopanItAnantadharmAtmakavastvavagAhitvena saMzayaviparyAyAdAvapi samyagdRSTerna yata iti mahAbhASyAdau prasiddhaM tadvadevAnAbhogAdinA'hetukaM bhASaNe'pi tadbhASAyAM satyatvameva vaktumarhati na mRSAtvam, anyathA samyagupayuktatve satyapi guruniyogAditaH tathAvidhasampradAyalabdhArthAdito vA vitathabhASaNasambhavena mRSAtvaM tannimittaH karmabandhazca prasajyetetyAzaGkAyAmAha vA = athaveti / samyak zrutapariNAmavikalasyeti / mithyAdRSTau kadAcit svarUpato yat samyak zrutaM tatsadbhAve'pi tatpariNAmo nAsti / tena nAtiprasaGgaH / evaJcAtra zrute svarUpataH samyaktvasya nAdhikAro'pi tu svAmikRtasyeti tAtparyagrahaNAya 'pariNAme' tyuktam / vizeSaNAbhAvaprayukto viziSTAbhAvo ke binA hI koI bolatA ho ? ataH vivakSArUpa upayoga ke abhAva meM to samakitadRSTi ko bhI mauna hI rahanA paDegA / taba to bhASA kI hI utpatti nahIM hogI to phira vaha satya hai yA asatya ? dravyabhASA hai yA bhAvabhASA ? zrutaviSayaka hai yA dravyaviSayaka hai ? ityAdi bAtoM ko bhI koI avasara na rhegaa| magara samakitadRSTi jIva Agamokta hetu Adi ke anupayoga se bhI kabhI bolatA huA dekhA jAtA hai| ataH yaha mAnanA hogA ki usameM zabdajanaka vivakSA = bolane kI icchAsvarUpa upayoga vidyamAna hI hai, jisase prayukta hone se vaha bhASA bhAvabhASA kahI jAtI hai| ataH bhAvabhASA kA janaka vivakSArUpa upayoga hai aura prakRta meM hetu Adi ke upayoga kA abhAva hai- yaha siddha ho jAtA hai| zaMkA :- hetvAdyanu. iti / eka zaMkA kA samAdhAna milate hI dUsarI samasyA khaDI ho jAtI hai| Apa kahate haiM ki hetu Adi ke anupayoga se samakitadRSTi bolatA hai taba vaha bhAvabhASA mRSA kahI jAtI hai aura zrIdazavaikAlika niyukti meM kahA hai ki anupayukta ho kara ahetuka bolane para vaha zrutaviSayaka bhAvabhASA mRSA hotI hai taba to Apa ke vacana aura niyukti ke vacana meM virodha hI hogA, kyoMki hetu Adi ke anupayoga meM ahetuka bhASaNa kA kaise saMbhava hogA ? kyoMki ahetuka meM naJ zabda ke pratiyogirUpa meM hetu kA hI praveza hai| taba to hetu ke upayoga ke binA 'yaha ahetuka hai' yaha kaise mAluma hogA? aura vaisA mAluma na hone para ahetuka bhASaNa kaise hogA ? = samAdhAna :- viparIta iti| ThIka hI kahA hai ki koyalA hoya na Ujalo, so mana sAbuna laay| yahA~ taka aneka zAstroM kI tathyapUrNa bAteM kahI phira bhI Apa nirAdhAra zaMkA kara rahe haiN| samyagdRSTi anupayoga se ahetuka bolatA hai isa zAstravacana kA tAtparya yaha hai ki vaha anupayoga se viparItahetuvAlA vacana bolatA hai| yAnI samyag hetu ke upayoga binA viparIta hetu = yuktizUnya hetu kA pratipAdana kara rahA hai| ataH usakI bhASA mRSA hai| viparIta hetu ke jJAna meM samyag hetu ke jJAna kI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki samyag hetu se ajJAta manuSya ko bhI viparIta hetu kA jJAna hotA huA dekhA jAtA hai| Apa apanI akla lagAo aura zAstra ke tAtparya kI khoja kro| sirpha virodha karane se kucha tattva prApta nahIM hogaa| * mithyAdRSTi kI sarva zrutaviSayaka bhAvabhASA asatya hai * vA. athavA. iti / athavA to yaha bhI kaha sakate haiM ki samyak zruta ke pariNAma se zUnya mithyAdRSTi kI, cAhe vaha upayukta ho yA anupayukta ho, zrutaviSayaka saba bhASA asatya hai| yahA~ yaha zaMkA ki- "jaba mithyAdRSTi zrutaviSayaka viparIta bhASA bolatA
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 bhASArahasyaprakaraNe - sta.4. gA. 83 0 prakaraNasya upoddhAtaH 0 zrutagocarA bhASA asatyA, unmattavacanavattadvacanasya ghuNAkSaranyAyenA''pAtataH saMvAde'pi prmaanntvenaa'vyvhaaraat| kathaM tarhi zrute avataratyeSA, tajjJAnasya sadasadavizeSAdihetunA'jJAnatvAditi? satyam, avizeSitazrutapadenobhayopagrahAt, vizeSitasyaiva prAtisvikarUpAnupravezenAbhilApAditi dig| mithyAdRSTau sidhyayatIti bhaavH| ata evoktaM prakaraNakRtA tattvArthaTIkAyAM-bahuprakArabhrAntajJAnapravAhapatitaM kiJcidabhrAntamapi jJAnaM teSAM bhrAntameva bhramazakteranapagamAditi (ta. TI. 133) iti upayuktasyeti / atrA'pi na samyagupayuktatvaM kintu mithyopayuktatvaM, tajjJAnasya mokssaupyiktvaabhaavaat| taduktaM jJAnArNave 'mithyAdRSTijJAne samyakpravRttyAdidvArA mokSahetutAvacchedakajJAnatvAbhAva evaajnyaantvm| (jJAnA. pra. ta. zlo. 15 vR.) mokSAnaupayikamithyAjJAnaprayuktatvenA'satyatvam / ghuNAkSaranyAyeneti / ghuNaH kASThakITakaH tena kASThavedhe kRte yathAkathaJcidakSaraM niSpAdyate sa ghuNAkSaranyAya ucyte| taduktaM vardhamAnena "ghuNotkiraNAtkathaJcinniSpannamakSaraM ghuNAkSarAM tadiva yadakuzalena daivAnniSpAdyate trpnnaakssriiym||" ( ) yatra daivAtsaJjAtaM kAryaM na tu yatnena tatrAyaM nyAyaH prvrtte| ajAkRpANIyakAkatAlIyAndhacaTakAndhakavartakIyAbhANakAdinyAyA api prakRtArthe pryujynte| ApAtata iti / saMzayAdigrastatvamavicAritavAkyAtvaM vA ApAtattvaM, tasilarthaH prayojyatvaM, tasya cAnvayaH sNvaade| tatazcA'vicAritavAkyaprayojyasaMvAda ityarthaH / tasmin satyapi pramANatvena = pramAjanakatvena = satyatveneti yAvat / avyavahArAt = vyavahArAbhAvAt / sadasadavizeSAdihetoriti tUnmattavacanavadityanena lbhyte| idamAkarNya kazcit zaGkate - kthmiti| sadasadavizeSAdIti Adizabdena ydRcchoplbdhyaadigrhnnm| taduktaM vizeSAvazyakabhASye zrIjinabhadragaNinA 'sadasadavisesaNAo bhvheujaahicchiovlmbhaao| nANaphalAbhAvAo micchadihissa annANaM / / (vi. bhA. 319) iti / abhyupagamapUva vizeSaM dyotayati stymiti| avishessitshrutpdeneti| ayaM bhAvaH akSarAdisapratipakSAH zrutajJAnasya caturdaza bhedAH prsiddhaaH| taduktaM devendrasUriNA 'akkharasannisammaM sAiyaM khalu sapajja-vasiyaM ca / gamiyaM aMgapaviThaM satta vi ee sapaDivakkhA / / (pra. karma. 16) yadi atra samyakzrutabhAvabhASeti vizeSarUpeNa pratipAditaM syAta tarhi na mithyAzrutaviSayakabhAvabhASAyA grahaNaM syaat| tacca naasti| ataH hai taba to ThIka hai ki usakI bhASA asatya hai magara jaba mithyAdRSTi paMDitajI Adi kisI jaina sAdhu ko jainazAstra paDhAtA hai yA to zruta se aviruddha bAta karatA hai taba usakI bhASA kaise mRSA banegI? kyoMki vaha bhASA to zruta ke anurUpa hI hai" - ThIka nahIM hai, kyoMki unmatta puruSa ke vacana kI taraha usakI bhASA meM ghuNAkSaranyAya se ApAtataH saMvAda hone para bhI usa bhASA kA pramANatvena=satyatvena vyavahAra nahIM hotA hai| Azaya yaha hai ki jaise unmatta manuSya, jisane dAru piyA hai yA dhaturA khAyA hai jisa ke kAraNa usakI buddhi carane ko gaI hai, apanI patnI ko bahana kahatA hai, bahana ko patnI kahatA hai, mA~ ko patnI bhI kahatA hai| zAyada vaha apanI patnI ko patnI kahe yA mA~ ko mA~ kahe phira bhI loka meM usakA vacana pramANabhUta nahIM kahA jAtA hai kyoMki usakI akla carane ko gaI hai| vaise ghuNAkSara nyAya se mithyAdRSTi kI bhASA meM kvacit saMvAda upalabdha ho phira bhI vaha pramANa nahIM hai| ghuNAkSaranyAya yaha hai ki jaise lakaDe ke kiDe lakaDe ko kATate haiM taba lakaDe meM choTe choTe chidra bana jAte haiN| kabhI kabhI bahuta acchI DIjhAina bhI bana jAtI hai aura kabhI kabhI chidra aise bhI bana jAte haiM ki jisake kAraNa ka, kha Adi akSara bana jAte haiN| lakaDe ke kiDe ko DijhAina banAne kA yA akSara banAne kA kucha jJAna yA Azaya nahIM hotA hai magara lakaDe ko korate korate yakAyaka binA akSarAdi banAne ke uddeza ke bhI akSarAdi bana jAte haiN| phira bhI loga aisA nahIM kahate haiM ki lakaDe ke kiDe ko akSara yA DijhAina banAne kA jJAna hai, kyoMki ve kiDe to asaMjJI-saMmUrchima haiN| ve akSara to bhavitavyatAvaza hI bana gaye haiN| ThIka vaise hai mithyAdRSTi ko samyakzruta kA pariNAma nahIM hai| ataH usa kI bhASA samyak zruta ke pariNAma se nahIM kahI jAtI hai| ataH ApAtataH usakI bhASA meM kvacit saMvAda upalabdha hone para bhI usameM satyatva kA vyavahAra nahIM hotA hai, kyoMki mithyAdRSTi ko sat aura asat Adi kA vivekajJAna hI nahIM hotA hai| avivekaprayukta bhASA meM satyatva kA vyavahAra kaise ho sakatA hai? kathamapi nhiiN|
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ * dravya-bhAvasatyatvayorbalAbalatvavicAra: * 281 vizeSaNavinirmuktazrutapadena ubhayopagrahAt = samyagmithyAzrutagrahaNAnna doSaH kazcit / evaM sati mithyAzrutaviSayakabhAvabhASAyA api satyatvaM syAdityAzaGkAyAmAha vishessitsyaiveti| samyagmithyAvizeSaNaviziSTasyaiva zrutasya prAtisvikarUpAnupravezena = satyamRSAdipratyekarUpeNa pravezena, abhilApAt = prtipaadnaat| ayaM bhAvaH bhAvabhASAtvasAkSAdvyApyadvitIyajAtyavacchinne viSayavidhayA zrutatvena prveshH| tena na mithyAdRgbhASAyA asaGgrahaH / bhAvabhASAtvasAkSAdvyApyadvitIyajAtyavacchinne ca viSayavidhayA zrutatvena prveshH| vizeSarUpaM ca prathame upayukta-samyakzrutatvaM dvitIye cAnupayuktasamyakzrutatvaM mithyAzrutatvaM veti nAvyavasthAdidoSanipAtaH / samyakzrutatvaM ca svAmyapekSayA boddhavyam na tu svarUpApekSayA / tena svarUpato mithyAzrutasyA'pi samyagdRSTiparigRhItasya yathopayogaM syAdvAdamahArAjasevakanayavizeSApekSayA'valambane'pi tadviSayiNyAM zrutabhAvabhASAyAM na satyatvavyAhatirityAdipradarzanArthaM digityuktm| prakRte dazavaikAlikaniyuktivacanasaMvAdaM prdrshyti-tditi| nanu niyuktikRtA ca' micchaddiThI vi ya taheva' ityatra cakAreNobhayasamuccayaH kRtaH bhavadbhizca 'vA = athave'tyuktvA prathamapakSaH parityakta iti kathaM na vaH tena virodhaH maivam, tatra cakAro na samuccayArthe kintu vAkArArthe itipradarzanArthamevA'tra vAkAro gRhiitH| yadvA vAkAro vyavasthAyAM grAhyaH / sA ceyaM, samyagdRSTeranupayuktabhAvena bhASamANasya bhASAyAH zrotRvitathArthabodhajanakatvAt, mRSAbhASAvargaNAjanyatvAt, bAdhitArthakatvAcca vyavahArato mRSAtvameva / ata eva kSINamohaguNasthAnake'pi mRSAvacanayogo dezitaH cturthkrmgrnthaadaa| ayaJcA'satyavacanayogo na mohamUlakaH, tasya prakSINatvAt kintvanAbhoganimittako vyvhaarnyaabhimtH| anAbhogato vitathabhASaNe'pi paramagurupraNItayathoktavastusvarUpAbhyupagamasya taccetasi sarvadaivA'vicalitatvAt, prajJApanIyatvAdiguNakalitatvAcca tadbhASAyAM bhAvataH satyatvameva / upetyavitathabhASaNe samyagdRSTitvahAnyApatteH / na ca dravyato'satyatvaM bhAvataH satyatvamityabhyupagame satyAmRSAtvaprasaGga iti vAcyam, dravyAMzApekSayaiva bhramapramAjanakatvena bhASAyAM satyAmRSAtvasyA'bhyupagamAta, na tu drvybhaavaapekssyaa| yugapadubhayaprAdhAnyArpaNe'vaktavyatve'pi tadanyataraprAdhAnyArpaNe satyA zaMkA :- kathaM. iti| yadi unmatta puruSa kI taraha mithyAdRSTi ko sat aura asat kA bhedajJAna nahIM hai taba to usakA jJAna ajJAnarUpa hai| jaba usakA jJAna ajJAnasvarUpa hai taba usakI bhASA zrutaviSayaka kaise hogI? usakI bhASA zrutaviSayaka nahIM hai magara kuzrutaviSayaka hai - mithyAzrutaviSayaka hai| taba usakI bhASA kA zrutaviSayaka bhAvabhASA meM samAveza hI kaise ho sakegA? ataH usakI bhASA ko zrutaviSayaka mRSA bhAvabhASA kahanA bhI sarvathA asaMgata hI hai| * zrutaviSayaka bhAvabhASA meM zrutasAmAnya kA adhikAra * samAdhAna :- satyam. iti| ApakI bAta meM itanA to tathya hai ki mithyAdRSTi kI vANI kuzrutaviSayaka hai| phira bhI Apa Age jo bAta kara rahe ho usase lagatA hai Apa sIMga kaTA kara bachar3oM se milanA cAhate ho| isakA kAraNa yaha hai ki zrutaviSayaka bhAvabhASA meM viSayavidhayA samyak zruta kA upAdAna nahIM kiyA hai magara avizeSita zruta = zrutasAmAnya kA grahaNa kiyA hai| jaba zruta kA samyak yA mithyA ityAdi vizeSaNa nahIM lagAyA gayA hai taba to nirvizeSaNaka zrutapada se samyak zruta kI taraha mithyAzruta kA bhI grahaNa nyAyaprApta hai, kyoMki zrutatvanAmaka dharma donoM meM samAna hI hai| ataH 'mithyAdRSTi kI bhASA meM zrutatvanAmaka dharma nahIM hai' - aisA jo Apane batAyA thA vaha nirAdhAra siddha ho jAtA hai, kyoMki mithyAzruta bhI azruta = zrutabhinna nahIM hai magara zruta hI hai| kyA nIla ghaTa bhI ghaTa nahIM hotA hai? ataH zrutaviSayaka bhAvabhASA meM zrutasAmAnya kA viSayavidhayA grahaNa hone se mithyAdRSTi kI mithyAzrutaviSayaka bhAvabhASA ko zrutaviSayaka bhAvabhASA kahane meM koI virodha nahIM hai| hA~, yaha bAta alaga hai ki zrutaviSayaka satyAdi bhAvabhASA meM vizeSita zruta kA hI grahaNa hotA hai| arthAt zrutaviSayaka satya bhAvabhASA meM viSayavidhayA upayukta samyak zruta kA grahaNa abhipreta hai aura zrutaviSayaka mRSA bhAvabhASA meM viSayarUpa se anupayukta samyak zruta yA mithyAzruta kA grahaNa abhipreta hai| ataH mithyAzrutaviSayaka bhAvabhASA meM satyatva kI yA upayukta samyakzrutaviSayaka bhAvabhASA meM asatyatva kI Apatti bhI nahIM rahatI hai| isa saMbaMdha meM adhika vicAra bhI kiye jA sakate haiN| isa bAta kI sUcanA dene ke lie dig zabda kA vivaraNakAra ne prayoga kiyA hai|
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 bhASArahasyaprakaraNe sta. 4. gA. 83 * bahuzrutAbhavyabhavyabhASAsvarUpavicAravizeSaH O tadidamAha bhagavAn bhadrabAhu 'sammaddiTThI u suaMmi aNuvautto aheuaM ceva / jaM bhAsai sA mosA, micchaddiTThI vi ya taheva / / (daza. ni. gA. 280 ) tti / ahetukaM 'tantubhyaH paTa eva bhavatI' tyAdi / / 83 / / athA'satyAmRSA zrutabhAvabhASA kasya? ityAha / satyA'nyataraparyavasAnAt, sarvatra saptabhaGgyA avyAhataprasarAt / tataH svAmyapekSayA satyatvaM dravyabhASAsvarUpApekSA cA'satyatvaM tadeti na kazcidvirodhagaMdhalezo'pi / ata eva guruniyogAdito vitathArthAparijJAnasambhavena tathAbhASaNe prajJApanIyatvAdiguNakalitasya vakturna karmabandha iti samayabhaNitiH, bhAvasatyatvena dravyA'satyatvasyopakSINatvAt / pazcAt guruNA'nyena vA jJAninA samyagarthajJApane'pi pUrvavat bhASaNe tvasatyatvameva tadA, abhiniviSTatvena bhAvasatyatvapracyavAt / etena navapUrvAdizrutadharasyA'bhavyasyA''gamAnugAmibhASAyAH svAmikRtA'satyatve'pi yathAvasthitArthapratipAdakatvena zrotRpramAjanakatvAt dravyataH satyatvamavyAhatamiti vyajyata, anyathA bhagavadbhASAyA api dravyazrutatvaM na syAt / vizeSaparijJAnadazAyAJcAbhavyebhya utkarapatitacampakamAlAjJAtena zrutagrahaNAdiniSedhAttadbhASA satyatvena na vyavahartavyA, kutsitasvAmikatvAditi tu dhyeyam / anupayuktasamyagdRSTeH zrutaviSayiNImasatyAM bhAvabhASAM pradarzayati ahetukamiti / yuktivikalamiti zrIharibhadrasUrayo vyaacksste| idaJca hetugamyapadArthApekSayA bodhyam / tena nA''gamagamyapadArthabhASaNe'satyatvA''pAtaH / ubhayasAdhAraNyalAbhArthaM tu naJo virodhArthakatvaM jJeyam / tena ahetukaM yuktiviruddhamityartho labhyate, yathA lokaH kadApi na nirlepo bhaviSyati jIvAnAM parimitatvAdityAdyAgamikArthodAharaNam / mRSAtvaM tvatra spaSTameva / tathA yauktikArthodAharaNaM tu 'tantubhyaH paTa eva bhavatItyAdi / tantUnAM svaviSayakapramAviparyayAderapi janakatvenA'nyayogavyavacchedarUpaivakArArthabAdhAdasatyatvam / prAcInataracUrNau tu 'taMtavo ghaDakAraNaM, vIraNA paDassa evamAdi sammaddiThThINo vi bhavati mosA' (daza. aga. cU. pR. 162) ityuktam / vivaraNakRtA cA'tra zrIdazavaikAlikahAribhadravRttyanusAreNA'trodAharaNaM pradarzitamiti dhyeyam / = prakRte zrute'nupayuktasya samyagdRSTerbhASAyA mRSAtvapratipAdane idamarthataH prAptaM bhavati yaduta zrute upayuktasya samyagdRSTerbhASA satyaiva na ca samyak zrutopayuktasyA'pi samyagdRSTeH mithyAzrutaparAvartane kathaM satyabhASAvaktRtvaM syAditi vAcyam bahuzrutatvAdiguNakalitasya samyagupayuktasya samyagdRSTermithyAzrutaparAvartane'pi dravyato'pi satyatvamanapAyameva / tathAhi "jinendrastavanaM yasya, tasya janma nirarthakaM / jinendrastavanaM nAsya saphalaM janma tasya hi" / / iti vyavahArato mithyAzrutasya tathAvidhasamyagdRSTiparigRhItasya na vyavahArato'pi mRSAtvam, 'yasu prayatne', 'tasu upakSaye', 'asu kSepaNe' iti dhAtupAThabalena tadarthaghaTanadvArA taddoSapracyavAt / 'gatvA gacchAmi caityaM' ityatrA'kAradvayaprazleSAt 'gatvA''gacchAmi caityaM' ityarthavyAkhyAne kRte sati na mAMsabhakSaNe doSa' ityAdau ca pUrvoktarItyA'kAraprazleSena tadarthaghaTanAyAM satyAM duussnnvilyaat| dRSTo hi 'iha ko'pi nAstItyukte pazcAnmanuSyopalabdhau 'iha ko'pi nA astI 'ti vivaraNena bahuzrutatvAdiguNopetasya doSabhaGga iti vibhAvanIyaM sUkSmekSikayA / / 83 / / yahA~ jo kahA gayA hai vaha apanI manamAnI kalpanA se kahA gayA hai aisA nahIM hai| isa tathya ko prakaTa karate hue vivaraNakAra pUrNacaramazrutakevalI bhagavAna bhadrabAhusvAmIjI se racita zrIdazavaikAlikaniryukti ke vacana ko batAte haiM / yaha rahA vaha zAstrapATha - "(jaba) samakitadRSTi zruta meM anupayukta ho kara ahetuka hI bolatA hai vaha bhASA ( zrutaviSayaka) mRSA bhASA hai aura mithyAdRSTi kI bhASA bhI vaisI hI hai|" niyukti meM jo kahA gayA hai ki 'ahetukaM' isakA artha hai 'yuktiviruddha' arthAt yuktihIna bhASaNa / jaise ki "taMtuoM se paTa hI banatA hai' ityAdi bhASA / tantu apanA jJAna bhI utpanna karatA hai, jalAne para bhasma ko bhI utpanna karatA hai / ataH tantu se paTa hI utpanna hotA hai vaha bAta mithyA = asatya hai| isa taraha 83 vIM gAthA meM zrutaviSayaka mRSA bhAvabhASA kA saMkSepa se nirUpaNa pUrNa huA / zaMkA :- atha iti / zrutaviSayaka satya bhAvabhASA aura asatya bhAvabhASA kisakI hotI hai yaha to patA cala gyaa| magara
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jJAnacatuSkAnupAdAnahetupradarzanam * 283 'uvarille nANatige uvautto jaM ca bhAsai suaMmi / sA khalu asaccamosA jaM bAhulleNa sA sutte / / 84 / / yat zrute parAvarttanAdi kurvan, upayukto bhASate eSA'satyAmRSA yad = yasmAtkAraNAt, sUtre = siddhAnte, bAhulyena = prAyaH, sA AmantraNyAdirUpA, asatyAmRSaivAstIti / caH = punaH uparitane jJAnatrike avadhimanaHparyAyakevalajJAnalakSaNe, pratyekaM pratyekamupayukto yadbhASate sA'pyasatyAmRSA, AmantraNyAdivattathAvidhAdhyavasAyapravRtteriti sampradAyaH / nanu zrutabhAvabhASAyAM nirUpaNIyAyAM na jJAnatrikasyA'vasaraH kevalajJAnasya zrutajJAnanAzaM vinA'nutpAdAditi cet ? satyam AmantraNyAdirUpeti / idaM ca hetuvizeSaNam / taduktaM prAcInataracUrNI "sutanANamAmaMtaNa-paNNavaNImAtiniyamita sutanANovayuttassa vAyaNAti asaccAmosA / " ( daza. aga. cU. pR. 162) atra 'iti' zabdo hetau vrtte| taduktaM halAyudhakoze - "itizabdaH smRto hetau prakArAdisamAptiSu / " (hulA. 5/887) prakArAntaraM darzayati caH = punariti / zrIharibhadrasUryAdimatenAyaM cakAraH samuccayArtha uktaH / yadyapi agastyasiMha sUribhistu prakRte - "ohi-maNapajjava-kevalaNANivayaNaM va esa sutabhAvabhAsA" (daza. aga. cU. pR. 162 ) ityevaM vAkAra uktaH tathApi sa vyavasthAyAM jJeya iti na doSaH / tathAvidhAdhyAvasAyapravRtteriti / AmAntraNyAdiprayojakAdhyavasAyAsamAnAdhyavasAyAt pravRtteH, jJAnatrikopayuktabhASAyA iti gamyate / sampradAya iti / zrIharibhadrasUryAdijJAnavRddhapuruSasampradAyaH / prakRte cAvadhyAdijJAnopayuktatve'pi teSAM mUkatvena paraprabodhAnArthaM zabdAzrayaNasyA''vazyakatvAcchutabhAvabhASAtvaM vyavahAramAtrahetutvAt, satyAdibhASAlakSaNaviyogAt, asatyAmRSAbhASAvargaNAjanyatvAccAsatyAmRSAtvamityasmAkamAbhAti / tattvaM tu bahuzrutA vidanti / nanu jJAnatrikasyaiva grahaNaM kutaH ? kimatha jJAnacatuSkagrahaNaM na kRtam ? ucyate vyavahArAvadhAraNadazAyAM zrutamukhanirIkSakatvena materakiJcitkaratvAt, matizrutayoratisaGkIrNasvarUpatvAt, zrutakevaliSaTsthAnapatitatvAnyathAnupapattihetunA matijJAnavizeSasya tatra tatra zrute'ntarbhAvasya mahAbhASyAdau prasiddhatvAt; bAhulyena vyavahAre matyupayogavinirmuktazrutopayogasya virahAt, zrIsiddhasenadivAkarAdimate matizrutayorabhedAcca zrutagrahaNena matergrahaNAtprakRte na jJAna-catuSkopAdAnamityanekAntavAdanipuNamatibhirvibhAvanIyam / - aprastutArthabhidhAnametadityAzayena zaGkate nanviti / avadhyAdisattve zrutasyAvazyambhAvAttadupAdAnamityAzaGkAyAmAha kevalajJAnasyeti / naTThammi chaumatthie nANe ( A. ni. zlo.) ityAgamavacanAt kevalasya zrutadhvaMsAvinAbhAvitvena zrutaviSayaka asatyAmRSA bhAvabhASA kisakI hotI hai? isakA nirUpaNa to bAkI hI raha gayA / isa zaMkA kI upasthiti hone para prakaraNakAra 84 vIM gAthA se zrutaviSayaka asatyAmRSA bhAvabhASA kisakI hotI hai yaha batA rahe haiN| hai| zruta upayukta ho gAthArtha :- agale tIna jJAna meM upayukta hokara jo bhASA kahI jAtI hai vaha asatyAmRSA zrutabhAvabhASA kara jo bhASA kahI jAtI hai vaha bhI asatyAmRSA zrutabhAvabhASA hai, kyoMki bahulatayA zruta meM AmantraNI AdirUpa bhASA hotI hai / 84 / meM * asatyAmRSA zrutabhAvabhASA * vivaraNArtha :- zruta kA parAvarttanAdi karate karate jo bhASA bolI jAtI hai vaha asatyAmRSA zrutaviSayaka bhAvabhASA hai, kyoMki Agama kI bhASA, prAyaH AmaMtraNI AdirUpa hone se, asatyAmRSA hI hotI hai| ThIka vaise hI avadhijJAna, manaHparyavajJAna aura kevalajJAna meM se kisI eka meM upayoga rakha kara jo bhASA bolI jAtI hai vaha bhASA bhI asatyAmRSA bhASA hI hai, kyoMki AmantraNI Adi bhASA kI taraha vaha bhASA bhI tathAvidha adhyavasAya se hI pravRtta hotI hai| arthAt AmaMtraNI Adi bhASA ke prayojaka adhyavasAya ke tulya adhyavasAya se usa bhASA kI pravRtti hone se vaha bhASA bhI AmantraNI Adi bhASA kI taraha asatyAmRSA bhASA hI hai - aisA prAcIna jJAnavRddha puruSoM kA sampradAya hai| zaMkA :- nanu. iti / yahA~ zrutabhAvabhASA kA nirUpaNa ho rahA hai| ataH yahA~ upayoga ke viSayarUpa meM zruta kI bAta karanA ucita 1 uparitane jJAnatrike upayukto yacca bhASate zrute / sA khalu asatyAmRSA yad bAhulyena sA sUtre / / 84 / /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 bhASArahasyaprakaraNe - sta.4. gA. 84 0 kevalini dravyazrutasadbhAvasiddhiH 0 dravyazrutaM pratItya bhAvabhASAyAH kevalajJAne'pi sambhavAt / taduktam 'kevalanANeNatthe NAuM je tattha pnnvnnjogge| te bhAsai titthayaro zrutasattve kevalAnutpAdAtkevalajJAnasattve zrutadhvaMsaH sidhyti| tataH kevalazrutayoH sahAnavasthAnAdapi na tadupAdAnaM kartavyam, zrutAsattve tdupyogsyaa'pysmbhvaat| etenAtItazrutApekSayA kevalini asatyAmRSAzrutabhAvabhASAbhidhAnamiti kucodyamapAstam vAntasamyagdarzanasyA'pi mithyAdRSTeH sataH ttprsnggaacceti| tatazcAvadhimanaHparyAyayoH zrutasamAnakAlInatve'pi kevalajJAnasya tadasamAnakAlikatvAnna zrutabhAvabhASAyAM jJAnatrikopAdAnaM yuktamiti nanvAzayaH / sahAnavasthAnamaGgIkRtya vizeSaM dyotayati satyamiti / dravyazrutaM pratItyeti / anena kevalini bhaavshrutaabhaavo'nggiikRtH| bhAvabhASAyA iti / kevalajJAnopayuktatvenAtra bhAvabhASAtvaM jJeyam / zrutabhASAtvaM ca kevalivacanasya dravyazrutatveneti bhaavH| AvazyakaniyuktisaMvAdaM pradarzayati 'kevalanANeNatthe' ityaadi| kevalajJAnopalabdhArthaikadezabhUtaprajJApanIyArthAbhidhAyakaH zabdarAzirbhASyamANaH tIrthakarasya vAgyogaH zeSaM zrutaM = kAraNe kAryopacArAd dravyazrutaM bhavatIti gAthAtAtparyam / taduktaM zrIhemasUriNA-"kevalinaH zabdamAtraM zrotRRNAM zravaNAnantaralakSaNe zeSakAle zrotRgatajJAnakAraNatvenopacArAcchrutaM bhavati na tu bhaNanakriyAkAla iti| athavA anyathA vyAkhyAyate- sa kevalinaH sambandhI vAgyogaH zrutaM bhavati, kathambhUtam? zeSaM = guNabhUtamapradhAnam aupcaariktvaaditi| anye tu paThanti-vaijogasuyaM havai tesiNti| tatra teSAM bhASamANAnAM sambandhI vAgyogaH zrotRgatazrutakAraNatvAt zrutaM bhavati dravyazrutamiti arthaH / athavA teSAmiti zrotRRNAM, tAnAzrityetyarthaH / bhASakagataM vAgyoga eva zrutaM vAgyogazrutaM bhavati bhAvazrutakAraNatvAd dravyazrutamevetyarthaH athavA tAnarthAn bhASate kevalI / vAgyogazcAyamasya bhASamANasya bhavati teSAM zrotRRNAM bhAvazrutakAraNatvAt zrutamasau bhavati" (vi. bhA. gA. 829 mala. vRtti.) . nanvevaM bhASakasya vibhaGgajJAnopayuktatve'pi kadAcicchrotuH bhAvazrutakAraNatvena tadIyavAgyoge'pyupacAreNa dravyazrutatvaM syaat| tato jJAnacatuSkopAdAnaM kartavyam? na kartavyam, kAdAcitkatvAt paramamunInAmanabhimatatvAcca upacAre hai na ki avadhi Adi tIna jJAna kii| ataH zrutabhAvabhASA ke nirUpaNa meM avadhi Adi tIna jJAna kI bAta karanA avasarocita nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki jaba kevalajJAna kI prApti hotI hai taba zrutajJAna hI nahIM rahatA hai, kyoMki zrutajJAna ke nAza ke binA kevalajJAna kI utpatti hI nahIM hotI hai| kevalajJAna aura zrutajJAna eka sAtha prakaTa avasthA meM vidyamAna nahIM rahate haiM taba kevalI ko zrutajJAna kA upayoga kaise saMbhavita hai? ataH tIna jJAna kI bAta zrutabhAvabhASA meM karanA anucita hai| .. * dravyazruta kI apekSA kevalI meM bhAvabhASA * samAdhAna :- satyaM iti / ApakI yaha bAta to satya hai ki kevalajJAna kI utpatti zrutajJAna ke nAza ke binA nahIM hotI hai| ataH kevalI meM zrutajJAna nahIM hotA hai| ataeva zrutajJAna kA upayoga bhI kevalI ko asaMbhavita hai| magara yahA~ Apase jo bAta kahI gaI hai vaha bhAvazruta kI apekSA se satya hai| arthAt kevalI ko bhAvazruta nahIM hotA hai| kevalI meM dravyazruta to vidyamAna rahatA hai| ataH yahA~ kevalI meM jo zrutabhAvabhASA batAI gaI hai vaha dravyazruta kI apekSA se jJAtavya hai| arthAt dravyazruta kI apekSA se kevalI meM bhAvabhASA kA yahA~ vidhAna kiyA gayA hai| yahA~ yaha zaMkA ki - "Agama meM to sirpha aisA hI kahA gayA hai ki chAdmasthika jJAna kA nAza hone para kevalajJAna utpanna hotA hai| magara yahA~ chAdmasthika jJAna ke eka aMzabhUta zrutajJAna kA grahaNa kiyA gayA hai vaha bhAvazruta kI apekSA se hI hai na ki dravyazruta kI apekSA se bhI - isa bAta meM pramANa kyA hai?" nirAdhAra hai, kyoMki hamane yahA~ jo kahA hai ki dravyazruta kI apekSA se kevalI meM bhAvabhASA kA saMbhava hai vaha bAta aprAmANika nahIM hai magara prAmANika hai, zAstrapramANasiddha hai| kevalI meM dravyazruta kI sattA kA pradarzaka yaha rahA Avazyakaniyukti kA pATha / usakA artha yaha hai ki "tIrthaMkara bhagavAna kevalajJAna se (saba dravya-paryAyarUpa) artha ko jAna kara unameM se jo artha viSaya prajJApanIya hote haiM, unheM kahate haiN| yaha vacanayoga zeSazruta=dravyazruta hotA hai"| carama zrutakevalI zrIbhadrabAhusvAmI ke vacana se hI kevalI meM dravyazruta kI siddhi hotI hai| isa gAthA kA tAtparya yaha hai ki kevalI dezanA dete haiM usase zrotA ke bhAvazrutajJAna kI utpatti hotI hai arthAt kevalI kI vANI zrotA ke 1 kevalajJAnenA'rthAn jJAtvA ye tatra prjnyaapnaayogyaaH| tAnbhASate tIrthakaro vacoyogaH zrutaM bhavati zeSam / /
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ * karmagranthavirodhavilayaH * 285 vaijoga suaM havai sesN|| (A.ni.gA. 78) ti| prasaGgAdvaitadabhidhAnamiti dhyeyam / / 84 / / uktA shrutbhaavbhaassaa| atha caaritrbhaavbhaassaamaah| cArittavisohikarI saccA mosA ya avisohikrii| do eyAu caritte bhAvaM tu paDucca nneyaao||85||' cAritravizodhikarI yAM bhASamANasya sAdhozcAritramutkRSyata ityarthaH, sA satyA mRSA ca saMklezakarI yAM bhASamANasyA'cAritrapariNAmo varddhata ityarthaH / idamupalakSaNaM yAM bhASamANasya cAritraM tiSThati sA satyA; yAM bhASamANasya cAritraM na tiSThati sA sati hi nimittaM mRgyate na tu nimittamastItyupacAreNa bhavitavyam / evaM zrutopagRhItAvadhimanaHparyAyopayogazAlinAM bhASAyAM zrutabhAvabhASAtvaM svayaM bhaavniiym| nanu zrutaparAvarttanAdau bhAvazrutaviSayakopayogasya lAbhe kimiti dravyazrutaparyantAnudhAvanaM kriyata ityAzaMkAyAmAha prasaGgAdveti / prakRte viSayavidhayA bhAvazrutasya prakrAntatve'pi zrutatvasAmyena dravyazrutasya tannirUpaNasmRtatvAt tatpratItya bhASAyA abhidhAnamiti bhAvaH / anena prasaGgasaGgatiH prdrshitaa| evaJca kevalajJAnopayogazAliprayuktabhASAyAM upayogaviSayavidhayA bhAvazrutaM yadvA bhAvazrutaviSayakabhAvabhASAtvaM naasti| yadyapi kevalini satyavacanayogaH karmagranthAdAvuktaH tathApi sa dravyabhAvabhASApekSayA cAritrabhAvabhASApekSayA vA jJeya iti na kazcid virodha ityAdisUcanAtha dhyeyamityuktam / / 84 / / avasarasaMgatiM pradarzayati atheti| sNkleshkriiti| hetuvishessnnmett| tataH sA'satyA saMklezakarItvAditi draSTavyam / evaJca sAdhoryada vacanamasaMklezakaraM cAritrApratipanthi vA taccAritraviSayakasatyabhAvavacanama / yacca saMklezakaraM cAritrapratipanthi vA tadviparItamiti lakSaNe phlite| acAritrapariNAmaH = aviratipariNAmaH cAritrapratipanthibhAvazruta kA kAraNa hai| kAraNa ko Agama kI paribhASA meM dravya kahA jAtA hai jaise ki jo miTTI bhAvaghaTa kA kAraNa hai vaha dravyaghaTa hai, taMtu dravyapaTa hai ityaadi| zrotA meM bhAvazrutajJAnotpAdakatva kI apekSA se kevalI kA vacanayoga dravyazruta kahA gayA hai| ataH niyuktivacana se dravyazruta kI sattA kevalI meM siddha hotI hai| ataH usakI apekSA se kevalI meM zrutabhAvabhASA kA pratipAdana karanA nitAMta nirdoSa hI hai| athavA hama yaha bhI kaha sakate haiM ki zrutabhAvabhASA ke tRtIya bheda meM jo dvitIya prakAra batAyA gayA hai vaha prAsaMgikarUpa se batAyA gayA hai na ki mukhyarUpa se| arthAt bhAvazrutaviSayaka bhAvabhASA kA nirUpaNa karate karate smRta dravyazruta ke sambandhI bhAvabhASA kA bhI nirUpaNa kiyA gayA hai| isa sambandha meM zAMti se dhyAna dene kI sUcanA de kara vivaraNakAra ne zrutabhAvabhASA ke nirUpaNa ko jalAMjali dI hai||84|| bhAvabhASA ke prathama do bheda dravyaviSayaka bhAvabhASA aura zrutaviSayaka bhAvabhASA kA nirUpaNa karane ke bAda bhAvabhASA ke tRtIya bheda cAritraviSayaka bhAvabhASA kA nirUpaNa prakaraNakAra 85 vI gAthA se kara rahe haiN| ... gAthArtha :- bhAva kI apekSA cAritraviSayaka do bhASA haiM satya aura mRssaa| jo bhASA cAritra kI vizuddhi karatI hai vaha cAritraviSayaka satya bhAvabhASA hai aura jo cAritra ko malIna karatI hai vaha cAritraviSayaka asatya bhAvabhASA hai||85|| * cAritraviSayaka bhAvabhASA ke do bheda * vivaraNArtha :- cAritraviSayaka satya aura mRSA ye do bhASA saMbhavita haiN| inameM se satya bhASA vaha kahI jAtI hai jo cAritra kI vizodhaka hotI hai arthAt usa bhASA ko bolane se sAdhu kA cAritra utkRSTa banatA hai, nirmala banatA hai| cAritra meM mRSA bhASA vaha hotI hai jo avizuddhikAraka-saMklezakAraka hotI hai, usako bolane se acAritraavirati kA pariNAma vRddhigata hotA hai| yahA~ satyabhASA ko cAritravizodhikarI aura asatya bhASA ko cAritra avizuddhikarI aisA jo kahA gayA hai vaha upalakSaNa hai| arthAt sirpha cAritra ke utkarSa kI prayojaka hotI hai vahI bhASA cAritraviSayaka satya bhASA hai - aisA nahIM hai magara jisa bhASA ko bolane para 2 cAritravizodhikarI satyA mRSA caa'vishodhiktii| dve ete cAritre bhAvaM tu pratItya jnyeye||85|| 3 mudritapratau ca 'mRSA ca yAM' iti pAThaH / agre ca 'sA satyA asaMklezakarI yAM' iti paatthH|
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 bhASArahasyaprakaraNe - sta.4. gA. 86 0 vacanavibhAgavaividhyAkhyAnam 0 tvaMsatyepi draSTavyam / dve ete bhASe bhAvaM pratItya jJeye dravyatastvanyAsAmapi bhASaNasambhavAdityabhiprAyaH / / 85 / / dravyato'pi sAdhoH satyAsatyAmRSe eva bhASe vaktumanujJAte nAnye ityAha / 'do ceva aNamayAo vottaM saccA ya asaccamosA y| donni ya paDisiddhAo mosA ya saccamosA ya / / 86 / / pariNAmo vA / cAritraM = cAritrapariNAmo na tiSThati tena dravyacAritrasattve'pi na ksstiH| bhAvaM pratItyeti nizcayanayamAzritya / dravyatastu = vyavahAratastu anyAsAmapi bhASANAmiti zeSaH / nanu anyayorapItyevaM vaktavyam na tvanyAsAmapi satyAsatyAbhyAM vyatirikte vyavahArato ve eva mRSAsatyAmRSe sta iti cet? vyavahAranayAparijJAnavijRmbhitametad devaanaaNpriysy| zruNu vyavahArato na kevalaM bhASAyA caturvidhatvamevApi tu SoDazavidhatvAdikamapi / taduktaM prajJApanAyAm - "goyamA! solasavihe vayaNe pannatte taM jahA egavayaNe, duvayaNe, bahuvayaNe, itthivayaNe pumavayaNe, NapuMsagavayaNe, ajjhatthavayaNe uvaNIyavayaNe, avaNIyavayaNe, uvaNIyAvaNIyavayaNe, avaNIyovaNIyavayaNe, tItavayaNe, paDuppannavayaNe, aNAgayavayaNe, paccakkhavayaNe, prokkhvynne|" (pra.bhA.pada.sU. 173) taduktaM sthAnAGge'pi" sattavihe vayaNavikappe pannatte taM jahA AlAve, aNAlAve, ullAve, aNullAve, saMlAve, palAve, vippalAve" (sthA.sU. 584) dazama sthAnAGge'pi dazavihe sadde pannatte taM jahA nIhAri, piMDime lukkhe, bhinne, jajjarite, iti / dAhe, rahasse, puhutte, ya kAkaNI, khikhiNissare (sthA.sU. 705) ityuktam / tRtIya sthAnAGge'pi tivihe vayaNe pannatte taM jahA tavvayaNe tadannavayaNe NoavayaNe (sthA. sU. 175) ityuktam / evaM sAvadhaniravadyabhedena bhASAyA dvaividhyamapi sambhavati / taduktaM vyAkhyAprajJaptA- "sakke NaM bhaMte / devarAyA kiM sAvajjaM bhAsaM bhAsai aNavajjaM bhAsaM bhAsai? goyamA! sAvajjaMpiM bhAsaM bhAsai aNavajjaMpi bhAsaM bhaasi| se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai sAvajjaM pi jAva aNavajjaM pi bhAsaM bhAsai, goyamA! jAhe NaM sakke deviMde devarAyA suhumakAyaM NijjUhittANaM bhAsaM bhAsai tAhe NaM sakke deviMde devarAyA aNavajjaM bhAsaM bhaasi"| (bhaga.sU.za. 16, u. 2) sUkSmakAyaM hastAdikaM vastviti vRddhaaH| anye tvAhuH suhumakAyaMti vastraM, aNijjUhittANaMtti apohy=adttvaa| hastAdyAvRttamukhasya hi bhASamANasya jIvasaMrakSaNato'navadyA anyA tu saavyetyrthH| nanu tatraiva pUrva mithyAvAditvaM niSidhya zakre samyagvAditvamuktaM pazcAcca sAvadyabhASAsambhava iti kathaM na virodhaH? maivam samyagvadituM zIlaM = svabhAvo yasya sa samyagvAdI prAyeNAsau samyageva vdtiiti| samyagvAdazIlatve'pi pramAdAdinA jIvAsaMrakSaNataH sAvadyabhASA sambhavatIti na virodhaH / vastutastu yathA mRSAbhASAyA cAritrapratipanthitve'pi cAritrivaktakatvAccAritrabhAvabhASAtvaM tathaiva zakrabhASAyAH kadAcita sAvadyatve'pi samyagdRSTitvApekSayA zakre samyagvAditvamuktamiti na kazcidvirodhaH / autsargikatvApavAdikatvAdyapekSayA'pi bhASAdvaividhyaM smbhvti| yathAsambhavaM vibhAgAntaramapi bhaavniiym| tatazca vyavahArato'nyAsAmapi bhASANAM cAritre sambhavaH kevalaM bhAvataH nizcayanayamabhipretya tA dvayorevAntarbhavaMtIti siddham / / 85 / / cAritra sthira rahatA hai, TIkatA hai vaha bhASA bhI cAritraviSayaka satya bhAvabhASA hai| vaise jisa bhASA ko bolane para sAdhu kA cAritra nahIM rahatA hai arthAt cAritra kA pariNAma nahIM rahatA hai vaha bhASA cAritraviSayaka asatya bhAvabhASA hai| ye do bhASA bhAva kI apekSA se cAritra meM jJAtavya haiN| arthAt sAdhu bhagavaMta jisa bhASA ko bolate haiM vaha bhAvataH = nizcayataH yA to satya hotI hai yA to asatya hotI hai| magara dravyataH = vyavahAra se to anya bhASA yAnI mizra Adi bhASA bhI sAdhu bhagavaMta ko saMbhavita hai aisA gAthA kA abhiprAya hai| arthAt vyavahArataH sAdhu bhagavaMta meM anya bhASAoM kA saMbhava hone para bhI nizcaya se ve bhASA satya meM yA to mRSA meM aMtarbhUta hotI 1 dve evAnumate vaktuM satyA cAsatyAmRSA ca / dve. ca pratiSiddhe mRSA ca satyAmRSA ca / / 86 / /
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ * apavAdato mRSAmizrabhASaNA'nujJA''viSkAraH * spaSTA / navaraM pratiSedho vinA kAraNaM, kAraNe tu tayorapyanujJaiveti draSTavyam ||86 / / nanu bhAvataH satyAmRSe cAritre sambhavata ityuktam tataH kimasatyA'pi sAdhorvaktumanujJAtetyAzaGkAyAmAhadravyato'pIti / nAnye = na mRSAsatyAmRSe / dravyato'pi mRSAbhASAyA niSedhaH kiM punaH bhAvata ityAzayaH / taduktaM prajJApanAyAM 'bhAsA cauppagArA doNNi ya bhAsA aNumatA u' / (prajJA. bhASA. padasUtra 165) dazavaikAlike'pi 'duhaM tu viNayaM sikkhe do na bhAsijja savvaso / ' (daza. a. 7 gA. ityuktam / idaM cotsargato jJeyamityAha pratiSedho vinA kAraNaM, kAraNe tviti / sAdhormRSAsatyAmRSAbhASAnujJAkAraNaM ca pravacanApabhrAjanAdikaM prakalpagranthAdito jJeyam / navaramutsargato niSiddhe'pyapavAdato'nujJAte mRSAsatyAmRSe nizcayataH satye evAntarbhavata iti dhyeym| anujJaiveti / evakAreNa kAraNe sati tayoH pratiSedho nAstIti vyajyate / anujJA ca karturiSTatve sati vaktranumatatvam / niSedhAbhAvavyaJjikeccheti anye / prakRte cAritrabhAvabhASAdhikArAt mRSAsatyAmRSayorutsargato niSedhaH apavAdato'nujJAca yatiM pratyevetyAdyUhanIyam / / 86 / / nyAyAcAryavaco'laMkRtya yazovijayena hi / caturthastabake bhAvabhASA zeSA pradarzitA / / 1 / / iti muniyazovijayaviracitAyAM mokSaratnAbhidhAnAyAM bhASArahasyavivaraNaTIkAyAM caturthaH stabakaH / 287 hai / / 85 / / dravyataH arthAt vyavahAra se bhI sAdhu ke lie satya aura asatyAmRSA ye do bhASA hI bolane ke lie anujJAta haiM, anya bhASA nahIM - isa bAta ko prakaraNakAra 86 vIM gAthA se batA rahe haiN| gAthArtha :- bolane ke lie do bhASA hI anujJAta hai satya aura asatyAmRSA bhASA / mRSA aura satyAmRSA ye do bhASA bolane ke lie pratiSiddha haiM / 86 / vivaraNArtha :- gAthArtha spaSTa hone se isa gAthA kA vivaraNakAra ne vizeSa vivaraNa nahIM kiyA hai| magara yahA~ do bhASA bolane kI anujJA dI gaI hai aura do bhASA kA niSedha kiyA gayA hai vaha sAmAnyataH draSTavya hai arthAt kAraNavizeSa kI upasthiti na ho taba utsarga se satya aura asatyAmRSA bhASA hI bolanI caahie| yadi zAsanaapabhrAjanAnivAraNa, saMyamarakSA Adi kAraNa upasthita ho taba to mRSA aura asatyAmRSA (mizra) bolane kI bhI tIrthaMkara gaNadharAdi bhagavaMtoM se sAdhu ko anujJA dI gaI hI hai| magara vaha dravyataH mRSA yA mizra bhASA bhI nizcayataH = bhAvataH satya meM hI aMtarbhUta hotI hai- ityAdi bAta para dhyAna denA cAhie / / 86 / / Ba Ba
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 bhASArahasyaprakaraNe - sta.5. gA. 87 0 vinayazikSAdhikAra: 0 paJcamaH stabakA anumatayorapi dvayorbhASayorvinayazikSAmAha - kAlAisaMkiyA jA jA vi ya savvopaghAiNI hoi| AmaMtaNI ya saMgAidUsiyA jA Na taM bhaase||87|| kAlazaGkitA yA anirNItakAlasambandhaviSayA yathA gamiSyAmaH sthAsyAma ityAdyA anAgatakAle, idaM karomItyAdyA vartamAnakAle bhavadbhiH sArddhamAgato'hamidaM cAbhyadhAmityAdyA ca (atItakAle) tAM na bhASeta tathAbhAvanizcayAbhAvena vyabhicArato mRSAtvopapatteH * mokSaratnA * suvratasvAminaM natvA stabake paJcame khlu| sAmprataM dazavaikAlikAdhikAro vivicyate / / 1 / / prasaGgasaGgatiM prdrshyti-anumtyoriti| tIrthaMkaragaNadharAdibhiH sAdhUnAM vaktumanujJAtayoH satyA'satyAmRSAbhASayoriti / vinyshikssaamaaheti| satyapravAdAbhidhAnAtpUrvAduddhatAM, dazavaikAlikasaptamAdhyayanamanusRtyeti shessH| vinayo nAma zuddhavAkyaprayogaH vinIyate karmA'neneti vyuttpattyeti zrIharibhadrasUryabhiprAyaH / anumatayorapi dvayoH bhASayoH sA vaktavyA yabhASaNe dharmAnatikramo bhavati tAdRzaH vAkyaprayogo vinaya iti zrIjinadAsagaNimatama | vizeSeNa yo nayo vaktavyaH sa vinaya itynye| trayo'pyete sadAdezA bhagavadanumatacitranayAnugAmitvAditi dhyeym| nanvanumatayoH dvayoH bhASayoH svarucyanusAreNa bhASaNe ko nAma doSo yena sAmprataM zikSApradAnaM kriyate? maivam, satyA'satyAmRSAnyataratvAvacchedena bhASaNAnujJA nAsti kintu dharmavizeSAkrAntasatyA'satyAmRSAnyataratvAvacchedena / dharmavizeSabodhanArthameva sAmprataM prakriyata iti na ko'pi dossH| taduktaM dazavaikAlike 'jA ya saccA avattavvA saccAmosA a jA musA| jA a buddhehiM nAinnA na taM bhAsijjA pannavaM / / asaccamosaM saccaM ca aNavajjamakakkasaM samuppehamasaMdiddhaM giraM bhAsijjA pannavaM / / (da.vai. 7/2-3) / __ kaalshngikteti| taduktaM dazavaikAlike 'tamhA gacchAmo vakkhAmo amugaM vA NaM bhvissi| ahaM vA NaM karissAmi eso vA NaM karissai / / evamAi u jA bhAsA esakAlaMmi sNkiaa| saMpayAiamaDhe taM pi dhIro vivjje| aiyaMmi a kAlaMmi paccuppaNNamaNAgae jattha saMkA bhave taM tu evameaMti no ve| (da.vai.7/6-7-9) gamiSyAma iti| vayaM amukaM * kusumAmodA * tIrthaMkara gaNadharAdi bhagavaMtoM se bolane ke lie anujJAta aisI satya aura asatyAmRSA bhASAoM ke sambandha meM prakaraNakAra 87 vIM gAthA se lekara 97 gAthAparyanta vinayazikSA hitazikSA dete haiN| arthAt satyA aura asatyAmRSA bhI kaba kaise bolanA aura kaise na bolanA? isa bAta ko prakaraNakAra batA rahe haiN| gAthArtha :- jo bhASA kAlAdi meM zaMkita hai aura jo bhASA sabakI upaghAtaka hai jo AmaMtraNI bhASA saMgAdi doSa se dUSita hai usa bhASA ko nahIM bolanA caahie|87| * kAlazaMkita bhASA bolanA niSiddha hai * vivaraNArtha :- jisa bhASA ke viSayabhUta kAla kA nizcaya na ho usa bhASA kA avadhAraNapUrvaka prayoga karanA niSiddha hai| kAla ke tIna bheda haiM (1) bhaviSyakAla (2) vartamAnakAla (3) bhUtakAla | ataH kAla kI dRSTi se zaMkita bhASA ke tIna prakAra hote haiM (1) bhaviSyakAlIna zaMkita bhASA (2) vartamAnakAlika zaMkita bhASA (3) atItakAlIna zaMkita bhaassaa| yahA~ Adya bhASA ke prayoga ko vivaraNakAra batAte haiM ki - 'hama jAyeMge' 'hama raheMge' ityAdi / vartamAnakAlIna zaMkita bhASA kA udAharaNa maiM yaha karatA hU~' ityAdi hai| maiM Apa ke sAtha hI AyA thA, maiMne yaha kahA thA' ityAdi atItakAlIna zaMkita bhASA kA udAharaNa hai| jaba jisa kriyA kA honA saMdigdha ho taba uparyukta bhASA kA prayoga kAlazaMkita bhASArUpa bana jAtA hai| isase yaha jJAta hotA hai ki jisa kAla meM jisa kriyA kA honA saMdigdha ho use nizcayapUrNa zabdo meM bolane kA. niSedha kiyA gayA hai| isakA kAraNa yaha hai ki usa usa kriyA kA usa usa kAla meM ho sakane kA nizcaya na hone se zAyada usa kAla meM vaha kiyA na ho taba vaha bhASA vyabhicArI hone se mRSA bana jAtI hai| dUsarI bAta yaha hai ki bukhAra, bArisa Adi kI badaulata jAne meM vighna A jAe aura na jA sake taba gRhasthoM ke bIca meM sAdhu kA lAghava, zAsana kI apabhrAjanA Adi doSa hote haiN| maiM Apake yahA~ kala gocarI ke lie AU~gA,' hama kala vihAra karanevAle haiM' ityAdi bhASA kA prayoga sAdhu ke lie niSiddha hai, kyoMki bArisa Adi kI badaulata sAdhu dUsare dina usa gRhastha ke ghara gocarI na jA sake yA vihAra na kara sake taba loMgoM ko yaha mahasUsa hotA hai ki 'sAdhu bhagavaMta ko kala kyA honevAlA hai isakA bhI jJAna nahIM hotA hai| ye loga jhUTha bolate haiM / ataH saba kArya meM vartamAna joga' yAnI jaisA avasara' ina zabda kA prayoga karanAyaha gaNadhara bhagavaMta Adi kI sAdhu bhagavaMta ke lie sUcanA vidhAna hai| 1 kAlAdizaGkitA yApi ca sarvopaghAtinI bhvti| AmaMtraNI ca saMgAdidUSitA yA na tAM bhASeta / / 87 / /
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 289 * ApavAdikakanaimittikabhAvabhASaNavidhiH * vighnato vA'gamanAdau gRhasthamadhye lAghavAdiprasaGgAcca / yadi punarutsargato niSiddhamapi nakSatrAdiyogaM gRhasthAnAM puraH kathayet tadA nimittAdeSyatkAlajJAne'pi vidhyArAdhanArthamevaM vaded yat 'adya yathedaM nimittaM dRzyate tathA varSeNa bhavitavyam' 'amuko vaa''gmissytii'ti| paranizcitA'pi ca triSu kAleSu zaGkitaiva yathA devadatta idaM kariSyatItyAdyeti / tAmapi na vadet / kathaM punaH paranizcitAM vadediti cet? ittham ayamevaM bhaNati AgamiSyAmIti na punarjAyate aagmissytyeveti| grAmamavazyaM gamiSyAma ityarthaH / vighnata iti / taduktaM zrIjinadAsagaNinA 'tattha vAghAto bhavejjA / tao tesiM gihatthANaM evaM cittamuppajjai jahA musAvAdI esatti ahavA vAyageNa gaNiNA vA Apucchio tAhe tesiM gihatthANaM evaM ciMtayA bhavejjA jahA ettillagamavi ete Na jANaMti jahA vAghAo bhavissai na vA bhavissaitti, na ko'pi etesiM NANavisao atthitti evamAi bahave dosA bhavaMti tti (da.vai.ji.cU.pU. 247) iti anyatrA'pyuktam- 'annaha pariciMtijjai kajjaM pariNamai annahA ceva / vihivasayANa jiyANaM muhuttamettaMpi bahuvigdhaM / / ( ) utsargato nissiddhmiti| nakkhattaM sumiNaM jogaM nimittaM maMtabhesajjaM gihiNo taM na Aikkhe bhUyAhigaraNaM payaM / / (da.vai. 8/51) ityAdinA nissiddhm| apavAdavidhimAha- 'vidhyaaraadhnaarthmiti| ytyaacaarpripaalnaarthmiti| taduktaM zrIjinadAsagaNimahattarai kAraNajAe puNa jayA bhaNijja tadA imeNa ppagAreNa jahA, jahettha nimittaM dIsai tahA ajja vAseNa bhaviyavvaM amuko vA aagmissi| (da.vai.ji.cU.pR. 247) / prnishciteti| taduktaM zrIjinadAsagaNimahattaraiH 'jAvi paraNissiyA sAvi saMkiyA jahA devadatto idANI Agamissai imaM vA so krissi| evaM tisuvi kAlesu paraNissiyA Na bhANiyavvA, kahaM puNa vattavvaM? jahA so evaM bhaNiyAio, Na puNa Najjai kimAgamissai Na vA Agamissai? imaM kAhiti na kAhiti vA? evmaaiyaa|' * nakSatra Adi kA ApavAdika vacana * yadi. iti / gRhastha Adi ke samakSa nakSatrAdiyoga kA bayAna karanA sAdhu ke lie utsargamArga se niSiddha hai phira bhI kAraNavizeSa kI upasthiti hone para apavAdamArga se usakA kathana gRhastha ke samakSa karanA ho, taba sAdhu bhagavaMta ko zAstrokta nimitta ke sababa bhaviSyakAla kA aura bhaviSyakAla kI ghaTanAoM kA jJAna hone para bhI vidhi zAstravacana kA pAlana karane ke lie aisA bolanA cAhie ki dekhie, Aja yaha nimitta dikhatA hai| ata eva bArisa honI cAhie' athavA yaha nimitta dekhA jAtA hai isI sababa amuka manuSya yahA~ AnA cAhie' ityaadi| ApavAdika saMyoga meM nimittapradarzanapUrvaka bhAvI ghaTanA kA bayAna karane se jinAjJA kI ArAdhanA hotI hai| * anyanizcita bhASA ke kathana kI paddhati * paranizcitA. iti| uparyukta bAta se yaha spaSTa ho gayA hai ki jaba taka svayaM kisI cIja kA acchI taraha nizcaya na ho jAya yA kucha kAma ThIka taraha mukararra na ho jAe taba taka usakA nizcitarUpa se bayAna nahIM karanA caahie| jaba kisI ghaTanA kA svayaM ko nizcaya na ho magara apane dosta ko yA anya kisIko nizcaya ho aura vaha hamase aisA kahe ki kala devadatta yaha kAma karegA' taba bhI hamAre lie to vaha bhASA zaMkita hI hai, kyoMki devadatta ne svayaM hamase yaha nahIM kahA hai ki maiM kala yaha kAma karanevAlA huuN'| dazapUrvadhara Adi se anya loga se sUnI gaI bAtoM para pUrA bharosA rakhanA yaha nAdAnI hai| ataH anya nizcita bhASA hamAre lie to tIna kAla meM zaMkita hI hai| isI sababa paranizcita bhASA kA prayoga avadhAraNapUrvaka nahIM karanA caahie| yadi yahA~ yaha dahazata ho ki - 'jisa bAta kA svayaM nizcaya nahIM huA hai aura hamAre pAsa na samaya aura zakti hai ki usa bAta kI jA~ca hama svayaM kara sake to usa bAta ko dUsaroM ke mu~ha se, jisako usa bAta kA acchI taraha nizciya ho cUkA hai, sUna kara yA jAna kara kyA hama anya vyakti se usa ghaTanA kA bayAna nahIM kara sakate? agara paranizcita ghaTanA kA kathana karane kI anujJA nahIM hogI taba to bahuta kucha aisI bAbatoM kA, jisakA hama svayaM nirNaya nahIM kara sakate haiM, anyase kathana karanA niSiddha hone se hamArA vyavahAra hI baMda ho jaaegaa|' - to yaha nAmunAsiba hai, isakA kAraNa yaha hai ki paranizcita bAta kA kathana karane kA sarvathA niSedha nahIM hai magara apanI aura se hama aisA kaha sakate haiM ki 'merA dosta caitra mujhe yaha kaha cUkA hai ki devadatta yahA~ AyegA' magara na mAluma vaha AyegA hI yA nhiiN| isa taraha se kathana karane kA Azaya yaha hai ki mAno ki kucha kAraNa se devadatta yahA~ na AyA taba bhI hama para jhUThA bolane kA iljAma nahIM hotA hai aura na to hamArI bhASA mRSA banatI hai, kyoMki hama yaha batA cUke haiM ki mere dosta ne mujhe yaha kahA thA, maiM nahIM jAnatA hU~ ki vaha jarUra AyegA hii| vivAda se aura mRSAvAda se bacane kA yaha ucita aura uttama mArga hai, jo ArSa puruSoM se pradarzita hai|
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 bhASArahasyaprakaraNe - sta.5. gA. 87 0 bhaviSyakathananiSedha 0 kAlAdIti / AdinA dezAdiparigraho yathA atraiva yA(sthA) syAmaH ityaadi| zaGkitetyupalakSaNaM anavadhRtamapyarthaM na vadet avadhRtaM tu nimittAdinA kthyet| anavadhRte tu gandhAdau parasya tadanubhavaprazne 'na vibhAvayAmi' ityuttryet| anavadhutamiti / 'avijnyaatmiti| taduktaM dazavaikAlike aIyaMmi a kAlaMmi pccuppnnnnmnnaage| jamaTuM tu na jANijjA evameaMti no ve|| (da.vai. 7/8) anyatra 'tihevANAgataM aTThe jaM v'nnnn'nnuvdhaaritN| saMkatiM paDupaNNaM vA evameyaM ti No vde|| (da.vai.a. 7/gA. 8) evaM pATho vrttte| kvacicca 'taM taheva aIyaMmi kAlaMmi'vadhAriyaM / jaM caNNaM saMkiyaM vA vi evameaMti no vae' / / ityevaM paatthH| taduktaM prAcInatamacUrNI 'aNAgataM aTuM Na niddhArejja jadhA kakkI amuko vA evaMguNo rAyA bhvissti|' (da.vai.a.cU.pR. 166) anavadhate tu| taduktaM zrIjinadAsagaNimahattaraiH aNavadhAriyaM NAma jaM savvahA apariNNAyaM taM aNavadhAriyaM bhvi| tattha aNAgataM jahA so savvadhA aNavadhArio aNAgao attho so vidhiNA NimittAIhiM Na appaNo icchAe vattavvo jahA amuge kAle amugaM bhavissai tti, tahA atItamapi aNavadhAriyaM tahAvi No vadejjA jahA pareNa puTTho kiM teNa bhaNiyaM? udAhu bhaNitaMti evaM gaMdharasaphAsA bhANiyavvA / paDuppaNNe'pi jai ko'vi bhaNejjA, jahA saddo tume suto na suo vA? tattha sa aNuvalabbhamANaM No appaNo icchAe bhAsejjA kintu tattha evaM bhANiyavvaM jahA 'na vibhAvayAmi'tti / evaM rUvaM pucchio kimeyaM dIsai? tatthavi aNuvalabbhemANo Na jANAmitti buuyaa| gaMdhe'pi kassesa gaMdhotti? tattha aNuvalabbhamANo 'Na jaannaami'tti| rase'vi kassesa rasotti? tatthavi aNuvalabbhamANo Na jaannaamitti| phAse jahA * dezazaMkita bhASA avaktavya * kAlAdItyAdinA. iti| kAla Adi zaMkita bhASA kA prayoga anujJAta nahIM hai aisA jo kahA gayA hai isameM jo 'Adi' pada hai usase dezAdi kA grahaNa abhipreta hai| arthAt kAlazaMkita bhASA kI taraha dezazaMkita bhASA bhI tIrthaMkara-gaNadharAdi bhagavaMtoM se anujJAta nahIM hai| jaise ki hama yahA~ hI raheMge' ityAdi bhaassaa| jisa sthAna meM rahane kA nizcita na ho taba AdhAravidhayA bhASA kA viSayabhUta deza zaMkita ho jAtA hai| usa avasthA meM' hama yahIM raheMge' aisA nizcayAtmaka kathana karanA apane pA~voM meM kulhADI mArane jaisA hai, kyoMki saMyogavaza usI sthAna meM jaba rahane kA na bane taba vaha bhASA mRSA bana jAtI hai aura sAdhu ke upara mRSAvAditva kA kalaMka AtA hai| isI sababa dezazaMkita bhASA bhI bolane ke lie sAdhu ke lie niSiddha hai| * anavadhRta bhASA avAcya hai * zaMkitetyupalakSaNa. iti| kAlAdizaMkitA meM jo 'zaMkitA' pada hai vaha upalakSaNa hai arthAt zaMkitapada se anya kA grahaNa bhI abhipreta hai| vaha hai anavadhRta arth| arthAt kAlAdizaMkita bhASA kI taraha kAlAdianavadhRta bhASA bhI niSiddha hai| anavadhRta kA artha zrIjinadAsagaNI ke abhiprAya se sarvathA aparijJAta hai| jisa kriyA kA yA ghaTanA kA kAlAdi sarvathA ajJAta ho tAdRza bhASA kA prayoga sAdhu bhagavaMta ke lie niSiddha hai| jaise 'devadatta kala AyegA yA nahIM' - aisA mAluma na hone para bhI kisIse yaha kahanA ki 'devadatta kala AyegA' yaha kAlaanavadhRta bhASA hai| isa bhASA kA prayoga tyAjya hai| isa taraha deza anavadhRta bhASA bhI tyaktavya hai| yadi nimitta Adi ke bala se kisI ghaTanA kA amuka kAla yA deza meM honA nizcitarUpa se jJAta ho aura usako batAnA jarUrI ho taba nimittAdi ke kathanapUrvaka usa ghaTanA kA bayAna karanA caahie| isI taraha gaMdhAdi kA nizcaya na ho aura 'yaha kisa cIja kI gaMdha hai?' ityAdirUpa se anya vyakti hamase prazna kare taba mujhe mAluma nahIM hai' aisA pratyuttara denA caahie| apanA pAMDitya batAne ke lie yaha gaMdha isa cIja kI hai' aisA kalpita pratyuttara denA tIrthaMkara gaNadharAdi bhagavaMtoM se sAdhu ke lie niSiddha hai| . * upaghAtaka bhASA tyAjaya hai * yA ca vya. iti| jo bhASA vyavahAra se satya ho magara upaghAtaka ho yAnI parapIDA kI utpAdaka ho vaha bhASA bolane ke lie 1/2 dRzyatAM agastyasiMhasUricUrNI - 166 tame pRsstthe| 3 dRzyatAM jinadAsagaNicUrNI 248 tame pRSTha /
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ * aprIti-lajjAnAza-rogasthairyabuddhijanakavacanAnAM niSiddhatvanirUpaNam * 291 yA ca vyavahArataH satyApi satI kANa-paNDaka-vyAdhita-stenAdiSu kANAdibhASA aprIti-lajjAnAza-sthirarogabuddhi-virAdhanAdidoSajananena kulaputratvAdinA prasiddhe dAsAdi bhASA ca paraprANanadehotpAdakatayopaghAtinI bhavati tAmapi na bhaasset| andhakAre appaNijjaannavatthapharisA AsaMsio keNavi pucchio jahA kassa etaM vatthaM? kiM tava udAhu mamatti? tattha sabbhAvao ayANamANeNa vattavvaM jahA na yaannaamitti| evaM sAvaM aNavadhArie atthe bhaNiyaM / (da.vai.ji.cU.pR. 248-249) kANa ityAdi paruSavacanatvAdinA niSedhAkrAnteyaM bhASA / taduktaM bRhatkalpasUtre - no kappai niggaMthANa vA niggaMthINaM vA imAI cha avayaNAiM vitte| taM jahA aliyavayaNe, hIliyavayaNe khisiyavayaNe, pharusavayaNe, gAratthiyaM vayaNe, viosaviyaM vA puNo udiiritte| (bR.ka.u. 6/pR. 1601) / apriitiityaadi| yathAkrama kANAdiSvanvayaH kaaryH| prayogastvevaM kANAdizabdarUpA paruSAdibhASA na vaktavyA mahopaghAtakatvAt akuzalAnubandhajanakatvAd vA krodhaadiniHsRtbhaassaavt| taduktaM dazavaikAlike taheva pharusA bhAsA gurubhuuovghaainnii| saccAvi sA na vattavvA jao pAvassa aagmo|| taheva kANaM kANatti paMDagaM paDagatti vaa| vAhiaM vApi rogitti teNaM cora tti no vae|| eeNa'nneNa aTeNaM paro jeNuvahammai / AyArabhAvadosannu na taM bhAsijja pannavaM / / (da.vai.a.7/gA.11-12-13) AcArAMge'pyuktaM 'se bhikkhU vA bhikkhuNI vA jahA vegayAiM rUvAiM pAsijjA tahAvi tAI no evaM vaijja taM jahA-gaMDI gaMDItti vA kuTTI kuTThIti vA jAva mahumehuNIti vA hatthacchinnaM hatthacchinnetti vA, evaM pAyacchinnetti vA nakkachiNNei vA kaNNachinnei vA uTThachinneti vA / je yAvanne tahappagArA eyappagArAhiM bhAsAhiM bUiyA kuppaMti mANavA te yAvi tahappagArA eyappagArAhiM bhAsAhiM abhikaMkhaM no bhaasijjaa|| (A.cA.di.zru.a. 4/u.2/sU. 136) kulputrtvaadineti| Adizabdena braahmnntvaadigrhnnm| taduktaM prAcInatamacUrNI viddhAdINa gurUNa savvabhUtANa vA uvaghAtiNI ahavA gurUNi jANi bhUtANi mahaMti tesiM kulaputta-baMbhattaNa bhAvitaM videsAgataM tahAjAtIyakatasaMbaMdhaM dAsAdi vadati jato se uvaghAto bhavati guruM vA bhUtovaghAtaM jA kareti rAyaMteurAdiabhidrohAtiNA mAraNaMtiyaM saccA vi sA Na vattavyA kimuta aliyA? iti| niSiddha hai| jaise ki kAne ko kAnA, napuMsaka ko napuMsaka, rogI ko rogI aura cora ko cora kahanA-yaha upaghAtaka bhASA hai| isakA kAraNa yaha hai ki kAne ko, jisako eka hI A~kha hotI hai, kAnA kahane se use aprIti hotI hai, napuMsaka ko napuMsaka kahane se vaha bezarama banatA hai, rogI ko rogI kahane se use maiM rogI hU~, maiM rogI hI rahU~gA' ityAdirUpa roga meM sthiratA kI aura apane meM sadA ke lie rogIpanA kI buddhi utpanna hotI hai tathA cora ko cora kahane se virAdhanA doSa hotA hai arthAt cora sAdhu bhagavaMta ko mAra DAle yA rAjapuruSAdi cora ko giraphatAra kare ityAdi doSoM kI saMbhAvanA hone ke sababa tAdRza bhASA bolanA niSiddha hai| tathA kisI videzAgata vyakti ko, jo apane ko kulaputra yA brAhmaNa batalAtA hai, dAsa Adi kahanA nAmunAsiba hai, kyoMki tAdRza vacana prayoga se saMbhava hai ki vaha svamAnAdi nimitta se AtmahatyA bhI kre| anya ke prANa meM bhI saMdeha kI utpAdaka hone se tAdRza bhASA . sAdhu ke lie niSiddha hai| * saMgAdidUSita bhASA anujJAta anujJAta nahIM hai * tathA striyamadhi. iti / aba vivaraNAkAra 87 vIM gAthA ke pazcArddha kA vyAkhyAna karate hue sAdhu-sAdhvI kI apekSA se kahate haiM ki strI ko - 'he Aryike! = he dAdI! he nAnI! tathA he prAryike! = he paradAdI! he paranAnI! ityAdi bhASAsaMbodhana karanA nahIM cAhie tathA he bhaTTe! he svAmini! he hole! he gole! ityAdirUpa se AmaMtraNa nahIM karanA caahie| isakA kAraNa yaha hai ki sunanevAle logoM ko aisA mahasUsa hotA hai ki dIkSA lene ke bAda bhI isa sAdhu kI mamatA chUTI nhiiN| ataeva 'he dAdI!' ityAdirUpa se pukAratA hai|' agastyasiMhasUrIzakRta dazavaikAlikacUrNi ke anusAra bhaTTe' zabda lATa deza (madhya aura dakSiNa gujarAta) meM putrarahita strI ke lie prayukta hotA thaa| svAminIzabda prAyaH saba deza meM sanmAnasUcaka saMbodhanazabda hai| ina zabdoM ke prayoga se zrotA ko sAdhu aura
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 bhASArahasyaprakaraNe sta. 5. gA. 87 * pravacanalAghavAdidoSajanakabhASAparihAraH tathA striyamadhikRtya 'he Arthike ! prArjike!' ityAdyA tathA 'he bhaTTe! svAminI!' tyAdyA, 'he hole! gole! ityAdyA vA yA saga tatpradveSapravacanalAghavAdidoSajananI puruSamadhikRtyApi ca pulliMgAbhilApenoktarUpA yA AmantraNI tAmapi na bhASeta / Arthike iti / mAtuH piturvA mAtA = AryikA tasyA api yA'nyA mAtA sA prArjikA ityadhunA'pi mahArASTradeze prsiddhm| nanu asyA niSedhe kiM kAraNaM ? ucyate snehAbhisambandhazaGkAdayo doSAH syuH / taduktaM zrIjinadAsagaNinA 'eyaM bhaNaMtassa ho jAyai paropparo, logo ya bhaNejjA evaM vA logo ciMtejjA-esa'jjavi logasannaM NaM muyai cATukArI vA saMgo vA paropparo hojjA, niyagA vA jANejjA - esa khohittukAmotti, rUsejja vA jahA samaNA yA evaM bhai ko jANai ko'vi eso tti evamAdi dosA bhavejjA / (da.vai.ji.cU. pR. 250 ) he hola iti / nAnAdezApekSayA kutsAdigarbhANi etAni AmantraNavacanAni / taduktaM zrIharibhadrAcAryeNa 'holAdizabdAstattaddezaprasiddhito naiSThuryavAcakAH, ataH tatpratiSedhaH (da.vai. 7/14 hA.TI.) taduktaM zrIjinadAsagaNinA'pi eyANi vi desaM pappa AmaMtaNANi / tattha varadAtaDe haletti AmaMtaNaM, lADavisae samANavayamaNNaM vA AmataNaM jahA halitti, ati marahaTThavisae AmaMtaNaM domUlakkharagANaM cATuvayaNaM aNNetti, bhaTTeti lADANaM patibhagiNi bhaNNai, sAmiNi gomaNio cATue vayaNaM holetti AmaMtaNaM / (da. vai.ji.cU. pR. 250 ) lAghavAdayo doSA bhavantIti tanniSedha itibhAvaH / taduktaM agastyasiMhasUriNA'pi 'hole, gole, vasule tti desIe lAlaNagatthANIyANi piyvynnaamNtnnaanni| etehi mAdhujjaraNIya thIjaNo tti savvehiM itthiyaM neva Alave / (da.vai.a. cU. pR. 169) taduktaM dazavaikAlike'pi taheva hole golitti, sANe vA valitti a / damae duhae vAvi neva bhAsijja pannavaM / / ajjie pajjie vAvi ammo mAusiatti a / piussie bhAyaNijjatti dhUe NattuNiatti a / / hale halitti annitti bhaTTe sAmiNi gomiNi / hole gole vasulitti itthi nevamAlave / / (da.vai. 7/14-15-16) / puruSamadhikRtyeti / he Aryaka! he bhaTTa ! he hola! ityAdirUpA / taduktaM dazavaikAlike ajjae pajjae vAvi bappo cullapiutti a / mAulo bhAiNijjhatti, putte NattuNiatti a / / he bho halitti annitti bhaTTe sAmia gomia / hola gola vasulitti purisaM nevamAlave / / (da.vai. 7/18-19 ) / - usa AmaMtrita strI meM jAtIya sambandha hone kI zaMkA hone ke sababa tAdRza zabda se saMbodhana karanA niSiddha hai| isI taraha 'hole, gole' ityAdi zabda priyavacanavAle AmaMtraNa haiM, jinako suna kara saMbodhya strI aura saMbodhana karane vAle sAdhu meM paraspara sneha Adi utpanna hotA hai, jisakA natIjA bahuta bUrA hone kI saMbhAvanA hotI hai aura logoM ko bhI tAdRza zabda suna kara kucha zaMkA hone kA avakAza rahatA hai, jisake sababa sAdhu ke prati dveSa aura jinazAsana kI laghutA - hIlanA-apabhrAjanA Adi doSa utpanna hote haiN| isI taraha puruSa kI apekSA 'he dAdA! he nAnA! he paradAdA!' he paranAnA !' ityAdi zabdoM se gRhastha ko AmaMtrita karanA sAdhu ke lie niSiddha hai| dAdA aura pautra kI yA cAcA aura bhatIjA Adi kI dIkSA hone ke bAda bhI apane dIkSita dAdA yA cAcA Adi se 'he dAdA! he cAcA! he pitAjI mahArAja! he mAmAjI mahArAja!' ityAdirUpa se saMbodhana karanA dIkSita pautra aura bhatIjA Adi ke lie anucita hai| tAtparya yaha hai ki sAMsArikasambandha ke smAraka evaM mamatvakAraka hone se saMsArI loga kI taraha cAcA, bhatijA, pitAjI mahArAja Adi zabdoM kA prayoga sAdhu-sAdhvI ko nahIM karanA cAhie, cAhe sambandha ho yA na ho / * mUlanAma yA gotravAcakazabda se AmaMtraNa karanA cAhie * kAraNe. iti / jina zabdoM se saMbodhana karane para doSa kI prApti hotI hai una zabdoM ke prayoga kA niSedha batA kara vivaraNakAra kahate haiM ki yadi kAraNa upasthita ho taba usa strI yA puruSa ko usake nAma se hI AmaMtraNa denA cAhie jisase logoM ko sAdhu ke prati na koI zaMkA ho aura na to saMbodhya strI yA puruSa ko sAdhu ke prati aprIti yA dveSa ho / yadi usa strI yA puruSa kA nAma yAda na ho taba usake gotra ke vAcaka zabda se use saMbodhana karanA caahie| jaise ki 'he kAzyapagotre! he kAzyapagotra !' ityAdi /
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 293 * gotrasaptakAbhidhAnam * kAraNe tUtpanne striyaM puruSa vA nAmadheyenAmantrayet tadasmaraNe ca 'he kaashypgotre| he kAzyapagotra!' ityAdigotrAbhilApena vaa''mntryet||87|| anyacca 'paMcidiyapANANaM thIpurisAniNNae vae jaaiN| iharA u vipariNAmo jaNavayavavahArasacce vi||8|| naranArIgatavAgavidheruktatvAt paJcendriyaprANAnA=gavAdInAM strIpuruSAnirNaye iti bhAvapradhAnanirdezAt viprakRSTadezAvasthitatvena kAraNe viti| anena niSkAraNabhASaNaniSedho vyajate / taduktamuttarAdhyayane 'na niraTuM' iti / (u. 1/25) naamdheyeneti| taduktaM dazavaikAlike nAmadhijjeNaM NaM bUA itthigutteNa vA puNo / jahArihamabhigijja, Alavijja lavijja vA / / nAmadhijjeNa NaM bUA purisagutteNa vA punno| jahArihamabhigijja, Alavijja lavijja vA / / (da.vai. 7/17-20) __ AcArAMge'pyuktam 'se bhikkhU vA bhikkhuNI vA pumaM AmaMtamANe AmaMtie vA apaDisuNemANaM no evaM vaijjhAholitti vA golitti vA vasuletti vA kupakkheti vA ghaDadAsotti vA sANetti vA teNitti vA ra musAvAitti vA eyAiM tumaM te jaNagA vA eappagAraM bhAsaM sAvajjaM sakiriyaM jAva bhUovaghAiyaM abhikaMkha no bhAsijja / se bhikkhU vA bhikkhuNi vA pumaM AmaMtemANe AmaMtie vA appaDisuNemANe evaM vaijjA amuge i vA Auso tti vA AusaMtAro tti vA sAvage tti vA dhammie tti vA dhammapie tti vA eyappagAraM bhAsaM asAvajjaM jAva abhikaMkha bhaasijjaa| se bhikkhU vA bhikkhuNI vA itthiM AmaMtemANe AmaMtie vA appaDisuNemANiM no evaM vaijjhA-holii vA goliti vA itthIgameNaM neyavvaM / se bhikkha vA itthiM AmaMtemANe AmaMtie vA appaDisaNemANI evaM vaijjA Auso tti bhaiNitti vA bhoI ti vA bhagavaItti vA sAvige ti vA uvAsie tti vA dhammie tti vA dhammippie tti vA eyappagAraM bhAsaM asAvajjaM jAva abhikaMkha bhAsijjA / / (AcA. dvi. zru. a. 4/u. 1. sU. 134) gotrAbhidhAneneti / gotrANi ca spt| taduktaM sthAnAGge satta mUlagottA pannattA taM jahA-kAsavA, gotamA, vacchA, kocchA, kositA, maMDavA, vaasitttthaa| (sthA. 7/3/551) iti / gotrAbhidhAnenAmaMtraNe nAprItyabhisambandhazaGakAdayo doSA bhavantIti bhAvaH ||87 / / paJcendriyANAM pradhAnatvAt itareSu strIpuruSavizeSAbhAvAcca Aha-paMciMdiyapANANaM iti| paJcendriyanaranArIviSayakavacanavidhiniSedhayoH pratipAditatvAta, nArakaviSayakavacanavyavahArasyAsmAbhiH sahAbhAvAta, devaviSayakavacanavyavahArasya isa taraha isa zloka meM kAlazaMkita, dezazaMkita, kAlaanavadhRta, dezaajJAta bhASA, upaghAtaka bhASA paruSa (kaThora) bhASA, saMgAdidUSita bhASA, aprItijanaka bhASA Adi ko bolane kA niSedha kiyA gayA hai| isase yaha sUcita hotA hai ki prayojanavaza kisIse, kaba, kahA~, kisa zabda se kisa DhaMga se bAta kareM? isa viSaya meM sAvadhAnI rakhanA sAdhu evaM sAdhvI ke lie atiAvazyaka hai||87|| ___ graMthakAra zrImadjI jarUrata par3ane para sAdhu bhagavaMta kisa, zabdoM kA prayoga na kare aura kisa zabda kA prayoga kare? isa viSaya ko vAkyazuddhi adhyayana ke anusAra 88 vI gAthA se suspaSTa karate haiN| gAthArtha :- paMcendriya prANiyoM ke viSaya meM strItva yA puruSatva kA nirNaya na hone para jAti kA prayoga karanA cAhie, anyathA janapadavyavahAra satya bhASA hone para bhI vipariNAma hotA hai|88| vivaraNArtha dekhane se gAthArtha spaSTa ho jaaegaa| dekhie * vizeSadharmAnirNayadazA meM sAdhAraNadharma kA pratipAdana kartavya * vivaraNArtha :- mUla gAthA meM 'paMciMdiyapANANaM' sAmAsikapada grahaNa kiyA gayA hai magara strImanuSya aura puruSamanuSya ke sambandhI vacana kA vidhi-niSedha 87 vI gAthA meM aura usake vivaraNa meM batAyA gayA hai| isalie paMciMdiyapANANaM' pada se yahA~ paMcendriya tiryaMca 1 paJcendriyaprANinAM strIpuruSAnirNaye vadejjAtim / itarathA tu vipariNAmaH jnpdvyvhaarstye'pi||88||
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 bhASArahasyaprakaraNe - sta.5. gA. 88 0 pRcchAdau sAdhAraNavacanaprayogAnujJA 0 mithaH strItva-puruSatvAnizcaye sati, jAtiM vdet| mArgapraznAdau prayojane utpanne sati 'asmAd gorUpajAtAt kiyadreNa idaM?' ityevamAdi (granthAgram-900 zloka) liGgA'viziSTamubhayasAdhAraNadhamma pratipAdayet anyathAliGgavyatyayena mRssaavaadaaptteH| vinA tu kAraNamavyApAra evocitaH sAdhUnAmiti dhyeym| nanu yadyevaM liGgavyatyayena mRSAvAdastadA prastara-mRttikA-karakAvasyAyAdInAM niyamato napuMsakatve kathamanyaliGgaprayogA? kAdAcitkatvAdAha gvaadiinaamiti| bhAvapradhAnanirdezAditi / ayaM ca 'strItva-puruSatvA'nirNaya' ityatra tvapratyaye hetuH / viprakRSTadezAvasthitatveneti / ayaM ca tayoranirNaye hetuH / ubhayasAdhAraNadharmamiti strIpuruSasAdhAraNadharmamiti / anyathA = jaatyprtipaadne| avyaapaar=vcnaapryogH| taduktaM cUrNI - paMcidiesu pANesu dUrao avasthiesu jai tAva kAraNaM Natthi tato avvAvAro ceva sAhUNaM / aha paoyaNaM kiMci bhavai taM paMthaM vA Na jANai uvadisai jAhe vA tesiM pANANaM itthIpurisavisese ajANamANo vA No evaM vadejjA jahA-esA itthI ayaM purisotti| pAyaso ya logo avisesiyaM Alavai abhihANeNa bhANiyavvaM jahA gojAtiyAi caraMti kAgajAtiyA vA haraMti evaM mahisapasaAdivi bhANiyavvA / (da.vai.ji.pU.pR. 252) strIpuruSatvAnirNaye sati jAti vinA ekataraprayoge liGgaviparyayena mRSAvAdAbhyupagame prastarAdInAmekendriyatvena (graM. 6000 zloka) niyamato napuMsakatve siddhe kathaM 'ayaM prastaraH iyaM mRttikA' ityAdInAM bhinnaliGgaprayogANAM mRSAtvameva syAdityAzayena zaGkate nnu| bhAvitamevaitaditi na punaH tnyte| vyutpannaH prtyuttryti-jnpdeti| gAya Adi pazu kA grahaNa abhipreta hai| tathA mUlagAthA meM thIpurisAniNNae' aisA kahA gayA hai magara vaha nirdeza bhAvapradhAna hai| arthAt strI aura puruSa kA anirNaya hone para - aisA artha abhipreta nahIM hai kintu 'strItva aura puruSatva kA anirNaya hone para' - yaha artha vivaraNakAra ko abhimata hai| strI aura puruSa dravya dharmI kahA jAte haiM, bhAva=dharma nhiiN| jaba ki strItva aura puruSatva bhAva-dharma kahe jAte haiN| yahA~ nirdiSTa strI aura puruSa pada bhAvapradhAna hone se unakA artha strItva aura puruSatva hotA hai| astu! prastuta meM tAtparya yaha hai ki gAya - baila Adi bahuta dUra deza meM rahe hue hone ke sababa apanI nigAha se 'yaha gAya hI hai yA yaha baila hI hai' ityAdi nirNaya nahIM hotA hai aura usa prANI ko batAne kI AvazyakatA ho taba usameM gAya yA bela zabda kA prayoga nahIM karanA cAhie kintu gAya aura baila meM sAdhAraNa dharma jAti kA ullekha karanA caahie| dekhie jaba sAdhu bhagavaMta vihAra karate haiM aura Age jAne kA mArga kisIse pUchanA ho yA vaidya kA ghara jAnanA ho taba kisI gopAla se dUrasthita prANI ko, jo gAya hai yA baila hai' aisA nirNaya sAdhu mahArAja ko nahIM huA hai, batA kara aisA pUchanA cAhie ki 'usa gojAtIya (gAya yA belarUpa se dIkhanevAle) prANI se vaidya kA ghara kitanA dUra hai? gotvajAti gAya aura baila dono meM rahatI hai| yadi vizeSa nizcaya na hone para bhI usa bela se vaha mArga kitanA dUra hai?' isa taraha prazna kiyA jAya aura vAstava meM vaha baila na ho kintu gAya ho taba to viparIta liMga kA (strIliMgayukta meM pulliMga kA) kathana karane se mRSAvAda kI yAnI sAdhu meM mRSAvAditva kI prApti hogii| ataeva tAdRzasthala meM vizeSaliMga kA prayoga na kara ke ubhayasAdhAraNa jAti vAcaka pazu, prANI Adi pada kA hI prayoga karanA caahie| gujarAtI meM ubhayaliMga sAdhAraNa kutaru, balADu, gadheDu, Dhora, vAcharaDu' ityAdi zabda kA taba prayoga karane kI vyavasthA prasiddha hai| yahA~ yaha dhyAna meM rakhanA Avazyaka hai ki yaha bhASA kAraNavizeSa kI upasthiti hone para hI prayoga karane yogya haiN| yadi kucha kAraNa upasthita na ho taba to mUka rahanA hI sAdhu ke lie ucita hai| * paMcendriya meM viparItaliMgavAcaka bhASA vyavahArasatya hone se atyAjya - pUrvapakSa * pUrvapakSa :- nanu yadyevaM. iti| yadi ApakI dRSTi se viparIta liMga kA prayoga hone para mRSAvAda hotA hai taba to ekendriya Adi meM pulliMga yA strIliMga kA abhidhAna karane para avazya mRSAvAda hI hogaa| Azaya yaha hai ki ekendriya, vikalendriya meM sadA ke lie napuMsakaveda kA udaya rahatA hai - aisA Agama meM batAyA gayA hai| ataH ve napuMsaka hI hote haiM - yaha bAta nirvivAda siddha hai| phira bhI unameM pulliMga aura strIliMga kA prayoga dekhane meM AtA hai| dekhie
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ * janapadavyavahArasatyayorapi kadAcidananumatatvA''khyAnam * 295 "janapada-vyavahArasatyAzrayaNAditi cet ?" "sa kiM prakRte pANipihitaH ? ityata Aha sati api janapadavyavahArasatye, itarathA tu = viziSyanirNaye ekataraprayoge tu vipariNAmaH syAt aho! ete na sudRSTadharmANaH iti viruddhaH pariNAmaH syAt gopAlAdInAmapi / tattajjanapadasaGketamAtra prayuktArthapratyAyakatvAbhAvAtkathaM janapadasatyatvamiti yadi paro brUyAditi manasikRtya kalpAntaramAha vyavahArasatyeti / prastarAdAvekendriyatvena napuMsakatve satyapi puruSAdyabhedavivakSayA puruSatvAdipratipAdanasya vyavahArasatyatvameveti bhAvaH / vyutpannasya pratyuttaraM pratikSipati sa iti vyavahArasatyatvaMprattyuttaraH prakRte = gobalivardAdyanizcayadazAyAmekataraprayoge pANipihitaH ? iti / samasamAdhAnamubhayatreti nanvAzayaH / zrotumithyAdhyavasAyanirAsArthamubhayasAdhAraNadharmaH pratipAdayitavya ityAzayena nanumataM nirAkaroti satyapIti / na sudRSTadharmANa iti / strItvAdikaM laukikamapi dharmaM na prekSante kimutAlaukikaM pAratrikahitAvahaM dharmamityAzayaH / taduktaM' cUrNau - 'Aha jati evaM to kamhA egiMdiyavigaliMdiesu sai NapuMsagabhAve itthiNiddeso purisaNiddeso ya dIsai ? tattha egidiesa puDhavikkAe pAsANe purisaNiddeso, jA sA maddiyA itthiNiddeso, AukkAevi karao purisaNiddeso ussA itthINiddeso, aggikAe vi aggI purisaNiddeso jAlA itthiNiddeso, vAukkAe vi vAo purisaNiddeso vAulA itthiNiddezo, vaNassaikAe vi purisaNiddaso jahA Naggoho uniro itthiNiddeso'vi jahA siMsavA aMbiliyA pADalA evamAyi / beiMdie purisaNiddeso jahA saMkho saMkhANao itthiNiddeso jahA asugA sippA evamAdi, teiMdiesu purisaNiddeso jahA makkoDA itthiNiddeso jahA uvacikA pipIlikA evamAdi cauriMdiesa purisaNiddeso jahA bhamaro ekendriya vikalendriya pRthvIkA apkAya teukAya vAyukAya vanaspatikAya dvIndriya trIndriya = 31: puMliMga patthara pAnI, jala murmura, teja vAta, pavana Amra, peDa zaMkha khaTamala strIliMga miTTi ussA (avazyAya), bArisa jvAlA havA aMbiyA, imalI zukti, sIpI pipIlikA, cIMTI caturindriya mAkha, madhukara, bhramara makkhI, madhukarI uparyukta dRSTAMta para dhyAna denA Avazyaka hai| napuMsaka hone para bhI puliMga aura strIliMga kA prayoga ekendriya aura vikalendriya prasiddha hai| tAjjuba kI bAta to yaha hai ki amuka bhASA ke zabdoM meM napuMsakaliMga hotA hI nahIM hai jaise ki hindI bhASA / phira bhI puMliMga yA strIliMga ke prasiddha prayoga dIkhAI detA hai| ApakI dRSTi se to una prasiddha prayogoM kI upapatti = ghaTanA kaise hogI? kyoMki tAdRza prayoga Apake kathana ke anusAra asatya siddha hote haiM / zaMkA :- janapada iti / ekendriya aura vikalendriya napuMsaka hone para bhI dezavizeSa kI apekSA se unameM puMliMga yA strIliMga zabda kI pravRtti tattaddeza meM hone se vaha bhASA janapadasatya bhASA hai| dekhie hindI bhASA kI jisa deza meM pravRtti hotI hai, usa deza meM ekendriyAdi meM hindI bhASA ke dvArA puliMgAdi zabdo kI pravRtti janapada satyabhASAsvarUpa hai| yA to hama yaha bhI kaha sakate haiM ki ekendriya Adi meM puMliMga Adi zabdoM kI pravRtti lokaprasiddha aura lokavivakSA se ghaTita hone ke sababa vaha bhASA vyavahArasatya bhASArUpa hai| pUrva meM vyavahArasatyabhASA ke nirUpaNa ke prasaMga meM 31 vIM gAthA ke vivaraNa ke prAnta bhAga meM bhI AmalakI Adi strIliMgavAcaka zabdoM kI ekendriya meM pravRtti vyavahArasatya bhASArUpa batAyI gaI hai| ataH patthara mRttikA Adi puMliMga strIliMga ke 1 mudritapratau 'satyam' iti / 2 dRzyatAmetatprakaraNasya 31tamagAthAyA vRttiH 122 tame puTe /
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 bhASArahasyaprakaraNe - sta.5. gA. 88 .0 sAmAcArIkathanasya guNAvahatvam 0 ato vyatireke uktadoSAt anvaye ca pRSTAnAM sAmAcArIkathanena guNasambhavAt yathoktameva vidheyamityavadheyam / / 88 / / kiJca / pataMgo itthiNiddeso madhukarI macchiyA evamAdi, Ayario Aha-sai viha napuMsagabhAve jaNavayasacceNa vyavahArasacceNa ya esa dosaparihArao bhavaitti paMciMdiesu puNa sativi evamAdi jaNavayasaccAdIhiM tahAvi jAIo ceva vattavvA, kahaM? govAlAdINamacittiyA bhavejjA-jahA ete Na sudiTThadhammA jamhA itthipurisavisesamajANANA egayaraNiddesaM kuvvNti| evamAdi dosA bhavaMtitti kAUNa paMcidiyANaM egayaraNiddese esa paDiseho savvapayatteNa kiiritti| (da.vai.ji.cU.pU. 252) vyatireke ubhayasAdhAraNajAtyaprayoge, uktadoSAt zroturvipariNAmarUpadoSAt, anvaye = ubhayasAdhAraNadharmaprayoge ekataraprayoge, iti yaavt| yathoktAnvayaprayogakaraNe sati 'kasmAd bhavanta evamubhayasAdhAraNajAti?' prayuJjanti ityevaM pRSTAnAM 'yAvajjIvaM tyaktasakalamRSAvAdAnAmasmAkamiyaM kathanamaryAdA yatsUkSmamapyalIkaM parihartavyami'tyevaM sAmAcArikathanena guNasambhavAt = 'aho! sUkSmamapyanRtaM tyaktukAmA ete bhagavantaH' ityAdirUpasya satprazaMsAbodhibIjAdhAnapravacanaprabhAvanAdyAtmakasya guNasya zrotRRNAM sambhavAt / yathoktameva = jAtijJApakapadaghaTitaprayoga eva / svarUpato vyavahArasatye'pi vizeSAvabuddhasya zrotuH devagurvAdiviruddhapariNAmajanakatvena sAdhoH vizeSAparijJAnadazAyAmanyataraprayogo niSiddhaH / etena 'tasmAd vastunaH kiyad dUreNedaM' iti vacanaM kimiti na prayoktavyamiti paryanuyogaH pratyuktaH sarvaiH dUrato'pi pazuvizeSarUpatvena jJAyamAne'pi atisAmAnyadharmapuraskAreNa vacanavyavahArasya lokaviruddhatvAcceti bhAvaH / vAcaka zabdoM ko asatya kahanA nAmunAsiba hai| samAdhAna :- sa kiM? iti| yadi Apa ekendriyAdi meM puMliMgAdi pratipAdaka zabda meM janapadasatyatva yA vyavahArasatyatva mAnate haiM to kyA yaha samAdhAna hamAre lie sulabha nahIM hai? yadi hama bhI aisA kaheM ki - "strItva yA puruSatva kA nirNaya na hone para yaha gAya hai yA yaha baila hai' ityAdi zabdoM kA prayoga karane para bhI vaha bhASA mRSA nahIM hai kintu janapadasatya yA vyavahArasatya hai, kyoMki loka meM aisA liMgaviparyaya kA vyavahAra dekhA jAtA hai, ekendriya meM pravRtta strIliMgAdi zabdoM kI taraha" - to kyA Apa apane hAtha se hamAre mu~ha ko baMda kara sakate haiM? nahIM, kadApi nhiiN| yahA~ anumAnaprayoga kA AkAra isa taraha ho sakatA hai - viparItaliMgapratipAdaka 'iyaM gauH' ityAdi bhASA vyavahArasatya bhASA hai, kyoMki prasiddha lokavivakSA se prayukta hai, AmalakI Adi shbdvt| * paMcendriya meM viparItaliMgaghaTita bhASA tyAjya - uttarapakSa * uttarapakSa :- sati api vyava. iti| paMcendriya tiryaMca meM viparItaliMgapratipAdaka bhASA cAhe janapadasatya ho yA vyavahArasatya ho magara usameM strItva yA puruSatva kA jaba taka vizeSarUpa se nirNaya na ho taba taka ekatara prayoga arthAt yaha gAya hai' yA yaha baila hai' aisA zabdaprayoga sAdhu ko nahIM karanA cAhie, kyoMki tAdRza zabda ko suna kara zrotA ko vipariNAma hone kI saMbhAvanA hai| Azaya yaha hai ki prANI sAdhu bhagavaMta se bahuta dUra hone ke sababa apanI nigAha se 'yaha gAya hI hai yA baila hI hai' aisA nirNaya sAdhu bhagavaMta ko nahIM ho sakatA hai taba yadi yaha gAya hai' aisA prayoga mahAtmAjI kare taba sunanevAle gopAla Adi ko, jinheM yaha jJAta hai ki 'purovartI prANI baila hai, gAya nahIM', yaha mahasUsa hotA hai ki - "ye jaina sAdhu bhagavaMta kaise haiM? gAya hai yA baila? yaha bhI acchI taraha pahacAnate nahIM hai| na mAluma alaukika parabhava meM hitakAraka aise dharma ko bhI jAnate hoMge yA nhiiN"| isa taraha gopAla Adi dharma-deva-guru ke viruddha pariNAma ko utpanna karane ke sababa tAdRza vacanaprayoga sAdhu ke lie tyAjya hai, upAdeya nhiiN| * anvaya-vyatireka se jAtipadaghaTita zabdaprayoga hI upAdeya * ato vya. iti| saMpUrNa gAthA kA sArAMza yaha hai ki vizeSAnirNayadazA meM puMliMga kA yA strIliMga zabda kA prayoga karane kA natIjA yaha AtA hai ki zrotA ko dharmaviruddha pariNAma utpanna hone kI saMbhAvanA hotI hai jaba ki puMliMga yA strIliMga kA prayoga kie binA jAtipadaghaTita zabdaprayoga karane para guNa kI saMbhAvanA hai| dekhiye, jaba sAdhu bhagavaMta prayojanavaza gopAlAdi se prazna karate haiM ki - isa gojAtIya prANI se (gAya yA baila jaise dikhanevAle prANI se) jaMgala kitanA dUra hai?' taba yadi gopAla Adi prazna kare ki - vaha to baila hai, ataH Apa "usa baila se jaMgala kitanA dUra hai?" aisA prazna kyoM nahI karate ho? to sAdhu bhagavaMta
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ * cUrNiTIkAvacanavirodhaparihAraH 297 'thUlAisu puNa bhAse parivUDhAINi ceva vayaNANi / dohAisu ya tayaTThayasiddhANi visesaNANi vae / / 89 / / nanu nATakAdau puruSanepathyasthitavanitAmaGgIkRtya 'puruSo'yaM gAyati' ityAdirUpA bhASA vaktavyA na vA ? ucyate vanitAyA puruSanepathyAditaH puruSatvena jJAyamAnatve'pi vastugatyAnyathAbhUtatvAt tatra 'puruSo'yamityAdibhASAyA mRSAtvam / ata eva tasyAH pApakarmajanakatvaM "vitahaM nAma jaM vatyuM na teNa sabhAveNa atthi taM vitahaM bhaNNai muttI zarIraM bhaNNai, tattha purisaM itthiNevatthiyaM itthiM vA purisanevatthiyaM daTThaNa jo bhAsai imA itthiyA gAyai Naccai vAi gacchai imo vA puriso gAyai Naccai vAeti gacchaitti, avisaddo saMbhAvaNe kiM saMbhAvayati ? jahA purisaM jo juvANaM vuDDhavatthaM vuDDa bhai itthiM vA jovvaNatthaM vuDDanevatthiyaM vuDDitaM bhaNai sA vi vitahA muttI bhaNNai, eyaM saMbhAvayati' tamhA so puTTho pAveNaM ti, tamhA vitahamuttibhAsaNAo ( da. vai.ji.cU. pR. 246 ) " iti vadatA cUrNikAreNoktam / idaM ca mRSAtvaM pAramArthikapuruSatvAdipratipipAdayiSApekSayA draSTavyam / ata eva 'puruSanepathyasthitavanitAdyapyaGgIkRtya yAM giraM bhASate naraH 'iyaM strI Agacchati gAyati ve'tyAdirUpAM tasmAd bhASaNAdevambhUtAtpUrvamevAsau vaktA bhASaNAbhisandhikAle spRSTaH pApena' (da.vai. 7/5 hA.TI. pR. 143) iti hAribhadravacanamapi vyAkhyAtam rUpasatyatvAbhAvapratipAdanaparatvAt tasya / ayaM bhAvaH puruSatvAbhAvajJAnadazAyAM puruSanepathyasthitavanitAyAM 'puruSo'yaM' iti puruSanepathyavattvapratipAdanaparasya vacanasya rUpasatyatvaM bhAvArthabAdhapratisandhAnasadhrIcInatadrUpavadgRhItopacArakapadaghaTitabhASAtvAt / ata eva TIkAkRtA tatra sthale 'iyaM strI' iti vacanasya pApakarmAvahatvamuktam / na hi dravyaliGginyapi sAmAnyato 'nAyaM sAdhu' iti vacanasya satyatvaM vyavahriyate vyavahAranayAzritamatibhiH / yadi ca vizeSaparijJAnadazAyAmapi bhAvayatitvabubhodhayiSayA dravyaliGagini 'ayaM sAdhuH' ityucyate tadA nizcayanayopagRhItavyavahAranayenA'pi mRSAtvameva / idamevAbhipretya cUrNikRtA 'puruSanepathyasthitavanitAyAM' 'iyaM strI'ti vacanasya sAvadyatvamuktam / strItvapuruSatvAnirNayadazAyAM sati prayojane 'manuSyajAtIyo'yaM gacchati, asmAnmanuSyajAtIyAt kiyaddUreNedaM?' ityAdirUpA ubhayasAdhAraNadharmaghaTitA bhASA prayoktavyA doSAnanubandhitvAdeH hetoH / ata eva 'itthI vesa puriso vesa napuMsagaM vesa eyaM vA ceyaM annaM vA ceyaM aNuvIi NiTThAbhAsI samiyAe saMjae bhAsaM bhAsijjA (AcA. zru. 2/4/1-sU. 132 ) iti AcArAMgavacanamapi suSThu saMgacchate ityAdisUcanArthaM 'avadheyamityuktam / / 88 / / kaha sakate hai ki "bhAgyazAlI! dUra hone ke sababa mujhe yaha mAluma na thA ki vaha baila hI hai aura jaba taka vaisA nizcaya na ho taba taka tAdRza vacana prayoga hama nahIM kara sakate haiN| yaha hamArA AcAra hai| gAya yA baila kA nizcaya na hone ke pUrva meM yaha gAya hai' yA yaha baila hai' ityAdi prayoga karane para jhUTha bolane kA doSa hama para AtA hai| isI sababa hamane vaisA prayoga na kiyA / " sAdhu bhagavaMta kI isa sAmAcArI ko suna kara zrotA gopAla Adi ko bhI yaha mahasUsa hotA hai ki- "dhanya hai jaina sAdhu bhagavaMtoM ko, jo sUkSma bhI jhUTha bolane kA parihAra karane meM tatpara rahate haiN| dhanya hai ina logoM ke dharma ko aura dhanya hai aisA sUkSma mArga batAnevAle arihaMta bhagavaMta ko!" isa taraha strItvAdi vizeSa dharma kA nizcaya na hone para sAdhu ko sAmAcArIpAlana aura zrotA ko bodhabIjAdhAna Adi guNoM kI saMbhAvanA hone ke sababa jAtipada se ghaTita bhASA kA hI prayoga karanA caahie| anyataraliMga kA prayoga karane para bhASA svarUpataH vyavahArasatya hone para bhI zrotA ko karmabaMdhakAraka aura dharmaviruddhapariNAmajanaka hotI hai| ataeva vizeSAnirNayadazA meM vizeSazabda kA prayoga anupAdeya hI hai aura jAtipadaghaTita zabda = ubhayasAdhAraNadharmavAcaka vacana hI upAdeya haiaisA niHsaMdigdharUpa se mAnanA munAsiba hai / / 88 / / 1 sthUlAdiSu punarbhASeta, parivRddhAdInyeva vacanAni / dohyAdiSu ca tadarthasiddhAni vizeSaNAni vadet / / 89 / / 2 utta. pR. 158 - 159 /
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 bhASArahasyaprakaraNe sta. 5. gA. 89 * matabhedena sAGketikapadaspaSTIkaraNam O sthUlAdiSu manuSyapazupakSIsarIsRpAdiSu, parivRddhAdInyeva vacanAni bhASeta kAraNe utpanne'pi / parivRddhaM, palopacitaM saJjAtaM, prINitaM, mahAkAyaM vA pariharedi 'tyAdau sthUlAdIn parivRddhAdizabdena brUyAt, na tu 'sthUlo'yaM, prameduro'yaM, vadhyo'yaM, pAkyo'yaM iti vdet| pAkyaH = pAkaprAyogyaH / kAlaprApta ityanye / aprIti vyApattyAdidoSaprasaGgAt, lokaviruddhatvAcca / 1 privRddhmiti| yadyapi 'dagdha-vidagdha - vRddhi vRddhe DhaH' (si.he. 8/2/40) iti siddhahemasUtreNa parivuDDapadAt parivRddhArtho labhyate tathApi ArSatvAt parivRDhapadAdapi so'rtho labhyate / 'kamalasaMyamopAdhyAyastu kvacit 'parivRDhaH' kvacicca 'parivRddhaH' ityapi chAyAmaGgIcakAra / agastyasiMhasUristu 'parivRDhA makkhaNAdiparigRhIto " (da.vai.a.cU.pU. 170) iti prAha / uttarAdhyayanavRttikAraH zrInemicandrAcAryastu 'parivRDhe paraMdame' (utta. 7/6) ityasya vyAkhyAM kurvan "parivUDhaH = upacitamAMsazoNitatayA tattatkriyAsamarthaH" iti vyAcaSTe / AcArAGgavRttikArastu 'gavAdikaM parivRddhakAyaM puSTakAyaM' (A. cA. 2/4/2/138) ityAha / palopacitaM = mAMsopacitaM / saMjAtaM = smaaptyauvnN| prINitaM = AhArA-titRptam / sthUlaH vipulazarIraH / asthUlo'pi kazcit zukramedabhRtaH syAdityata Ahaprameduro'yaM = pragADhamedaH / vadhyaH = vdhaarhH| nanu manuSye kathaM vadhArhatvaM sambhavati ? ucyate puruSamedhAdiSu tasyApi vadhyatvaM smbhvti| taduktaM- 'tattha maNusso purisamedhAdisu' (da.vai.a.cU. pR. 170) iti / pAkya iti / zrIzIlAGkAcAryastu - 'pacanayogyaH devatA''deH pAtanayogyo vA' ( AcA. 2/4/2/138) iti vyAcaSTe / = = - = apriitiiti| ayaM bhAvaH yadA kazcit sAdhuH sthUla- pramedurAdimanuSya-pazvAdisaGkulaM vIthyAdikaM gacchata sthUlAdibhyo rakSaNAdyarthamanyaH sAdhuH yadi evaM vadet 'prameduraM vadhyaM manuSyaM pazuM vA pariharatu bhavAn' tadA prameduramanuSyAdeH tacchravaNAt sAdhvAdikaM pratyaprItiH syAt, lubdhakAdessakAzAt pramedurapazvAdervyApAdanAdikaM vA syAt hiMsakabhAvopaSTambhakatvAttAdRzavacanasya / lokaviruddhatvAcceti / ziSTaloke'pi tAdRzavacanasya sAmAnyato jugupsAdijanakatvena viruddhtvaaccetyrthH| yato vacanAt hiMsAdeH pravarttanaM syAt tAdRgvacanaM na prayoktavyamityAzayaH / taduktaM AcArAMge'pi - gAthArtha :- sthUlAdi ke sambandha meM parivRddha Adi vacana hI bolanA caahie| tathA dohya Adi viSaya meM dohAdirUpa siddha artha ke vAcaka vizeSaNa ko bolanA caahie| 89 / * dharmaviruddha aura lokaviruddha vacana niSiddha hai * vivaraNArtha :- kisI kAraNa kI upasthiti hone para bhI sthUla manuSya, pazu, pakSI, sarIsRpa Adi ke sambandha meM parivRddha Adi zabdoM kA hI prayoga karanA caahie| jaise mArga meM calate calate sAmane se doDate hue bailAdi ko dekha kara anya sAdhu bhagavaMta ko sAvadhAna karane ke lie 'sAmane se Ate hue parivRddha baila kA parihAra karo, apane ko usa parivRddha baila se samhAlo' ityAdi vacana kA prayoga karanA caahie| magara sthUla, pramedura Adi zabda kA prayoga nahIM karanA cAhie / parivRddha Adi zabda kA prayoga aura sthUla Adi zabda kA parihAra nimnokta cArTa se jJAta ho jaaegaa| dekhie, viSaya manuSya, pazu, pakSI, sarIsRpa (sA~pa Adi) avAcya sthUla pramedura vadhya pAkya mahAkAya parivRddha kA `tattat kriyA maiM samartha aisA artha uttarAdhyayanaTIkAkAra ne kiyA hai| pramedura kA artha hai bahuta carbIvAlA / vadhya kA artha hai vadhayogya / pAkya kA artha hai pAkayogya / anya vidvAna isakA artha kAlaprApta aisA bhI karate haiN| AcArAMga ke vRttikAra ne pAtanayogya arthAt devatA Adi ke bali dene yogya aisA artha bhI batAyA hai| yaha baila bahuta carbIvAlA hai, yaha manuSya mArane ke yogya vAcya parivRddha palopacita saMjAta yA prINIta
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 299 * avaktavyabhASAdoSAvedanam * tathA dohyAdiSvapi artheSu sAdhyakriyAbhidhAyIni vacanAni na vadet, yathA-dohyA gAvaH, damyA gorathakAH, vAhyA rathayogyA veti / 'se bhikkhU vA bhikkhuNI vA maNussaM vA goNaM vA mahisaM vA migaM vA pazuM vA pakkhi vA sarIsivaM vA jalayaraM vA settaM parivUDhakAyaM pahAe No evaM vadejjA-thulleti vA pametileti vA vaTTeti vA vajjheti vA vAdimeti vA eyappagAraM bhAsaM sAvajjaM jAva No bhAsijjA / se bhikkhU vA bhikkhuNI vA maNussaM vA jAva jalayaraM vA se ttaM parivUDhakAyaM pehAe evaM vadejjA-parivUDhakAetti vA uvacitakAe tti vA thirasaMghayaNetti vA ciyamaMsasoNie tti vA bahupaDipuNNaM iMdietti vA eyappagAraM bhAsaM asAvajjaM jAva bhAsijjA' / / (AcA. 2/4/2/138) taduktaM cUrNAvapi 'tattha maNusso appattiyaM karejjA, akkosejja vA, luNaNaDahaNANi vA, karejjA, evmaadi| mahisAdi tiriyA tassa vayaNaM soUNa maMsAdINaM aTTAe mArejejjA, na kevalaM evaM dhammaviruddhaM kintu logviruddhmvi| kahaM? tamerisaM bhAsamANaM soUNa logassa cintiyA bhavejjA jahA - kimetassa pavvatiyassa eyArisAe ahidroNAe vayA nisiriyAetti?" (da.vai.ji.cU.pR. 253) / saadhykriyeti| prakRte sAdhyatvaM bhAvikAlavRttidharmavattvaM niSpAdyatvaM vA na tu avyvtvaavcchinnvissytaaniruupitvissytaapryojktvm| tena niSpAdyAyAH kriyAyA abhidhaayiiniityrthH| kriyAntarAkAGkSAnutthApakatAvacchedakarUpavattvaM saadhykriyaatvmitynye| dohyAH = dohArhAH, dohasamaya AsAM vartata iti yAvat / gorathakA iti| kalhoDA iti zrIharibhadrasUrayaH / dezIzabdo'yaM vatsataravAcakaH / taduktaM dezInAmamAlAyAM 'kalhoDo vacchayare' (de.nA. 2/6 pR. 59) iti| prAcInatamacUrNI tu - 'gojoggA rahA gorahajoggattaNeNa gacchaMti gorahagA, paMDumadhurAdIsu kisorasarisA gopotalagA aNNattha vA taruNataruNArohA je rahammi vAhijjati amadappattA khullagavasabhA vA te vi|' (da.vai.a.cU.pR. 170) ityuktm| zrIjinadAsagaNimahattarAstu 'gAo je (rahajoggA) rahamiva vA dhAvati te gorahagA bhaNNaMti, ahavA goyaragA ya pasavasamaNNA bhavaMti' (da.vai.ji.cU.pU. 253) iti vyaacksste| gorathakaH trihAyaNo balivardaH ityanye / ___ vAhyA iti / cUrNI - 'vAhimA nAma je sagaDAdIbhArasamatthA' ityuktam / prAcInatamacUrNau tu 'vAhimA NaMgalAdisavvahai' ityAdi zabdoM kA prayoga karane ke lie pravRtta hote haiN| dUsarI bAta yaha hai ki pramedura Adi zabda kA prayoga lokaviruddha bhI hai| 'yaha AdamI tagaDA hai - paTThA hai' ityAdi vAkyoM ko, jo sAdhu bhagavaMta se kahe gaye haiM, suna kara logoM ko bhI yaha mahasUsa hotA hai ki 'na mAluma, yaha sAdhu hai yA nahIM, kyoMki yaha asabhya evaM pIDAkara vAkya kA prayoga karatA hai'| isa taraha yaha siddha hotA hai ki dharmaviruddha aura lokaviruddha hone se sthUla-pramedura-vadhya Adi zabdoM se ghaTita bhASA sAdhu ke lie niSiddha haiN| cAhe vaha bhASA vyavahAra se satya ho yA na ho| vahA~ parivRddha Adi zabdoM kA hI prayoga karanA cAhie, kyoMki ve zabda na dharmaviruddha hai aura na lokaviruddha / sAdhu kI paribhASA ke jJAtA hone se zrotA sAdhu ko vaktA sAdhu ke tAtparya kA jJAna ho jAtA hai| ataH vaktA sAdhu kA prayojana bhI siddha hotA hai| * niSpAdya kriyA ke sUcaka vizeSaNa kA prayoga nAmunAsiba * tathA dohyA. iti| jaise dharmaviruddha aura lokaviruddha vacana parihArya haiM vaise sAdhya kriyA kA abhidhAyaka vacana bhI tyAjya hai| sAdhya kriyA kA matalaba yaha hai ki jo kriyA vartamAna meM niSpAdya hai, pUrva meM niSpanna nahIM ho cukI hai| jaise ki gAya duhane yogya hai, baila damana karane yogya hai' ityAdi vAkya / yaha gAya duhane yogya hai - isa vAkya ko suna kara gopAla Adi ko yaha pratIta hotA hai ki - "sAdhu bhagavaMta kahate haiM ki abhI gAyoM ke duhane kA samaya haiM / ataH vartamAna meM godohana merA kartavya hai arthAta sAMprata kAla meM saba se pahale godohana kriyA ko hI mujhe karanA caahie|" isa nizcaya ke sababa gopAla Adi gAya ke duhane meM pravRtta hote haiN| isa taraha sAvadya kriyA meM pravarttanarUpa adhikaraNa doSa sAdhu ko prApta hotA hai tathA dUsare sunanevAloM ko yaha pratIta hotA hai ki - 'sAdhu bhagavaMta bhI saMsAra ke kAryoM kA upadeza de rahe haiM, kamAla hai!' isa taraha tAdRza vacana ke prayoga se sAdhu bhagavaMta kI aura jinazAsana kI laghutA hotI hai| ataH tAdRza vacana kA prayoga tyAjya hai| vivaraNa meM sAdhyakriyA ke udAharaNa meM dUsarA udAharaNa
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 bhASArahasyaprakaraNe sta. 5. gA. 89 * adhikaraNa lAghavAdidoSapoSakabhASaNasya tyAjyatvam 0 AptavacanAttadAnIM godohAdikartavyatvanizcaye zrotRpravRttyAdinA adhikaraNalAghavAdidoSaprasaGgAt / digupalakSaNAdau prayojane punaH, tadarthakAni = dohyAdyarthakAni, siddhAni = sAdhyavilakSaNAni, vizeSaNAni vadet, yathA' rasadA dhenuH, yuvA gauH, hasvo mahallakaH saMvahano ve 'ti / naivamuktadoSa iti bhAvaH / / 89 / / kiJca samatthA' ityuktm| rathayogyA iti / cUrNau - 'rathajoggA NAma ahiNavajovvaNattaNeNa appakAyA, Na tAva bahubhAra samatthA kiMtu saMpayaM rahajoggA ete tti' ityuktam / prAcInatamacUrNau tu 'sigghagatayo sadappA juggAdivadhA rahajoggA' ityuktam / juggAdivadhA iti yugyadivahA ityarthaH / godohAdikartavyatvanizcaye iti / 'goH vibhAgAvacchinnakSaraNAnukUlavyApArarUpaM dohanaM matkarttavya' mityAkArakanizcaye jAte satItyarthaH / digupalakSaNAdAviti / AzApradarzanAdAvityarthaH / Adizabdena jinAlayajJApanAdergrahaNam / sAdhyavilakSaNAnIti / niSpannakriyArthabodhakAnIti yAvat / dohyA gaurityasya sthAne rasadA dhenuH, damyo gaurityatra "yuvA gauH', gorathaka ityatra hrasvaH, vAhya ityatra mahallakaH, rathayogya ityatra saMvahana iti brUyAt / dazavaikAlikadIpikAkAraH 'saMvahanaM dhuryam' (da.vai.dI. 7 / 25) ityAha / naivamuktadoSa iti / zrotuH tathAvacanataH sAkSAt itikartavyatvabhAnAbhAvena nAdhikaraNAdidoSa ityarthaH / / 89 / / 'baila damya hai' yaha batAyA hai| damya kA artha hai damana karane yogya / damyazabda kA dUsarA artha 'badhiyA karane yogya = napuMsaka karane yogya' - yaha hotA hai| isa vAkya ko sAdhu ke mu~ha se suna kara baila ke svAmI sAvadya kriyA meM pravRtta hote haiM aura anya logo ko yaha mahasUsa hotA hai ki kyA sAdhu bhagavaMta yaha bhI bola sakate haiM ki yaha badhiyA karane yogya hai?' aura sAtha hI sAdhu bhagavaMta ke prati asadbhAva hotA hai, jinazAsana kI laghutA hotI hai| tIsarA udAharaNa hai yaha gorathaka hai' ratha kI bhA~ti dauDanevAlA baila, tIna varSa kA baila, jo ratha meM juta gayA vaha baila ityAdi artha gorathaka zabda ke hote hai| zrIharibhadrasUrijI mahArAja ne gorathaka kA artha kalhoDa kiyA hai jisakA artha vatsatara hotA hai| bachaDe se Age kI aura saMbhoga meM pravRtta hone kI pUrva avasthAvAle baila ko vatsatara kahA jAtA hai| caturtha udAharaNa hai 'ye baila vAhya haiN'| zrIjinadAsagaNI ne vAhya kA artha kiyA hai bailagADI kA bhAra Dhone meM samartha / pA~cavA~ udAharaNa ye rathayogya haiM yaha batAyA gayA hai| isakA matalaba yaha hai ki 'abhinava yuvA hone kI badaulata yaha baila bahuta bhAra Dhone meM samartha nahIM hai, alpakAya hai| ataeva yaha rathayogya hai| hama samajha sakate haiM ki pradarzita vAkyoM ke prayoga se sAvadya kriyA pravRtta hotI hai aura logoM ko bhI mahasUsa hotA hai ki sAdhu bhagavaMta ko jabAna para lagAma nahIM hai'| ataH tAdRza vacanaprayoga akartavya hai / - * adhikaraNAdi doSa se mukta vacana prayoktavya * digupa. iti / yadi sAdhu bhagavaMta ko dizA yA mArga batAnA yA pahacAnanA Adi prayojana upasthita ho taba 'rasadA gauH' ityAdi zabdoM kA prayoga karanA cAhie, jisameM vizeSaNa sAdhyakriyA kA sUcaka nahIM hotA hai kintu sAdhya kriyA se vilakSaNa kriyA kA pradarzaka hotA hai| 'gAya duhane yogya hai' jaise sAvadya kriyA meM pravartaka hai vaise yaha dUdhAra gAya hai' yaha vAkya sAvadya kriyA meM pravarttaka nahIM hai yaha to hama spaSTarUpa se jAna sakate haiN| kina vAkyoM kA prayoga karanA cAhie aura kina vAkyoM kA nahIM? yaha bAta nimnokta koSTaka para gaura se nigAha phailAne se pAThakoM ko mAluma ho jAyegI / dekhie parihArya AvazyakatA hone para aparihArya gAya duhane yogya hai gAya dUdhAra hai| baila damya hai baila yuvA hai| baila jotane yogya hai baila choTA hai| baila vAhya hai baila mahAkAya hai| 5 baila rathayogya hai baila saMvahanayogya hai / 1 juvaM gavo nAma juvANagoNotti, cauhANago vA (da. vai. ji . cU. pR. 254) / 1 2 3 4
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAsAdaparighAdipadAnAmanvAkhyAnam * 301 pAsAya-khaMbha-toraNa-gihAijoggA ya No vae rukkhe| kAraNajAe a vae, te jaaippbhiigunnjutte||10|| prAsAdaH = ekastambhaH, stambhastu stambha eva, toraNAni = nagaratoraNAdIni, gRhANi = kuTIrakAdIni, AdipadAt parighA'rgalA ekendriyeSu vanaspatikAyaM pratibhaNati - 'pAsAya'tti / ekastaMbha iti / pravRttinimitaM puraskRtyaitadabhidhAnam / prAcInatamacUrNau tu 'pasIdati jammi jaNassa maNo-NayaNANi so pAsAdo' (da. vai. a. cU. pR. 171) iti vyutpattinimittaM puraskRtyoktam / parighetyAdi / nanu parighArgalayoH ko vizeSaH? ucyate parito hantIti parigha ucyte| taduktaM sarvatantrasiddhAntapadArthalakSaNasaGgrahe - 'kaNTakito lohadaNDaH' iti| kapATAdirodhikA tvargalA ucyte| abhidhAnacintAmaNivRttA tu 'parihaNyate'nena parighaH, dArumayo lauho vA daNDa' ityuktam / zrI haribhadrasUrayastu 'tatra nagaradvAre parighaH, gopurakapATAdiSvargalA' iti vadanti / agastyasiMhasUrayastu 'phalihaM = kavADaNiruMbhaNaM tesiM vA, ubhayo pAsapaDibaMdhi gihAdIkavADanirodhakaTThamaggalA tesiM vA' iti vyAcakSate / anekakASThasaGghAtakRtaM jalayAnaM naurityucyate / udkdronniiti| arahaTTajaladhArikA iti zrIharibhadrasUrayaH / prAcInatamacUrNikArAstu 'egakaTThe udagajANameva, jeNa vA arahaTTAdINa udagaM saMcarati sA doNi 'iti vyaakhyaanynti| cUrNI tu' udagadoNI arahaTTassa bhavati, jIe uvari ghaDIo pANiyaM pADeMti ahavA udagadoNI gharAMgaNae kaTThamayI appodaesu desesu kIrai, tattha maNussA prahAtaMti AyamaMti vA "(da.vai.ji.cU pR. 254) ityuktm| 'droNI = kASThAmbuvAhinI' iti padArthalakSaNasaGgrahe uktam / yadvA udakayogyaM kASThaM droNIyogya kASThamiti pRthagapi syaat| taduktaM AcArAGge 'udagajoggAi vA doNajoggAi vA' (A cA. 2/ 'gAya dUdhAra hai', baila yuvA hai' ityAdi vAkyoM se dohanAdi kriyA meM niSpAdyatva kI = vartamAna meM svakartavyatva kI buddhi nahIM hotI hai| ataH adhikaraNAdi doSa kI prApti nahIM hotI - yaha saba yahA~ doharA kara kahane kI jarUrata nahIM hai| sujJa pAThaka yaha bAta svayaM soca sakate haiM aura pradarzita parihArya aura aparihArya vAkyoM kA arthaghaTana acchI taraha kara sakate haiN| ataH isa bAta kA vistAra karanA yahA~ arthahIna samajhA jAtA hai||89|| gAthArtha :- vRkSoM ko dekha kara ye prAsAda-staMbha-toraNa-gRhAdi ke yogya haiN| aisA nahIM bolanA caahie| kAraNa upasthita hone para jAti Adi guNoM se yuktarUpa se kathana karanA caahie|90| * devAdi ko kupita karanevAlI bhASA parihArya * . vivaraNArtha :- bar3e vRkSoM ko dekha kara ye vRkSa prAsAdAdi ke yogya hai' ityAdirUpa se kathana nahIM karanA caahie| prAsAda zabda kA vAcyArtha eka staMbhavAlA mahala hai| stambhazabda kA artha hai khNbhaa| nagaradvAra para jo kASTha kI kamAna hotI hai use toraNa kahate haiN| kuTIra Adi yahA~ gRhazabda se abhipreta hai| Adizabda se parigha Adi kA vivaraNakAra ne grahaNa kiyA hai| nagaradvAra kI agaDI ko parigha kahate haiM tathA gRhadvAra kI agaDI ko argalA kahA jAtA hai| nAva padArtha to prasiddha hai| udakadroNI kA artha raha~Ta ke jala ko dhAraNa karanevAlI - aisA dazavakAlikaTIkAkAra ko abhimata hai| zrIjinadAsagaNimahattara ke abhiprAya ke anusAra jisameM raha~Ta kI ghar3iyA~ pAnI DAle vaha jalakuMDI yA jo kama pAnIvAle dezoM meM jala se bhara kara rakhI jAtI hai aura jahA~ snAna yA kullA kiyA jAtA hai vaha kASTha kI banI huI kuMDI udakadroNI kahI jAtI hai| zrIagastyasiMhasUrI ke abhiprAyAnusAra - eka kASTha ke bane hue jalamArga ko droNI kahate haiM athavA kASTha kI banI huI jisa praNAlI se raha~Ta ke jala kA anyatra saMcAra ho use droNI kahA jAtA hai| pIThazabda kA artha prasiddha hai| caMgaberA kA artha kASThamayI yA vaMzamayI pAtrI hai| lAMgala kA artha hai hala, jisase khetI kI jAtI hai| mayika kA artha hai kRSi kA upakaraNa, jo boe gae bIjoM ko DhAMkane ke kAma meM lAyA jAtA hai| yantrayaSTi pada kA artha hai yaMtra kI lkddii| ratha yA baila-gADI ke cakra ke madhya bhAga ko nAbhi kahate haiN| suvarNakAra jisa upakaraNa ke upara suvarNa ko kUTatA hai use gaMDikA kahate haiN| use lokabhASA meM ahigaraNI yA adhikaraNI bhI kahate haiN| kASTha ke phalaka Adi Asana kahA jAtA hai| dazavakAlika TIkA meM Asana kA artha AsandakAdi kiyA hai| khATa, palaMga Adi zayanazabda se abhimata hai| yAna kA artha yahA~ 1 prAsAdastaMbhatoraNagRhAdiyogyAn ca na vadet vRkSAn / kAraNajAte ca vadet tAn jaatiprbhRtigunnyuktaan||10||
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 bhASArahasyaprakaraNe - sta.5. gA. 90 0 lAghavotpAdakavacanasyA'prayoktavyatvam 0 nAvudaka-droNI-pIThaka-caGgaberA-lAGgala-mayika-yantrayaSTi-nAbhigaNDikAsana-zayana-yAna-dvAra-pAtrAdiparigrahaH tadyogyAn vRkSAnna 4/ u.2-sU. 138) iti / 'AcArAGgAkSaragamanikAkArastu 'udagadoNijoggA vA' iti paatthmnggiikRtvaan| praznavyAkaraNavRttau - 'droNI = nauH' (prazna. 1/13) ityuktm| kauTilyArthazAstra tu 'droNI dArumayo jalAdhAro jalapUrNaH' (kau. a. 2/56) ityuktm| caMgaberA = kASThapAtrIti vRttikaarH| prAcInatamacUrNI 'kaTThamayaM samitAtitimmaNamalaNaM caMgerigAsaMThitaM caMgaberaM' ityuktam / cUrNI tu ' caMgaberaM kaTThamayabhAyaNaM bhaNNai, ahavA caMgerI vaMsamayI bhavati' ityuktam / praznavyAkaraNavRttau tu 'caMgerI mahatI kASThapAtrI bRhatpaTalikA vA' (prazna. AzravadvAra 1/13) ityuktm| lAGgalaM = hlN| mayikaM = uptabIjAcchAdanamiti vRttikaarH| prAcInatamacUrNau tu 'vAhitacchettovari samIkaraNa-bIyasAraNatthaM samaM kaTTha maiyaM' ityuktam / cUrNI tu 'maiyA nAma vAheUNa bIyANi pacchA tAe UhADijjati' ityuktam / praznavyAkaraNe tu etatsthAne 'mAttiya' ityuktam / vyAkhyAtaM ca tadvRttikRtA 'mattikaM yena kRSTaM vA kSetraM mRjyate' | AcArAMge ca etatsthAne kiliya'tti uktam / tathAhi - pIDhacaMgabera-naMgala-kuliya-jaMtalaThThI-nAbhigaMDI-AsaNajoggAi vaa|' (AcA. 2/4/2/138) nAbhiH= zakaTarathAGgamiti vRttikAraH / prAcInatamacUrNI tu' sagaDAdINa rahaMgasaNNibaMdhaNakaTuM nAbhI' ityuktm| ..... gaNDikA iti| 'gAMDiyA NAma suvaNNagArassa bhaNNai jattha suvaNNagaM kuTTei' iti cUrNikAra / vRttikAro'pi 'gaNDikA suvarNakArANAmadhikaraNI (AhigaraNI) sthApanI bhavatI'tyAha / prAcInatamacUrNI tu 'gAMDiyA cammArAdINaM dIhaM caurassaM kaTThagaM' ityuktam / kauTilyArthazAstravyAkhyAkArastu 'gaNDikAsu kASThaphalakeSu kuTTayet' (kau. a. 2/31) iti svamataM pradA'gre 'gaNDikAbhiH = plavanakASThairiti mAdhavaH' (kau. a. 10/2) iti parAbhiprAyaM pradarzitavAn / 'AsanaM = AsandakAdIpati vRttikAraH / / 'AsaNaM pIThikAdi' iti anye| zayanaM = palyaMkAdi / yAnaM yugyAdi / taduktaM dazavaikAlike taheva gaMtumujjANaM pavvayANi vaNANi a| rukkhA mahalla pehAe, nevaM bhAsijja pannavaM / / alaM kASThanirmita vAhana grAhya hai| kASThamaya daravAjA dvAra zabda se vAcya hai| pAtrazabda se kASThapAtra abhipreta hai| Adi zabda se kASTha kI bArI Adi grAhya haiN| astu| etAdRzaM. iti / yadi sAdhu bhagavaMta bar3e per3a ko dekha kara aisA kathana kare ki 'yaha vRkSa prAsAda ke yogya hai' taba saMbhava hai ki usa peDa kA svAmI vyaMtara deva sAdhu ke prati Aga babUlA ho jAe, kyoMki vyaMtara usa vacana ko suna kara samajha sakatA hai ki mere nivAsabhUta vRkSa ko sAdhu prAsAda ke yogya kahate haiM aura yaha bAta kisIke sunane meM Ae to vaha to merA yaha peDa kATa ddaalegaa'| yahA~ yaha zaMkA karane kI jarUrata nahIM hai ki -"deva to zaktisaMpanna hote haiM ve to anya peDa bhI apanI zakti se banA sakate haiM taba unheM usa vacana ko suna kara Aga babUlA hone kI kyA AvazyakatA hai?" yaha zaMkA isalie nAmunAsiba hai ki - jIva ko choTI se choTI bhI apanI cIja para mamatA-mUrchA hotI hai jisake sababa usa cIja kA naSTa honA jAna kara zaktizAlI bhI jIva becena banatA hai| moharAjA kI jIvoM ke upara yaha sirajorI hai| isameM tAjjuba hone kI koI jarUrata nahIM hai| __zaMkA :- sabhI vRkSa thoDe hI vyaMtara deva se adhiSThita haiM? adhiSThita ho to bhI yadi vyaMtara deva anupayoga Adi se na sune taba to koI doSa nahIM hai na? kyoMki deva ko bhI aneka kAma rahate haiN| samAdhAna :- salakSaNo. iti| hama yaha nahI jAnate haiM ki - 'yaha vAkya deva sunegA yA nhiiN'| ataH tAdRza vacana kA prayoga parihArya hai, kyoMki jisase anartha kI saMbhAvanA bhI ho usa kArya ko ziSTa puruSa nahIM karate haiN| dUsarI bAta yaha hai ki deva agara anupayukta bhI ho taba bhI vahA~ Ane-jAne vAle anya loga to usa vAkya ko suna kara yaha samajhate haiM ki ye sAdhu bhagavaMta vRkSa ke lakSaNa ke acche jAnakAra lagate haiN| inake vacana se yaha vRkSa sulakSaNayukta pratIta hotA hai| ataeva isa vRkSa ko kATanA caahie'| aisA soca kara gRhastha usa vRkSa ko kATe yaha bhI saMbhava hai| isake atirikta yaha bhI jJAtavya hai ki - 'jisako bAra-bAra binA soce 1 dRzyatAM AcArAMgasUtramakSaragamanikAnvitaM zrIjainasaMghapesuAprakAzitaM - pR. 358 /
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ * yathecchabhASiNo lAghavam * 303 vdet| etAdRzaM vadato hi sAdhoH tadvanasvAmivyantarAt kopAdiH syAt / salakSaNo vA vRkSaH iti kazcidabhigRhaNIyAt aniyamitabhASiNo lAghavaM vA syAditi / vizramaNa-tadAsannamArgakathanAdau kAraNajAte ca sati tAn jAtiprabhRtiguNayuktAn vadet / tathAhi - uttamajAtaya ete vRkSA azokAdayaH, dIrghA vA nAlikerIprabhRtayo, vRttA nandivRkSAdayo mahAlayA vaTAdayaH, prajAtazAkhAH, prazAkhAvanto darzanIyA veti / 90 / / kiJca, 'Na phalesu osahIsu ya, pakkAivao vae vayaNakusalo / asamatthapparUDhAi, paoaNe puNa vae vayaNaM / / 91 / / pAsAyakhaMbhANaM, toraNANa gihANa a / phaliha'ggalanAvANaM, alaM udagadoNiNaM / / pIDhae caMgaberA a naMgale maiyaM siA / jaMtalaTThI va nAbhI vA, gaMDiyA va alaM siA / / AsaNaM sayaNaM jANaM hujjhA vA kiMcuvassae / bhUovaghAiNiM bhAsaM nevaM bhAsijja pannavaM / / ' (da. vai. 7 / 26...29) vRttikRdabhiprAyeNa doSAn pradarzayati etAdRzamiti / aniyamitabhASiNaH = yathecchabhASiNaH / lAghavamiti / ayaM bhAvaH yadvA tadvA bhASiNAM yatInAM vAcyArthasyA'tathAbhAve zrotuH 'ete na kiJcijjAnanti mithyAbhASiNa ete' iti vipariNAmena lAghavaM syAt / itizabdena 'vRkSalakSaNajJo'yaM sAdhuH' iti kRtvA sAdhu vA gRhNIyAt - ityAdidoSAH sUcitAH / vizramaNaM nAma zramApanayanam / tadAsanneti / vRkSAsannamArgapradarzanAdau / prazAkhAvantaH = viTapinaH / taduktaM 'taheva samajhe bolane kI Adata hai vaha yadi Adata kI badaulata vaisA kathana kare ki 'yaha per3a prAsAdayogya hai' aura vAstava maiM vaha per3a prAsAda ke yogya na ho tathA vRkSa ke lakSaNa ko jAnanevAle gRhastha ke kAna para vaha bAta bhavitavyatAvaza paDe taba usako yaha mahasUsa hotA hai ki yaha sAdhu vRkSa ke lakSaNoM kA jJAna na hone para bhI mithyA bolatA hai| isa taraha gRhastha ke sAmane sAdhu kI laghutA bhI hotI hai| ye aneka dikkata hone ke sababa tAdRza vacana kA prayoga sAdhu ke lie niSiddha hai| kitanA sUkSma aura ahiMsApradhAna hai prabhu mahAvIra se batAyA gayA mokSamArga! - vizramaNa. iti / niSkAraNa bolane kA to sAdhu-sAdhvI ke lie niSiddha hI hai| yadi sAdhu bhagavaMta vihAra Adi karate ho aura mArga meM vizrAma karane kA uddeza ho yA anya sAdhu ko mArga Adi batAne kA prayojana ho, jisa uddeza yA prayojana kI siddhi ke lie purovartI vRkSa Adi kA kathana karane kI AvazyakatA ho taba jAti Adi guNoM se yukta vRkSoM ko batAnA cAhie arthAt vRkSa kI jAti Adi ke sUcaka vizeSaNoM se ghaTita zabdoM kA prayoga karanA caahie| jaise ki 'dekhie, sAmane uttama jAtivAle azoka Adi ke per3a haiM vahA~ hama vizrAma kreNge'| 'dekhie, jahA~ nAlikera tAla Adi ke lambe per3a haiM unake sAmane upAzraya hai'| 'naMdI Adi vRtta vRkSoM ke sAmane sthaMDila jAne kA mArga hai' 'bar3e bar3e baDa Adi ke per3a kI dAI aura vaidya kI dukAna hai'| 'lagatA hai ki yaha bhUmi duSkAla Adi se mukta hai, kyoMki yahA~ ke per3a aneka zAkhAvAle, prazAkhAvAle, hare, ghane aura darzanIya haiN| ataH yahA~ mukAma karanA munAsiba hogA' / isa taraha prayojana upasthita hone para uparyukta vacanoM kA prayoga karanA caahie| spaSTa hI mAluma paDatA hai ki ye peDa prAsAda ke yogya haiM' ityAdi vAkyoM ko suna kara jo vyaMtarakopa vRkSacchedanAdi doSa kI saMbhAvanA rahatI hai vaha saMbhAvanA uparyukta vAkyoM ko sunane para nahIM rahatI hai| ataH jarUrata par3ane para uparyukta vAkyoM kA hI prayoga karanA cAhie / gAthA kA sArAMza yaha hai ki (1) binA prayojana ke bolanA hI nahIM cAhie (2) yadi jarUrata ho taba jisa vacana se apane prayojana kI siddhi ho aura doSa kI saMbhAvanA na ho vaisA satya vacana bolanA cAhie / / 90 / / gAthArtha :- phala aura auSadhIoM ke viSaya meM pakvAdi vacana kA prayoga vacanakuzala puruSa na kre| prayojana upasthita hone para asamartha prarUDhAdi vacana ko bolanA cAhie / / 91 / / 1 na phaleSvauSadhiSu ca pakvAdivaco vadedvacanakuzalaH / asamarthaprarUDhAdi prayojane punarvaded vacanam / / 91 / /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 bhASArahasyaprakaraNe sta. 5. gA. 91 O pakvAdipadArthadarzanam O phaleSu auSadhISu vA vacanakuzalaH = vAgvidhinipuNa pakvAdivaco na vadet / tathAhi pakvAni=pAkaprAptAni etAni phalAni tathA pAkakhAdyAni=baddhAsthInIti garttAprakSepakodrava-palAlAdinA vipAcya bhakSaNayogyAnIti yAvat / tathA velocitAni = pAkAtizayato vA grahaNakAlocitAni ataH paraM kAlaM na viSahanta iti yAvat / tathA TAlAni abaddhAsthIni komalAnIti yAvat / tathA dvaidhikAni = pezIsampAdanena dvaidhIbhAvakaraNayogyAnIti / tathA pakvA etAH zAlyAdyA auSadhyaH tathA nIlAH chavimatyo vA lavanayogyA vA bharjanayogyA vA pRthukakhAdyA vA iti / gaMtumujjANaM pavvayANi vaNANi a| rukkhA mahalla pehAe, evaM bhAsijja pannavaM / / jAimaMtA ime rukkhA, dIhavaTTA mhaalyaa| payAyasAlA viDimA, vae darisaNitti a / / (da. vai. 7/30/31) vRkSaviSayavAgvidhimuktvA sAmprataM phalAdiviSayakavacanavidhiM pradarzayati phaleSviti / vipAcyeti / taduktaM prAcInatamacUNA-palAlAtipakkaM vA kAtUNa khAtiyavvANi kiMcidapakkANi jadhA kayalAdINi' (da. vai. a. cU. pR. 172) bhakSaNayogyAnIti galabilAdhassaMyogAnukUlavyApArocitAni / velocitaani| taduktaM cUrNI 'veloiyANi nAma velA-kAlo taM jA Niti velA tesiM ucciNiUNaMti, atipakkANa eyANi paDaMti jai na ucciNijjaMti (da. vai. ji. cU. pR. 256) viSahanta iti / aso- D-siv - sahassaTAm (si. za. 2/3/48) iti siddhahemasUtreNa SatvaprAptiH / TAlAni / prAcInatamacUrNautu - 'TAlANi jahA kaviTThAdINi abaddhaTThigANi vibhAtasaMdhINi sakkaMti pesIkAuM tANi puNa TAliyaMbAyiSu pajujjaMti' (da. vai. a. cU. pR. 173 ) ityuktam / zrIzIlAGkAcAryeNa- 'TAlAni=anavabaddhAsthIni komalAsthIni (AcA. 2/4/2-138 vR.) ityuktam / dvaidhikaaniiti| prAcInatamacUrNau tu 'NavIkaraNIyANi aMbANi ato vehimaM beti' (da. vai. a. cU. pR. 173) ityuktam / cUrNau ca 'bedhA kIraMti taM vehimaM abaddhadvigANaM aMbANaM pesiyAo kiraMti' (da. vai. ji . cU. pR. 256 ) ityuktam / taduktaM dazavaikAlike 'tahA phalAI pakkAI pAkakhajjAiM no vae / veloiyAiM TAlAI vehimAi tti no vae / / (da. vai. 7/32) vanaspativizeSarUpA auSadhIH pradarzayati - tatheti / nIlA iti apakvAH, na pAkaprAptA ityarthaH / kecittu zrIharibhadrasUrimate idaM ca chavivizeSaNamityAhuH, tadasat, tanmate'pi asyauSadhIvizeSatvAt / taduktaM dazavaikAlikavRttau 'tathA T * phalaviSayaka vAgvidhi * 1 vivaraNAtha :- vacanavidhi meM niSNAta vyakti ko phala ke sambandha meM pakvAdi zabdoM kA prayoga nahIM karanA caahie| Adi zabda se pAkakhAdya Adi kA grahaNa abhipreta hai / pakva kA artha hai pAkaprApta / 'ye phala pakva haiM' yaha prayoga niSiddha hai / pAkakhAdya kA artha hai pakA kara khAne yogya / 'ye phala pAkakhAdya haiM' isakA artha yaha hai ki ina phaloM meM guThaliyAM paDa gaI haiN| isI sababa ye khaDDe meM DAla kara kodrava-ghA~sa-bhUse Adi se pakA kara khAne yogya haiN| 'ye phala velocita haiM' isakA artha yaha hai ki ye phala ati pakva hone ke sababa zAkhA para nahIM raha sakate haiM arthAt tatkAla tor3ane yogya haiN| TAla zabda kA prayoga una phaloM meM hotA hai jinameM gUThalI nahIM paDI hai| ye phala do TukaDe karane yogya haiM arthAt phAka karane yogya haiN| yahA~ cUrNikAra kA abhiprAya yaha hai ki - jina AmoM ke phala meM guThalI na paDI ho unakI phAMke kI jAtI haiM, ve Ama vedhya kahe jAte haiN| phalarUpa viSaya meM ina vacanoM kA prayoga karanA niSiddha hai| * auSadhIviSayaka vacanavidhi * tathA pakvA etAH iti / zAstra ke abhiprAya se zAli Adi auSadhIzabda se vAcya haiN| cAvala, gehU~, bAjarI Adi ko dekha kara (1) ye pakva haiM (2) ye nIla haiM arthAt ye apakva yA harI haiM, (3) ye phaliyA~ se mukta haiM, (4) ye kATane yogya haiM, (5) ye bhUnane yogya haiM, (6) ye pRthukakhAdya haiM, arthAta civaDA banA kara khAne yogya haiN| loga ardhapakva cAvala, gehU~ Adi kA civaDA banA kara khAte haiM,
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ * phalauSadhIviSayakaniSiddhavacananirUpaNam * 305 etAdRzAnanumatabhASA bhASaNe phalAdinizritadevatAkopaH 'ita UrdhvametannAza eva prakArAntareNaitadbhogo na zobhana' ityavadhArya gRhipravRttau adhikaraNAdidoSopapAtazceti / nIlAzchavaya iti vA vallacavalakAdiphalalakSaNA: (da. vai. 7/34vR.) prakRte ca matublopaH kRtaH dharmamukhena dharmipratipAdanaparatvAt auSadhIvizeSaNatvAnabhyupagame vAkArasyA'nupapattiprasaGgAt, vallacavalAdiphalalakSaNAH ityasyAnanvayaprasaGgAt, 'tahevosahio pakkAo nIliAo chavIi a / lAimA bhajjimAutti, pihukhajjatti no vae' (da. vai. 7/ 34) ityatrottarArdhasyA'lagnatApattezceti dik / chavimatya iti / cUrNau ca "chaviggahaNeNa NippavAlisaMdagAdINaM siMgAto chavimaMtAo" (da. vai. ji. cU. pR. 256 ) ityuktam / agastyasiMhasUrimate tu pakvAdeH chavimatIvizeSaNatvamapi sambhavati / taduktaM taiH 'chavIo=saMbalIo NipphAvAdINaM tAo vi pakkAo nIlitAo vA No vadejjA' (da. vai. a. cU. pR. 173) iti / AcArAMgAbhiprAyeNa tu pakvAdIni sarvANi auSadhInAM vizeSaNAni pratIyante- 'se bhikkhU vA bhikkhuNI vA bahusaMbhUyAo osahIo hA tAo No evaM vadejjA / taM jahA pakkAi vA nIlIyAti vA chavIiyAi vA lAimAi vA bhajjimAi vA bahukhajjAi vA eyappagAraM bhAsaM sAvajjaM jAva No bhAsejjA' (AcA. 2/4/2-138) iti sUtraparyAlocanAt / lavanayogyA iti / prakRte ca 'lAyimAH = lAjAyogyA ropaNayogyA vA' ( AcA. 2/4/2-138) iti zrIzIlAGkAcAryAbhiprAyaH / bharjanayogyA iti apakvacaNakAdiH / prakRte ca 'bhajjimAutti pacanayogyA bharjanayogyA vA' iti AcArAGgavRttikRdabhimatam / pRthukakhAdyA iti / adharmapakvazAlyAdiSu pRthukAH kriyante / AcArAGgavRttau ca 'bahukhajjatti bahubhakSyAH pRthukakaraNayogyA ve'tyuktam / prAcInatamacUrNo ca prakRte - kuMbhellasAlimAti pihukhajjA' (da. vai. a. cU. pR. 173) ityuktam / adhikaraNAdidoSa iti / taduktaM cUrNau- 'sAhuNA bhaNiyAo tti kAUNa thAlIpAgaM karejjA evamAdidosA bhavaMti / 'Adizabdena lAghavAdayo doSA grAhyAH / jisako gujarAta Adi rAjya meM 'poMka' kahate haiN| cAvala Adi auSadhI ko ina zabdoM se batAnA sAdhu ke lie nAmunAsiba hai / zaMkA :- Ama Adi phala ke aura cAvala Adi auSadhI ke viSaya meM pakvAdi zabda kA prayoga kyoM niSiddha hai? yadi ve pakva haiM taba unheM pakva batAne meM kyA doSa hai, jisake sababa satya bhASA hote hue bhI pakvAdi zabdoM kA prayoga niSiddha hai ? * vyavahArataH satya bhASA bhI doSayukta ho to tyAjya hai * samAdhAna :- etAdRza iti / vyavahAra se pakvAdi zabda bhale hI satya ho magara usakA prayoga karanA niSiddha hai, kyoMki tIrthaMkara gaNadharAdi bhagavaMta se vaha anumata nahIM hai| isakA sababa yaha hai ki 'ye phala pakva haiM, toDane yogya haiM' ityAdi zabdoM ko suna kara una phala para nizrita arthAt unakA svAmI vyaMtarAdi deva una phala kI mUrcchA aura Asakti ke sababa una zabdoM ke prayoga karanevAle sAdhu para kupita ho jAe yaha saMbhava hai| isake atirikta adhikaraNAdi doSa kI bhI saMbhAvanA hai| vaha isa taraha ki 'ye phala atipakva haiM' ityAdi sAdhuvacana suna kara gRhastha socane lagatA hai ki 'aba ina phaloM kA upabhoga na hogA taba ve avazya naSTa ho jAeMge aura anya DhaMga se unakA upabhoga bhI acchA na hogaa| ataeva abhI ina phaloM ko toDa kara khAnA caahie| yaha nizcaya hote hI vaha phaloM ko toDanA, khAnA Adi sAvadya kriyA meM pravRtta hotA hai, jisakA mUla hai sAdhu kA vacana / taba sAdhu ke sira para sAvadyapravarttanarUpa adhikaraNa doSa kA bhAra aayegaa| isake alAvA lAghavAdi kI bhI saMbhAvanA rahatI hai| ataH pakvAdi zabdoM kA prayoga tIrthaMkarAdi se anujJAta nahIM hai| prayoja. iti| yadi anya sAdhu bhagavaMta ko mArga batAnA ityAdi prayojana ho taba asamartha prarUDha Adi vacana kA prayoga karanA caahie| mArga batAne ke lie phala kA hI mukhyatayA pratipAdana karanA Avazyaka nahIM hai, kintu tAdRzaphalavAle vRkSa kA pratipAdana karanA jarUrI hai| jaise ki 'asamartha Ama ke pair3a kI dakSiNa dizA meM jo mArga hai usa para calanA' ityAdi / 'asamartha Ama ke per3a'
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 bhASArahasyaprakaraNe - sta.5. gA. 91 __0 phalaviSayaka-kAraNikavihitavacanAviSkRtiH 0 prayojane punaH mArgadezanAdau asamartha-prarUDhAdivacanaM vdet| tathAhi asamarthA ete AmrA phalAnyatibhAreNa na zaknuvanti dhaaryitumityrthH| phalapakvArthapradarzanametadaprAdhAnyeneti drssttvym| tathA 'bahunivartitaphalA ete' anena pAkakhAdyatvArtha uktH| tathA 'bahusambhUtaphalA ete' anena velocitArthaH prdrshitH| tathA 'bhUtarUpA ete' anena TAlArtha uktH| na caivamito'pi punaH / 'nirupaghAtyanavadyavacanasUcanArthaM punaH zabda uktH| asmrthprruuddhaadiiti| AdipadaM pratyekamanvIyate, dvandvAnte zrUyamANaM pratyekamanvIyate ( ) iti vacanAt / tatazcA'samarthAdi-prarUDhAdivacanamityarthaH / asya ca yathAkramaM phalauSadhyoH smbndhH| tataH phalaviSayamasamarthAdivacanaM, auSadhIviSayaM prarUDhAdivacanaM vadediti phlitm| AmrA iti| AmragrahaNaM prdhaanvRkssoplkssnnm| nanu pakvAsamarthayoH kevalaM zabdabheda eva na tvrthbhedH| tataH zabdaikyasyAnupAdeyatvAnna pakvapadaprayoge kazcit doSaH / doSazcet? asamarthaprayoge'pi sa samaH arthaikyAt, anyathA ardhajaratIyaprasaGgAdityAzaGkAyAmAha- phalapakvArthapradarzanametat aprAdhAnyeneti / pakvazabdena yathA pAkArthaH phale zabdataH sAkSAta pratIyate tathA asamarthazabdena na pratIyate kintvarthataH 'pakvAni phalAnI'tyatra prakAratAnAkrAntavizeSyatAviziSTanirUpitavizeSaNatA''khyaviSayatA zabdataH pAkArthe prtiiyte| 'asamartha AmrA' ityatra prakAratAkrAntavizeSyatAviziSTanirUpitA vizeSaNatAkhyaviSayatA'rthataH pAkArthe prtiiyte| ayaM bhAvaH yathA tatra mukhyavizeSyatApanne pAkaH zabdAtaH pratipAdyate tathA na prkRte| Amrapadasya AmraphalajanakavRkSavAcakatvena vRkSe zabdapratipAditasya phaladhAraNA'sAmarthyasyAnupapannatvAt vRkSavizeSaNatApanne phale pAkaH prakRte'rthataH pratIyate iti vizeSaH tataH zabdataH pratIyamAnatvaM nAma viSayaniSThaM prAdhAnyam arthataH pratIyamAnatvaM=aprAdhAnyamiti pryvsitaarthH| bahunivartitaphalA iti| prAyo niSpannaphalA vRkSA ityarthaH / zrIharibhadrasUrayastu - 'bahuni nirvatitAni=abaddhAsthIni phalAni yeSu te tathA' iti vadanti / pAkakhAdyatvArtha ityanantaramapradhAnyeneti gamyam / evamagre'pi bhAvanIyam / bahusambhUtA iti / bahUni sambhUtAni-pAkAtiyazayataH grahaNakAlocitAni phalAni yeSu te tathA' iti zrIzIlAGkAcAryaprabhRtayaH / agastyasiMhAcAryAstu 'bahusaMbhUtANi bahUNi phalANi Na duvvAyahayANi tabvihA bahusambhUtA' (da. vai. a. cU. pR. 173) iti prAhuH / cUrNau tu 'bahusambhUyA NAma bahuNipphannaphalANi' (da. vai. ji cU. pR. 256) ityuktm| __bhUtarUpA iti| bhUtAni rUpANi abaddhAstIni komalaphalarUpANi yeSu te tathA' iti zrIharibhadrasUripramukhAH / prAcInatamacUrNau tu 'suNipphattIe phala-rasAdisaMpaNNA bhUtarUpA' ityuktm| 'bhUtarUpA NAma phalaguNovaveyA' iti isakA artha yaha hai ki paka jAne se, phaloM kA bhAra bahuta kucha bar3ha jAne se ye per3a AmraphaloM ko dhAraNa karane meM azaktimAna haiN| isa taraha pakva phala kA yAnI phala kI pakvatA kA gauNarUpa se kathana hotA hai| arthAt prayojana upasthita hone para jina per3a ke phala pakva ho gae haiM una per3a kA asamarthazabda se vyavahAra karanA caahie| isI bhA~ti jina per3a ke phala pAkakhAdya (pakA kara khAne yogya) haiM unako prayojanavaza batAnA jarUrI ho taba bahunivartitaphala zabda kA prayoga karanA caahie| bahunivartitaphala kA artha hai ina per3a ke phala prAyaH niSpanna haiN| velocita ke sthAna para 'ye vRkSa bahusaMbhUta hai' aisA bolanA caahie| jina per3a ke phala paka jAne ke sababa tatkAla toDane yogya haiM ve per3a bahusaMbhUtaphala zabda se batAye jAte haiN| tathA TAla (jina phaloM meM guThalI nahIM paDI hai) ke sthAna meM 'bhUtarUpa' zabda kA prayoga karanA caahie| ye phala atikomala avasthAvAle hote haiM ve bhUtazabda se vAcya hote haiN| komala phalavAle peDa ko sUcita karane ke lie 'bhUtarUpa' zabda kA prayoga karanA caahie| dvaidhaka ke sthAna meM bhI 'bhUtarUpa' zabda kA prayoga zrIharibhadrasUrijI ko abhimata hai| yaha to spaSTa hI hai ki - 'ye phala pakva haiM, toDane yogya haiM, pakA kara khAne yogya haiM' ityAdi vacana jaise sAvadha pravRtti kA nimitta hotA hai vaise 'ye peDa asamartha haiM, 'bahunivartitaphalavAle haiM, bahusaMbhUtaphalavAle haiM, bhUtarUpa haiM' ityAdi zabda sAvadya pravRtti ke nimitta nahIM hote haiN| sAvadha pravRtti kA nimitta banane kI to bAta dUra rahI magara sAmAnya gRhastha ko to 'ye sAdhu bhagavaMta ina sAdhu bhagavaMtoM ko kyA kahate haiM?' yaha bhI samajha meM nahIM AtA hai| isa taraha sAvadyapravartana Adi doSa meM 1 dRzyatAM d.vai.a.cuu.pR.173|
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sAkSAdadhikaraNAdidoSajanakavacanAnAM niSiddhatvam * prAguktArthapratItipUrvakapravRttau adhikaraNAdidoSaprasaGga iti vAcyam, 'sAkSAdadhikaraNadoSapravRttijanakavacanasyaiva niSiddhatvAt / cUrNikAraH / taduktam 'asaMthaDA ime aMbA bahunivvaDimA phalA / vaijja bahusaMbhUA bhUarUvatti vA puNo / / (da. vai. 7/ 33) makArastvalAkSaNikaH / nanu dvaidhikArtho na kenApi zabdenoktaH / tathA ca nyUnatA syAt, maivam, TAlazabdasyopalakSaNatvAt dvaidhikArtho'nenopalakSitaH / taduktaM zrIharibhadrasUriprabhRtibhiH 'anena TAlAdyartha upalakSitaH' (da. vai. 7/33 hA. vR./aacaa.2/4/2138suu.vR.)| 'TAladvaidhikayoH parasparaM sambandhitvamiti kecit / vyutpannazrotuH asamarthAdisAdhuvacanaM zrutvA'rthataH pakvAdyarthapratItiH jAyata eva / tAdRzapratItezca phalacchedanAdipravRttau satyAmadhikaraNAdidoSopanipAtazca tadavastha eveti ghaTTakuTyAM prabhAtamityAzayaM nirAkartumupakramate- na caivamiti / ito'pi = asamarthAdivacanato'pi prAguktArthapratItipUrvakapravRttau pakvAdyarthAvabodhaprayojyapravRttau satyAM, adhikaraNAdidoSaprasaGgaH, sAvadyapravarttanAdinA hetuneti gamyam / = 307 tannirAkaroti- sAkSAditi / prakRte sAkSAttvaM cAnuktapadArthApratiyogikatve sati uddiSTapadArthapratiyogikatvam / adhikaraNadoSapravRttijanakavacanasyaiveti / svajanakatvasambandhena sAvadyaprarvattanAtmakAdhikaraNAkhyadoSaviziSTAyA pravRtteH janakaM yad vacanaM tsyaiv| evakAreNa paramparayA'dhikaraNadoSopetapravRttijanakavacanasya vyavacchedaH kRtaH / niSiddhatvAt : = sAdhu jimmedAra nahIM banate haiM aura apane prayojana kI bhI siddha hotI hai| sA~pa na mare aura lAThI bhI na tUTe- aisA anupama mArga sAdhu bhagavaMta ke lie tIrthaMkara - gaNadharAdi bhagavaMtoM se pradarzita kiyA gayA hai| phala ke sambandha meM vaktavya aura avaktavya vacanoM kA saMkSepa meM bayAna nimnokta rIti se ho sakatA hai| gaura se dekhiye, phalasambandhI vANIvibhAga 1 2 3 4 prayojanavaza vaktavya peDa phala kA bhAra Dhone meM asamartha haiN| peDa bahunirvarttita phalavAle haiN| per3a bahusaMbhUta phalavAle haiN| per3a bhUtarUpa (komalaphalavAle) haiN| per3a bhUtarUpa haiN| avaktavya phala pakva haiN| phala pAkakhAdya haiN| phala velocita haiN| phala TAla haiN| 5 phala dvaidhaka haiN| zaMkA :- na caiva iti / yaha bAta ThIka hai ki sAmAnya zrotA, jo apane dimAga kA acchI taraha upayoga nahIM karatA hai, asamartha Adi zabda suna kara phala tor3anA ityAdi sAvadya kArya meM pravRtta nahIM ho sakatA hai, magara jo zrotA akla kA putalA hai use to mAluma ho hI jAyegA ki 'peDa ke phala pakva hone ke sababa hI per3a unake bhAra ko Dhone meM samartha nahIM haiN| ataH ina phaloM ko toDa kara khAnA cAhie, anyathA ve naSTa ho jaaeNge| yaha nizcaya hote hI vaha sAvadya pravRtti kare taba to sAvadyapravarttanarUpa adhikaraNa doSa se sAdhu bhagavaMta ko to karmabaMdha hogA hii| jisa doSa ko choDane ke uddeza se pakva Adi ke sthAna meM asamartha Adi zabda kA prayoga kiyA phira bhI adhikaraNAdi doSa se apane ko sAdhu bhagavaMta nahIM bacA skeNge| svarga meM jAne para bhI gadhe ko kumhAra mila hI gayA / * sAkSAt adhikaraNadoSAvaha vacana hI niSiddha hai * samAdhAna :- sAkSAda. iti| ApakI dahazata khyAla meM Ate hI hama samajha gae haiM ki Apa gumarAha haiM, zAstra ke tAtparya se anajAna haiN| zAstra meM jo vacana bolane ke lie niSiddha haiM ve vacana sAkSAt adhikaraNadoSayukta pravRtti ke janaka vacanasvarUpa hI hai / adhikaraNAdidoSasaMpanna pravRtti kA paraMparA se prayojaka vacana bolane kA zAstra meM niSedha nahIM kiyA gayA hai, kyoMki vaisA koI vacana 1 'NatvAdipra.' iti mudritapratau pAThaH /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 bhASArahasyaprakaraNe - sta. 5. gA. 91 * zuddhAzayaprayuktavacanAnAM kadAcidoSajanane'pi nirjarAhatutvasiddhiH o niSedhaviSayatvAt / tataH prakRte kimAyAtamityAzaGkAyAmAha - prakRte tviti / zuddhAzayena = adhikaraNAdidoSanirAsAnukUlazAstroktazabdaprayogapratisandhAnarUpayatanApariNAmena, kAraNataH = mArgadezanAdiprayojanamavalambya kathaJcitparakIyakupravRttyA = paunaHpunyena vizeSavimarzeNa autpattyAdibuddhipATavasvArthabAhulyAdinA vA gRhasthAdeH sAvadyapravRttyA doSAbhAvAt = parakIyamatipATavAdinA parakIyakupravRttiM prati sAdhuvacanasyopakSayAt na doSaH / na caivaM pakvAdivacane'pi tathAtvaM syAditi vAcyam, tatrAnAyuktapariNAmasya karmabandhahetoH sadbhAvena na parakIyabuddhyAdinA tadupakSayaH / vipakSe bAdhamAha anyatheti / vidhivizuddhapariNAmena sati prayojane zAstroktadizA bhASaNAdipravRtteH duSTatvAbhyupagame ityrthH| atiprasaGgAditi prstutvissyaadnytraanissttprsnyjnaat| sthApanAsatya-vyavahArasatyAderapi duSTatvaprasaGgAt ythoktaarthbaadhaat| yadvA sadAlayAdyAgamoktaliGgena bhAvayatitvamanumAya dravyaliGgini yatipadaprayogasyApi sadoSatvopanipAtaH syAt yathAvikalpitArthAyogAt / na ca tatra vidhivizuddhAzayasattvAnna doSaH, anyathA vyavahArAbhAvapatteriti vAcyam prakRte'pi samasamAdhAnatvAt / na kevalaM doSAbhAvaH kintu sAdhoH sAdhvantaraM prati mArgadarzanAdinA paropakArAdiguNavRddhibhAvAt, asaGklezapariNAmAt, azaThabhAvAcca mahAnirjaraiva / nahIM hai, jo paraMparA se kisI bhI sAvadya pravRtti kA nimitta na ho| khuda tIrthaMkara paramAtmA kI dharmadezanA bhI 363 pAkhaMDI ke bhavabhramaNa kI hetu banatI hai / varttamAna meM bhI aise loga dIkhane meM Ate haiM jo ki bar3e AcArya bhagavaMta vyAkhyAna meM jitanI kahAnI sunAte haiM vaha naMbara varlI-maTake meM lagAte haiN| aba Apa hI bolie, 'kauna sA vacana yA kauna sI pravRtti aisI hai jo paraMparA se bhI kisI kharAba pravRtti kA nimitta na ho? yadi paraMparA se bhI sAvadya pravRtti kA janaka vacana niSiddha ho taba to dIkSA ke bAda jIvanaparyanta mauna kA hI pAlana karanA hogA, jisameM aneka doSa haiM, jo isa prakaraNa ke upodghAta meM vivaraNakAra ne batAe haiN| * vidhivizuddha pariNAma se zAstrokta vidhi ke anusAra kahA gayA vacana nitAMta nirdoSa * prakRte iti / aba prastuta viSaya ke upara hama pAThakoM ko le calate haiN| prastuta meM phala aura auSadhI ke viSaya meM pakva Adi zabdoM kA prayoga isalie niSiddha hai ki ve sAkSAt sAvadyapravRttijanaka hote haiN| yadi mArgapradarzana Adi prayojana upasthita hone para adhikaraNAdi doSoM se bacane ke Azaya se zAstrapratipAdita asamartha Adi zabdoM kA prayoga sAdhu mahArAja kare to ve doSa ke bhAgI nahIM hote haiN| magara usa vacana ko suna kara apanI buddhi yA pratibhA ke bala para pakvAdi artha ko jAna kara gRhastha phala toDanA Adi sAvadya pravRtti kare taba bhI munirAja sAvadyapravarttana Adi doSa ke bhAgI nahIM hote haiM, kyoMki usa kupravRtti meM muni kA vacana kAraNa nahIM hai kintu usake prati zrotA kI viziSTa pratibhA Adi nimitta hote haiN| bhagavaMta to adhikaraNAdi doSoM ke varjana ke abhiprAya se saMpanna haiM aura zAstra se pratipAdita vidhi ke anusAra prayojanavaza bolane kI pravRtti karate haiN| hA~, yadi pahale se yaha khyAla meM A jAe ki 'phala kI pakvatA Adi ko jAna kara yaha phalatroTana Adi AraMbha karegA aisA saMbhava hai taba usa ke sAmane pratyakSa meM tAdRza vacana kA prayoga na karanA caahie| yA ati AvazyakatA ho to jaldI se manda zabda kA prayoga kara sakate haiM, jo usa gRhastha ke sunane meM na aaye| magara vaisA khyAla meM na Ave yA vaha gRhastha chUpa kara sAdhu bhagavaMta kI bAta ko suna le aura phala khAne kI pravRtti Adi kare taba bhI munirAja doSa se mukta rahate haiM, kyoMki ve vizuddha Azaya se zAstrokta vidhi ke anusAra asamartha Adi zabdoM kA prayoga kara rahe haiN| yadi aisA na mAnA jAya arthAt 'nirgratha prayojanavaza vizuddha pariNAma se usa zAstrokta vacana kA prayoga kare, jisake pUrva meM bhAvI meM honevAle doSoM se vaha nirgratha bekhabara hai aura gRhastha usa vacana ko suna kara apanI buddhi ke bala se artha ko pahacAna kara sAvadya pravRtti kare taba munirAja ke sira para adhikaraNAdi doSa kI jimmedArI avazya AtI hai' - aisA mAnA jAya taba to aneka prakAra kI ApattiyA~ Ane lgegii| jaise ki sAdhu bhagavaMta kisIse karuNArdra hRdaya meM dharmopadeza dete haiM taba koI zrotA munirAja vyAkhyAna ke maMgalAcaraNa meM jitane zloka bolate haiM unakI saMkhyA ke anusAra dhaMdhA kA sodA karatA hai, eka hI zabda munirAja jitanI bAra bolate hai usa saMkhyA meM juA khelatA hai, usa naMbaravAlI loTarI lagAtA hai| aba Apake abhiprAya ke anusAra to sAvadha vyApAra meM paraMparA se bhI sAdhumahArAja kA vacana nimitta banane se sAdhu bhagavaMta ko karmabaMdha hone kI aniSTa Apatti
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ * auSadhInirdeze matAntarapradarzanam * prakRte tu zuddhAzayena kAraNato bhASaNe kathaJcitparakIyakupravRttyA doSAbhAvAt anyathAtiprasaGgAditi dik| auSadhInirdeze'pyevaM vadet yathA- prarUDhA ete bahusaMbhUtA vA niSpannaprAyA ityarthaH / sthirA vA niSpannA ityarthaH / utsRtA vA upaghAtebhyo nirgatA ityarthaH / garbhitA vA anirgatazIrSakA ityarthaH / prasUtA vA nirgatazIrSakA ityarthaH / sasArA vA etena bhagavato dezanA sAvadyA bhavAbhinandijIvAnAM saMsAravardhakatvAt, zrImato mahAvIrasya anAryadezavihAro na yuktaH anAryajIvAnAmakuzalakarmabandhanimittatvAt, zivabhUteH ratnakaMbaladAraNaM guroH saMsAravRddhinimittaM AzAmbaramatotthAnanimittatvAt, gajasukumAlasya smazAnagamanAnujJA'nucitA somilabhavabhramaNanimittatvAt, adhunAtanaM sarvamunisaMmelanaM nAnumodanIyaM saGghasaGgharSanimittIbhUtatvAdityAdayaH pralApAH parAstAH bhAvopakAra-karmanirjarA-mUrcchAspheTanakevalajJAnalAbha-nAnAmatavibhinnapravRttisaMghAzAMtyAdinirAkaraNoddezarUpavizuddhAzayaprayuktatvAt, bhavAbhinandisaMsAravRddhayAdestu cikitsAdau pIDAderiva yadvA nyAyapAlanAdau caurazikSAderivA'varjanIyasaMnidhirUpatvAt, atarkitopanItayoH kumatotthAnasaGghasaGgharSayoH pUrvamanupasthitatvAt, parakIyAbhinivezAdinA tadupakSayAccetyAdi samAkalitAnekAntavAdarahasyairvimuktAbhinivezaiH sUkSmamIkSaNIyam / prarUDhA iti / 'prAdurbhUtA ityarthaH / dazavaikAlikAdau prakRte rUDhA iti pATha upalabhyate / taduktaM rUDhA bahusaMbhUA thirA osaDhAvi a / gamiAo pasUAo sasarAu tti Alave / / (da.vai.7/35) / kvacicca virUDhA ityapi dRzyate / taduktaM prAcInatamacUrNI- 'virUDhA = aGkuritA' / cUrNau ca 'virUDhA NAma jAtA' ityuktam / bahusambhUtAityAdi / prakRte prAcInatamacUrNau tu 'bahusambhUtA = suphalitA' / joggAdiuvaghAtAtItAo = thirA, susaMvaDDhitA = ussaDA, aNivvisUNAo=gabbhiNAo, NivvisUtAo = pasUtAo, savvovaghAtavirahitAo suNipphaNNAo = sasArAo' (da.vai.a. cU.pU. 173) ityevaM pAThaH / cUrNau ca 'bahusaMbhUyA NAma niSpannA, thirA NAma nibbhayIbhUyA, uvagayA yatti ussiyA bhaNNaMti, gabbhiyA NAma jAsiMNa tAva sIsayaM nipphiDaitti, nipphADiesu pasUtAo bhaNNaMti saMsArAto NAma saha sAreNa saMsArAto sataMdulAotti vRttaM bhavai (da.vai.ji.cI. pR. 257 ) ityevaM vyAkhyAtam / tathAvidhaprasiddhavyavahArAzritAstrayo'pi sadAdezA iti dhyeyam / 309 aaegii| magara aisA nahIM hotA hai| ataH yahI mAnanA hogA kI niSedha kA viSaya sAkSAt doSajanaka vacana hI hai, paraMparA se doSApAdaka vacana nhiiN| isa viSaya meM adhika vicAra kiyA jA sakatA hai isa bAta kI sUcanA dene ke lie vivaraNakAra ne digzabda kA prayoga kiyA hai| jijJAsu pAThaka adhika vicAravimarza ke lie yahA~ mokSaratnA dekha sakate haiN| - * auSadhIviSayaka vaktavya vacana * auSadhI. iti / phala kI bhA~ti auSadhI ke viSaya meM pakvAdi zabda kA prayoga akartavya hai| AvazyakatA hone para prarUDha Adi zabdoM kA prayoga karanA caahie| vaha isa taraha 'ye cAvalAdi prarUDha hai' arthAt ye auSadhI niSpanna ho gaI hai, taiyAra ho cUkI hai| isase - pakvArtha kA gauNarUpa se kathana hotA hai| tathA 'ye bahusaMbhUta hai'| bahusaMbhUta kA artha hai niSpannaprAyaH / tathA 'ye sthira hai' arthAt 'ye niSpanna hai' tathA 'ye utsRta hai' arthAt 'ye upaghAta se mukta hai'| jaba cAvala Adi ke choDa stambha ke rUpa meM Age baDhatA hai taba use 'utsRta' kahate haiM, kyoMki taba ve pakSI Adi ke caMcupAta Adi se naSTa yA mlAna nahIM hote haiN| jaba Aroha pUrNa ho jAtA hai, cAvala Adi taiyAra ho jAte haiM magara unakA bhuTTA nikalatA nahIM hai vaha avasthA 'garbhita' zabda se yahA~ abhipreta hai| bhuTTA nikalane para unameM 'prasUta' zabda kA vyavahAra karanA caahie| cAvala Adi dAne paDa jAne para unheM 'saMsAra' kahate haiN| prarUDha Adi zabdoM ke artha ke bAre meM donoM cUrNikAra, TIkAkAra Adi meM kucha matabheda dRSTigocara hotA hai| Azaya yaha hai ki pakvAdi zabdoM ko prayoga hone para zrotA jaise auSadhItroTana Adi meM pravRtta hotA hai vaise prarUDha Adi zabdoM ko suna kara AraMbha meM pravRtta nahIM hotA hai, kyoMki pakvAdi zabda se pakvatA kA kathana mukhyatayA = sAkSAt hotA hai aura prarUDha Adi zabda se gauNarUpa se pakvatA kA nirUpaNa hotA hai| isa taraha 'prayojana upasthita hone para pakvAdi zabda ke sthAna meM prarUDha Adi zabda kA prayoga kartavya hai' - 'yaha Aganokta vidhi 1 dRzyatAM da.vai.7/34 hA. TI. /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 bhASArahasyaprakaraNe - sta.5. gA. 92 0 saGkhaDIvyutpattipradarzanam 0 sajAtatandulAdisArA ityrthH| ityevamAdividhiH / pakvAdyarthayojanA-tadAkSepaparihArAstu prAgvat / / 91 / / kiJca 'saMkhaDI-teNa-naio, sNkhddiipnniytttthsubhusmtitthaa| bhAsejjA paoyaNao, Na kjj-hNtvv-suhtitthaa||92 / / saGkhaDyante prANinAmAyUMSi yasyAM prakaraNakriyAyAM sA sakhaDI = pitRdevatAdyarthabhojanakriyA, tAM prayojane sAdhukathanAdau pkvaadyrthyojneti| prarUDhabahusambhUtapadAbhyAM pakvArtha uktaH, sthirazabdena nIlArthaH proktaH, utsRtapadena bharjanayogyArthaH pratipAditaH, garbhitavacanena chavipRthakakhAdyArthI niruupitau| prasUtasasArAbhidhAnAbhyAM lavanayogyArthaH pradarzitaH / tadAkSeparihArAstu praagvditi| adhikaraNAdidoSatAdavasthyAkSepAH sAkSAdadhikaraNadoSApAdakapravRttijanakavacananiSedhavidhivizuddhAzayaprayuktasaprayojanabhASaNAdiparihArAH phalaviSayakapradarzitavAgvidhivat, avagantavyA iti shessH| sujJeyatvAnneha prdrshynte|| 91 / / saGkhaDyante tADyante virAdhyante, prANinAM vanaspatyAdirUpANAmAyUMSi yatra zrAddhAdiprakaraNakriyAyAM sA saGkhaDI puraHpazcAdAdibhedabhinnA / saadhukthnaadaaviti| nivAraNAdyabhiprAyeNa sAdhukathanAdAvityarthaH, utsargata AtmasaMyamavirAdhanAdidoSAt saGkhaDIgamanasya niSiddhatvAt / taduktaM nizIthe 'duvihA'vAtA u vihe, vuttA te hojja saMkhaDIe tu / tattha diyA vi na kappati kimu rAtI esa saMbaMdho / / (ni.991) __ na tu pitraadyrthmiti| taduktaM cUNA 'Na evaM vattavvaM jahA kiccameyaM jaM pitINa devatANa ya aTThAe dijjai, hai| pakvAdi artha kI yojanA arthAt prarUDha Adi meM se kisa zabda se pakva Adi meM se kisa artha kA gauNarUpa se bodha hotA hai? yA pakva Adi meM se kisa sthAna meM prarUDha Adi meM se kisa zabda kA prayoga prayojanavaza karanA? yaha nimnokta koSTaka se sujJa vAcaka acchI taraha samajha skeNge| * auSadhi meM pakvAdi artha yojanA * prayojanavaza vAcya pakva prarUDha yA bahusaMbhUta nIla sthira bharjanayogya utsRta chavimatI yA pRthukakhAdya garbhita lavanayogya prasUta yA saMsAra tathA vanaspati ke phalaviSayaka vacanavidhi meM jo (paraMparA se bhI sAvadya pravartaka hone se adhikaraNa Adi doSa tAdavasthya Adi kI zaMkA =) AkSepa aura parihAra (= sAkSAt doSajanaka vacana hI niSedha kA viSaya hai, paraMparA se doSApaha vacana nahIM ityAdi samAdhAna) batAe gae haiM ve AkSepa aura parihAra auSadhI ke viSaya meM bhI samAnarUpa se lAgU paDate haiN| isalie phira se yahA~ unheM na doharAte hue vivaraNakAra unakA atideza karate haiM arthAt phalaviSayaka vacanavidhi meM pradarzita zaMkA aura samAdhAna kA yahA~ auSadhIviSayaka vacanavidhi meM vaise hI anusandhAna karanA caahie| sirpha phala kI jagaha 'auSadhI' zabda ko abhiSikta kara ke hI sujJa pAThaka ve zaMkA-samAdhAna svayaM samajha sakate haiN| isalie hama bhI vivaraNakAra ke mArga kA anusaraNa kara ke yahA~ una zaMkA-samAdhAna kA punaH ullekha karanA nAmunAsiba samajhate haiN| mahAjanoM yena gataH sa panthAH / / 91 / / phala-auSadhIviSayaka vacanavidhi ko batA kara aba prakaraNakAra 92 vIM gAthA se saMkhaDIAdiviSayaka bhASaNavidhi ko batA rahe haiN| gAthArtha :- saMkhaDI, cora aura nadI ke viSaya meM, prayojana upasthita hone para, yathAkrama saMkhaDI, paNitArtha aura subahusamatIrtha zabda prayoktavya haiM magara kartavya, haMtavya aura sutIrtha zabda avAcya haiN||92||| 1 saMkhaDI-stena-nadIH saMkhaDI-praNItArtha-subahusamatIrthAH / bhASeta prayojanato na kAryA hantavyA sukhatIrthA / / 92 / / avAcya
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ * svamatikalpitazuddheraprAmANyapratipAdanam * 311 saGkIrNAdau 'saGkhaDI' ityeva vadet na tu 'pitrAdyartha kAryA iyaM kriyA' iti vadet mithyAtvopabRMhaNadoSaprasaGgAt / tadbhAvenA-prayoge'pi tadupabRMhakatvena tatprayoge niSiddhAcaraNAt / karaNijjameyaM jaM piyakAriyaM devakAriyaM vA kijjai evamAdi' (da.vai.ji.cU.pR.257) mithyAtvopabRMhaNadoSa iti / etccoplkssnnmaajnyaabhnggviraadhnaadeH| nanu yatra na mithyAtvopabRMhaNAbhiprAyeNApi tu sAdhunivAraNAdyabhiprAyeNaiva 'pitrAdinimittakartavyA tatra vartate'to na tatra gantavyam' ityucyate tatra ko nAma doSaH yena tatprayogo niSidhyate? ityAzaGkAyAmAha tadbhAvenA'prayoge'pi mithyAtvopabRMhaNAzayaprayojyavAkprayogAbhAve'pi, tAdRgabhiprAyaprayuktatve vacanaprayogasya tu sutarAM mithyAtvopabRMhakatvena niSiddhatvamityapinA dhvnyte| tatprayoge niSiddhAcaraNAditi kRtyAdiprayogarUpasyA''caraNasya niSiddhatvAdityarthaH, yadvA bhAvapradhAnanirdezAt saGkhaDIviSayakakRtyAdiprayoge niSiddhatvasya AcaraNAt vyavahArAt, vRddhairiti shessH| ayaM bhAvaH yatimadhikRtya hetu-svarUpAnubandhazuddhipratipUrNavyavahArasyaivautsargikavidhAyakavacanaviSayatvamanumatam / yatra coddezasya sundaratve'pi anubandhato'zuddhatvaM na tatra vidheyatvam, yathA''jIvikamatAbhimatahiMsAdau / itthameva paratIrthikaparigRhIta-jinapratimAvaMdanAdeniSiddhatvaM tatra ttroktmuppdyte| prakRte cAnubandhato'zuddhatvena saGkhaDI-viSayakakRtyAdivacanasya niSedhaviSayatvameva / etena mithyAtvapoSaNAzayasyaiva niSiddhatvamastu na tu tAdRgvacanasya, tasya sadAzayapUrvaka tvAditi pratyuktaM, svmtivircitshuddherpraamaanniktvaacc| taduktaM paJcavastuke 'jo puNa avisayagAmI, mohA saviappa o sddho| uvale va kaMcaNagao so tammi asaddhao bhnnio|| (paMcava.606) yatra tu gItArthAnAM sapayuktatve'pi pravRttipUrvaM doSo na pratisandhIyate'pi tu mahAguNalAbha eva, tathAvidhapravRttyanantaraM cAkasmiko doSopanipAtaH saJjAyate tatra te doSabhAjo na bhavanti / itthameva "paramarahassamisINaM samattagaNipiDagajhariyasArANaM / pariNAmiyaM pamANaM nicchymvlNbmaannaannN|| (o.ni.761) iti oghaniyuktivacanamapi saGgacchate, anyathAtiprasaGgAditi divyadRzA nibhaalniiyo'ymaagmpnthaaH| * saMkhaDI-stenAdi viSayaka vacanavidhi * vivaraNArtha :- jisa samUhabhoja yA prakaraNa meM aneka jIvoM kA vadha hotA haiM, khaMDana hotA haiM use saMkhaDI kahate haiN| loka meM pitA Adi ke maraNa ke bAda dara sAla jo zrAddha hotA hai yA devatA Adi ko khuza karane ke lie balidAna Adi prasaMga meM jo samUhabhoja hotA hai usameM aneka jIvoM kA saMkhaMDana = vyApAdana hone se usa samUha bhoja Adi ko saMkhaDI kahate haiN| jaba sAdhu bhagavaMta gocarI Adi ke lie bAhara jA rahe ho taba ve saMkhaDIvAle gRha ke mArga kI dizA meM, jo samUhabhoja hone ke sababa AdamioM se vyApta = saMkIrNa haiM, gocarI Adi ke lie na jAe isalie aisA kathana karanA cAhie ki - 'Aja vahA~ saMkhaDI haiN| ataH vahA~ mata jaaiiegaa'| magara 'pitA, devatA Adi ke prItisaMpAdanArtha kartavya mRtabhojana Adi hone se Aja vahA~ mata jAnA' 'prItisaMpAdanArtha yaha kartavya hai'| - ityAdi kathana munirAja nahIM kara sakate haiM, kyoMki isa kathana ke zravaNa ke sababa zrotA ko mRtabhojana Adi meM kartavyatA kI buddhi kI utpatti-sthiratA-vRddhi Adi hone se mithyAtva kA poSaNa hotA hai| jisa kathana se unmArga kA samarthana ho vaha kathana tyAjya hai| ataH munirAja ke lie saMkhaDI meM kartavyatA kA pratipAdaka vacana bolanA niSiddha hai| zaMkA :- sAdhu bhagavaMta atyaMta nirmala samakitavAle hone ke sababa kabhI bhI mithyAtva kI vRddhi-puSTi ke Azaya se tAdRza vacana prayoga kare - yaha to kathamapi saMbhava nahIM haiN| loka jise kartavya samajhate haiM use usa dRSTi se kartavya kahane meM sAdhu bhagavaMta mithyAtva kA samarthana karane ke jimmedAra nahIM hote haiM, kyoMki munirAja kA Azaya to zuddha hai| ataH munirAja ke lie tAdRza vacana kA niSedha karanA nAmunAsiba hai| bhAva ke anusAra karmabaMdha hotA haiM, dravya ke anusAra nhiiN| taMduliyA matsya kA udAharaNa mAluma hai na? * vyavahArazuddhi ke binA sirpha Azayazuddhi se doSamukti nahIM hai * samAdhAna :- tadabhAvena, iti / Apako yaha kisane sikhA diyA ki - sirpha bhAva ke anusAra hI karmabaMdha hotA hai, dravya ke
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 bhASArahasyaprakaraNe - sta.5. gA. 92 0 stena-nadIviSayakavacanavimarzaH 0 tathA stenamapi vadhasthAnaM nIyamAnaM zaikSakAdikarmavipAkadarzanAdau prayojane 'paNitArtha vadet prANadyUtaprayojanamityarthaH, na tu 'vadhyo'yaM' iti vadet, tadanumatatvena bahvaparAdhatayA hantRRNAM hanananizcayaprasaGgAt / shaiksskaadikrmvipaakdrshnaadaaviti| prathamAdipadenotpravrajanakAmAdInAM grahaNam, dvitIyAdipadena ca sthirIkaraNAdeH parigrahaH / sAGketikaM vaktavyaM padamAha pnnitaarthmiti| paNitenArtho'syeti paNitArtha iti zrIharibhadrasUrivyAkhyAnam / prAcInatamacUrNau tu 'paNIyo-parabhavaM jassa jIviyattho so paNItattho' (da.vai.a.cU.174) ityuktam / tadanumatatvena = vAcaMyamAbhimatatvena, hnnnishcyprsnggaaditi| etaccopalakSaNaM cauraapriititdvdhaanumtyaadeH| taduktaM cUrNI- 'tassa evaM bhaNitassa appattiyaM hojjA, nissAsI bhavejjA vA jAva etesiM coraggAhANaM evaM cintAyAM bhavejjA jahA esa sAhuNA vajjho bhaNio, avassaM pattAvarAhotti kAUNa mArijja' (da.vai.ji.cU.pR.257) mArgaparihArAdau prayojane'pi paNitArtha yogaH kAryaH yathA 'etena pathA paNitArtho nIyate, tato janAkIrNatvena tena pathA na gantavyam' ityevmaadiH| anusAra nahIM? kyA Apako yaha mAluma nahIM hai ki saMmUrchima matsya mana=bhAva na hone para bhI marane ke bAda dravya matsyahiMsA ke sababa naraka meM jA sakatA hai? sirpha bhAva zuddha rakho, dravya azuddha-malIna-sAvadha hogA to bhI koI doSa nahIM hai - aisA sarvajJazAsana meM mAnya nahIM hai| munirAja cAhe mithyAtva kI vRddhi ke Azaya ke binA 'zrAddha Adi mRtabhojana kartavya hai?' aisA prayoga kare, magara loga ko to yaha mAluma nahIM hai ki 'munirAja kisa abhiprAya se bolate haiM?' loga to zabda ke anusAra jarUra yahI samajheMge ki - munirAja ko bhI mRtabhojana Adi meM kartavyatA abhimata hai| ataH avazya ye karane cAhie bAda meM munirAja logoM ko apanA zuddhAzaya batAne ke lie kyA ghara ghara para jAe~ge? aba pachatAve hota kyA? jaba cir3iyA~ cuga gaI kheta! vyavahArataH tAdRza vacana prayoga mithyAtva evaM unmArga kA samarthaka hone ke kAraNa vRddha puruSoM se niSiddha hai - yaha munAsiba hI hai| * aprItikara vacana prayoktavya nahIM hai * tathA ste. iti| tathA cora jaba rAjapuruSa Adi se pakaDA jAe aura phA~sI ke maMca para jA rahA ho taba nUtana dIkSita Adi se karmavipAka batAne ke lie aura saMyama meM sthiratA ke lie, maMda dhvani se yaha kahanA cAhie ki 'dekho, pApa karma kA isa loka meM hI bUrA aMjAma, na mAluma paraloka meM isakI kyA hAlata hogI? isa paNitArtha ko dekho|' aisA karuNA kI buddhi se kathana karanA caahie| cora loga dhana ke arthI hone ke sababa apane prANoM kI, jIvana kI bhI bAjI lagA dete haiM - yaha paNitArtha zabda kA artha hai| isa sAMketika zabda ke prayoga se nUtana dIkSita ko bUre karmavipAka kA jJAna hone se jvalaMta vairAgya aura anUThA saMvega prApta hotA hai| na tu vadhyo. iti| magara phA~sI ke maMca para liye jAte cora ko dekha kara 'yaha vadhya haiM - mArane yogya hai' aisA kathana nahIM karanA cAhie kyoMki munirAja ke mu~ha se usa vacana ko suna kara rAjapuruSoM ko mana hI mana yaha nizcaya ho jAtA hai ki - 'jarUra isane bahuta bar3e aparAdha kiye haiM, isI sababa to saMsAra ke tyAgI munirAja bhI isako mArane yogya batAte haiN| ataH jarUra ise mAra DAlanA hI caahie'| becArA nirAdhAra cora munirAja ke vacana se mArA jAe to kyA munirAja para isakA doSa na AegA? saMbhava hai ki rAjapuruSoM kI taraha cora bhI sAdhu mahArAja kA vacana suna le aura use sAdhu bhagavaMta se dveSa-aprIti Adi ho jaae| phira to jaise jinadAsa zreSThI ko upakAra evaM prema ke sababa bacAne ke lie svarga meM se coradeva AyA thA vaise apazabdoM se utpanna dveSa ke sababa cora (yadi vaha vyaMtara Adi devagati meM gayA ho to) deva munirAja ko mArane ke lie bhI yahA~ A sakatA hai| taba kaisI hAlata hogI munirAja kI? ataH vadhya Adi zabda kA prayoga karanA munirAja ke lie niSiddha hai| * jarUrata ho taba zAstrIya sAMketika zabda kA prayoga kartavya hai * tathA sAdhu iti / tathA munirAja jaba nadI pAra karane ke yA nadI ke pAsa meM sthaMDila Adi kArya kI samApti ke bAda vApasa lauTate ho usa vakta sAmane se Ate hue sAdhu bhagavaMta use prazna kare ki 'nadI kaisI hai?' arthAt sAdhu bhagavaMta ke prazna kA tAtparya yaha hai ki 'hameM nadI ke dUsare taTa para jAnA hai| yadi pAnI kama ho yA nadI meM avataraNa kA sthAna (=tIrtha) acchI hAlata meM ho 1 'teNakamavi aNukampApuvvaM sehAtithirIkaraNatthaM' evaM pAvakammiNaM vipAka iha, parattha ya ayogaguNatti' saNiyamuvadisejjA' iti agastyasiMhakRtaprAcInatamacUrNI 174 tame pRsstthe|
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ * adhikaraNAdidoSasvarUpapradarzanama * 313 tathA sAdhukathanAdiviSaye nadyaH 'subahusamatIrthA' iti vadet, na tu 'sutIrthAH' upalakSaNAt 'kutIrthAH' iti' vA vadet, adhikaraNavighAtAdidoSaprasaGgAt / / 92 / / kiJca / punnA u kAyatijjA, naIu NAvAhi taarimaaotti| Na vae a pANipijjA, vae puNo suddhavayaNeNaM / / 93 / / 'nadyaH pUrNAH' iti na vadet, tathAzravaNataH pravRttasya nivRttyaadidossprsnggaat| tathA 'kAyatIryAH = zarIrataraNIyAH' ityapi na subahusamatIrthA iti| subahUni samAni tIrthAni yAsAM tAH tthaa| prakRte tIrthaJca jalAvataraNasthAnarUpaM bodhyam / taduktaM halAyudhakoze 'yonau jalAvatAre ca mntraadyssttaadshsvpi| puNyakSetre tathA pAtre tIrtha syAddarzaneSu ca' / / (ha 862) gRhasthena pRSTe sati gRhasthakathanAdiviSaye tu 'ko jAnAti bahuni tIrthAni samAni viSamAni vA?' ityAdivaktavyam / taduktaM prAcInatamacUrNI 'NadItitthANa vi sAdhusu samuttaraNatthaM pucchamANesu 'ko jANai aMtajjale? imANi puNa bahusamANi' | gharatthapucchAo puNa 'bahUNi se samANi visamANi ya ko jANati?' tti evaM saMciMtitaM viyAgare' (da.vai.a.cU.pR.174) iti| gRhasthe sati sAdhubhiH pRSTe sati sAdhunA evaM vaktavyaM- 'ko jAnAti kiyajjalaM madhye? tIrthAni tu bhusmaani|" ataH prayojanasiddhiH adhikaraNAdidoSAnApAtazceti bhaavniiym| adhikrnn-vighaataadiiti| 'sutIrthA' ityuktau nadItaraNAdisAvadyapravRttipravarttanAdinA adhikaraNAdidoSAH, 'kutIrthA' iti prattyuttare ca gRhasthAdeH gRhaM prati nivarttanAdinA AjIvikAdivighAtAdidoSAH syuH| tataH yathA sAdhvAderavagamaH, anyeSAJcAnavagamassyAt tathA vimarzAdipUrva jhaTiti sAGketikapadaprayogaH kArya iti bhAvaH / yathA caitattattvaM tathA'nantaragAthAyAM svayameva vakSyati vivaraNakAraH / taduktam 'taheva saMkhaDiM naccA kiccaM kajjati no ve| teNagaM vAvi vajjhitti sutitthitti a AvagA / / saMkhaDiM saMkhaDiM bUA, paNiaTThatti tenngN| bahusamANi titthANi, AvagANaM viAgare / / (da.vai.7/36-37) 'ApagAnA=nadInAM, vyAgRNIyAt kathayet sAdhvAdiviSaya iti zeSaH, zeSamatirohitArtham / / 92 / / apkAyoparodhaparihArArthaM yatanAmAha-punnatti / tathAzravaNata iti| idaM ca pravRttasyetyanantaraM yojyam / zravaNataH pUrvaM taba hamako sAmane ke gA~va Adi meM jAne meM suvidhA rahegI' | taba pUche gae munirAja ke lie yahI kahanA ucita hai ki - 'nadI bahusama tIrthavAlI hai' (yadi nadI ke avataraNa kA sthAna = tIrtha = ghATa acchI avasthA meM ho to) isa vacana se sAmanevAle sAdhu mahArAja samajha jAte haiM ki 'aba nadI pAra karane meM koI dikkata nahIM hai| tathA isa sAMketika vacana ko sunakara gRhastha ko na to kucha bhI mAluma hotA hai ki 'sAdhu bhagavaMta ne kyA uttara diyA?' aura na to nadI teranA Adi sAvadha vyApAra meM vaha pravRtta hotA hai| isa taraha bhASAvivekasaMpanna munirAja ko vaise sAMketika zabdoM kA prayoga karanA cAhie jise iSTa phala kI siddhi ho aura koI anartha bhI na ho| na tu su. iti / yahA~ isa bAta para dhyAna denA Avazyaka hai ki jaba sAmanevAle munirAja se nadI ke viSaya meM prazna kiyA jAe taba pratyuttara meM 'nadI ke ghATa prAyaH samAna hai (=bahusamatIrtha)' isake sthAna meM 'nadI acche ghATavAlI hai' aisA kathana nahIM karanA caahie| upalakSaNa se 'nadI kharAba ghATavAlI hai' aisA kathana bhI nahIM karanA cAhie, kyoMki 'nadI acche ghATavAlI hai' isa vAkya ko suna kara gRhastha zrotA nadI pAra karanA Adi sAvadha vyApAra meM pravRtta hotA hai aura 'nadI kharAba ghATavAlI hai' isa vAkya ko suna kara zrotA khaupha se vApasa ghara loTatA hai aura usakI AjIvikA Adi meM vyAghAta hotA hai| ataH tAdRza vacana muni ke lie avAcya hai||12|| gAthArtha :- nadI ke viSaya meM 'ye pUrNa haiM', 'ye kAyatIrya haiM', 'nAva se taraNIya haiM', 'ye prANIpeya haiM' ityAdi kathana nahIM karanA caahie| (prayojana upasthita hone para) zuddha vacana se bolanA caahie|93|| * nadIviSayaka bhASaNavidhi * vivaraNArtha :- nadI pAnI se bharI huI haiM - aisA vAkya sAdhu ko bolane ke lie niSiddha hai| isakA kAraNa yaha hai ki svayaM nadI 1 'na vA' iti mudrite'zuddhaH pAThaH / 2 pUrNAstu na kAyatIryA nadyo naubhistrnniiyaaH| na vadecca prANipeyA vadetpunaH zuddhavacanena / / 93 / /
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 bhASA rahasyaprakaraNe sta. 5. gA. 93 o nadIviSayakaniSiddhabhASAyAM doSAvedanam O vadet, sAdhuvacanato'vighnapravRttidhiyA nivarttitumudyatAnAmapyanivRttiprasaGgAt / 'kAyapeyAH' iti sUtrapAThAntare tu 'prANipeyAH' ityarthAnnAtivizeSa iti dhyeyam / tatA naubhiH = droNibhiH taraNIyAH =taraNayogyA ityAdi na vadet, anyathA vighnazaGkayA tatpravRttiprasaGgAt / tathA prANipeyAH = taTastha - jantupAnIyapAnIyAH vA ityapi na vadet, tathaiva pravarttanAdidoSAt / svayamevA'nyapreraNayA vA nadItaraNAdau pravRttaH san tathAvidhasAdhuvacanazravaNataH nivarteta ityarthaH / nivRttyAdIti / AdizabdenApazabdabuddhyA sAdhupradveSAdeH parigrahaH / nAtivizeSa iti / yadeva prANipeyAzabdena vakSyamANena pratipAdyate tadeva kaaypeyaashbdenetyrthH| prAcInatamacUrNo tvatra - taDatthitehiM kAkehiM pijjaMti = kAkapejjA tahA No vade / kesiMci 'kAyatejja' tti, tAo puNa NAtidUratArimAo / dUratArimAo NAvAhi tArimAo" (da.vai.a.cU. pR. 174) ityuktamiti dhyeyam / anyathA vighnazaGkayA tatpravRttiprasaGgAt / nAvaM vinA pravRttau pravAhanAdivighnAzaGkayA droNigrahaNa - prkssepaadiprvRttiprsnggaadityrthH| taTasthajantupAnIyapAnIyA iti / taTe sthitAnAM jantUnAM pAnIyaM=galabilAdhaH saMyogAnukUlavyApArocitaM pAnIyaM =jalaM yAsAM tAstathA / prAcInatamacUrNau tu prakRte 'taDatthehiM hatthehiM pejjA = pANipejjA / kAkapejjApANipejjANa viseso taDatthakAkapejjAo subharitAo, bAhAhiM dUraM pAvijjaMti tti pANipejjA, kiMcidUNA' (da.vai.a.cU. pR. 174) ityuktamityavadheyam / pravarttanAdidoSAditi / pazupAnanadItaraNapravarttanAdidoSaprasaGgAdityarthaH / Adizabdena kASThabastyAdigrahaNa-prakSepAdeH grahaH / pAra karane ke lie pravRtta gRhastha sAdhu ke vacana se vApasa loTa jAya-yaha saMbhAvanA haiN| sAdhu ko aisA vacana nahIM bolanA cAhie ki jisase nadI pAra karane ko pravRtta vApasa loTe, kyoMki vaisA hone se usake kArya meM vyAghAta hotA hai, usakI rojagArI naukarI Adi meM dikkata paidA hotI hai| tathA nadI zarIra ke dvArA pAra karane yogya hai' aisA vacana bhI nahIM bolanA cAhie, kyoMki nadI pAra karane meM apravRtta yA vApasa loTane meM tatpara manuSya bhI sAdhu ke vacana se- 'nadI pAra karane meM koI vighna nahIM hai, kyoMki ise munirAja hI zarIra ke dvArA pAra karane yogya batAte haiM - yaha nizcaya ho jAne se nadI pAra karane meM vaha udyata ho jAtA hai| sAvadya pravRtti kA silasilA jArI rakhane meM nimitta bane aisA zabdaprayoga karanA sAdhu ke lie niSiddha hai| jahA~ 'kAyapeyA' aisA pAThAntara svIkRta kiyA gayA hai vahA~ to Age batAye jAnevAle 'prANipeyA' zabda ke artha se koI bheda nahIM hai, kyoMki prANipeya kA artha hai jinake taTa para baiThe hue prANI jala pI sake vaisI nadIyA~ aura kAyapeya kA artha bhI yahI hai| ataH ukta pAThAntara vizeSa arthavAn nahIM lagatA / isa bAta para zAMti se dhyAna denA caahie| tathA 'nadIyA~ naukA ke dvArA pAra karane yogya haiM aisA bhI nahIM bolanA caahie| isakA tAtparya yaha hai ki tAdRza vAkya suna kara zrotA ko dahazata hotI hai ki 'maiM to zarIra se nadI pAra karane ke lie taiyAra hU~ magara munirAja to naukA ke dvArA nadI pAra karane kI bAta karate haiN| ataH mujhe naukA le kara hI nadI pAra karanA munAsiba hai, varanA nadI kA jalapravAha mujhe khIMca legA' isa taraha naukA ke binA nadI pAra karane meM vighna kI zaMkA ke sababa zrotA gRhastha naukA ko le kara use pAnI meM DAla kara nadI pAra karane meM tatpara ho yaha bhI mumakina hai| taba sAdhu mahArAja ke vacana se naukA kA lAnA, usakA jalapravAha meM DAlanA Adi aneka sAvadya kArya hone se sAdhu ke sira para adhikaraNa Adi doSa kI jimmedArI AtI hai| ataH tAdRza vacanaprayoga bhI tyAjya hai| tathA 'nadI ke taTa para baiThe hue prANI usakA jala pI sakate haiM aisA vAkya bhI bolanA sAdhu ke lie niSiddha hai, kyoMki usa vAkya ko suna kara gopAla Adi apanI apanI dhenu, bhaiMsa Adi ko pAnI pilAne ke lie nadI para le Ae - yaha bhI saMbhava hai| dekhie, "Aja-kala bArisa bahuta hone ke sababa apane kSetra se ati dUra rahI huI nadI meM agara jyAdA pAnI rahegA taba to meMDhaka Adi choTe choTe prANI ko, jo nadI kA pAnI pIne ke lie jAe~ge, nadI apane jalapravAha meM khIMca legii| ataH abhI nadI para nahIM jAnA cAhie "aisA soca kara zAMti se baiThe rahe hue gopAla Adi bhI sAdhu mahArAja kI "nadI prANipeya haiN|" isa bAta ko suna kara mahAtmA kI bAta para bharosA kara ke nadI para pAnI pAne ke lie apane pazugaNa ko le kara jAe taba spaSTa hI sAdhu mahArAja sAvadya pravarttana doSa ke jimmedAra hote haiN| tathA yadi jyAdA jala hone ke sababa gopAla ko pazusaMpatti kA nukazAna ho taba use mahAtmA ke upara dveSa Adi bhI ho sakatA hai| gopAla ko jyAdA nukazAna hone para galATA Adi honA bhI -
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ * paryanuyogatritayavidyotanam * 315 vadet punaH = sAdhumArgakathanAdau prayojane, zuddhavacanena / tathAhi - 'bahubhRtA etAH' = prAyazo bhRtA ityarthaH / tathA 'bahvagAdhAH' = prAyo gambhIrA ityrthH| tathA bahusalilotpIDodakAH = pratizrotovAhitAparasarita ityarthaH / tathA bahuvistIrNodakAH = svatIraplAvanapravRttajalA ityrthH| atra 'yadyapi etAdRzazuddhavacanAthaidamparyaparijJAne zrotRNAM pravRttinivRtyAdipUrvoktadoSatAdavasthyaM, 'tadA''gatapraznopekSayA tUSNImbhAve vdediti| taduktaM-tahA naIo puNNAo kAyatijja tti no ve| nAvAhiM tArimAutti pANipijjatti no ve|| bahuvAhaDA agAhA, bahusaliluppilodagA / bahuvitthaDodagA Avi, evaM bhAsijja pannavaM / / (da.vai.38/39) bahusalilotpIDodakA iti| anyanadIjalapravAhena utpIDitaMvAhitaM udakaM aparajalaM yAsuH tAstathetyarthaH / idamevAha- pratizrotovAhitAparasarita iti| taduktaM cUrNI- 'bahuuppilodagA nAma jAsiM paranadIhiM uppIliyANi udagANi ahavA bahuuppilodao jAsiM aibhariyattaNeNa aNNao pANiyaM vaccai' (da.vai.ji.cU.pR.258) anye tu bahusalilA utpIDodakA iti pRthakpadadvayaM varNayanti / taduktaM "bahuyaM puNa pANiyaM jAsu tA bahusalilA | jAsiM samuddeNa aNNAe vA pavahAeNadIe uppIliyamudagaM Na Nivvahati tA uppIlodagA" (d.vai.a.cuu.pR.174)|| bahuvistIrNodakA iti| bahu vistINa=svatIraplAvanapravRttaM udakaM jalaM yAsAM taastthaa| idamevA''ha- svatIraplAvanapravRttajalA iti / prAcInatamacUrNI tu 'NadIo vikiTThappadhANi viralleMtIo bahuvitthaDodagA' ityuktm| nanu nadIviSaye prazne kRte sati sAdhunA kiM (1) zuddhavacanaM prayoktavyaM? (2) utAho maunamaGgIkartavyam? (3) Ahosvit tadaparijJAnaM jJApanIyaM? iti pakSatritayI praguNaguNatrayIva sakalajIvalokavilokanIyA kamanIyavyApArasArA sarvatrA'pratihataprasarA prasarIsarIti varIyasIti mnsikRtyaa''ydypiiti| asya ca tthaapiitynenaa'nvyH| tatra nAdyo vidyotate sadyovidyotividyodyogihRdayasahRdayasamudayasadasi praNigadyamAnaH, pUrvoktadoSatAdavasthyakalaGkapaGkapaGkilatvAdityAzayenA''ha 'etaadRsheti| bahubhRtAdizuddhavacanaidamparyArthAvabodhe sati, zrotRRNAM vyutpannazrotRNAM ziSTaM spssttm| __nApi dvitIyo vicArapadavImAropyamANaH kRtapAtratAmavagAhate ityAha tdaagtprshnopekssyeti| tataH nadIparakulAt Agatasya sAdhoH sAdhvantarakRtasya praznasya upekSayA audAsInyena, tUSNImbhAve maunAGgIkAre ca prayojanAsiddheH = sAdhvantarasya gmnaanukuultvprijnyaanaadipryojnaasiddheriti| cakAreNa tatparijJAne satyapi pratyuttarAdAnenA'vinayAdimumakina hai| ataH bhASAvivekasaMpanna mahAtmA ke lie tAdRza vacanaprayoga tyAjya hai| vadet. puna. iti| jarUrata ho taba zuddha vacana kA prayoga karanA caahie| sAdhu ko mArga batAnA ityAdi prayojana upasthita ho taba 'nadI bahubhRta hai' arthAt 'prAyaH nadI bharI huI hai'| 'nadI bahu agAdha hai' arthAt 'prAyaH nadI gaMbhIra hai'| tathA 'ye bahusalilotpIlodagA haiN'| dUsarI nadIyoM ke dvArA jinakA jala utpIDita hotA ho ve nadIyA~ bahusalilotpIlodagA kahalAtI haiN| tathA 'ye bahuvistIrNodagA haiM' aisA prayoga jarUrata hone para karanA caahie| bahuta bharane ke sababa jinakA jala dUsarI ora mur3a gayA hai ve nadIyA~ bahuvistIrNodagA kahalAtI haiN| uparyukta sAMketika zabda kA prayoga karane para gRhastha ko una zabdoM ke tAtparya kA bodha na hone se adhikaraNAdi doSa kI saMbhAvanA nahIM rahatI hai| tathA pRcchaka muni bhASAvizuddhi ke jJAtA hone se apane prayojana kI siddhi bhI ho jAtI hai| ataH ina sAMketika padoM kA prayoga karanA caahie| pUrvapakSa :- atra yadyapi. iti| Apa pUrNa Adi zabdoM ke sthAna meM 'bahubhRta' Adi zuddha vacana kA prayoga karanA isalie batAte haiM ki una zabdoM kA prayoga karane para sAvadhapravRtti yA nivRtti ke doSa meM mahAtmA jimmedAra na ho| sAmAnya gRhastha zrotA kI apekSA ApakI bAta ThIka hai ki use una zabdoM ke tAtparya kA bodha na hone se vaha sAvadha kiyA meM pravRtti nahIM kara sakatA haiN| magara jo gRhastha vyutpanna haiM aura apanI anUThI pratibhA se mahAtmA ke tAdRza (bahubhRta Adi) zuddha vacana ke aidampayArtha ko samajha sakate haiM ve 1 mudritapratau - 'yadapye'. ityazuddhaH paatthH| 2 'praznopakSayA' iti mudritapratAvazuddhaH paatthH|
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 bhASArahasyaprakaraNe - sta.5. gA. 93 0pravacanApabhrAjanA-pradveSa-bodhidurlabhatAdidoSApAdakavacanAnAM parihAryatvam 0 ca prayojanA'siddheH, 'na vehi ahaM' ityuttarapradAne ca pratyakSamRSAvAditvena pravacanoDDAha-tatpadveSAdidoSopanipAtaH tathApi 'etAdRzasthale doSasamuccayaH suucitH| nA'pi tRtIyaH samagrodagrapratyagradhImatAM sammataH dhArAlakarAlapravacanoDDAhAdikrakacapracArasambhRtatvAdityAzayenA''ha 'na veyii'ti| prtykssmRssaavaaditveneti| idAnIM caivottIrNastathApi bhaNati 'na vemI'ti 'pratyakSamRSAbhASI ayaM' iti gRhAsthAdibuddhijanakena pratyakSamRSAvAditvena / tatpadveSAdidoSa iti| gRhasthasya sAdhupradveSaH Adizabdena bodhidurlabhatAjJAbhaGgavirAdhanAdeH grhnnm| na caitad yuktam, tato'pi mhaadosstvaat| taduktamupamitibhavaprapaJcAyAM kathAyAM 'kuThAracchedyatAM kuryAnnakhacchedyaM na pnndditH|| (u.bha.) iti ydypiklpaashyH| smaadhtte-tthaapiiti| atra dvitIya-tRtIyayoranabhyupagamAdeva na kiJcit nazchinnam prathame ca sAkSAdapravartakasya zuddhAzayaprayuktasya kAraNikasya vacanasya niSedhAviSayatvaM pUrvameva prtipaaditm| tato na kazciddoSastathA'pi samAdhAnAntaraM cUrNimatena prathame pakSe pradarzayati- 'etAdRze' ti / yatrAnuktAdau prayojanAsiddhyAdayo doSAH tasmin sthale / to tAdRza zuddha vacana ko suna kara bhI AvazyakatA ke anusAra nadItaraNa Adi sAvadya pravRtti meM pravRtta aura nivRtta ho sakate haiN| yahA~ mahAtmA kA pradarzita zuddha vacana nimitta banatA hai| jina doSa se bacane ke uddeza se munirAja zuddha vacana kA prayoga karate haiM una doSoM se apane ko bacAnA to muzkila hI lagatA hai| anya munirAja ko mArga batAne ke uddeza se pravRtta hone para bhI sAvadha pravRtti meM pravartana Adi doSa tadavastha hI rahate haiN| zaMkA :- yadi zuddha Azaya se pravRtta hone para bhI pravartanAdi doSa kI saMbhAvanA banI rahatI hI hai taba yahI munAsiba hai ki nadI ke bAre meM jaba prazna kiyA jAye taba munirAja mauna kA hI Azraya kare, kyoMki taba sAvadya pravartana Adi doSa se dUSita hone kI koI saMbhAvanA munirAja ke lie na rhegii| sunA bhI jAtA hai 'maunaM sarvArthasAdhanam' / pravartana Adi doSa kA mUla hai kucha na kucha bolnaa| jaba bhASaNa hI na hogA taba Age doSa kI paraMparA kaise banegI? na rahegA bA~sa na bajegI baaNsuurii| samAdhAna :- tadAgata. / janAba! ApakI bAta ThIka nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki nadI kI vartamAna paristhiti ke saMbaMdha meM bekhabara dUsare munirAja prastuta muni se, jo ki nadI se abhI Ae hue haiM, jaba prazna karate haiM taba usakA Azaya yahI hai ki - 'isa mahAtmA se nadIsaMbaMdhI paristhiti mAluma ho jAegI, kyoMki nadI se hI vaha A rahA hai'| magara prastuta munirAja nadI kA hAla mAluma hone para bhI mahAtmA kI aura se kie gae prazna kI upekSA kara ke mauna kA Azraya karegA taba to dUsare munirAja kA prayojana hI siddha na ho sakegA; kyoMki kucha bhI javAba na milane para, 'nadI pAra kara ke abhI Avazyaka kAma ke lie jAnA cAhie yA nahIM? jAne meM nadImArga abhI anukUla hai yA nahIM? 'ityAdi kA jJAna, jo praznakartA munirAja kA prayojana hai, pRcchaka munirAja ko kaise hogA? arthAt vaha prayojana asiddha hI raha jAegA! tathA mahAtmA ko javAba na dene ke sababa avinaya Adi doSa se prastuta munirAja bhI kaise apane ko bacAegA? isalie bilakula javAba na denA to nAmunAsiba hI hai| zaMkA :- yadi gRhastha sAdhu se prazna kare taba to sAdhu ke lie mauna rahanA ucita nahIM hai kintu yahI kahanA ucita hai kI - 'maiM kucha jAnatA nahIM hU~' aisA javAba dene para pravarttana Adi doSa kI saMbhAvanA hI nahIM hai, kyoMki aisA kahane se gRhastha ko kucha bhI mAluma nahIM hotA haiN| samAdhAna :- na vebhi iti| Apa to akla ke duzmana ho - aisA pratIta hotA hai, kyoMki gRhastha yaha to jAnatA hI hai ki ye munirAja nadI se A rahe haiN| nadI pAra kara ke Ane para bhI nadI meM kitanA pAnI hai-yaha mAluma nahIM haiM yaha to pratyakSa mRSAvAda huaa| sapheda jhUTha bolane se sAdhu ke prati gRhastha ko dveSa hotA hai| 'dekho, ye jaina munirAja jhUTha bola rahe haiM, jinhoMne jIvanaparyanta kA satyavrata liyA hai / ityAdi bola kara gRhastha jinazAsana kI avahIlanA kare-yaha bhI saMbhava hai| tathA jhagaDA-bakheDA aura gAlI kI varSA hone kA bhI saMbhava rahatA hai| adhikaraNa doSa ko choDate choDate zAsana apabhrAjanA Adi bar3e bar3e doSa Ane lgege| bakare ko nikAlane para U~Ta kA praveza ho gayA! uttarapakSa :- tathApi iti / ApakI yaha bAta ThIka hai ki kucha na bolane para prayojana kI siddhi nahIM hotI hai aura 'maiM nahIM
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ * doSanirAsaparANAM prayojanasAdhakavacanAnAM vaktavyatvam * 317 saMmugdhamevottaraM deyaM' itybhipraayennaitdbhidhaanm| tadidamAha bhagavAn dazavaikAlikacUrNikAra: "tamhA bahuvAhaDAI bhaNejjA, tamavi turiyamavakkamaMto bhaNejjA jahA Na vibhAvei kimavi esa bhaNati tti||" tathA caitAdRzasaMmugdhavacanAd vyutpannAnAM praznodyatamunInAM prayojanasiddhiritareSAM tvanuSaGgato'pi nAdhikaraNapravRttiH, aparijJAnAditi srvmvdaatm||93 / / kiJca sNmugdhmiti| sAGketikaM pAribhASikaM vA, yato na vyavahArato'pi mRSAvAdaH, na vA tatpadveSAdayo doSAH, na vA pravarttanAdidoSAH, na vA prayojanAsiddhiH, tAdRk pratyuttaraM deyamityarthaH / etdbhidhaanmiti| bahubhRtAdizuddhivacanaprayogasya krtvytaaprtipaadnm| zrIjinadAsagaNimahattaravacanasaMvAdaM pradarzayati-'tamhA iti anuktAdau bahuvidhadoSasambhavAt tamavi bahubhRtAdizabdamapi, turiyamavakkamaMto jhaTiti pazcAt valan=apasaran, na tu tatraiva sthitvA nirbharatayA ityarthaH / sAgArikAnavabodhArthamidamuktam / cUrNIkAravacanopanayaM satAtparyaM prdrshyti-tthaaceti| pryojnsiddhiriti| prkulgmnaanukuultv-prijnyaanaadipryojnnissptiH| asya ca upalakSaNatvAdavinayaparihArAdeH grhnnm| itareSAM gRhsthaanaaN| tuH pradveSAdyabhAvasUcanArthaH / anussnggto'piiti| kimuta saakssaaditypishbdaarthH| anyoddezena pravRttasya tannAntarIyakavidhayA'nyasiddhiH anuSaGgapadArthaH / sAdhuparijJApanoddezena pravRttasya nadIparakulAgatasya sAdhoH vacanAt anyaniSpAdakayatnaniSpAdyavidhayA tatsattAkaniyatasattAkavidhayA vA na parakIyAdhikaraNapravRttiriti bhaavH| hetumaah-aprijnyaanaaditi| tAjak gacchatA satA jAnatA' yaha bolane se zAsanamAlinya Adi bar3e doSa muni ke gale para Ane lagate haiN| magara zAstra aisA karane kI anumati hI nahIM daitA hai| ataH ina doSoM kI saMbhAvanA khatma ho jAtI haiN| zAstra to AvazyakatA ke anusAra bahubhRta Adi zuddha vacana kA prayoga karane kI anumati munirAja ko detA hai ataH ApakA yaha laMbA-caur3A pUrvapakSa nAmunAsiba haiN| zaMkA :- bahubhRta Adi zuddha vacana ke prayoga se bhI vyutpanna zrotA ko usa zabda ke tAtparyArtha kA jJAna hone se pravRtti Adi doSoM kI saMbhAvanA to jyoM kI tyoM rahatI hai| sAvadha pravartana Adi doSa to DaeNTa kara medAna meM khaDe raheMge hI, bhale hI Apa zuddha vacana kA prayoga kro| samAdhAna :- etAdRza. iti| Apa dUra kI nahIM socate haiM ki zAstravacana kA tAtparya kyA hai? aura yU~ hI doSoM kI varSA karane lagate haiN| yahA~ bahubhRta Adi zabda kA prayoga karane kA jo vidhAna kiyA gayA hai usakA tAtparya yaha hai ki aise sthala meM saMmugdha pratyuttara hI denA cAhie arthAt jaldI se bahubhRta Adi sAMketika padoM kA vahA~ prayoga karanA cAhie jisase gRhastha ko kucha bhI khyAla na Ae aura pRcchaka sAdhu bhagavaMta kA prayojana siddha ho jAya / yadi Apa ko hamArI bAta para yakina nahIM hai to dazavaikAlika cUrNikAra mahanIya zrIjinadAsagaNI mahattara ke TaMkazAlI vacana ko bhI hama batAte haiN| yaha rahA vaha zAstrapATha-ataeva (mauna rahane meM yA 'maiM jAnatA nahIM hU~' aisA kahane meM aneka doSoM kI saMbhAvanA hone se) vahA~ jaldI se dUsarI ora jhukate hue 'bahuvAhaDa' Adi pAribhASika pratyuttara ko kahanA cAhie jisase gRhastha ko kucha bhI mAluma na ho ki-munirAja kyA kahate haiM? cUrNi ke isa vacana para khAsa taura para vicAra karane para aisA pratIta hotA hai ki - gRhastha sAdhu se prazna kare taba gRhastha se dUra calate, jaldI se maMda AvAz2a meM sAMketika javAba denA cAhie, jisase gRhastha ko aisA mahasUsa ho ki - 'mahAtmA ne hamAre prazna kA uttara to diyA hai magara jaldI meM hone se usane kahA kyA? vaha mAluma nahIM par3A'-'esA hone se sAdhu ke prati dveSa Adi hone kI yA sAvadya pravartana Adi kI saMbhAvanA nahIM hai| yadi sAdhu mahAtmA anya sAdhu bhagavaMta se prazna kare aura vahA~ gRhastha upasthita ho taba jaldI se pUrvokta sAMketika pratyuttara kA pradAna karanA cAhie, jisakA tAtparya prazna karanevAle zAstrajJa munirAja ko khyAla meM A jAe aura gRhastha ko to usake tAtparya kA jJAna nahIM hone ke sababa AnuSaMgika rUpa se bhI adhikaraNa pravRtti kI saMbhAvanA taka nahIM ho| 'AnuSaMgikarUpa se' kA artha hai ki anya kArya ke uddeza se pravRtta hone para anya kArya kI gauNarUpa se niSpatti ho| munirAja ko nadI kA hAla mAluma karane ke uddeza se uttara pradAna karane para gRhastha kI, jisane munivacana suna liyA hai, adhikaraNa pravRtti, jo munirAja kA uddezya nahIM hai, honA prastuta meM AnuSaMgika adhikaraNapravRtti pada kA artha hai| yaha na hone kA kAraNa yaha hai ki munirAja se kahe gae sAMketika zabdoM ke artha kA gRhastha ko jJAna hI nahIM hai| yahA~ yaha bhI ucita lagatA hai ki munirAja prazna kare taba
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 bhASArahasyaprakaraNe sta. 5. gA. 94 0 sukRtAdipadayojanApradarzanam 'sAvajje sukaDAI Na vae, sukae vae a taM vayaNaM / aNavajjaM ciya bhAse sammaM nAUNa vihibheyaM / / 94 / / sAvadye = Arambhamaye kArye, sukRtAdivacanaM na vadet / tathAhi suSThu kRtametat sabhAdi, suSThu pakvametat sahasrapAkAdi, suSThucchinnametadvanAdi, suSThu hRtaM kSudrasya vittaM, suSThu mRtaH pratyanIkaH, suSThu niSThitaM vittAbhimAmino vittaM, suSThu sundarA kanyA ityAdi drutamabhihitasya vAcyArthasyA'parijJAnAditi / na ca jJAnamRte'pyadhikaraNapravRttiH syAt; kRtitvAvacchinnatAyAH pramANanizcitatvena tadabhAve tadvyatirekasya nyAyyatvAt, anyathA kAryakAraNabhAvabhaGgaprasaGgAdityalaM vistareNa / / 93 / / sukRtAdIti / taduktaM 'sukaDitti supakkiMtti succhinne suhaDe maDe / suniTThie sulaTThitti sAvajjaM vajjae muNI / (da. vai. 7/ 41 tathA uttarA. 1/36) suSThu kRtametat sabhAdIti / agastyasiMhasUrimate sukaDetti sarvakriyApasaMsaNaM (da. vai. a. cU. pR. 175) iti vacanAt sarvasAvadyakriyAviSayaH sukRtazabda iti dhyeyam / uttarAdhyayanavRttikAreNa tu sukRtAdiyojanA prathamaM bhojanaviSaye kRtA pazcAccAnyaviSayA'pi, taduktaM zrInemicaMdrasUriNA sukRtaM = suSThu nirvarttitamannAdi supakvaMghRtapUrNAdiH itiH ubhayatropadarzane, succhinnaM- zAkapatrAdi suhRtaM -sUpavilepikAdinA'matrakAderghRtAdi subhRtaMghRtAdyeva saktusUpAdau suniSThitaM - suSThuniSThAM - rasaprakarSAtmikAM gataM sulaSTaM zobhanaM modakAdi akhaNDojjvalasvAdusikthatvAdinA ityevaM prakAramanyadapi sAvadyaM varjayed muniH / yadvA suSThu kRtaM yadanenA'rAteH pratikRtaM supakvaM pUrvavat succhinno'yaM nyagrodhadrumAdiH suhRtaM kadaryasya dhanaM caurAdibhiH sumRto'yaM pratyanIkadhigvarNAdiH suniSThito'yaM prasAdAdiH sulaSTo'yaM karituragAdiriti sAmAnyenaiva sAvadyaM vaco varjayed muniH (uta. 1/23 ne. vR.) AcArAGge'pi pRthak nirvacanaM kRtaM / tathAhi se bhikkhU vA bhikkhuNI vA jahA vegayAiM pAsijjA taM jahA vappANi vA jAva gihANi vA tahAvi tAiM no evaM vaijjA / taM jahA sukaDei vA suTTukaDei vA sAhukaDei vA kallANeuvA karaNijjei vA eyappagAraM bhAsaM sAvajjaM jAva no bhAsijjA se bhikkhU vA jAe evaM vaijjA / taM jahA AraMbhakaDei, vA, sAvajjakaDei vA, payattakaDei vA, pAsAiyaM pAsAiya vA darisaNIyaM darisaNIyaMti vA abhirUvaM abhirUvaM ti vA, paDirUvaM paDirUvaMti vA eyappagAraM bhAsaM asAvajjaM jAva bhAsijjA / / se bhikkhU vA bhikkhuNI vA asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM vA uvakkhaDiyaM pehAe tahAvi taM No evaM vadejjA / taM jahA sukkaDeti jAva No bhAsejjA se bhikkhU gRhastha na jAnatA ho aura munirAja jAnate ho aisI saMskRta, kannaDa, tAmila Adi bhASA meM munirAja se munirAja pratyuttara pradAna kare, jisase na koI doSa ho aura na to prayojana kI asiddhi ho / ataH zAstra meM jo kucha batAyA gayA hai vaha ThIka hI hai| hamArA kArya hai zAstraparikarmita buddhi se guru dvArA zAstratAtparya kA anveSaNa karanA / / 93 / / gAthArtha :- sAvadya kArya meM sukRta Adi zabda kA prayoga nahIM karanA cAhie tathA niravadya kArya meM sukRta Adi zabda kA prayoga karanA caahie| samyak vidhivizeSa jAna kara prayojana upasthita hone para niravadya bhASA ko hI bolanA cAhie / 94 / * sukRta Adi vacanavidhi vivaraNArtha :- AraMbhamaya-pApamaya kAryarUpa viSaya meM sukRta Adi vacana ko nahIM bolanA cAhie, kyoMki taba AraMbha kI anumati Adi doSa kI jimmedArI vaktA muni ke sira para AtI hai| dekhie, yaha sabhA acchI banAyI hai, yaha sahasrapAka taila acchI taraha pakAyA hai, yaha vanAdi acchI taraha kATA gayA hai, kSudra jIva kA dhana acchI taraha luTA gayA, duzmana acchI taraha mArA gayA, dhana ke abhimAnI kA dhana acchI taraha khatama (samApta) ho gayA, yaha hasInA khubasUrata hai - ityAdi bhASA bolanA muni ke lie niSiddha hai, kyoMki ina vAkyoM se sabhA banAnA, taila ko pakAnA, vana ko kATanA ityAdi meM anumati A jAtI hai / trividha-trividha sAvadya vyApAra ke tyAgI munirAja ke vrata ko sAvadya anumati dUSita karatI hai| tathA duzmana Adi ke saMbadhI ko tAdRza vacana sunane ke sababa sAdhu ke prati aprIti, dveSa Adi bhI hotA hai / ataH tAdRza prayoga muni ke lie niSiddha hai| 1 sAvadye sukRtAdi na vadet sukRte vadecca tadvacanam / anavadyameva bhASeta samyagjJAtvA vidhibhedam / / 94 / /
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ * brahmacaryasnehasvarUpapradarzanam * 319 na bhASeta muniH, anumatyAdidoSaprasaGgAt / sukRte niravadye tu tat = sukRtAdi vacanaM vadet / tathAhi - suSTu kRtaM vaiyAvRttyamanena, suSTu pakvaM brahmacaryamasya sAdhoH, suSTu cchinnaM snehabandhanamanena, suSThu hRtaM zikSakopakaraNamupasarge, suSTu mRtaH paNDitamaraNena sAdhuH, suniSThitaM karma apramattasaMyatasya, suSTu sundarA vA bhikkhuNi vA asaNaM vA jAva uvakkhaDiyaM pehAe evaM vdejjaa| taM jahA AraMbhakaDetti vA sAvajjakaDeti vA payattakaDeti vA bhaddayaM bhaddae ti vA UsaDhaM gosiyaM aNuNNaM eyappagAraM bhAsaM asAvajjaM jAva bhaasejjaa|| (A. cA. 2/ 4/2 136-137sU.) anumatyAdIti / Adizabdena tadaprIti-krayAdipravarttana-vairAdeH grahaH / vaiyaavRttymiti| asyopalakSaNatvAt loca-dharmadezanA-tapaAdergrahaNam / evamagre'pi bodhyam / brhmcrymiti| assttaadshbhedbhinnmaithunvrjnm| aSTAMgamaithunavarjanaM brhmcrymitypre| taduktaM striyA 1darzanaM rAgapUrvakaM stryAdiviSayakajJAnam, 2sparzanaM rAgapUrvakaM kriyAvizeSajanyajJAnam, 3keliH=rAgapUrvakaH parihAsAdivyApAraH, 4kIrtanaM stryAderanurAgapUrvakaM saundaryAdivarNanam, 5guhyabhASaNaM rAgapUrvakaM rahasi sambhASaNam, 6saGkalpaH= iyaM me syAditi vikalpaH, adhyavasAyaH7 = anayA saha sambhogaM kariSyAmIti nizcayaH, kriyAnivRttiH suratasiddhiranubhavavizeSo vA iti aSTau maithunasyA'GgAni / tadvarjanaM brahmacaryam ( ) / pare tu tridhA maithunatyAgaH brahmacaryamityAhuH / taduktam 'kAyena manasA vAcA, sarvAvasthAsu srvdaa| sarvatra maithunatyAgaM brahmacarya pracakSate / / ( ) kecittu sukhavizeSahetuzukrakSaraNAnukUlavyApAraparihArAtmaka uparathasaMyamo brahmacaryamityApi vdnti| brahmANi = Atmani caraNaM = ramaNamiti brahmacaryamityApi kazcit / zANDilyopaniSadi 'brahmacaya nAma sarvAvasthAsu manovAkkAyakarmabhiH sarvatra maithunatyAgaH' (zA. u. 2/1) ityuktm| chAndogyopaniSadi tu 'yad yajJa ityAcakSate brahmacaryameva tt||' (chA. upa. 8-5-1) ityuktm| sukRte niravadye iti| sAvadha kiyA meM jinake prayoga kA niSedha kiyA gayA hai unake prayoga kI niravadya kiyArUpa viSaya meM anujJA dI gaI hai| jaise ki - "isane vaiyAvacca, bhakti acchI taraha kI hai, isa sAdhu kA brahmacarya acchI taraha pakkA hai, isane snehabaMdhana ko acchI taraha tor3a diyA, zikSaka kA upakaraNa upasarga meM acchI taraha liyA gayA, paMDitamaraNa (samAdhimaraNa) se yaha sAdhu acchI taraha marA, apramatta sAdhu kI karma acchI taraha khatama ho gaI, sAdhukriyA khUba suMdara hai"| yahA~ jo zikSaka zabda AyA hai usakA artha hai nUtana dIkSita / apane svajana Adi ke balAtkAra, dhamakI Adi ke sababa vaha vApasa ghara loTane ko taiyAra ho jAtA hai taba AcArya bhagavaMta Adi use acchI taraha saMsAra kI asAratA, saMyamajIvana kI pavitratA Adi ko vairAgyapUrNa vANI meM samajhAte haiM aura usake phalarUpa meM vaha saMyama meM sthira ho jAtA hai| magara jaba samajhAne ke bAvajUda bhI bUrI bhavitavyatA Adi ke kAraNa vaha bekhaupha saMsAra meM jAne ko taiyAra hotA hai taba jAte samaya usake rajoharaNa Adi, jo sAdhujIvana ke upakaraNa hote haiM, liye jAte haiN| yadi vaha upakaraNa dene ko taiyAra na ho taba use acchI taraha samajhA kara yA prakalpazAstrokta anya upAya se ve upakaraNa liye jAte haiN| isa prasaMga ko khyAla meM rakha kara yahA~ 'suSTu hRtaM zikSakopakaraNaM' ityAdi kahA gayA hai| anya dRSTAMta to sugama hai| isalie usakA vivecana kara ke pAThakoM kA samaya lenA hama nAmunAsiba samajhate haiN| uparyukta sukRta Adi viSayaka vAcya aura avAcya zabdoM saMkSepa se nimnokta koSTaka meM batAe gae haiM jisase sujJa vAcaka donoM kI acchI taraha tulanA kara ske| dekhie - vAcya viSaya avAcya viSaya vAcya kRta sabhA Adi suSTu kRta vaiyAvacca suSThu-kRta prayatnasAdhita sahasrapAka taila suSTu pakva brahmacarya suSThu pakva prayatnacchinna vana Adi suSThu cchinna snehabandhana suSThu cchinna hRta kSudrakA dhana Adi suSTu hRtaM zaikSaka upakaraNa suSThu hRtaM mRtaH pratyanIka suSThu mRtaH paMDitamaraNa se mRta muni suSThu mRtaH niSThitaM abhimAnI kA dhana suSTu niSThitaM (naSTa) apramatta yati kA karma suSTu niSThitaM prayatnasundarA kanyA suSThu suMdarA sAdhukriyA suSTu suMdarA
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 bhASArahasyaprakaraNe - sta.5. gA. 94 0 kraya-vikrayAdiprazaMsAniSedhaH 0 sAdhukriyA ityaadi| tathA kvacidvyavahAre prakrAnte pRSTo'pRSTo vA sAdhu vaM vadet yaduta etat sarvotkRSTaM svabhAvena sundaramityarthaH / parArgha = uttamAghu mahAghu krItamiti bhaavH| atulaM = nAsti idRzamanyatra kvcidityrthH| asaMskRtaM = sulbhmiidRshmnytraapiityrthH| avaktavyaM = anirvacanIyaguNopetamityarthaH / aciMtya = aprItikaraM vetyAdi / etAdRzabhASaNe'dhikaraNAntarAyAdidoSaprasaGgAt / snehbndhnmiti| svAbhAvikI prItiH snehH| taduktam 'darzane sparzane vA'pi zravaNe bhASaNe'pi vaa| yatra dravatyantaraGaga sa sneha iti kathyate / / ( ) prakate bandhanaM ca rajjvAdikaraNakagatyAdirodhahetasaMyogAnakalavyApArarUpaM na grAhyam, anadhikArAt kintu vazIkaraNasAdhanarUpam / hRtaM zikSakopakaraNamupasarge iti| abhinavapravrajite svayamutpravrajitukAme sati anicchato'pi tasyopakaraNaM gamanasamaye kauzalyena hRtamityarthaH / ayaM bhAvaH prathamamutpravAjayitukAmebhyaH svajanebhyaH zaikSaka eva hartavyaH tadasambhave ca tadupakaraNaM hartavyam anythaa'dhikrnnaadidossprsnggaat| anyatra ca 'suhRto'yamutpravrAjiyitukAmebhyo nijakebhyaH zaikSakaH' (utta. ne. vR. 1/36) ityudAharaNaM prdrshitm| krayavikrayAdhikaraNaparihArArthamAha - tathA kvacid vyavahAra iti| kraya-vikraya-parAvarttanAdivyavahAravizeSe / mUlyadAnapUrvakasvIkAraH krayaH, mUlyagrahaNaprayuktasvasvatvadhvaMsapUrvakaparasvatvajanakavyApAro vikryH| prakate ca krayAdivyavahAre gRhasthaiH prArabdhe sati 'eteSu katamaM sundaraM'? iti prazne naivaM vaktavyaM yat 'idaM sarvotkRSTami'ti / prAcInatamacUrNI tu 'paNiyaNiyoge savakkassamidamiti No evaM vade' aNaMtarayaNA par3havI'ti sairasaMkahAe viNo evaM vade' (da.vai. a.ca. pR. 175) ityuktam / krayArthamAha atulmiti| spaSTameva vivrnnm| ___ asNskRtmiti| etacca hAribhadravRttyanusAreNa bodhyam / cUNA tu prakRte 'avikkiyaM nAma asakkaM jahA kaieNa vikkAyaeNa vA pucchio imassa mollaM karehi tti tAhe bhaNiyavvaM- 'ko etassa mollaM kareuM smtthotti| evaM avikkiyaM bhaNai' (da. vai. ji. cU. pR. 260) ityuktm| avktvymiti| kaH samartha etasya guNAn vaktumityarthaH / idmevaah-anirvcniiyeti| aciNtyN=apriitikrmiti| idaM ca haaribhdrvyaakhyaanaanusaarennoktm| prAcInatamacUrNI tu prakRte-' aciMtitaM = ciMtetuM pi Na tIrati vairAdi, kiM puNaM uvameuM NAuM vA? (da. vai. a. cU. pR. 176) ityuktam / ___ adhikrnnaantraayaadiiti| upanItavacanaprayoge sati krayAdipravRttyA'dhikaraNAdayo doSAH apanItavacanaprayoge vikretrntraayaadidossaaH| Adizabdena lAghavA'prItyAdInAM grhnnm| doSAvahatvena teSAM niSedhaviSayatvam taduktaM'savvakkassaM paragghaM vA aulaM Natthi erisN| avikkiyamavattavvaM aciattaM ceva No ve|| (da. vai. 7/42) * vyApAraviSayaka avAcya vacana * tathA kvaci. iti / tathA kraya-vikraya Adi vyavahAra ke prasaMga meM gRhastha sAdhu se pUche yA na pUche phira bhI sAdhu ko yaha nahI kahanA cAhie ki (1) yaha vastu sarvotkRSTa hai arthAt svabhAva se hI suMdara hai, (2) Apane jo cIja kharIdI hai vaha bahumUlya hai, (3) 'yaha tulanArahita hai' arthAt isake samAna dUsarI koI cIja anyatra nahIM hai, (4) 'yaha asaMskRta hai' arthAt yaha to dUsarI jagaha bhI sulabha hai, (5) 'yaha avaktavya hai arthAt isakA guNavarNana nahIM kiyA jA sakatA, (6) 'yaha aciMtya hai' arthAt isa cIja ko rakhane kA koI bicAra bhI nahIM karatA hai - aisI yaha aprItikara cIja hai| ina vAkyoM ko bolanA sAdhu ke lie niSiddha hone kA sababa yaha hai ki prastuta vacanoM se adhikaraNa Adi doSa prApta hote haiN| 'yaha cIja bahumUlya hai' - yaha suna kara gRhastha svAbhAvikarUpa se use kharIdane ko taiyAra hotA hai| isa taraha sAvadya doSa kI jimmedArI muni ke sira para AtI hai| yaha cIja to pheMka dene jaisI hai - yaha suna kara gRhastha kharIdI ke vicAra ko badalatA hai, jisake sababa vyApArI ko vyApAra meM aMtarAya hotA hai| yaha cIja acchI kharIdI gaI hai - aisA bolane se kharIdI meM anumati A jAtI hai| vyApAra na karane para bhI vyApAra ke doSa se muni na bace-yaha kyA
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sAvadyaniravadyavacanAnabhijJasya dezanAnadhikAritvam * 321 tathA 'sukrItametat, suvikrItametat, akrayArhamevaitat krayArhamevaitat, tathedaM samarghaM bhaviSyati, mahArghaM vA bhaviSyati' ityAdi na vadet, aprItyadhikaraNAdidoSaprasaGgAt / abhidhAnaprayojane tUpasthite samyak = tAtparyazuddhyA, vidhibhedaM = vidhivizeSaM jJAtvA niravadyameva' bhASeta / tathAhi glAnaprayojane prayatnapakvametat 'sahasrapAkAdIti vdet| 'prayatnacchinnametadvanAdIti sAdhunivedanAdau vadet / krItAdiprazaMsAniSedhArthamAha tathA sukrItamiti / kiJcit kenacit krItaM darzitaM sat sukrItametaditi na vyaagRnniiyaadityrthH| evamagre'pi yojyam / taduktam 'sukkIaM vA suvikkIaM, akijjaM kijjameva vA / imaM giNha imaM muMca paNIaM no viAgare' / / (da. vai. 7/45) upalakSaNAt 'aho! mugdho'si yadanena mulyenedaM gRhItamityAdi na vktvym| smrghmiti| idaM muJca guDAdi anAgatakAle samagha bhaviSyati idaM ghRtAdi gRhANA''gAmini kAle mahA bhaviSyatIti hetoH / na vadediti sarvatra yojyam / jnyaatveti| anenA'jJAtvetyasya niSedha uktaH / taduktaM mahAnizIthe 'sAvajjaNavajjANaM vayaNANaM jo na yANai visesaM / vottuMpi tassa na khamaM kimaMga puNa dezaNaM kAuM ? | | ( ma. ni. 3 / 120 ) / glAnaprayojana iti / yad bhavatAM prayatnapakvaM sahasrapAkAdi taddIyatAmityevam / Adizabdena lakSapAkAdeH grahaNam / prayatnacchinnametad vanAdIti / ArambhakasaMyogavirodhivibhAgAnukUlakriyAjanakAtItakAlInakRtivizeSaviSayaM purovarti svataH siddhAniyamitavRkSasamUhAdItyarthaH / sAdhunivedanAdAviti / 'prayatnacchinnametad vanam / ato na zvApadAdibhayaM, nirbharatayA gantavyamityevamAdirItyA / evaM ca munAsiba hai ? nahIM, ataeva ina vacanoM ko bolanA sAdhu ke lie anujJAta nahIM hai| tathA sukrI. iti / tathA paNya vastu ke bAre meM (1) 'yaha mAla acchA kharIdA' arthAt yaha mAla bahuta sastA AyA / (2) 'yaha mAla acchA becA' arthAt bahuta naphA huaa| (3) yaha mAla kharIdane yogya nahIM hai, (4) yaha mAla kharIdane yogya hai, (5) 'yaha mAla sastA honevAlA hai' arthAt isa mAla ko beca DAlo, (6) yaha mAla mahaMgA honevAlA hai arthAt isa mAla ko le lo - ityAdi vAkya bolanA bhI muni ke lie niSiddha hai| spaSTa hI hai ki pradarzita vacana kA prayoga hone para jisako nukazAna honevAlA hai use sAdhu ke prati aprIti hotI hai tathA pradarzita vacana kA prayoga hone para jisako lAbha hone vAlA hai use sAdhu ke prati prIti honA, sAdhu ke lie acche AhAra Adi banA kara sAdhu ko doSita AhAra baherAnA, vyApArarUpa sAvadya kArya meM pravRtta honA, Adi aneka doSa saMbhavita hai| anya loga ko yaha mahasUsa hotA hai ki 'saMsAra chUTA para saMsAra evaM dhaMdhA kA rasa na chUTA, rassI jala gaI para aiMThana na gayI!' isa taraha sAdhu kI laghutA bhI ho sakatI hai| ataH bhASAvivekasaMpanna mahAtmA ke lie tAdRza vacanaprayoga niSiddha hai / zaMkA :- jaba gRhastha svayaM hI sAdhu se prazna kare ki "mahArAja sAhaba, maiMne yaha cIja kharIdI hai| Apako yaha cIja kaisI lagatI hai ? ina cIjoM meM se kauna sI cIja kharIdanI cAhie? isa cIja ko becane ke bAda isakI kiMmata baDha to na jAegI na?" - taba sAdhu bhagavaMta ko gRhastha se kyA kahanA ucita hai ? tathA pakva taila Adi sthala meM bhI kyA bolanA cAhie? samAdhAna :- abhidhA. iti / kucha na kucha bolane kA prayojana upasthita hone para sAdhu ko niravadya bhASA hI bolanI caahie| isake lie bolane kA prasaMga upasthita ho usake pUrva meM hI gurugama se zAstra ke tAtparya kA paryAlocana kara ke zAstrokta bhinnabhinna vidhi ko jAnanA bhI Avazyaka hai| bAda meM AvazyakatA ke anusAra guNa-doSa kA anveSaNa kara ke niravadya bhASA ko hI bolanA caahie| pradarzita supakva Adi sthala meM prayojana upasthita hone para kyA bolanA ? isakA saMkSepa meM yahA~ bayAna kiyA jAtA hai| dekhie, jaba koI munirAja glAna hone ke sababa sahasrapAka Adi taila kI, jo acchI taraha pakAyA gayA hai, jarUrata ho taba gRhastha se aisA kathana karanA cAhie ki Apane udyoga kara ke jo sahasrapAka taila banAyA hai usakI hameM jarUrata haiN| isa taraha bolane se gRhastha ke AraMbha kI anumodanA, jo 'sahasrapAka acchI taraha banAyA gayA hai' - isa vAkya ko bolane para ho jAtI hai, nahIM hotI hai aura sAdhu ke iSTa kArya kI siddhi bhI hotI hai| isa taraha sAdhu bhagavaMta se mArga batAnA Adi prayojana upasthita ho, jisameM acchI taraha kaTe gae araNya ko batAnA jarUrI bana jAtA hai, taba prayatnacchinna zabda kA prayoga karanA caahie| jaise, 'Apa bekhaupha bana kara usa jaMgala meM bihAra kIjiegA, kyoMki bhArI koziza se vaha kaTA gayA hai'| isa taraha bolane para araNyacchedana kI anumati nahIM 1 'dyamava.' ityazuddhaH pAThaH mudritapratau mUlagAthokta-ciyaM zabdasyAlaMnatApatteH /
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 bhASArahasyaprakaraNe sta. 5. gA. 94 tathA prayatnasundarA kanyA' iti dIkSitA satI samyak pAlanIyetyarthaH / tathA sarvameva vA kRtAdi karmanimittamAlapet gADhaprahAraM ca kvacitprayojane gADhaprahAraM brUyAt evaM hi tadaprItyAdayo doSAH parihnatA bhavantIti / * 'prayatnasundarA kanyeti vacanavicArA vyavahAraM pRSTazca sAdhurevaM bhASeta yaduta "nAhaM bhANDamUlyavizeSaM jAnAmi na cAtra krayavikrayArhaM vastu dadAmi kasyacit, kiM vA nAnumatyAdayo doSA na vA prayojanAsiddhiH / prayatnasuMdarA kanyeti / atra na zArIraM sauMdaya prAdhAnyenA'bhidhIyate kintu prayatnena dIkSAnirvahaNa yogyatvamiti na sAvadyatvaM vacane anyatra tu prakRte 'sulaSTo'yaM dArako vratagrahaNasya' (utta. ne. vR. 1/36) ityuktm| , karmanimittamiti / na pApakarmanimittamityarthaH kAryaH aprItyAdidoSatAdavasthyAt kintu zikSAnimittamityarthaH / taduktaM cUrNI 'kammaheuyaM nAma sikkhApuvvagaMti vRttaM bhavati' (da. vai. ji. yU. pU. 259) gADhaprahAraM brUyAt na tu suSThu tADita iti zeSaH / taduktaM payattapakkatti va pakkamAlave, payattachinatti va chinnamAlave payattalaTThitti va kammaheuaM, pahAragADhatti va gADhamAlave / / ' (da. vai. 7 / 42 ) / / 94 / / hotI hai aura apane abhipreta prayojana kI siddhi bhI ho jAtI hai| tathA jaba koI laDakI dIkSA ke yogya hai aisA anyase batAnA ho taba yaha laDakI bahuta suMdara haiM- aisA nahIM kahanA cAhie, kyoMki tAdRza sAdhuvacana ko suna kara loga taraha-taraha kI manamAnI kalpanA karate haiM usa sthala meM 'yaha prayatnasuMdara hai' arthAt dIkSA ke bAda isakI acchI taraha hiphAz2ata aura paravarIza karanI cAhie aisA kathana karanA caahie| isa vAkya ko suna kara laDakI ke pitA Adi gRhastha ko gerasamaja nahIM hotI hai balki yaha mahasUsa hotA hai ki dIkSA ke bAda sAvadhAnatA aura jAgarUkatA se yaha acchI sAdhvI bnegii| isa taraha soca kara laDakI ke pitA Adi use dIkSA kI anumati dene ko taiyAra hote haiN| dekhie, bolane meM kitanI sAvadhAnI rakhanI par3atI hai varanA artha kA bar3A anartha ho jaae| tathA sarvameva kRtA iti tathA koI paDhAI yA khelakUda meM prathama kakSA meM uttIrNa ho, koI bar3I ImArata kA nirmANa ho, sarkasa kA khela ho, vijJAna ke aneka nUtana AviSkaraNa ho, TrejeDI se pUrNa pIkcara (calacitra) kI racanA ho, pelesa (rAjamahala) ho, sTaMTa se bharA nATaka taiyAra ho, krikeTa Adi khela meM koI jyAdA rana banAtA ho yA supara bolIMga kara ke heTrika letA ho, golDanabIca yA zilpasthApatya kA sarjana ho, myujhiyama ho, nezanala pArka yA vRndAvana gArDana ho, prANIsaMgrahAlaya ho, tAjamahala yA phAivasTAra hoTala ho, rilekSebala mAruti gADI yA lakjharI basa kA utpAdana ho, yA mejhika ho, inake saMbandha meM sAdhu se koI prazna kare ki - 'bApajI ! yaha Apako kaisA lagatA hai?' taba sAdhu ke lie yaha kahanA ucita haiM ki- 'yaha saba zikSA kA phala hai, abhyAsa kA pariNAma hai, kalA kA natIjA hai| aisA bolane se una sAvadya kAryoM kI anumodanA nahIM hotI hai| una sthaloM meM gRhastha prazna kare taba mauna rahane se saMbhava hai ki loga ko yaha pratIta ho ki "mahAtmA kucha jAnate nahIM haiM ki Aja kala duniyA meM kyA ho rahA hai ?" isa taraha sAdhu kI laghutA honA saMbhavita hai| isase bacane kA anUThA mArga tIrthaMkara bhagavaMta Adi ne sAdhu se batAyA hai jisako hamane abhI batA diyA hai| gADhapra. iti / tathA koI bahuta bUrI taraha ghAyala huA ho taba use dekha kara 'yaha bahuta acchI taraha pITA gayA' aisA bolanA sAdhu ke lie niSiddha hai, kyoMki tAdRza vacana suna kara usa pIDita manuSya ko sAdhu ke prati aprIti yA dveSa hone ke sababa antato gatvA jinazAsana ke prati aruci asadbhAva ho jAtA hai| usa sthala meM kucha prayojana ke sababa usa AdamI ko batAnA jarUrI ho, taba karuNA se aisA kahanA cAhie ki ise gADha mAra par3A haiN| isa taraha bolane para use sAdhu ke prati aprIti to nahIM hotI hai balki yaha pratIta hotA haiM ki 'sAdhu merI ora hamadardI batAte haiM satya hone ke bAvajUda bhI pIDAkara vacana sAdhu ke lie parihArya hai yaha yahA~ tAtparya hai / zaMkA- hamane pUrva meM jo prazna kiyA thA ki kraya-vikraya Adi ke prasaMga meM gRhastha se jaba sAdhu pUchA jAe taba sAdhu ke lie kyA bolanA ucita aura anujJAta hai?' isako to Apa bhUla hI gaye haiM- aisA lagatA hai| Aja kala sAdhu se gRhastha aise aneka prazna kara rahe haiN|
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ * abhyuccayasamuccayavacanavimarzaH * 323 viratAnAmasmAkamIdRzena vyApAreNa" iti / / 94 / / 'abbhuccayaM Na bhAsijjA ANattiM ajayANa y| asAhulogaM sAhutti sadosAsaMsaNaM thaa||95|| kenacit kasyacit sarvametat tvayA vaktavyamiti saMdiSTe sarvametad vakSyAmIti saMdezaM prayacchan 'sarvametaditi vAbhyuccayaM na bhASeta na vadet sarvasya tathAsvaravyaJjanAdyupetasya vaktumazakyatvenA'sambhavAbhidhAne dvitiiyvrtviraadhnaaprsnggaat| tathA ca 'sarve sAdhavo gatA na vA?' ityAdisthale sarvathA'nuvicintyaiva vadet yathA'sambhavAbhidhAnaM na bhvtiiti| svasya sandezavAhakatvadazAyAM vAgvidhimuktvA sandezadAtRtvadazAyAM tatpradarzayati / sarvametaditi veti / etadityanantaraM 'evaM tvayA vaktavyami'ti zeSaH / abhyuccymiti| niyamenA'nvayo'bhyuccayaH / tatsUcakaH zabdo'pyabhyuccaya ityucyate abhyuccasya bhASaNe'zakyatvaM (graM. 6500 zloka) pradarzayati srvsyeti| taduktaM cUrNI jahA koi katthai gacchamANo keNai bhaNejjA, jahA mama vayaNeNa devadattaM iyaM bhaNejjAsi tti| tattha na vattavvaM 'jahA sadameyaM vissaami'tti| kiM kAraNaM? jeNa so savvaM saravaMjaNamadhurakaDuyAdihiM guNehiM uvaveyaM taheva avisesiyaM savvaM bhaNiuM Na samatthotti / tahA savvametaM ti No vaejjA jahA savvametaM mama vayaNeNa amukaM nAmadeyaM bhnnijjaasitti| evamAdi bhAsaM No vadejjA" (da.vai.ji.cU.pR. 260) ___ yadyapi gRhasthasandezapradAnAdeH dUtIdoSatvena notsargato'numatatvaM tathApIdamapavAdAbhiprAyeNa yadvA dharmopadeza-smAraNavAraNAdyabhiprAyeNa yadvA sAdhukathanAdyabhiprAyeNa draSTavyamiti na dossH| anuvicintyaiveti| suukssmaalocyeti| taduktaM 'savvameaM vaissAmi savvameaMti no ve| aNuvIi savvaM savvattha, evaM bhAsijja pannavaM / / ' (da.vai. 7/44) samAdhAna :- vyavahAraM pRSTa iti / nA, hameM acchI taraha vaha khyAla meM hai| magara sAtha sAtha prAsaMgika jAnakArI bhI denA ucita samajha kara hamane yaha saba batAyA hai| aba suniyegA Apake prazna kA pratyuttara / jaba kraya-vikraya Adi ke prasaMga meM gRhastha sAdhu se prazna kare ki-'yaha cIja kaisI hai? isakA mUlya kyA hai?' ityAdi, taba gRhastha se aisA kathana karanA sAdhu ke lie munAsiba hai ki"maiM isa cIja kI kiMmata nahIM jAnatA hU~, kyoMki yahA~ dIkSA lene ke bAda kraya-vikraya ke yogya cIja kisIko na to detA hU~ aura na letA huuN| hama bAjAra meM kabhI kharIdI karane ke lie nahIM jAte haiM, jisase hameM isa bAta kI jAnakArI ho / saMsAra ko ThukarAnevAle hama mahAtmAoM ke lie isakI AvazyakatA bhI kyA hai ki- 'kisa cIja kI kiMmata kyA hai? hama to jIrNa-zIrNa vastra Adi jo milate haiM unase nirdoSa saMyamajIvana kA nirvAha kara rahe haiN| aisA kahane meM gRhastha kA khaupha yA zarmindagI rakhanA sAdhu ke lie nAmunAsiba hai, anyathA lokasaMjJA meM par3a kara janamanaraMjana karane meM saMyamajIvana kI barabAdI aura kaMTakapUrNa saMsAra kI AbAdI bhI saMbhavita hai| mana laga gayA phakirI meM, amIrI kyA becArI? astu! isa gAthA kA sArAMza yaha hai ki prayojana upasthita hone para zAstra ke tAtparya ko khyAla meM rakha kara, soca samajha kara priya-pathya-tathya-zuddha-niravadya vacana kA sAdhu prayoga kare aura sAvadya vacana kA tyAga kre||94|| gAthArtha :- sAdhu ko abhyuccaya nahIM kahanA caahie| tathA asaMyata ke prati AjJApanI bhASA kA prayoga nahIM karanA cAhie, asAdhu ko sAdhu nahIM kahanA cAhie tathA sadoSa AzaMsana bhI nahIM bolanA caahie|95| * abhyuccayakathana tyAjya hai * vivaraNArtha :- sAdhu ke lie abhyuccaya bhASA bolanA niSiddha hai| jaise koI sAdhu se kahe ki- 'Apa vahA~ jAte haiM to use yaha saba kucha kahanA' aisA kaha kara saMdeza batAve taba 'maiM yaha saba kahU~gA' aisA sAdhu kahe to yaha abhyuccaya bhASA huii| yahA~ abhyuccaya kA artha yaha hotA hai ki- saMdiSTa saba vastu kA jyoM kA tyoM avazya kathana karane kA saMdeza dene kA aMgIkArasUcaka vacana / isI taraha jaba munirAja kisIke dvArA saMdeza bhejate hue yaha sUcanA de ki- 'Apa yaha saba kucha jyoM kA tyoM kahanA' to yaha bhI abhyuccaya bhASA hai| abhyuccaya bhASA bolanA munirAja ke lie niSiddha hai, kyoMki saMdeza denevAle ne jina svara, vyaMjanoM kA, jo madhuratA-karkazatA-hrasvatA-dIrghatA Adi aneka viziSTa dharmoM se yukta haiM, prayoga kiyA hai vaise mAdhuryAdiyukta svara-vyaMjana Adi kA 1 abhyuccayaM na bhASeta AjJaptimayatAnAM c| asAdhulokaM sAdhuriti, sadoSAzaMsanaM tathA / / 95 / /
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 bhASArahasyaprakaraNe sta. 5. gA. 95 * anuvicintya vaktavyam nanu 'sarvo grAmo bhoktumAgata' ityAdivat 'sarvametat' ityAdikaM nAsambhavagrastamiti cet ? na, samuccaye tathAvidhavivakSA'bhAvAt cAritrabhAvAvasthAyAmetAdRzA'prayogAcca / zaGkate - nanviti / sarvo grAma iti / yathA grAmasya pradhAnapuruSApekSayA yadvA prAyikApekSayA tatra nAsambhavagrastatvaM tathA prakRte'pi mukhyapratipAdyApekSayA bAhulyApekSayA sandezakatAtparyanirvAhakatvApekSayA vA nAsambhavitvaM na vA dvitIyamahAvratavirAdhanamiti nnvaashyH| tannirAkaroti neti / 'samuccaye' ityanantaraM eva iti gamyam / yathAsambhavamanvayaH samuccayaH / adhyAhRtaivakAreNAbhyuccayavyavacchedaH kRtaH / tathAvidheti / tatraiva niyamenA'nvayavivakSAyA abhAvAditi / ayaM bhAvaH tatra bhojananimittakAgamanakriyAyA nA'vacchedakAvacchedenA'nvayo vivakSitaH kintvvcchedksaamaanaadhikrnnyen| ato na tatrA'sambhavagrastatvaM kintu prakRte abhyuccayasya vivakSitatvAd vAcikArthakathanakriyAyAH sandezapadapratipAdyAyA na kathanIyavidhayA'bhyupagatatvasAmAnAdhikaraNyenA'nvayo vivakSito'pi tu tadavacchedena / tathA cAsaMbhavagrastatvameva prakRte iti bhAvaH / yadvA na zleSo na kriyate tadA samuccaye eva yathAsaMbhavamanvayavivakSAyA bhAvAdityartho labhyate / na cArthabhedaH kazciditi sudhiyA bhAvanIyaM svayameva / hetvantaramAha-cAritreti / bhAvacAritre sati abhyuccayA'prayogAccetyarthaH / ayaM bhAvaH tathA'kathananizcayasattve'pi prayoga karanA - bolanA nAmumakina hai| isI sababa abhyuccayabhASA kA prayoga karane meM dvitIya mahAvrata kI, jisakA nAma hai mRSAvAdaviramaNa mahAvrata, virAdhanA-bhaMga hone kI Apatti = doSa ke jimmedAra sAdhu hote haiN| dvitIya mahAvrata kI virAdhanA hone ke sababa abhyuccaya bhASA sAdhu ke lie niSiddha hai| isI taraha 'saba sAdhu gaye yA nahIM?' ityAdi sthala meM bhI sarva rIti se soca-samajha kara bolanA cAhie, jisase asaMbhavAbhidhAna na ho aura apane iSTa prayojana kI siddhi ho / zaMkA :- nanu sarvo. iti / samUhabhoja Adi prasaMga meM yaha sunA jAtA hai ki- 'pUrA gAma jimane ke lie AyA thaa| yaha prayoga to lokaprasiddha hai| isI sababa isake prAmANya = satyatva kI upapatti karanI hogii| ApakI dRSTi se to gAma ke choTe bacce se le kara bUr3hA AdamI taka koI eka bhI jimanavAra meM anupasthita ho taba to yaha prayoga satya siddha nahIM ho sakatA hai| jaba sabake saba jimane ke lie Ae ho tabhI tAdRza vacana satya ho sakatA hai| magara 'pUrA gAma jimane ke lie AyA thA' ityAdi vacanaprayoga jahA~ hotA hai usa sthala meM saba ke saba jimane ke lie upasthita the aisA nahIM hotA hai, kyoMki kucha bUDhe- bacce loga yA rogI AdamI samUhabhoja meM anupasthita hote haiN| magara phira bhI aneka bAra dhArmika mAsika-pAkSika megejhinoM meM yaha paDhA gayA hai ki- 'amuka AcArya bhagavaMta kI nizrA meM kI gaI pratiSThA, aMjanazalAkA Adi prasaMga meM pUrA gAma samUhabhoja meM AyA thA' / yadi Apa yahA~ aisA samAdhAna kareMge ki 'pUrA gAma' kA matalaba gAma ke pradhAna AdamI yA yathAsaMbhavita loga yA prAyaH gAma ke saba loga aisI vivakSA ko lakSya meM rakha kara usa prayoga meM prAmANya= satyatA kA samarthana kareMge taba to 'maiM yaha saba kahU~gA' isa vAkya meM bhI satyatA siddha ho jaayegii| taba use asatya kahanA yA use bolane kA niSedha karanA kaise munAsiba hogA ? * samuccaya aura abhyuccaya meM bheda samAdhAna :- na samucca. iti| ApakI bAta ThIka nahIM hai, kyoMki Apase pradarzita dRSTAMta aura prastuta dAntika meM vaiSamya hai / 'pUrA gAma jimane ke lie AyA thA' yaha vAkya samuccayavAkya hai jaba ki 'maiM yaha saba jarUra kahU~gA' yaha abhyuccaya vAkya haiN| samuccaya vAkya meM yathAsaMbhava anvaya kI vivakSA hotI hai, niyamena anvaya kI vivakSA nhiiN| arthAt 'sarvo grAmo bhoktumAgataH isa sthala meM bhojanimittaka Agamana kriyA kA anvaya grAmastha saba loka meM avazya ho aisA vivakSita nahIM hotA hai kintu yathAsaMbhava anvaya vivakSita hotA hai, jo abAdhita hone se vaha vAkya mRSA nahIM hotA hai| magara 'saba kahU~gA' yaha abhyuccaya vAkya hone ke sababa pratipAdita saba zabda meM avazya kathanakriyA kA anvaya honA cAhie, yathAsaMbhava nhiiN| magara sabakA avazya anvaya (saMbaMdha) to nAmumakina hai - yaha pUrva meM batAyA gayA hai| ataH yahA~ doharAkara batAnA hama nAmunAsiba samajhate haiN| * bhAvacAritra kI upasthiti meM asaMbhava avadhAraNakathana nAmumakina * cAri. iti| isake atirikta isa bAta para bhI dhyAna denA Avazyaka hai ki bhAvacAritradhArI sAdhu bhagavaMta abhyuccaya kA, jo
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nayabhASAyA vaktavyatvasAdhanam * 325 tathA ayatAnAM = asaMyatAnAM AjJaptiM 'Asva ehi kurU vA idaM kAryaM zeSva tiSTha praja' ityAdirUpAM, na bhASeta = na vadet, ayatanApravarttanaprayuktadoSaprasaGgAt / tathAkathanasvIkRtyAdinA bhAvacAritravighaTanAttanniSedho yadvA tasya bhAvacAritrapratipanthitvAdetatsattvadazAyAmanuviciMtya bhASiNo muneH tAdRzaprayogasyA'sambhavAditi / taduktaM AcArAGge 'se bhikkhu vA bhikkhuNI vA vaMtA kohaM ca mANaM ca mAyaM ca lobhaM ca aNuvIyi NiTThAbhAsI nisammabhAsI aturiyabhAsI vivegabhAsI samiyAe saMjate bhAsaM bhAsejjA / / (AcA. 2/4/2-sU. 140) ata eva sAdhUnAmavadhAriNI bhASA vaktuM nA'nujJAtA / taduktaM dazavaikAlike 'ohAriNI jA ya' ( daza. vai. 7 / 54 ) iti / nanvevaM sati 'syAd nitya eva jIva' ityAdirUpA bhASA'pi niSiddhA syAditi cet ? maivam, yA avadhAraNI bhASA ekAntavAdAtmikA saiva niSiddhA na tu nayarUpA'pi tasyAH pramANaparikaratvena tatrA'vadhAraNIyatvasya nizcAyakatvarUpabhASAlakSaNAnvayenaiva siddhAntasiddhatvAt / na ca bhASAmAtrasyA'vadhAraNItve'pyA''rAdhakatva - virAdhakatvatadubhayAnubhayaiH satyAdibhedacatuSkopadezAnnayabhASAyA dezArAdhakatvena tRtIyabhaGge eva pravezAt sAdhUnAmanAdaraNIyatvamityapi sAmpratam caturdhA vibhAgasya dravyabhAvabhASAyAmevopadezAt parigaNitamizrabhASAbhedadazakAnantarbhAvAdeva nayabhASAyAM dossaa'bhaavaat| zrutabhAvabhASAyAJca tRtIyamizrabhASAyA anadhikRtatvAt / cAritrabhAvabhASAyAmAdyantayorbhASayoradhikRtatve'pyAyuktatayA catasRNAmapi bhASaNe ArAdhakatvA'virodhasya prajJApanAdau yathoktaM tathA prAk pradarzitameva / kiJca 'syAn nitya eva jIva' ityatra pratItyasatyAlakSaNaM sphuTameva kiM nonnIyate ? na ca saptabhaGgAtmakavAkyasyaiva pratItyasatyAtvamiti vAcyam apekSAtmakabodhajanakavAkyatvasyaiva tallakSaNatvAditi prAguktaM smaratu bhavAn / anyathA ekatrA'pekSayA hrasvadIrghAdilaukikavacanasyA'lakSyatvApatteH / na ca sarvatrA'laukikyeva satyA lakSyeti svIkartavyam janapadasatyAdibhedA'nupasaGgrahApatteH / nanu tathApi utsargato'nAdaraNIyatvAdeva nayadunaryabhASayoravizeSaH / tathoktaM zrIsiddhasenadivAkarAcAryeNa 'sIsamaivipphAraNamettattho'yaM kao samullAvo / iharA kahAmuhaM ceva Natthi eyaM sasamayaMmi / / (saM.ta.kAM. 3 /gA. 25) iti cet ? na, ziSyamativisphArakatvaM hi nayavAkyasya pramANAtmakamahAvAkyajanyazAbdabodhajanakAvAntaravAkyArthajJAnajanakatvaM, asaMbhavita hai, kathana karate hI nahIM haiM / cAritra kI vidyamAnatA meM jisa bhASA kA prayoga nahIM ho sakatA hai usakA niSedha koTi meM nirdeza' karanA bhI to ucita hI hai| isIlie bhI abhyuccaya bhASA bolanA sAdhu ke lie niSiddha hai| * gRhastha se AjJA karanA sAdhu ke lie niSiddha tathA ayatAnAM. iti| gAthA ke dvitIya pAda kA vivaraNa karate hue mahopAdhyAyajI mahArAja kahate haiM ki asaMyata aise gRhastha prati jJApana bhASA bolanA sAdhu ke lie niSiddha hai / jaise, gRhastha se 'beThie, Aie, yaha kAma karo, aba so jAo, khaDe raho, yahA~ se cale jAo' ityAdi kahanA AjJApanI bhASA hai / isa bhASA ko gRhastha ke prati bolane kA sAdhu ke lie niSiddha hone kA kAraNa yaha hai ki gRhastha se AjJA karane se ayatanApravartanaprayukta doSa hote haiN| zAstra meM gRhastha ko tape hue lohe ke gole ke samAna batAyA gayA hai| jaise tapta ayogolaka jahA~ jAtA hai vahA~ virAdhanA aura jIvoM ko pIDA karatA hai vaise gRhastha bhI apanI pravRtti se jIvoM kI virAdhanA karatA hai| use AjJA dene se usa virAdhanA kI bhI anumodanA ho jAtI hai| adhikaraNa doSa bhI hotA hai, cU~ki sAdhu ke vacana se gRhastha pravRtta huA hai / aniSTa AjJA karane para gRhastha ko sAdhu ke prati aprIti-dveSa Adi bhI ho sakatA hai| isa taraha aneka doSa ke sababa gRhastha se AjJA karanA sAdhu ke lie niSiddha hai / * asAdhu ko sAdhu kahanA mRSAvAda haiM tathA sAdhu. iti| aba vivaraNakAra gAthA ke tRtIya pAda kA vivaraNa karate haiM ki AjIvaka Adi ko, jo hiMsA meM pravRtta hone
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 bhASArahasyaprakaraNe - sta.5. gA. 95 0 asAdhutvapoSakavacanAnAmanupAdeyatvam 0 tathA'sAdhulokaM = AjIvikAdikaM lokaiH sAdhuzabdenA'bhilApyamAnaM, 'sAdhurayamiti na vadet, mRssaavaadprsnggaat| na catadvacanasya rUpasatyAdyantargatatayA na mRSAtvamiti zaGkanIyam, guNopabRMhaNapravaNAnAmIdRzAnAmanvarthazabdAnAmaviSaye mohAdeva prayujyamAtadanukUlAkAGkSotthApakatvaM vA / tena tasyA''daraNIyatvasyeva siddheH / taduktaM mahAvAdinaiva sammatitarke 'purisajjAyaM tu paDucca jhANao paNNavijja annyrN| parikammaNAnimittaM rAhehI so visesNpi|| (saM.ta.kA. 1/gA. 54) iti pramANavAkyamapi hyanekAntarucizAlinaM puruSavizeSamadhikRtyaiva pryujyte| tadanayordvayorapi kAraNikatve prApte svasvakAle autsargikatvameva nyAyasiddhaM, vipratiSiddhakAraNavidhisthale tathAvyutpatteriti vibhAvanIyaM pariNatapravacanaiH / __ asNytaanaamiti| taduktaM 'tahevAsaMjayaM dhIro Asa ehi karehi vaa| sayaM ciTTha vayAhitti nevaM bhAsijja pannavaM / / (da.vai. 7/47) aytneti| taduktaM cUrNI 'asaMjato savvato dosamAvahati ciTuMto tttaaygolo| jahA tattAyagolo jao khivai tato Dahai tahA asaMjao vi suyamANo'vi No jIvANaM aNuvarodhakArao bhavati, kiM puNA jAgaramANotti' (da.vai.ji.cU.pR. 261) ___ asaadhulokmiti| taduktaM 'bahave ime asAhu loe vuccaMti saahunno| Na lave asAhu sAhutti, sAhuM sAhutti Alave / / (da.vai. 7/48) / aajiivikaadikmiti| AdipadAt nihnavaboTikapAkhaNDyAdigrahaH / asAdhutvaM caiteSu nirvaannsaadhkyogaapekssyaa| mRSAvAdaprasaGgAt = bhAvasAdhutvazUnye sAdhutvaprakArakazAbdabodhajanakatvenAsatyatvApatterityarthaH / nanu tadrUpavati pravarttamAnatvena bhAvArthabAdhapratisandhAnasadhrIcIna-tadrUpavadgRhItopacArakapadaghaTitabhASAtvasya rUpasatyalakSaNasyAkSatatvAdrUpasatyamevedraM vacanaM na tu mRSeti zaGkAM nirasitumupakramate-naceti / prayogA evaM- AjIvikAdiviSayakaM sAdhuvacanaM na mRSA rUpasatyatvAt dravyaliMgiviSayakasAdhuvacanavat tathA AjIvikAdiviSayakasAdhuvacanaM rUpasatyaM tallakSaNAkrAntatvAt tdvdeveti| ruupstyaadyntrgttyeti| Adizabdena vyavahArasatyA''digrahaH / tannirasyati- gunneti| mokSamArgasAdhakatvapratipAdanaparatvena guNaprazaMsanapravaNAnAM sAdhvAdizabdAnAM aviSaye=yogArthavinirmukte vastutattvAvadhAraNavikalacittavRttilakSaNAnmohAdeva prayujyamAnatvena mRSAtvA'napAyAditi prathamo hetuH| prayogA evam AjIvikAdiviSayakaM sAdhuvacanaM mRSA mohaprayuktatvAt sampratipannavat / taduktaM vAcakamukhyena -'rAgAdvA dveSAdvA mohAdvA vAkyamucyate hyanRtam' / ( ) / tadapi kutaH? ucyate vipratipannavacanaM mohaprayuktaM yogArthazUnye yogArthapratipAdanaparatvAt; gRhasthe saadhushbdvt| se vAstava meM sAdhutva zUnya hai, 'yaha sAdhu hai' aisA nahIM kahanA cAhie, kyoMki vaisA kathana karane se mRSAvAda hone kA doSa prApta hotA hai| AjIvaka mata ke saMnyAsI Adi kA loka to sAdhuzabda vyavahAra karatA hai| sAdhuzabda se unheM pukAratA bhI hai| magara bhAvasAdhutva usameM nahIM hotA hai| jo viziSTarUpa se mokSamArga ke sAdhaka hote haiM ve bhAvasAdhu hote haiN| AjIvaka Adi to saMsAra ke sAdhaka hone se sAdhu nahIM hai| ataH asAdhu meM sAdhuzabda kA prayoga karanA mRSAvAda hai| zaMkA :- na caita. iti| jaise dravyaliMgI (pAsatthA, zithilAcArI) meM pratyukta 'sAdhu' zabda mRSAvAda nahIM hai magara rUpasatya bhASA hai, kyoMki usameM bhAvasAdhutvazUnyatA hote hue bhI bhAvasAdhu kA liGga (rajoharaNa Adi) vidyamAna hone se usameM prayukta sAdhuzabda meM rUpasatya bhASA kA lakSaNa rahatA hai| ThIka vaise hI AjIvaka Adi meM bhAvasAdhutva nahIM hote hue bhI sAdhu kA liMga = veza to vidyamAna hI hai| hA~, rajoharaNAdi liMga nahIM hote haiM kintu usake dharma meM batAyA huA veza to avazya rahatA hai| ataH usameM pravRtta sAdhu Adi zabda ko rUpasatya kahanA hI ucita hai, asatya nhiiN| 'rUpasatyAdyanta' yahA~ jo Adi pada hai usase vyavahArasatya Adi ke grahaNa kI sUcanA hotI hai| __* durguNI meM guNopabRMhaka zabda kA prayoga niSiddha hai * samAdhAna :- guNo. iti| AjIvaka Adi meM prayukta sAdhuzabda asatya hai- aisA hamane jo kahA hai use patthara kI lakIra samajha lo| isakA kAraNa yaha hai ki sAdhuzabda mokSamArgasAdhakatvarUpa guNa kA pratipAdaka hai jaise dhanapati zabda dhanasvAmitva kA / ataeva
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ * upabRMhaNasya vinayatvoktiH * 327 natvena doSAnubandhitayA ca mRSAtvopapatteH / ata eva svaviSaye etatprayogasya guNAnubandhitayA jJAnadarzanacAritrasaMpanne bhAvasAdhau sAdhupadAnabhilApe' upabRMhaNAticAradoSaprasaGaga iti vdnti| hetvantaramAha doSAnubaMdhitayA ceti mithyAtvopabRMhaNAdidoSAnubandhitayA cetyarthaH / prayogA evam vivAdAspadIbhUtaM vacanaM mRSA doSAnubandhitvAt krodhaadiniHsRtvcnvt| tadapi kutaH? ucyate AjIvakAdau sAdhuzabdaH doSAnubandhI kugurau sugurubuddhijanakatvAt smprtipnnvt| etena AjIvakAdau sAdhuzabdaH 'ayaM lokaiH sAdhupadena vyavahriyate' iti tAtparyaprayuktaH na tu 'ayaM bhAvasAdhuH' iti vivakSayA prayuktaH / tena tasya vyavahArasatyatvameveti nirastam tathAvivakSayA prayoge'pi zrotRNAM pAramArthikasAdhutvaprakArakazAbdabodhajanakatvena tatprayogasya niSiddhatvAt, sAdhupadapravRttinimittazUnye tatprayogenonmattapralApatvApattezca / abhidhAnaprayojane tupasthite taM nAmadheyena tadasmaraNe ca gotrAbhilApena tadasmaraNe AjIvakAdyabhidhAnena tadajJAneM'gulinirdezAdinA 'ayamAgata' ityAdirUpeNa pradarzayet yena na doSApAto na vA prayojanAsiddhiriti / etena prasiddhadravyaliGgiviSayakavAgvidhirapi vyaakhyaatH| ___ ata eveti| sAdhvAdizabdAnAM saanvrthtvaadeveti| svaviSaye = sAdhvAdizabdayogArthasamAyukte, etatprayogasya = sAdhvAdizabdaprayogasya, guNAnubandhitayA = sAdhvAdivizeSyaka-sAdhutvAdiprakArakabuddhyAdhAna-tabahumAna-bhaktisatprazaMsAdilakSaNopabRMhaNAdiguNAvahatayA / jJAnadarzanacAritrasampanne iti| svarUpavizeSaNametat / taduktaM 'nANadaMsaNasaMpannaM saMjame ya tave rayaM / evaMguNasamAuttaM saMjaya sAhumAlave / / (da.vai. 7/49) / ___ upabRMhaNAticAradoSaprasaGga iti| upabRMhaNaM nAma samAnadhArmikANAM vaiyAvRttyAdiguNAnAmanumodanaM prazaMsanaM / taduktaM nizIthacUrNI 'uvavUhaNatti vA pasaMsatti vA saddhAjaNaNatti vA salAghaNatti vA egaTThA' (ni.cU.u. 1) upabRMhaNaM ca darzanAcAraH, tadakaraNena darzanAcArAticArassyAditi bhaavH| upabRMhaNaM ca vinytyaa'nytroktH| taduktaM zrInizItha 'khavaNe veyAvacce viNae sjjhaaymaadisNjuttN| jo taM pasaMsae ya sa hoti uvabUhaNAviNao' || (ni.27) evaM svaviSaye tadaprayogenopabRMhaNAkhyavinayAticArassyAditi api smbhvti| vdntiiti| zrIharibhadrAcAryapramukhAH zrutavRddhA iti zeSaH / sAdhuzabda sAdhu ke tAdRza guNa kA upabRhaka hai| sAdhu meM sAdhu zabda ke prayoga se usameM rahe hue mokSamArgasAdhakatvarUpa guNa kI prazaMsA hotI hai| isalie jo mokSamArga kA sAdhaka nahIM hai usameM mokSamArgasAdhakatvarUpa guNa ke sUcaka evaM anumodaka zabda kA jo prayoga karegA vaha puruSa avazya mUDha hogaa| vaha vyAmoha ke sababa hI asAdhu meM sAdhu zabda kA prayoga karatA hai| mohaprayukta hone se vaha vacana mRSA hai, isameM koI vivAda nahIM hai| AjIvakAdi meM prayukta sAdhuzabda mRSA hone kA dUsarA hetu hai doSAnubaMdhitva / sAdhu zabda ko suna kara zrotA ko AjIvaka Adi meM pAramArthika sAdhutva kI buddhi utpanna hotI hai| isa taraha mithyAtva aura asaMyama kA upabRMhaNa (anumodana) ho jAtA hai| isake atirikta AjJAbhaMga, anavasthA, karmabandha Adi aneka doSa hote haiN| doSAnubaMdhI hone se vaha bhASA mRSA hai - yaha siddha hotA hai| * guNavAna kI anupabRMhaNA doSarUpa hai * ata eva. iti / sAdhu Adi zabda sArthaka hone se guNa kA anumodaka hai aura asAdhu meM prayukta vaha doSAvaha hai, mRSA hai| isIlie bhAvasAdhu meM sAdhu pada kA prayoga na karane para upabRMhaNarUpa darzanAcAra meM aticAra doSa lagatA hai| Azaya yaha hai ki sAdhu zabda sArthaka hone se jaba jJAnadarzanacAritrasaMpanna bhAvasAdhu meM prayukta hotA hai taba usake sAdhutva kI yAnI jJAnAdi ratnatraya se mokSamArgasAdhakatva kI anumodanA hotI hai, jo samyagdarzana kA AcAra hone se guNAnubandhI hai| bhAvasAdhu meM prayukta sAdhuzabda ko suna kara zrotA ko bhI sAdhu ke prati Adara-bhaktibhAva pedA hotA hai| ataH apane samyagdarzana ko nirmala evaM sthira karane ke lie bhAvasAdhu meM sAdhu zabda kA prayoga karanA caahie| jaba ratnatrayasaMpanna munirAja meM sAdhu zabda kA prayoga nahIM hotA hai taba usake guNa 1 mudritapratau 'lApena' iti pAThaH /
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 bhASArahasyaprakaraNe sta. 5. gA. 95 * lumpakamatalumpanam nanu yadyevaM boTikanihnavAdA'vanvarthasAdhuzabdAbhidhAnaM mRSA kathaM tarhi pASANamayyAM pratimAyAmanvarthArhadAdipadagarbhastutikaraNaM sArthakamiti cet? AH pApa ! vRthA chidrAnveSaNametat uktasthale'saMyatopabRMhaNadoSAbhAvena sthApanAsatyasyA'niruddhaprasaratayA doSAlumpakaHpratibandyA zaGkate nanviti / yadyevamiti / sAdhuzabdasya guNopabRMhaNapravaNatvena boTikaninavAdau = jinoktApalApena mithyAtvakaluSitahRdayatayA bhAvayatitvazUnye AzAmbarAdau, anvarthasAdhuzabdAbhidhAnaM = sArthakasAdhupadaprayogo mRSetyupeyate yuSmAbhiriti zeSaH / lumpakaH svakaluSitAzayaM prakaTayati-kathamiti / pratimAyAmArhantyAdiparaguNapratipAdanapravaNArhadAdipadasya mRSAtvameva svA'viSaye pravarttanAt, tasyA jaDatvena jiivgunnvikltvaat| asatyavacanaM ca pApakarmabandhakAraNameva ato na tatra tAdRzapadagarbhitastavanAdikaraNaM sArthakaM = nirjarA- punnybndhaadikaarnnm| prayogA evam pratimAviSayakArhadAdipadaM mRSA sArthakapadatve sati svA'viSayaviSayakatvAt boTikaviSayakasAdhupadavat / pratimAyAmarhadAdipadaprayogaH karmabandhAdihetuH mRSApadaprayogatvAt AzAmbaraviSayakasAdhupadavat / pratimAyAmarhadAdipadagarbhastavanaM na kartavyaM azubhakarmabandhAdihetutvAt digambaraviSayakasAdhupadaprayogavat" iti lumpakAzayaH / tannirAkaroti AH pApa iti / karuNAgarbhaM zikSAvacanamidam / ato nAsatyamiti dhyeyam / uktasthale = prtimaayaamrhdaadipde| asaMyatopabRMhaNadoSAbhAvenati / idamupalakSaNaM tajjAtIyabhinnatvasya / ayaM bhAvaH bhagavatpratikRSTe boTikA dau sAdhuprayoge sati prayoktuH pApakarmabandhaH 1, AjJAbhaMgaH 2 tacchrutvA anye'pi tatra sAdhupadaM prayuJjata ityanavasthA3 tacchravaNe'nyeSAM tatra sAdhutvabuddhijananena mithyAtvaM4, tatkRtAsaMyamopabRMhaNena saMyamavirAdhanA5, anyeSAM sAdhupadakI upabRMhaNA- anumodanA na karane ke sababa samyagdarzana ke AcAra meM aticArarUpa doSa lagatA hai aisA zrIharibhadrasUrijI mahArAja Adi prAmANika jJAnavRddha AcAryoM ne batAyA hai| isase yaha siddha hotA hai ki asAdhu meM jaise sAdhuzabda kA prayoga doSAvaha hai vaise sAdhu meM sAdhu zabda kA aprayoga bhI doSAvaha hai| asAdhutA kI AzaMkA kA nimitta bhI hotA hai| O luMpaka pUrvapakSa:- nanu yadyevaM iti / yadi bhAvasAdhutva se rahita AjIvaka, digaMbara, nihnava Adi meM prayukta sAdhu zabda, jo ki sAnvartha hai, asatya hai taba to patthara se banI jaDa pratimA meM arihaMtapada Adi se garbhita stuti karanA bhI kaise sArthaka hogA ? Azaya yaha hai ki jaise bhAvasAdhutvazUnya nihnavAdi meM prayukta sAdhuzabda asatya hai vaise arihaMtatva, jo ki jIva kA hI vizeSa guNa hai, jisameM nahIM hai aisI jaDa pratimA meM prayukta arihaMta zabda bhI mRSA hI hogaa| jo bhASA mRSA hotI hai usakA to tyAga hI karanA cAhie, kyoMki vaha bhASA pApakarmabaMdha kA nimitta hotI hai| ataH pratimA ke sAmane arihaMta, bhagavaMta Adi zabda se ghaTita stuti Adi kA prayoga nAmunAsiba hai / * pratimA ke sanmukha stutikaraNa asatya nahIM hai * uttarapakSa :- AH pApa! iti / ustAda ! kisIko pAnI meM se porA (jaMtuvizeSa) nikAlate dekha kara tuma dudha meM se porA nikAlane kI koziSa kara rahe ho! lAnata hai Apa kI doSadRSTi ko, jo nirdoSa prabhupratimA meM bhI doSa dekhane ko taiyAra huI hai| magara ApakA yaha prayAsa vyartha hai| digaMbara Adi nihnava meM, jo mithyAtvagrasta hone se bhAvasAdhutvavinirmukta haiM, sAdhu pada kA prayoga karane para unameM rahe hue asAdhutva aura dUsare doSoM kI anumodanA ho jAtI hai| isake atirikta anavasthA Adi doSa prApta hote haiN| isalie bhAvataH asAdhu meM sAdhupada kA prayoga niSiddha hai| jaba ki jinapratimA meM arihaMta zabda kA prayoga karane para asaMyata kI upabRMhaNA Adi koI doSa nahIM hai, kyoMki jinezvara kI bhA~ti jinezvara kI pratimA bhI rAga-dveSa-moha Adi doSa se rahita hotI hai| jahA~ doSa hI nahIM hai vahA~ doSa kI anumodanA kaise? jisameM koI doSa na ho aura bhAvanikSepa kA vaijAtya bhI ho usameM to sthApanA pravartamAna hotI hai- yaha bAta to pUrva meM 21 vIM gAthA meM vistAra se batAI gaI hai| ataH arihaMtapada kI sthApanA to pratimA meM anirAkArya hai| isI sababa jinapratimA meM prayukta arihaMta Adi zabda meM sthApanAsatyatva kI siddhi hotI hai| sthApanAsatyatva se vibhUSita bhASA kA prayoga karane meM kucha bhI dikkata nahIM hai| ataH jinapratimA meM arihaMta Adi zabda se garbhita stuti karanA bhI munAsiba hI hai / jAkI rahI jaisI bhAvanA, prabhu mUrati dekhI tIna taisI / 1 mudritapratau - 'dera.' iti pATho'zuddhaH /
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 329 * nikSepAnuzAsanavicAra: * bhAvAt, anyathA nikSepanaiSphalyAditi dig| tathA sadoSAzaMsanaM na vadet / tathAhi-devAsuranRtirazcAM vigrahe'mukasya jayo bhavatu mA vA'mukasya bhavatu iti nAlaped, adhikaraNavyavahRtasya tasyA'sacceSTAdidarzane pravacanavirAdhanA6, kaNThatAluzoSAdikAyaklezato devatAbhyo vA AtmavirAdhanA7 ityAdayo bahavo doSAH tena tatra tatprayogo nissiddhH| doSarahitatvAbhAvAnna tatra sAdhusthApanA'pi sambhavati sthApanAyA doSarahite tajjAtIyabhinne pravarttamAnatvasya pUrvamuktatvAt neha punaH prtnyte| pratimAyAmarhadAdipadaprayoge na kazcidasaMyatopabRMhaNAdidoSaH nA'pi pratimAyAH tajjAtIyatvam / ataH pratimAyAmarhatsthApanA yuktaiva / ataH eva tatrAhadAdipadasya sthApanAsatyatvamanirAkAryama / etena pratimAyAmarhadAdipadagarbhitastutikaraNasya na kevalaM nirdaSTatvaM kintu mahAnirjarAhetutvamapIti vyjyte| vipakSe baadhmaah-anytheti| tajjAtIyabhinne nirdoSe tatpadasya sthaapnaastytvaa'nupgme| nikssepnaissphlyaaditi| sthApanAnikSepAnuzAsanasya niSphalatvaprasaGgAdityarthaH / ayaM bhAvaH sthApanAyAM zaktirabhyupagamyate na vA? iti vikalpayugalI maJjulamarAlayugalIva vimalIbhAvamAbibhratI prtiitipthmvtetiiryte| tatra zaktisvIkAre zaktasya zakyArthe pravarttanAtsatyatvameva syAt / dvitIyavikalpastu nAnavadyaH, sthApanAyAM zabdazaktipradarzakaprAguktanikSepAnuzAsanasya jaagruuktvaat| tatra tadanupagame tatra zaktipratipAdakanikSepAnuzAsanasya niSphalatvaM syaat| na caitadiSTam, tvadupagatabhAvanikSepe'pi tathAtvApatteH anythaa'rdhvaishsprsgaat| tasmAta pratimAyAmahadAdipadasya sthApanAsatyatvamavazyamabhyupeyamiti bhAvaH / pratimAzataka-pratimAsthApananyAyAdau vistareNoktatvAdatra digityuktam / vigraha iti| vuggahaNo NAma vuggahotti vA vivAdotti vA kalahotti vA egaTThA iti cUrNikAra: / adhikaraNa zaMkA :- jinapratimA meM prayukta arihaMta Adi zabda ko mRSA hI mAnA jAya to kyA doSa hai? cUMki pratimA meM tAttvika arihaMtatattva to hai hI kahA~? taba to bhAvArthazUnya meM pravRtta hone se isa bhASA ko mRSA hI kahanA munAsiba hai| samAdhAna :- anyathA. iti / sA~pa nikala gayA, aba lakIra pITane se kyA? nikSepaanuzAsana se sthApanA meM zakti vidyamAna hotI hai yaha to pUrva meM siddha ho cUkA hai| Apake mAnya jIvAbhigama, rAjapraznIya Adi AgamoM ke anusAra bhI pratimA = sthApanA meM zabda kI zakti siddha hotI hI hai| taba vRthA sAvadha vacana bola kara apane muha~ ko jyAdA kalaMkita kyoM kara rahe haiM? yadi sthApanA meM zakti kA svIkAra na kiyA jAya aura jinapratimA meM prayukta jinazabda ko sthApanA satya na mAnA jAya tathA tIrthaMkara ke samAna bhAvaAcArya ke pavitra hastakamala se zAstrokta vidhipUrvaka prANa-pratiSThita prabhupratimA ke sAmane arihaMta, bhagavaMta Adi zabdoM se garbhita stuti aura stavanA ko mahAnirjarA kA kAraNa na mAnA jAya taba to anuyogadvAra Adi meM pradarzita nikSepaanuzAsana niSphala hone kI aniSTApatti aayegii| isakA iSTApattirUpa meM svIkAra karane para Agama kI AzAtanA, anaMtasaMsAritva Adi bhayAvaha doSa ApakA satyAnAza kara deNge| isa saMbaMdha meM bahuta kucha vicAra Age ho sakatA hai jisakA vistAra vivaraNakAra ne pratimAzatakapratimAsthApananyAya Adi graMthoM meM kiyA hai| isakI sUcanA dene ke lie vivaraNakAra ne 'diga' zabda kA yahA~ prayoga kiyA hai| vivaraNakAra zrI mahopAdhyAyajI mahArAja ne apane kAla meM cAroM aura phaile hue Agamanihnava pratimAlopakoM kI, jo aneka bAra prema se samajhAne para bhI apane kadAgraha ko choDate nahIM the, ora karuNA se prayukta prazasta kaSAya ko 'AH pApa!' zabda se vyakta kiyA hai| * sadoSa AzaMsAvacana niSiddha * tathA sadoSA. iti / 95 vI gAthA ke caturtha pAda kA vivaraNa karate hue vivaraNakAra kahate haiM ki doSayukta AzaMsAvacana bolanA sAdhu ke lie niSiddha hai| jaise deva aura asura kI yA mAnava meM rAjA-rAjA kI, pazu meM meMr3ha Adi kI laDAI hone para 'amuka kA jaya ho athavA amuka jaya mata ho, parAjaya ho' ityAdi nahIM bolanA cAhie, kyoMki vaisA bolane se sAvadha yuddha kI anumodanA ho jAtI hai, 'deva kA jaya ho' aisA bolane para vipakSa asura ke svAmI ko sAdhu para dveSa ho jAtA hai| saMbhava hai ki vaha sAdhu ko
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 bhASArahasyaprakaraNe - sta.5. gA. 95 0 vAtAdiviSayakavidhiniSedhavacanaparihAraH 0 tatsvAmidveSAdidoSaprasaGgAt / tathA vAta-vRSTi-zItoSNa-kSema-subhikSAdikamapi bhavatu mA vA' iti ca na vadet vinA'tizayaprAptaM vacanamAtrAt phalAbhAvena mRSAvAdaprasaGgAt tathAbhavane'pi ArtadhyAnabhAvAt adhikaraNAdidoSaprasaGgAt vAtAdiSu satsu sattvapIDApattezca / ttsvaamidvessaadiiti| vacanasiddhisadabhAve tathAbhavanenAdhikaraNadoSaH, tadabhAve api tadanumatidoSaH tathA tatpakSIyadevasvAmyAdeH dveSaH, AdipadenopasargAdeH grahaNam / taduktam 'devANaM maNuyANaM ca tiriyANaM ca vuggahe / amugANaM jao hou mA vA hou tti No vae / / (da.vai. 749) / ___ adhikArAntarapradarzanArthamAha tathA vaateti| taduktaM 'vAo vuTuM va sIuNhaM khemaM ghAyaM sivaMti vA / kayA Nu hojja eANi? mA vA hou tti No ve|| (da.vai. 7/50) vinA'tizayaprAptamiti / atizayo vacanasiddhyAdirUpaH prakRte jnyaatvyH| tthaabhvne'piiti| kAkatAlIyanyAyena tthaasNvaade'piiti| ArtadhyAnaprasaGgAditi / iSTasamprayogAniSTaviyogAdilakSaNArtadhyAnApatteriti / taduktaM vAcakamukhyena 'ArttamamanojJAnAM smpryoge| tadviprayogAya smRtisamanvAhAraH / vedanAyAzca / viparItaM manojJAnAm' (tattvA. 9/31-32-33) taduktaM dhyAnazatake'pi 'amaNuNNANaM saddAivisaya-vatthUNa dosmilss| dhaNiyaM viogaciMtaNamasaMpaogAnusaraNaM c'|| (dhyA.za. 6) / ityaadi| vAtAdiSu satsu sttvpiiddaaptteshceti| aniSTavAtenopaghAto bhavet vRkSAdibhaGgo vA syAt vAyukAyavirAdhanaJca / vRSTyA pipIlikAdivyApattiH syAt, uSNayonayo vanaspatayo nazyeyuH, zItena prAyaH tiryagmanuSyAdayaH pIDyante, agniM vA prajvAlayeyuH, uSNenA'pi paritApanAdayo dossaaH| kSema = rAjaviDavarazUnyamiti haribhadrasarayaH / vyavahArabhASyavattau ca 'kSemaM nAma sulakSaNaM yad vazAt sarvatra rAjye nIrogatA' (vya.bhA.u. 3/gA. 209) ityuktam / subhikSaM prasiddhaM, ghraatmpyucyte| taduktaM cUrNI 'kheme'vi corasevagAdINaM aMtarAiyadoSA bhavaMti / ete ya nibbhayA tesu kammesu pavattamANA egidiyAINaM bhayaMkarA bhvNti| ghAye'vi saMnicayakAriNo vANiyagA pIlijjati' (da.vai.ji.cU.pR. 262) / ito vyAghra itastaTInyAyena prakRte vAtAdiviSaye maunamevAGgIkartavyaM sAdhuneti taatprym| idamevAbhipretyoktaM prAcInatamacUrNI 'vAta-vuTTha-sIuNhehiM vA appaNo paMyANaM vA pIDaNamasahamANo paMtajaNavayaroseNa vA khema-vAya-sivANi rukkhappabhaMjaNa-sattuppilAvaNa-himaDahaNasattaparitAvaNa-jaNavadaDahaNa-lUDaNa-chudhAmaraNa-bhayAdayo dosA iti 'etANi kayA hojja'tti No vde| tadabhAve puNa atidhamma-taNabhaMga-javANipphatti-sattuparitAvaNA-maMticArabhaDavittiparicchedabhikkhAbhAva-masANovaja-vipANAtivitticchedAdI dosA iti No vde| Na vA kassati vayaNeNa bhavati vA Na vA, kevalamadhikaraNANumodaNaM (da.vai.a.cU.pR. 177) . hairAna karane ke lie upasarga Adi bhI kre| isIlie aisA duSTa AzaMsA se garbhita sAvadya vacana bolanA sAdhu ke lie tIrthaMkara Adi bhagavaMtoM se niSiddha hai| isa taraha krikeTa meca Adi meM 'pAkistAna kA parAjaya ho' ityAdi AzaMsAvacana bhI nahIM bolanA cAhie, kyoMki taba yahA~ bhI bhAratIyoM aura musalamAnoM ke bIca jhaghaDA-bakheDA Adi mumakina hai - aisA upalakSaNa se samajhA jAtA hai| * binA atizaya ke bhAvikathana nahIM karanA cAhie * tathA vAta. iti / isa taraha bahuta garmI hone para 'pavana Aye to ThIka rahegA' aisA bolanA; tathA 'vRSTi ho, ThaMDa paDo, garmI ho', aisA bolanA anujJAta nahIM hai| zatrusenA tathA isa prakAra kA koI upadrava nahIM hotA, usa sthiti kA nAma kSema hai| 'kSema ho, subhikSa ho' ityAdi bolanA muni ke lie niSiddha hai| isa taraha 'pavana, vRSTi, ThaMDa, garmI, kSema, subhikSa Adi mata ho' aisA bolanA bhI sAdhu ke lie anujJAta nahIM hai| apanI yA dUsaroM kI zArIrika sukha-suvidhA ke lie anukUla sthiti ke hone kI aura pratikUla sthiti na hone kI AzaMsA se yukta aise vacana muni ke lie avaktavya hai| muni ke, jisako vacanasiddhi Adi koI atizayaM prApta nahIM hai, vacanamAtra se na to pavana kI lahara AtI hai yA na to bArIsa AtI hai| taba muni kA vacana visaMvAdI banane se asatya ho jaayegaa| mAno ki kAkatAlIyanyAya se aisA ho gayA taba bhI iSTa kI prApti yA aniSTa kA viyogarUpa ArtadhyAna hotA hai| tathA adhikaraNadoSa bhI lagatA hai kyoMki sAvadya pravRtti kI anumodanA to taba A hI jAtI hai| isake atirikta pavana Adi ke Ane para
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 'zivamastu' vacanamImAMsA * 331 ___ kathaM tarhi 'zivamastu sarvajagataH' iti? zive'pi cauryAdyantarAyadoSAditi cet? sadAzayavazAdetAdRzaprArthanAyA asatyAmRSAGgatayA zrutabhAvabhASAyAmadhikAre'pi prakRtAnupayogAditi dig||95|| kiJca labdhAvasaraH paraH prtyvtisstthte-kthmiti| kSeme iva zive'pi caurAdInAM cauryAdyantarAyadoSasyAvyAhataprasaratayA 'subhikSaM bhavatu' itivat 'zivamastu sarvajagata' iti kathanamapi akartavyatApannaM yadvA tadvat 'subhikSaM bhavatu' ityapi bhASaNavidhayA kartavyaM syAt anyathA ardhajaratIyaprasaGgAditi zaGkAkarturAzayaH / samAdhatte sdaashyeti| yadyapi zrutaparAvarttanAdi kurvataH samyagupayuktasya samyagdRSTeH sadAzayaprayuktaM 'zivamastu' ityAdi prArthanAvacanaM asatyAmRSA zrutabhAvabhASaiva na tu mRSA aNtraayaadhuddeshaabhaavaat| na ca tadbhAvenA'prayoge'pi tadupabRMhakatayA sA virAdhanyeva 'saMkhaDI kAryA' ityAdibhASAvaditi zaGkanIyam tatra zrotuH sAkSAt saMkhaDyAM kartavyatvabuddhyAdhAnena mithyAtvopabRMhakatvAt tasyA niSiddhatvaM prakRte ca zrotuH tadupabRMhaNadoSAbhAvenA'satyAmRSAtvAlakRtazrutabhAvabhASAtvasyA'niruddhaprasaratayA doSAbhAvAt tathApi prakRte cAritrabhAvabhASAviSayakanayavizeSAnusArizikSAnugAmibhASaNe'nupayogAnannAtra sA'dhikRtA / yadyapi 'zivamastu sarvajagata' iti zlokaH na kevalaM bRhacchAntau vartate kintu harSakRte (nA. 5/40) nAgAnande, bhavabhUtikRte mAlatImAdhave (mA. mA. 10/25) cA'pi vartate tathApi samyakzrute'pi tdupaadaanaacchutbhaavbhaassaayaamdhikaarstsyoktH| etena U~ kSemaM bhavatu subhikSaM zasyaM niSpadyatAM jayatu dharmaH | zAmyantu sarvarogA, ye kecidupadravA loke|| () ityapi vyAkhyAtamiti sUkSmamIkSaNIyam / / 95 / / jIvoM ko pIDA bhI hogii| vaha isa taraha hai| dekhie, pavana jaba jora se AtA hai taba vRkSa Adi TUTa jAte haiM, vRSTi hone para apkAya kI to virAdhanA hotI hI hai, magara ciTiyA~, matkoTaka Adi aneka jIvoM kA saMhAra hotA hai| ThaMDI bahuta par3e taba bahuta manuSya aura prANI mara jAte haiM- yaha to sarva jana vidita hI hai| isa taraha garmI par3ane para bhI loga duHkhI hote haiN| ataH tAdRza vacana bolanA muni ke lie niSiddha hai| jaba ThaMDa bahuta ho taba 'garmI paDo' aura jaba garmI bahuta ho taba 'ThaMDa paDo' ityAdi vAkya kA prayoga muni ko nahIM karanA caahie| balki aise sthAna meM 'maunaM sarvArthasAdhanaM' nyAya se mauna hI rahanA caahie| ___ zaMkA :- kathaM iti / subhikSa hone para anAz2a Adi ke saMgrAhaka vyApArI ko vyApAra meM aMtarAya hotA hai isa abhiprAya se jaise muni ke lie 'subhikSa ho' aisA bolanA niSiddha hai ThIka vaise 'zivamastu sarvajagataH' ityAdi bolanA bhI munirAja ke lie niSiddhi ho jAyegA, kyoMki 'sAre jahA~ meM upadrava Adi na ho' aisI munirAja kI bhAvanA saphala ho to bhI cora Adi ko apanI corI Adi meM to aMtarAya hI hogaa| isakA kAraNa yaha hai ki corI, luTa, khuna ityAdi bhI upadrava hI hai, jo cora Adi kI AjIvikA ke sAdhana hai| ve baMdha ho jAne para cora Adi ko jarUra aMtarAya hogaa| taba use kauna khAnA degA? ataH munirAja bRhat zAMti meM 'zivamastu sarvajagataH ityAdi jo kathana karate haiM vaha niSiddha ho jaaegaa| * "zivamastu sarvajagataH' asatyAmRSA zrutabhAvabhASA hai| * samAdhAna :- sadA. iti| Apa zAstra ke tAtparya ko DhUMDhane kA udyoga nahIM karate haiN| ataeva aisI uljhana meM phaMse hue haiN| 'zivamastu sarvajagataH' yaha prArthanA to zrutanibaddha hai aura sadAzRta se prayukta hai| ataeva vaha asatyAmRSA zrutabhAvabhASA hai| usa bhASA ko sAvadha mAnanA munAsiba nahIM hai| magara prastuta meM cAritrabhAvabhASA kA adhikAra hai| usameM bhI kisa prakAra ke vacana ko bolanA aura kisa prakAra ke vacana ko, jo vyavahArataH satyarUpa se bhI pratIta hotA hai, nahIM bolanA isa viSaya meM munirAja ko zikSA dI jA rahI hai| munirAja dIkSA ke bAda sabase prathama dazavaikAlika Agama ko, jo duppasaha sUrijI paryanta rahanevAlA hai, paDhate haiN| nUtana munirAja ko bhASAviSayaka zikSA dene ke lie vAkyazuddhi nAma kA sAtavA~ adhyayana banAyA gayA hai, jisameM caritra ke poSaka evaM vardhaka kaise vAkyoM ko bolanA? aura kaise vAkya ko nahIM bolanA? isa viSaya kA viSleSaNa kiyA gayA hai| isameM 'zivamastu' ityAdi prArthanA vacana kA koI upayoga nahIM hai| ataH yahA~ usakI vistRta carcA nahIM kI hai| isa viSaya meM adhika vicAra bhI kiyA jA sakatA hai isakI sUcanA dene ke lie "dig' zabda kA prayoga kiyA gayA haiN||95|| gAthArtha :- megha, AkAza aura manuSya ko deva kahanA muni ke lie niSiddha hai| (prayojana upasthita hone para) unnata, aMtarikSa
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 bhASArahasyaprakaraNe - sta.5. gA. 96 0 meghAkAzAdiSu devatvoktiniSedhaH 0 mehaM NahaM maNussaM vA devatti na lave munnii| uNNae aMtalikkhatti iDDimaMtatti vA ve||16|| meghaM nabho manuSyaM vA rAjAnaM 'deva' iti munina lapet, mithyAvAdalAghavAdidoSaprasaGgAt / 'kathaM tarhi vadet ? ityAha-meghaM dRSTvA 'unnato'yaM meghaH' iti vadet / AkAzaM punaH 'idamantarikSami'ti, rAjAnaM ca' RddhimAnayaM' iti| meghaM nabha iti| 'taduktaM AcArAMge' se bhikkhU vA bhikkhuNI vA no evaM vaejjA-nabhodeve tti vA gajjadeveti vA vijju deveti vA pavuTThadeveti vA nivuTThadeveti vA' (A 2/4/u.1-suu.135)|| atra nabhograhaNena 'tadgrahaNe tatsajAtIyo'pi gRhyate' iti nyAyAt bhUtatvena sajAtIyAnAM vAyvAdInAM grahaNaM kartavyam teSAmapi loke devatvena prsiddheH| taduktaM taitarIyasaMhitAyAM "vAyurvai kSepiSThA devatA" (tai.saM.2/1/1) dhyAnabindUpaniSadi 'somasUryAgnidevatAH' (dhyA.upa.54) iti, jAbAlopaniSadi 'Apo vai sarvA devatAH (jA.upa.4) iti, bRhadAraNyakopaniSadi ca 'dau devAvityannaJcaiva prANazceti' (bR.upa.3/9/8) ityaadi| nanu meghamityeva vaktavyam tatraiva devapadaprayogAt nabhomanuSyayordevapadaprayoga eva na kriyte| ato na tanniSedhaH kAryaH aprasaktapratiSedhAditi cet? maivam laukikaiH tatrA'pi devapadaM prayujyata eva / ataH tanniSedho nyaayyH| taduktaM praznopaniSadi tasmai sa hovAcAkAzo vA eSa devaH (pra.upa.2/2) iti| manuSyeSvapi nRpabAlakAdInAM devapadavyavahAryatvaM prasiddhameva loke| taduktaM manusmRtau 'bAlo'pi nA'vamantavyo manuSya iti bhuumipH| mahatI devatA hyeSA, nararUpeNa tisstthti||' (ma.smR.a.7/8) taduktaM mahAbhArate'pi 'na hi jAtvavamantavyo manuSya iti bhuumipH| mahatI devatA hyeSA nararUpeNa tiSThati / / ' (ma.bhA.zAMtiparva a.68/40)| cANakyasUtre'pi 'na rAjJaH paraM daivatam' (cA.sU.372) ityuktam / niSedhahetumAha mithyaavaadlaaghvaadidossprsnggaaditi| devagatinAmakarmodayazUnyatvena mithyAvAdaH RddhimantaM naraM devamiti kathane 'cATukAriNa ete' iti lAghavadoSaH / Adizabdena mithyAtvasthirIkaraNAdigrahaNam / unnato'yaM megha iti| idaM copalakSaNaM blaahkpyodjldhraadeH| aMtarikSa-guhyAnucaritAdipadairapi megha ucyte| taduktaM cUrNI "meho'pi aMtarIkkho bhaNNai gujjhagANucario bhaNNai" (d.vai.ji.cuu.pR.262)|| guhyAnucaritamiti vA surasevitamityarthaH (da.vai.7/52.hA.TI.) iti zrIharibhadrasUrayaH / taduktaM dazavaikAlike 'tahe va mehaM va nahaM va mANavaM na devadevatti giraM vijjhaa| samucchie unnae vA paoe vaijja vA vuTTha balAhayatti / aMtalikkhatti NaM bUyA gujjANucariatti athavA RddhimAna zabda kA prayoga karanA caahie|96| * megha Adi viSayaka bhASaNavidhi * vivaraNArtha :- bAdala, AkAza aura rAjA Adi manuSya deva nahIM hai| ataH unheM deva kahanA muni ke lie niSiddha hai| vaidika Adi zAstroM meM bAdala AkAza aura rAjA ko deva mAnA gayA hai kintu yaha vastusthiti se dUra hai| prAcIna laukika dharma graMtha aura nItizAstra Adi meM rAjA ko bhI deva mAnane kI paramparA prApta hotI hai| mithyAvAda se bacane ke lie inheM deva kahane kA muni ke lie niSiddha hai| unheM deva kahane se logoM ke mithyAtva kA sthirIkaraNa hotA hai| 'vAha! sAdhu mahArAja rAjA ko deva kahane lage!' ityAdirUpa se munirAja kA loka meM lAghava hotA hai| agara saccA deva A kara yaha suna le to apanA apamAna hone se munirAja para upasarga Adi kare-yaha bhI saMbhava hai| ataH megha Adi ko deva kahane kA niSedha kiyA gayA hai| . zaMkA :- yadi megha Adi ko deva nahIM kahanA cAhie taba kyA kahanA cAhie? yaha to apane batAyA hI nhiiN| samAdhAna :- meghaM dRSTvA. iti / yadi bAdala Adi ko batAne kA prayojana upasthita ho taba megha ke viSaya meM 'bAdala bahuta U~cA hai, bAdala umar3a rahA hai, unnata ho rahA hai' ityAdi zabdaprayoga karanA caahie| isa taraha AkAza ko 'aMtarikSa, gagana' ityAdi kahe tathA rAjA ko dekha kara 'vaha RddhimAn puruSa hai' ityAdi khe| 1 meghaM nabho manuSya vA deva iti na lpenmuniH| unnato'ntarikSamiti RddhimAniti vA vadet / / 96 / /
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ApavAdikarAjastutyAdinivedanam * 333 kAraNe ca rAjastutyAdau devAdipadairapi rAjAdyAlApanaM na viruddhyata iti dhyeyam / / 96 || tadevamuktaH kiyaaNshcidnumtbhaassaabhaassnnvidhiH| atha (granthAgram - 1000 zloka) kiyadvistarato'nuzAsituM zakyamiti sAmAnyato rahasyopadezamAha 'dose guNe ya NAUNaM jattIe AgameNa ya / guNA jaha na hAyaMti, vattavvaM sAhuNA tahA / / 97 / / yathA guNAH = cAritrapariNAmavRddhihetavo na hIyante = apakarSaM nAzaM vA na gacchanti, tathA sAdhunA vaktavyam / kiM kRtvA? Agamena a| riddhimaMtaM naraM dissa riddhimaMtaM ti Alave / / (da.vai.7/53-54) iti| apavAdamAha-kAraNa iti| na viruddhyate iti| ApavAdikatvAditi hetoH| deva iti uplkssnnm| tena suzabdAdiniSedhaH kRtH| taduktaM AcArAMge se bhikkhU vA bhikkhuNI vA tahappagArAI saddAiM suNijjA tahAvi eyAeM no evaM vejjaa| taM jahA-susaddetti vA dusaddetti vA eyappagAraM bhAsaM sAvajjaM no bhAsijjA (AcA.2/4/2-139) iti / / 96 / / tadevamukta iti| saptAzItigAthAtaH prArabhya SaNNavatigAthAparyantaM zrIdazavaikAlikavAkyazuddhyadhyayanAnusAritayA prtipaaditH| anumtbhaassaabhaassnnvidhiriti| caaritrbhaavbhaassaanugtvaagvidhiH| shkymiti| bhASAgocarasyA'parimitatvAt, AyuSaH parimitatvAt, vAcaH kramavartitvAcca ativistarataH tAdRgbhASaNavidhipratipAdanamazakyamiti bhAvaH | rhsyopdeshmiti| bhaassaagocrmrmopdeshm| * rAjA meM deva kA prayoga kAraNa upasthita hone para anujJAta hai * kAraNe. iti / yahA~ devazabda kA rAjA ke viSaya meM prayoga karanA niSiddha kiyA gayA hai| magara jaba rAjA jinazAsana kA, jaina sAdhu kA dveSI ho yA zAsana ke upara AI huI Aphata ko dUra karane ke lie rAjA kI stuti Adi karanA ho taba usa stuti meM deva Adi zabda se bhI rAjA kA saMbodhana karane meM koI doSa nahIM hai| isa bAta para dhyAna denA Avazyaka hai| yaha ApavAdika mArga hai||9|| isa taraha 87 vI gAthA se lekara 96 vIM gAthA taka bhASAvizuddhi adhyayana ke anusAra sAdhu ke lie bolane ko anujJAta bhASA kisa DhaMga se bolanA aura kisa DhaMga se nahIM bolanA? yaha saMkSepa se batAyA gayA hai| vistAra se kitanA batAyA jA sakatA hai? sarasvatI likhane ko taiyAra ho jAya aura saba samuMdara kI zyAhI banA kara likhA jAya taba bhI usakA aMta nahIM hai| ataH sAmAnyataH bhASAviSayaka rahasyArtha kA upadeza prakaraNakAra zrImadjI 97 vI gAthA se batAte haiN| gAthArtha :- Agama aura yukti se guNa aura doSoM ko jAna kara jisa taraha guNoM kA vinipAta na ho vaisA sAdhu ko bolanA caahie||97|| * rahasyopadeza * vivaraNArtha :- yahA~ cAritrabhAvabhASA kI bAta cala rahI hai| ataH guNa kA artha hogA cAritra ke pariNAma kI vRddhi kA hetu / zAstra se aura tarka (yukti) se "maiM jo kucha bolanA cAhatA hU~ usase koI doSa to nahIM AtA hai na? apane prayojana kI to siddhi hotI hai na? jinAjJA kI virAdhanA to nahIM hotI hai na?" isa taraha guNa-doSa kI vicAraNA kara ke prayojana ke anusAra sAdhu ko aisA bolanA cAhie ki jisake sababa apane cAritrapariNAma kI vRddhi ke nimittabhUta vizeSaguNa na to kama ho aura na to naSTa ho| isa taraha khUba soca-samajhakara bolanA caahie| zaMkA :- Apane bahuta acchI bAta kI hai| magara munirAja bhI chadmastha hai| ataH saMbhava hai ki apane kSayopazama ke anusAra zAstra aura tarkarUpa kasoTIpatthara meM bhASA kI parIkSA karane para bhI vastutaH zAstra meM jise kartavya batAyA hai usakA pAlana na ho aura 1 doSAn guNAMzca jJAtvA yuktyA''gamena ca / guNA yathA na hIyante vaktavyaM sAdhunA tathA / / 97 / /
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 bhASArahasyaprakaraNe - sta.5. gA. 97 0 AyavyayaprekSApUrvakazuddhavacanaprayogasya kartavyatvoktiH / yuktyA ca doSAn guNAMzca jnyaatvaa| evaJca guNadoSacintayA kvacidvihitasyA'karaNe viparyaye vA na doSaH, puSTAlambanAzrayeNanA''jJAnatikramAt / ata evoktaM 'tamhA savvANunnA, savvaniseho ya, pavayaNe natthi / AyaM vayaM tulijjA, lAhAkaMkhivva vaanniyo|| (upa. mA. 392) / / 97 / / viparyaya iti| avihitkrnne| doSAbhAve hetumAha puSTAlaMbanAzrayaNena doSapratirodhakaparipUrNasAmarthyaviziSTAlambanakaraNena, AjJA'natikramAt bhagavadAjJAyA anullngghnaat| ayaM bhAvaH viparyayanirAsAnukUlasaumyaguNadoSacintArUpayatanApariNAmAtmakapuSTAlambanena pravRttau satyAM kadAcid dravyataH AjJAyAH atikrame'pi bhAvataH AjJAyA anatikramAt na kazcid doSaH pratyuta mahAnirjaraiva vidhivizuddhapariNAmena vcnaaraadhnaat| taduktaM SoDazake'vacanArAdhanayA khalu dharmastadbAdhayA tvadharma iti / idamatra dharmaguhyaM sarvasvaM caitadevAsya / / (SoDa.2/12) vacanArAdhanA ca parizuddhaH jJAnayoga eveti sUkSmamIkSaNIyaM nAnAzAstraidamparyAArpitadRSTibhiH / __ ata eveti pussttaalmbnenaa''jnyaantikrmaadeveti| upadezamAlAvacanasaMvAdamAha- 'tamhA' iti| tapaHsaMyamacaraNodyuktasyaikatra varSazatavAse'pi ArAdhakatvAditi; tatra ceyaM gAthA- 'jiyakohamANamAyA jiyalohaparisahA ya je dhiiraa| vuDDAvAse'vi ThiyA khavaMti cirasaMciyaM kammaM / / paMcasamiyA tiguttA ujjuttA saMjame tave crnne| vAsasayaMpi vasaMtA muNiNo ArAhagA bhnniyaa|| (upa.mA.390-391) ityAdigAthAnantaraM vartate iti hetoH| zabdamAtramUDhatayA na bhAvyaM kintu nipuNamatinA azaThapariNAmena upadezapadAdimahAzAstropadarzitadizA zAstraidamparyArtho'nveSaNIya iti tAtparyam / ata evoktaM prazamaratau 'kiJcicchuddhaM kalpyamakalpyaM syAt syAdakalpyamapi klpym| piNDaH zayyA vastraM pAtraM vA bhaiSajAdyaM vA / / dezaM kAlaM purussmvsthaamupyogshuddhprinnaamaan| prasamIkSya bhavati kalpyaM naikAntAtkalpate kalpyam / / ' (pra.ra.145-146) iti| ___ yadi sUtroktAnyathAkaraNe vacanavirAdhanaiva syAt tadA sAmprataM kalpaprAvaraNAdipravRttyA kathaM na saa?| taduktaM "annaha bhaNiuM pi sue kiMcI kaalaaikaarnnaavikkhN| Ainnamantraha cciya dIsai sNvigggiiehiN|| kappANaM pAvaraNaM agoaraccAo jholiaabhikkhaa| uvaggahiakaDAhaya tuNbymuhdaanndoraaii|| sikkiganikkhivaNAipajjhovasaNAi tihipraavtto| bhoaNavihiannattaM emAI vivihamannaM pi||" (ya.la.sa.7-8-9) na caitad dUSaNIyam, aajnyaaviraadhnaaprsnggaat| taduktaM avalaMbiuNa kajjaM jaM kiMci samAyaraMti giiytthaa| thovAvarAhabahulaguNaM savvesiM taM pamANaM tu|| (y.l.s.11)| ityanyatra vistrH|| 97 / / jise akartavya batAyA hai usakA amala ho jaae| taba Agama aura yukti kA AlaMbana karane para bhI AjJA kI virAdhanA hI hogii| samAdhAna :- evaJca iti / hamane jo pUrva meM kathana kiyA hai usIse ApakI zaMkA kA samAdhAna ho jAtA hai| isakA kAraNa yaha hai zAstraparikarmita buddhi se guNa-doSa kI vicAraNA karane se prAyaH vihita kA akaraNa aura avihita kA karaNa nahIM hotA hai| mAno ki guNa-doSa kI vicAraNA karane para bhI kadAcit bhavitavyatAvaza vihita kA akaraNa aura avihita kA karaNa ho jAe taba bhI sAdhu doSa se bacA rahatA hai, alpa doSa meM bhI vaha jimmedAra nahIM hotA hai, kyoMki jinAgama aura suyukti se guNadoSa kI vicAraNA muni ke lie munAsiba hai, jisameM doSanirodha kA paripUrNa sAmarthya rahatA hai| ataeva paramArtha se AjJA kI virAdhanA=atikramaNa kI saMbhAvanA nahIM hai| jinazAsana kA prANa anekAMtavAda hai| ataH zAstra meM jo kucha batAyA gayA haiM vaisA hI sabako sadA ke lie sabhI jagaha aura saba paristhitiyoM meM avazya hI pAlana karanA ho-aisA ekAntavAda nahIM hai| dravya-kSetrAdi kI apekSA bAhya AjJA meM parAvartana hone kA avakAza rahatA hai| ataeva kadAcit kAraNavaza dravyataH AjJA kA atikramaNa pratIta hone para bhI paramArtha se jinAjJA kA bhaMga nahIM hotA hai| isI sababa upadezamAlA zAstra meM zrIdharmadAsagaNI ne bhI hai ki-'ataeva jinazAsana meM kisI bhI 2 tasmAt sarvAnujJA sarvaniSedhazca pravacane naasti| AyaM ca vyayaM ca tolayellAbhAkAMkSIva vANijakaH / /
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ * cAritrazuddhisampAdakabhASAprayoktRmunisvarUpakhyAtiH atha kIdRzasyeyaM bhASA cAritraM vizodhayatItyAha / 335 'mahesiNo dhammaparAyaNassa ajjhappajoge pariNidviassa / bhAsamANassa hiyaM miyaM ca karei bhAsA caraNaM visuddhaM / / 98 / / dharme = cAritradharme, parAyaNasya = nityamudyuktasya, tathA adhyAtmayoge = paradravyapravRttinivRttiprAdurbhUtaprabhUtaguNagrAmarAmaNIyakama ajijJAsitArthAbhidhAnasyAnavadheyatvAtprathamamadhikArijijJAsAmutthApayati atheti / iyaM bhASeti / yuktyAgamAnusAri guNadoSamImAMsAprayojyA bhASA / paradravyeti / paradravyaviSayakapravRtteH nivRttyA prAdurbhUtAnAM prabhUtAnAM = mahArghyAnAM guNAnAM grAmeNa =samUhena rAmaNIyakamaye=lokottarAhlAdajanakajJAnaviSaye / prAdurbhUtetyanenaikAntAsatkAryavAdaH pratyuktaH / paradravyavizeSyakasvabhinnatvaprakArakanizcaye'nekazo bhAvite sati sphaTikoparAgasthAnIyo'zuddhopayogapariNAmo vilIyate / tataH paradravyapravarttanasyA'pi nivRttirjAyate nimittAbhAve naimittikAbhAvAt na ca daNDavinAze'pi ghaTopalabdhervyabhicAra iti vAcyam, pUrvottarabhAvasthale tathAtve'pi sahabhAvena nimittanaimittikabhAvasthale sphaTikoparAgAdyanurodhena nimittavizeSAbhAvasya naimittikAbhAvavyApyatvasiddheH / itthameva 'jIyamAne ca niyamAdetasmiMstattvato nRnnaam| nivartate svato'tyantaM kutrkvissmgrhH||86|| iti yogadRSTisamuccayavacanamapyupapadyate / tAdRzanizcayazcopadezarahasyAdidarzitadizA kAryaH / taduktaM tatra 'dehaM gehaM ca dhaNaM sayaNaM mittA taheva puttA ya / aNNA te paradavvA ehiMto ahaM aNNo / / AyasarUpaM NiccaM akalaMkaM nANadaMsaNasamiddhaM / NiyameNovAdeyaM jaM suddhaM sAsayaM ThANaM / / (upa.raha zlo. 199-200) taduktaM adhyAtmabindau api 'svatvena svaM paramapi paratvena jAnan samastA'nyadravyebhyo viramaNamitazcinmayatvaM prapannaH / svAtmanyevAbhiratimupayan svAtmazailI svadarzItyevaM kartA kathamapi bhavet karmaNAM naiSa jIvaH / / ( a.bi. 1/26) / kArya kI sarvathA (ekAntataH) anujJA bhI nahIM hai aura kisI bhI kArya kA sarvathA niSedha bhI nahIM hai| jaise lAbha (= naphA) kA AkAMkSI vyApArI lAbha aura nukazAna kI tulanA kara ke jisameM adhika lAbha ho usameM pravRta hotA hai, cAhe usameM pravRta hone para avarjanIya alpa nukazAna kyoM na ho? ThIka vaise muni ko bhI zAstra aura yukti ke bala se lAbhalAbha kA vicAra kara ke jisameM adhika lAbha ho usameM pravRta honA cAhie / zrI dharmadAsagaNI ke vacana kA paryAlocana karane se bhI yaha pratIta hotA hai ki zAstra aura yukti ke anusAra guNa-doSa kI vicAraNA karane ke pazcAt jisameM adhika guNa kA lAbha saMbhava ho usameM pravRti karanA hI paramArtha se jinAjJA kA pAlana hai| ataH zAstra ke anusAra tathA yukti se soca-samajha kara adhika guNa kA lAbha jisameM pratIta ho, saMbhava hai sthUladRSTivAle anya logoM se kadAcit vaha zAstra ke viruddha bhI jAnA jAe, usameM pravRtti karane meM jinAjJA kA pAlana hI siddha hotA hai| use AjJAviruddha, mithyA pravRtti ityAdi kahanA hI AjJA se viruddha hai / / 97 / / 'yaha bhASA kisake cAritra ko vizuddha karatI hai ?' isa zaMkA kA samAdhAna prakaraNakAra 98 vIM gAthA se batAte haiM / * bhASAvizuddhi kA phala gAthArtha :- dharmaparAyaNa, adhyAtmayoga meM pariniSThita aise maharSi - munirAja ke, jo hita aura mita bolate haiM, cAritra ko yaha bhASA vizuddha karatI hai / 98 / vivaraNArtha :- cAritra dharma meM sadA udyoga karanevAle maharSi kA anya vizeSaNa hai adhyAtmayoga meM pariniSThita / adhyAtma yoga kA artha hai apane svabhAva meM rahanA, jo ki dhana, putra, parivAra, patnI, makAna, deha ityAdi paradravyaviSayaka pravRtti kI nivRtti se prakaTa hue aneka guNoM ke samUha se atyaMta ramaNIya aura manohara hai| aise adhyAtmayoga kI niSThA =samApti ko prApta tathA bhaviSya meM guNAvaha, parimita aura avasarocita mRdu bhASaNa karanevAle maharSi kI bhASA cAritra ko vizuddha yAnI vipula nirjarA meM pravINa= tatpara banAtI hai||98 / / pradarzita vizeSaNa se vibhUSita maharSi kI vANI cAritra ko atyaMta vizuddha karatI hai- isake bAda kyA hotA hai ? isa 1 maharSerdharmaparAyaNasya adhyAtmayoge pariniSThitasya / prabhASamANasya hitaM mitaM ca karoti bhASA caraNaM vizuddham / / 98 / /
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 bhASArahasyaprakaraNe - sta.5. gA. 99 0'bhagavantaH sarvotkRSTajJAnavanto na tu saMpUrNajJAnavanta' itimatApAkaraNam 0 svasvabhAvasamavasthAne, pariniSThitasya prAptaniSThasya, tathA hitaM = AyatiguNAvahaM, mitaM ca = stokaM, prakarSeNa = avasarocitatvAdilakSaNena, bhASamANasya maharSerbhASA caraNaM = cAritraM, vizuddha = vipulanirjarApravaNaM karoti / / 98 / / tataH kimityaah| 'carittasohIi khavittu mohaM, laddhaM tao kevlnaannlcchiN| selesijogeNa susaMvuDappA, aNuttaraM pAvai mukkha-sukkhaM / / 99 / / cAritrazuddhyA mohaM = aSTAviMzatiprakRtimayaM karma, kSapayitvA tataH = tadanantaraM, kevalajJAnalakSmI labdhvA = sayogikevalibhAvamanubhUya, utkarSataH pUrvakoTI yAvad vihRtya, zailezIyogena = yogatrayanirodhakaraNena, susaMvRtaH = sarvasaMvarabhAka, AtmA, yazcaitAdRzo maharSiH, anuttaraM = sakalasAMsArikasukhasamUhAdanantaguNatvena duHkhalezAsaMpRktatayA cAtizAyitaM, mokSasaukhyaM prApnoti / / 99 / / AyatiguNAvahamiti bhAvini gunnaanubndhinm| avsrocittvaadilkssnneneti| AlocanapUrvaka-sphuTa-prAJjalamadhuratvAderAdipadena grhnnm| vishuddhmiti| taduktaM dazavaikAlike bhAsAi dose guNe a jANiA, tIse a duDhe parivajjae syaa| chasu saMjae sAmaNie sayA jae, vaijja buddhe hiamaannulomiaN|| parikkhabhAsI susamAhiiMdie caukkasAyAvagae annissie| se niddhuNe dhutamalaM purekaDaM ArAhae logamiNaM tahA paraM / / (d.vai.7/56-57)||98|| kevljnyaanlkssmiimiti| kevalaM=pUNa jJAnameva lakSmIH tAmityarthaH / anena sarvotkRSTaM jJAnaM saMbhavati na tu pUrNajJAnamityAdiH adhunAtanAnAM keSAJcit pralApaH parAstaH sampUrNAvaraNavilaye AvRtasya pUrNAbhivyakteH nyAyyatvAt, anyathA paTAdyAvaraNavilaye ghaTAderapi sakalAbhivyaktirna syAt / kiJcaivaM hi sadA sarveSAM kevalinAM jJAnA'sAmyaprasaGgAt, kAlavizeSe'prakRSTajJAnavatAmapi svasvApekSayA'dhikatarajJAnavadabhAve sarvajJatvApatteH, tasya vidyamAnatve evAnyasya jJAnavRddhau satyAmekadA srvjnytyaa'bhimtsyaanydaa'srvjnytvaaptteshceti| na ca jIvakarmasaMyogAdInAM prAthamyajJAnAbhAvAnna teSAM sarvajJatvamiti vAcyam, teSAM anAditvena tatprAthamyajJAna'sambhavAt, sambhave vA bhraanttvaaptteH| na cAtmakarmasaGyogAdInAM sAditvAbhyupagame kiM vacchinnaM? iti vaktavyam, evaM sati siddhAnAmapi saMsAritvaprasakteriti dik / syogikevlibhaavmnubhuuyeti| anena tattvajJAnAdhigamAnantaraM tAjavidehamuktireva na tu jIvanmuktiH kasyApIti mataM nirastam tatsattve'pi prArabdhAnapavartanIyAyuHkarmAdeH pratibandhakasya sattve videhamuktivirahasya nyAyyatvAt ata eva jIvanmuktisvIkArasyocitatvAditi dik| yogtrynirodhkrnneneti| anena jJAnAdeva kevalAd niHzreyasAdhigamaH na tu kriyA'parAbhidhAnena karmaNeti mataM pratyuktam, evaM sati jIvanmuktyucchedaprasaGgAt ananyathAsiddhA'vyavahitapUrvavarttitvena karmaNyapi muktikAraNatvasya nyAyyatvAcceti dik| samasyA kA samAdhAna mahAmahopAdhyAyajI 99 vIM gAthA se batAte haiN| gAthArtha :- cAritra vizuddhi se moha kA kSaya kara ke, kevalajJAnarUpa lakSmI ko prApta kara ke, zailezI yoga se susaMvRta maharSi anuttara mokSasukha ko prApta karate haiN|99| vivaraNArtha :- cAri. iti| mohanIya karma kA, jisake 28 avAntara bheda haiM, cAritra vizuddhi dvArA kSaya karane ke bAda maharSi kevalajJAnarUpa lakSmI ko prApta karate haiN| sayogI kevalI kI avasthA kA anubhava kara ke utkarSa se pUrva kroDa varSa paryanta vihAra kara ke zailezI yoga se, jisameM mana vacana aura kAyA rUpa tIna yoga kA saMpUrNa nirodha hotA hai, sarva saMvara ko prApta kara ke pUrvokta maharSi anuttara mokSa sukha ko prApta karate haiN| zaMkA :- mokSa sukha ko anuttara kyoM kahA gayA hai? sAMsArika-vaiSayika-svargIya sukha ko hI anuttara kahanA cAhie, kyoMki isase bar3ha kara dUsarA sukha kauna sA ho sakatA hai? 1 cAritrazodhyA kSapayitvA mohaM labdhvA tataH kevljnyaanlkssmii| zelezIyogena susaMvRtAtmA anuttaraM prApnoti mokSasaukhyam ||99 / /
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ * azvaghoSamatAlocanam * 337 tadevaM cAritrazuddhermokSaphalatvamuktvA prakRtagranthopa'yogamAha tamhA buho bhAsArahassameyaM carittasaMsuddhikae samikkha / jahA vilijjati hu rAgadosA, tahA pavaTTijja guNesu samma / / 100 / / tasmAt = uktahetoH, budhaH = vicakSaNaH, cAritrazuddheH kRte etad bhASArahasyaM samIkSya huH = nizcaye, yathA rAgadveSau vilIyete ___ moksssaukhymiti| anena AtyantikAtmaguNadhvaMso muktiriti mataM nirastam karmanAzena duHkhanAze'pi sukhAdisattve virodhAbhAvAt svarNamalanAze kAlimAnAze'pi kAntyAdivat / ata eva sukhaduHkhayoravinAbhAvitvakalpanA'pi prtyuktaa| __yattu saudaranandakAvye azvaghoSenoktaM dIpo yathA nivRttimabhyupeto naivAvaniM gacchati nAntarikSam / dizaM na kAJcit vidizaM na kAJcit, snehakSayAt kevalameti zAntim / / jIvastathA nivRttimabhyupeto naivAvaniM gacchati naantrikssm| dizaM na kAJcit vidizaM na kAMcit klezakSayAt kevalameti shaantim|| (sau.ma.16/28-29) tadasat, snehAdikSayena bhAsvaratvAdinArakAdiparyAyamAtrasyaiva dhvastatvAta dIpajIvayordravyatvena dhvaMsApratiyogitvAta rUpAntareNAvasthitatvasya siddheH| kiJca 'nibbAnaM paramaM sukhaM' (dha.pa.15/8) iti tvadabhimatadhammapadavacanAdapi nirvANasya bhAvarUpatA siddhaa| taduktaM majjhimanikAye'pi ariyapariyesanasUtre 'anuttaraM yogakkhemaM nivvAnaM ajjhagama' (m.ni.ari.suu.26)| sarvathA zUnyatve nirvANasyA'nubhavagamyatvamapi na saGgaccheteti dik / / 99 / / jahA vilijjaMti iti| anyatrA'pyuktaM bahuzaH prakaraNakAreNa yaduta 'kiM bahuNA iha jaha jaha rAgaddosA lahuM vilijjNti| taha taha payaTTiavvaM esA ANA jinniNdaannN||' (adhyA.ma.pa.upa.ra.Adau) iti / * sacce sukha kA svarUpa * samAdhAna :- sakalasAMsA. iti| mokSa kA sukha anaMta aura atizAyita hone ke sababa anuttara kahA jAtA hai| saMsAra meM rAjA, deva, devendra, anuttaravAsI, ahamindra deva Adi saba utkRSTa sukhI jIvoM kA sukha ikaTThA kiyA jAya aura kalpanA kI tulA ke eka palle meM rakhA jAya tathA dUsarI aura dUsare palle meM mokSa kA sukha rakhA jAya taba bhI mokSa kA sukha, jo ki pratyeka mukta jIva meM rahatA hai, anaMtaguNa ho jAtA hai| ___ saMsAra meM jo kucha sukharUpa se pratIta hotA hai vaha vAstava meM duHkha se mizrita evaM anitya tathA duHkhadAyI hotA hai, jaba ki mokSa kA akSaya sukha lezamAtra bhI duHkha se mizrita nahIM hai| ataH sAMsArika sukha kI apekSA vaha atizayavAlA hai| ataH mokSa sukha ko hI anuttara kahanA munAsiba hai||99 / / cAritrazuddhi kA phala mokSa hai- yaha 99 vI gAthA meM batAyA gayA hai| aba prakaraNakAra prastuta bhASArahasya graMtha kA upayoga batAte haiN| gAthArtha :- ataeva cAritra kI zuddhi ke lie budha puruSa ko isa bhASArahasya graMtha ko acchI taraha dekha kara jisa DhaMga se rAgadveSa kA vilaya ho usa DhaMga se guNa meM pravRtti karanI caahie|100| * prastuta prakaraNa kA upayoga * vivaraNArtha :- mokSaprApti ke lie cAritrazuddhi Avazyaka hai, cUMki cAritravizuddhi mokSa kA kAraNa hai| kAraNa ke binA kArya kI utpatti nahIM ho sakatI hai| ataH mokSArthI vicakSaNa puruSa cAritravizuddhi ke lie prastuta bhASArahasya graMtha kA gaura se aura khAsa tora se abhyAsa kare yaha Avazyaka hai| tathA acchI taraha isa prakaraNa kA avagAhana kara ke jisa taraha rAga aura dveSa kA, jo bhavabhramaNa 1 mudritapratau 'thaprayoga(jana)mA' iti paatthH| 2 tasmAd budho bhASArahasyametaccAritrazuddhikRte samIkSya / yathA vilIyete khalu rAgadveSau tathA pravarteta guNeSu samyak / / 100 / /
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 bhASArahasyaprakaraNe - sta.5. gA. 100 0 pravRtti-phalayoranekAntaikAntavimarzaH 0 tathA samyag guNeSu = cAritrapAlanopAyeSu pravarteta / na cA'tra pravRttau ekAntaH, kintu rAga-dveSaparityAgalakSaNaphala eva, phalecchAyAH phalasiddhiM vinA'pUrNatvAt, upAyecchApUrtestvanyatara - sampattyA'pi nirvAhAt / na ca phalavizeSasampattaye upAyavizeSe pravRttiniyamaH, __nanu svecchayA yatra kvacit kAraNe pravRttau satyAM kathaM kAryopAyecchApUrtissyAt, anyathA phalalAbhaM vinApi phalecchApUrtissyAt, evaM ca puruSArthocchedaH syaat| ato yAvatkAraNeSveva pravRttiyujyata ityAzaGkAM nirAkaroti na ceti| atra-pravacane, pravRttau svAdhyAyatapaAdiviSayakapravRttau, ekAntaH avshyNbhaavH| sakalopAye pratiniyatopAye vA pravRttau niyamo nAstIti bhaavH| kiM sarvathA niyamo nAstItyAzaGkAyAmAha kintvti| evetyanantaramekAnta itynussjyte| phalaikAnte hetumAhaphalecchAyA: rAgadveSaparityAgalakSaNaphalAbhilASasya phalasiddhi-proktaphalotpAdaM vinA apUrNatvAt aprinisstthittvaaditi| upAyAnekAnte hetuM pradarzayati upAyecchApUrteH rAgadveSavilayarUpaphalopAyaniSThAyAH turvizeSadyotane, anyatarasampattyA'pi svAdhyAyatapaAdyantaropAyalAbhena kiM punaryAvadupAyalAbhenatyapizabdArthaH, nirvAhAt=prayojyatvAt / ayaM bhAvaH prakRte phalasyaikatvena tadaprAptau na tatparipUrtiH sambhavati upAyAnAM tvanekatvena tadekataralAbhe'pi tatpUrtiH syAdeveti upAyAnekAntaH phalaikAntazca yukta eva / ___ nanu yathA kapAlatvAvacchinnasya ghaTasAmAnyakAraNatve'pi nIlaghaTaM prati nIlakapAlasyaiva kAraNatvena tadutpAdArthaM tatraiva pravRttiyujyate na kapAlasAmAnye; nIlaghaTakAraNatAyA nIlakapAlatvAvacchinnatvena kapAlatvAnavacchinnatvAt tathaiva rAgadveSavilayavizeSalAbhArthamupAyavizeSa eva pravRttiyujyate na tUpAyasAmAnye kAryavizeSasyopAyasAmAnyA'prayojyatvAdityAzaGkAM nirasituM pradarzayati na ceti| phalavizeSasampattaye phalavizeSalAbhAya upAyavizeSa pratiniyatopAye, prvRttiniym-prvRttyekaantH|| ke pradhAna kAraNa hai, vilaya ho vaise cAritraparipAlana ke upAyabhUta guNoM meM acchI taraha pravartana karanA caahie| jinazAsana meM dAna, zIla, tapa, bhAva, svAdhyAya, vaiyAvacca, paramAtmabhakti Adi aneka yoga (upAya) batAe gaye haiN| magara inameM se amuka hI yoga meM pravRtti karanI cAhie amuka meM nahIM yA saba meM? aisA ekAnta nahIM hai| magara itanA jarUra hai ki ina saba upAyoM se rAga aura dveSa ke vilayarUpa phala kI prApti meM ekAnta hai| arthAt pratiniyata hI yoga meM pravartana kA niyama nahIM hai| cAhe dAna meM, cAhe zIla meM, cAhe tapa meM aura cAhe bhAvadharma meM pravRtti ho magara usase rAga, dveSa kA vilaya honA jarUrI hai| rAga-dveSavilaya jisase prApta ho vaha yoga upAdeya hai| yahA~ rAgadveSavilayarUpa phala meM ekAnta hone kA kAraNa yaha hai ki mumukSu ke lie karmamukti lakSya hotI hai aura jaba taka rAga-dveSa kA saMpUrNa vilaya na ho taba taka vaha aprApya hai| ataH rAgadveSavilaya kI jaba taka prApti na hogI taba taka usakI prApti kI abhilASA pUrNa nahIM hogii| magara "rAgadveSakSaya ke amuka upAya meM hI pravRtti hone para rAgadveSavilayarUpa phala ke upAya kI icchA pUrNa hotI hai" aisA nahIM hai| rAgadveSakSaya ke kisI bhI upAya meM pravRtti hone para bhI upAya icchA pUrNa hotI hai| ataeva amuka yoga meM hI pravartana karanA-aisA yahA~ niyama nahIM hai| jaba zarIra svastha hai taba tapazcaryA, vaiyAvacca, svAdhyAya Adi se rAgadveSa kA vilaya kara sakate haiN| jaba bImArI A jAe taba roga-pariSahasahanarUpa saMvaradharma kI ArAdhanA dvArA rAgadveSa kA vilaya kara sakate haiN| bImArI ke samaya meM 'merA yaha svAdhyAya raha gayA, yaha mujhase Age baDha jAegA' ityAdi ArtadhyAna karanA nAmunAsiba hai; cUMki svAdhyAya ke dvArA jo prApya hai, vaha rogapariSaha sahana kara ke bhI prApta hotA hI hai| ataH pravRtti kA ekAnta mumukSu ke lie tyAjya hai| hA~, rAgadveSavilayarUpa sAdhya meM jarUra ekAnta kartavya hai| zaMkA :- na ca phala, iti / sAmAnya phala kI prApti ke lie sAmAnya upAya meM pravRtti ho vaha ucita hai, magara phalavizeSa kI prApti sAmAnya upAya se nahIM ho sakatI hai| jaise ki ghaTa sAmAnya ke upAya meM pravRtti karane para ghaTavizeSa yAnI pItaghaTa ityAdi kI prApti nahIM hotI hai| pItaghaTa kI prApti ke lie to pItaghaTa ke upAya meM hI pravRtta honA caahie| isa taraha sAmAnya rAgadveSavilayarUpa phala kI prApti ke lie sAmAnya upAya meM pravRtti karanA ThIka hai magara vizeSa rAga-dveSavilayarUpa phala kI prApti ke lie upAyavizeSa meM hI pravRtti karanA munAsiba hogaa| anyathA vizeSa phala kI prApti na hone se phalavizeSaprApti kI abhilASA apUrNa raha jaaegii|
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ * maraNasvarUpaprakAzanam * phalavizeSasyaivAsiddheH, rAjaraGkamaraNayoravizeSadarzanenA''yuHkarmaNa iva karmAntarasyApi kSaye vizeSAbhAvAt / na ca pratiyogivizeSa mUlaM nAsti kutaH zAkhA ? iti nyAyena tannirAkaroti phalavizeSasyaivasiddheriti / rAgadveSavilayarUpaphale vizeSadharmasyaivAsiddhatvAdityarthaH / bhAvAtmake hi kArye kAraNakRtavaijAtyaM saMbhavati nAbhAvAkhye kArye / na hi svarNadaNDakRtaghaTadhvaMsAtkASThadaNDakRtaghaTadhvaMse vaijAtyamastIti bhAvaH / tadeva pradarzayati rAjaraGketi / rAjamaraNAt raGkamaraNe vizeSasyA'darzanenA''yuHkarmakSaye vizeSAbhAvo'numIyate tadvat karmAntarakSaye'pIti bhAvaH / maraNaM ca sakalaprANacchedaH / kecittu dIrghanidrA mRtyurityAhuH / anye tu mahAnidrA mRtyuriti vadanti / caramazarIraprANasaMyogadhvaMso mRtyurityeke / vijJAnoparamAvasthA mRtyurityapare / etaccharIrabhogaprApakakarmoparameNa dvividhadehAbhimAnanivRttyA bhAvizarIraprAptiparyantaM sampiNDitakaraNagrAmo maraNamitItare / prakRte prayogA evam rAjaraGkAyuHkarmakSayau na vilakSaNau ttkaaryyorvishessaabhaavaat| yadi ca vaiyadhikaraNyaM vibhAvyate tadA sajAtIyakAryajanakatvAditi heturvAcyaH / jJAnAvaraNIyAdisakalakarmakSayA na parasparaM vilakSaNAH karmakSayatvAt rAjaraGkAyuHkSayavat / evaM jIvAnAM mokSA na parasparaM vilakSaNAH kRtsnakarmakSayAtmakatvAt / 339 nanu rAjaraMkAyuHkarmakSayayoH kAmamastu availakSaNyaM anuyogibhedasya abhAvavailakSaNyAprayojakatvAt tathApyAyurmohanIyAdikarmakSayeSu vailakSaNyaM syAdeva abhAvavailakSaNyaprayojakasya pratiyogibhedasya sattvAt, anyathA ghaTapaTadhvaMsayorapi vailakSaNyaM na syAdityAzayaM nirAkartumupanyasyati na ceti / pratiyogivizeSakRtaH=AyurmohAdipratiyogibhedakRtaH * rAgadveSa vilaya meM vailakSaNya nahIM hai samAdhAna :- vizeSa rAgadveSavilayarUpa phala kI prApti karane kI Apa abhilASA kara rahe haiM magara rAgadveSavilayarUpa phala meM kucha bhI vizeSatA hI nahIM hai, kyoMki rAgadveSakSaya samAna hI hotA hai| jaise ki yuddha yA bImArI Adi se rAjA yA raMka kA mRtyu hone para bhI mRtyu meM kucha bhI bheda nahIM rahatA hai / daza prANoM ke tyAgarUpa mRtyu rAjA aura raMka meM amIra aura garIba meM samAna hI hai| maraNa kA kAraNa hai AyuSya kA karma kSaya / AyuSyakarmakSaya ke kAryarUpa mauta meM kucha bhI vizeSatA upalabdha na hone se usake kAraNasvarUpa AyuSya karmakSaya meM, cAhe vaha rAjA kA ho yA raMka kA ho, koI vizeSatA nahIM hai- yaha siddha hotA hai| jaise rAjA aura raMka donoM ke AyuSya karma alaga alaga hai phira bhI unake kSaya meM koI vaijAtya nahIM hai, ThIka usI taraha anya karma ke kSaya meM bhI samAnatA hI anumAna pramANa se siddha hogii| anya dRSTAMta se bhI hama uparyukta bAta ko samajha sakate haiM ki jisako ghaTa phoDanA hai vaha cAhe suvarNa se daMDa se yA loha ke daMDa se yA kASTha ke daMDa se yA hAtha se kyoM na ghaTa phoDe, magara ghaTadhvaMsa meM koI vaijAtya yA vailakSaNya nahIM hotA hai| ThIka usI bhA~ti saMpUrNa kSaya cAhe svAdhyAya se ho, cAhe vaiyAvacca se ho, cAhe paramAtmabhakti se ho, cAhe vinaya se ho magara usameM kucha vaividhya nahIM hai- yaha siddha hotA hai| ataH 'phalavizeSa kI prApti ke lie upAyavizeSa meM udyoga karanA Avazyaka hai, na ki upAya sAmAnya meM' aisA vacana binA divAra ke citrakAmatulya pratIta hotA hai| jo kucha bheda hai vaha saMsArI avasthA meM hai| siddha avasthA meM kucha bheda yA taratamabhAva nahIM hai| zaMkA :- na ca pratiyo. iti / karmakSaya abhAvAtmaka hai aura abhAva kA anuyogI (adhikaraNa) bhinna ho taba bhI abhAva badalatA nahIM hai| isalie rAjA kA AyuSyakarmakSaya aura raMka kA AyuSyakarmakSaya paraspara vijAtIya na ho vaha ThIka hI hai| abhAva kA bhedaka to pratiyogibheda hI hotA hai| pratiyogI meM vizeSatA hone para abhAva badala jAtA hai jaise ki ghaTadhvaMsa se paTadhvaMsa bhinna hai, kyoMki unake pratiyogI paraspara bhinna haiN| magara rAjA aura raMka ke AyuSya karma kSaya ke pratiyogI AyuSya karma meM to vaijAtya nahIM hai| ataH ve donoM hI AyuSyakarmakSaya sajAtIya ho vaha munAsiba hai| magara AyuSya karma kA kSaya aura usase anya mohanIya Adi karma kA kSaya sajAtIya nahIM hai kintu vijAtIya haiN| ataH unameM vizeSatA mAnanA nyAyaprApta hai| isa taraha jJAnAvaraNAdi karma pratiyogika kSaya meM bheda siddha hone para tattatkarmakSayakUTa rUpa mokSa meM bhI vijAtIyatA siddha hogii| isa taraha jaba phalavizeSa kI siddhi ho gaI taba to usakA
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 bhASArahasyaprakaraNe - sta.5. gA. 100 0 mokSe vizeSAsiddhiH0 kRtastadvizeSaH, pratiyogivizeSasyA'pi tathAvidhasyAsiddheH svarUpAtmakasya ca tasya hetu-hetumadbhAvabhedAniyAmakatvAt / tadvizeSa: AyurmohAdikarmakSayabhedaH, AyurmohAdikSayapratiyoginAM vilakSaNatvena tattatpratiyogidhvaMse vailakSaNyAt tattatkarmakSayakUTarUpe mokSaphale'vizeSatApratipAdanaM niyuktikam, pratyekamavRttidharmasya smudaayaa'vRttitvniymaaditi| tataH pravRttivizeSaniyamaH phalavizeSalAbhArthamaGgIkartavya iti pUrvapakSAzayaH / nanu sarvamidamajAtaputrakrIDanakamApadyate ityAzayena samAdhatte-pratiyogivizeSasyA'pi tathAvidhasyAsiddheriti / AyurmohAdikSayapratiyoginiSThavizeSadharmasyA'pi dhvaMsavailakSaNyaprayojakasyAsattvAditi bhaavH| yadyapi mohanIyatvAdiprAtisvikarUpeNA''yuHkarmAderbhedo'sti tathApi tAdRzabhedadhvaMsavaijAtyA'prayojakatvAnna tadvizeSaH sidhyati karmatvena rUpeNa mauladravyANAM tattatkarmakSayapratiyoginAmabhedasya jAgarUkatvAcca / yadi naivamabhyupeyate tarhi ekasyA'pi mithyAtvamohasya rasasthityAdibhedena bhinnatvAt tatkSayabhedaH prasajyeta / na ceSTametat, krmeyttaabhedprsnggaat| yadi ca rasasthityAdibhedena bhinnatve'pi mithyAtvarUpeNA'bhedo'styeveti vibhAvyate tadA prakRte'pi tattatkarmatvena rUpeNa pratiyogivizeSasattve'pi vargaNAvibhAjakakarmatvAdinA tadavizeSaH kiM pANipihitaH? etena karmavibhAjakajJAnAvaraNatvAdinA bhedakalpanA'pi prtyuktaa| nanvevaM sati janyabhAvatvena dravyatvenaiva ca kAryakAraNabhAvaH syAditi paTatvAdinA taMtutvAdinA ca kAryakAraNabhAvabuddhivyavahArayoraprAmANyApattissyAditi cet? maivam, vyApakadharmasya vyApyadharmeNA'nyathAsiddheH paTatvAdyavacchinnasyA''kasmikatvApattezca tatra tantutvAdinA hetutAsvIkArasya AvazyakatvAt, anyathA tadavacchinnasAmagryanizcaye=etAvatsattve'vazyaM paTotpattiritinizcayAbhAve tatraiva pravRtterdurghaTatvaprasaGgAt, tAdRzanizcaye eva kRtisaadhytaabuddhismbhvaat| tatpaTatvAdyavacchinnasyA''kasmikatvaM tviSTameva taddharmAvacchinnasAmagrIsattve'pi tathAnizcayA'yogAt taddharmAvacchinne pravRttyabhAvAcca / prakRte ca mumukSoH karmatvAvacchinnadhvaMsoddezenaiva pravRttiH na tu tattatkarmapratiyogikadhvaMsoddezena, vyutpannasya kvAcitkI kAdAcitkI tu pravRttiH tattatkarmakSayopazamAdyuddezenaiva na tu tattatkarmakSayoddezeneti dhyeym| nanu jJAnAvaraNAdInAM karmatvAvizeSe'pi caitrabaddhatvAdivizeSAt caitrIyakarmaNi caitrIyakRtezcaitrIyakarmakSaye caitrIyajJAnatapaAdezca hetutvaM vaktavyam, anyathA maitrIyakRtezcaitrasyApi karmabandho maitrIyajJAnatapaAdezcaitrasyA'pi karmakSayazca kAraNa bhI sAmAnya nahIM hogA kintu vizeSa hI hogaa| ataH upAyavizeSa meM pravRtti kA naiyatya hI rahegA, anaiyatya nhiiN| arthAt manapasaMda upAya se mokSavizeSa kI prApti nahIM hogI kintu upAyavizeSa meM pravRtti karane para hI mokSavizeSa kI prApti hogii| ataH pratiniyata upAya meM pravRtti kA niyamana mAnanA nyAyya hai| samAdhAna :- pratiyogivizeSasyApi. iti / ApakI yaha zaMkA taba ThIka hotI yadi karmakSaya ke pratiyogI meM vizeSatA siddha hotii| magara jJAnAvaraNAdi karmadhvaMsa ke pratiyogI meM vailakSaNya hI asiddha hai, cUMki karmatvarUpa se jJAnAvaraNAdi karma meM samAnatA hI hai| taba kRtsna karmakSaya meM bhI vizeSatA kI kaise siddhi hogI? zaMkA :- bhale hI karmatvarUpa se jJAnAvaraNIyAdi karma meM abheda ho, magara caitrIyatvAdi rUpa se unameM bheda bhI nyAyaprApta hai| jaise ki caitra se baddha jJAnAvaraNAdi karma meM caitrIyatva dharma hai, maitra se baddha jJAnAvaraNAdi meM maitrIyatva dharma hai, jo ki caitrIya karma meM nahIM rahatA hai, anyathA maitra kI karmamukti hone para caitra kI bhI karmamukti binA udyoga ke ho jaayegii| ataH jJAnavaraNAdi karma meM caitrIyatva, maitrIyatva Adi vizeSa dharma kI apekSA bheda mAnanA bhI nyAyocita hai| isa taraha jaba karmakSaya ke pratiyogI meM vizeSatA siddha hogI taba karmakSayarUpa phala meM bhI vizeSatA siddha hogii| taba to vApasa upAyavizeSa meM pravRtti kA niyamana honA jarUrI hai| arthAt vizeSa kArya-kAraNabhAva mAnanA jarUrI hai|
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ * siddhabhedopapattiH * kathaM tarhi vyabhicArAbahUnAmupAyAnAmekaphalahetutvamiti cet? syAdityAzaMkAyAmAha svarUpAtmakasya pratiyogisvarUpasya ca tasya pratiyoginiSThavizeSadharmasya, hetuhetumadbhAvabhedAniyAmakatvAta = phala-phalavabhAvabhedaniyAmakatvAbhAvAt / ayaM bhAvaH yathA caitrIyakRtau caitrIyatvaM kRtisvarUpameva na tvatiriktama tathaiva caitrIyakarmaNi caitrIyatvaM karmasvarUpameva na tvtiriktm| sAmAnAdhikaraNyasambandhena kAryakAraNabhAvA'bhyupagamAnnAtiprasaGgaH anyathA icchAkRtyoH janyajanakabhAvaM parityajya caitriiyecchaadiruupennaa'nntotpaadyotpaadkbhaavklpnaaprsnggaat| athaivaM kRtsnakarmakSayAtmake mokSe tIrthakarAtIrthakarasiddhAdipaJcadazabhedAbhidhAnaM siddhAntaproktaM kathaM saGagacchate? atItanayAbhiprAyeNeti budhyatAm / sAmagryAH kaarytaavcchedkaavcchinnotpttivyaapytvaattiirthkrsiddhtvaadyvcchinnsyaa'naapttirev| na hi tIrthakarasiddhatvAdikaM kAryatAvacchedakam, arthasamAjasiddhatvAt anyathA nIlaghaTatvAdikamapi tathA syAditi vibhaavniiym| nanu svAdhyAyAdikaM vinaiva bharatAdeH muktidarzanAt kathaM svAdhyAya-tapaH-saMyamAdInAmanekeSAmupAyAnAM muktihetutvamityAzayena shngkte-kthmiti| naivetyarthaH kAkvA pratIyate / tarhi = phalavaijAtyAnabhyupagame, vyabhicArAta = vyatirekavyabhicArAt, bahUnAM svadhyAyatapaHsaMyamavaiyAvRttyAdInAmupAyAnAM ekaphalahetutvaM ekdhrmaavcchinn-kRtsnkrmkssyaatmkphlopaaytvm| na hi kAryAdhikaraNavRtti-kAryotpAdAvyavahitapUrvakAlInAtyantAbhAvapratiyogitvarUpe vyatirekavyabhicAre * karmASTakavRtti caitrIyatvAdi dharma karmasvarUpa hI hai, atirikta nahIM * samAdhAna :- svarUpA. iti| jJAnAvaraNIya Adi karma meM jo caitrIyatva, maitrIyatva Adi dharma haiM ve karmasvarUpa hI haiM, unase atirikta nahIM haiN| jo dharma pratiyogirUpa hI hotA hai vaha dharma kArya-kAraNabhAva kA bhedaka nahIM hotA hai| anyathA jJAna, icchA, kRti Adi meM jo prasiddha kAryakAraNabhAva hai use choDa kara caitrIya jJAna, caitrIya icchA, caitrIya kRti (yatna) Adi meM hI vizeSarUpa se kAryakAraNa-bhAva mAnanA pddegaa| aisA hone para anaMta kArya-kAraNabhAva mAnane kI Apatti hogii| karmakSaya meM jJAna darzana, tapa, caritra Adi sAmAnAdhikaraNya saMbaMdha se kAraNa hote haiN| ataH caitra ke jJAna, darzana Adi se caitra ke karmoM kA hI nAza hogA, na ki maitra ke karma kaa| ataH kRtsnakarmakSaya meM vizeSatA asiddha hI hai| ataeva pravRttivizeSa kA niyamana karanA nAmunAsiba hai| ataH mUla gAthA meM jo kahA gayA hai ki jisa taraha rAgAdi kA vilaya ho vaise pravRtti karanA-vaha ThIka hI hai| ataH upAyavizeSa meM pravRtti ke niyamana kI bAta-ApakI gerasamaja kI nipaja hai| ____ zaMkA :- kathaM. iti| yadi kRtsnakarmakSayarUpa kArya meM vaijAtya nahIM hai taba to vibhinna upAyoM aura kRtsnakarmakSaya ke bIca kAryakAraNa kaise ho sakegA? isakA kAraNa yaha hai ki-kAraNa vaha kahA jAtA hai jo apane kArya kI utpatti kAla meM avazya vidyamAna ho arthAt usake binA kArya kI utpatti na ho| magara prastuta meM to amuka jIva vaiyAvacca ke binA hI jJAna-dhyAna Adi se mokSa ko prApta karatA hai aura dUsarA vaiyAvacca ke dvaaraa| taba vaiyAvacca ko mokSa kA kAraNa kaise kahA jA sakatA hai? jJAnAdijanya mokSa to vaiyAvacca ke binA utpanna ho jAtA hai| isa taraha kisIkA mokSa dAna se, kisI kA mokSa zIla se, kisIkA mokSa tapa se, kisIkA mokSa bhAvadharma se hotA hai| taba ina saba ko mokSa kA kAraNa kaise kahA jA sakatA hai? dAnAdi dharma yadi mokSa ke kAraNa hai taba usake binA cAritra Adi se kyA mukti ho sakatI hai? ataH kArya meM vaijAtya mAnanA Avazyaka hai| dAnAdijanya kSa ko tapa-cAritrAdijanya mokSa se vijAtIya mAnanA Avazyaka hai| * tapa Adi meM tRNAraNinyAya se mokSahetutA * samAdhAna :- kiM na. iti| Apa bhI alaukika bAta kahate haiN| kyA Apane yaha sunA nahIM hai ki tRNa araNi, maNi eka hI agni ke hetu hote haiM? jahA~ tRNa se anala utpanna hotA hai vahA~ araNi aura sUryakAnta maNi nahIM hote haiN| jahA~ araNi se, jo eka kASTha hai jisake gharNa se agni kI utpatti hotI hai, Aga utpanna hotI hai vahA~ tRNa yA sUryakAnta maNi nahIM hote haiN| tathA jahA~ sUryakAnta
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 bhASArahasyaprakaraNe - sta.5. gA. 100 0 tRNAraNimaNinyAyavicAra 0 kiM na dRSTaM tRNAraNimaNInAmekavahnihetutvam? tRNAdijanyavahnau jAtivizeSo'styeveti cet? na, anupalambhAt, jAtitrayakalpanAt ekazaktikalpanAyA eva laghutvAcca / sati kAraNatvaM sambhavatIti puurvpkssaashyH| kAkvA samAdhatte kiM na dRssttmiti| dRSTamevetyarthaH / tRnnaarnniiti| gharSaNadvArA vahnijanakaM kASThaM araNiH, maNiH = sUryakAntamaNiH tRNAdi vinA'raNyAdito'pi vahnarutpAdAta vahnitvAvacchinnaM prati tRNAdervyabhicAre'pi ekavahnihetutvaM yathA'sti tathaiva prakRte'pi svAdhyAyAdInAM bahUnAmupAyAnAmekamokSalakSaNaphalahetutvaM sughaTamiti uttarapakSAzayaH / nanu tRNAraNisthale na vahnisAmAnyasyotpattiH svIkriyate kintu vahnivizeSasyaivetyAzayena punaH zaGkate tRnnaadijnyeti| jAtivizeSaH taarnntvaadijaativishessH| ayaM bhAva vahnitvAvacchinnaM prati tRNAdeH kAraNatvaM nAsti parasparavyabhicArAt kintu tArNavahilaM prati tRNasya AraNeyavAi~ pratyaraNe: mANeyavahilaM prati maNezca kAraNatvamupeyate, tena na vyabhicAra iti puurvpkssaashyH|| hetudvayena tannakaroti neti| anupalambhAditi tRNAdijanyavanyapekSayAuMraNijanyavahnau vaijAtyasyAnupalabdheH, caitrIyaghaTApekSayA maitrIyaghaTe iveti bhaavH| hetvantaraM darzayati jAtitrayakalpanAditi tArNatvAdirUpavahniniSThajAtitrayakalpanA'pekSayA, ekazaktikalpanAyAH = tRNaphUtkArAraNinirmathanamaNitaraNikarasaMyogeSvekazaktikalpanAyAH, eva laghutvAcca / ekatvaM cAtra na saGkhyAtmakaguNavizeSaH, tRNavinAze'raNyAdiniSThazaktinAzApatteH / na vA triSu paryAptisambandhena vRttirguNavizeSaH araNyAdikaM vinA maNi se Aga utpanna hotI hai vahA~ tRNa yA araNi kI upasthiti nahIM rahatI hai| phira bhI balavAn anvaya sahacAra se tRNa, araNi, maNi vahni ke kAraNa mAne jAte haiN| vaise hI kabhI vaiyAvacca Adi ke binA hI svAdhyAya Adi se mokSa hotA hai aura kabhI svAdhyAya Adi ke binA hI vaiyAvacca Adi se| phira bhI vaiyAvacca Adi tathA svAdhyAya, dhyAna Adi mokSa ke kAraNa kahe jAe-vaha munAsiba hI hai, anyathA tRNAraNisthala meM bhI agnirUpa eka kArya ke prati kAraNatA asiddha bnegii| zaMkA :- tRNAdijanya. iti| hamAre lie to yaha iSTApatti hI hai| hama to mAnate hI haiM ki tRNa, araNi aura maNi sajAtIya vahni kI utpatti ke hetu nahIM haiM magara vijAtIya vahni kI utpatti meM kAraNa hote haiN| Azaya yaha hai ki-tRNajanya agni meM eka jAtivizeSa hai, jo araNi aura maNi se janya agni meM nahIM hai| araNijanya agni meM jAtivizeSa hai jo araNi aura tRNa se janya agni meM nahIM hai| tathA sUryakAnta maNi se janya agni meM eka jAtivizeSa hai, jo tRNa aura araNi se janya agni meM nahIM hai| arthAt tRNa, araNi aura maNi eka hI agni ke kAraNa nahIM hai magara vilakSaNa agni ke kAraNa hote haiN| tRNa kA kAryatA avacchedaka dharma tArNatva jAtivizeSa hai, jo tRNajanya saba agni meM vidyamAna hai| araNi kA kAryatAvacchedaka dharma AraNeyatya jAti hai, jo araNijanya saba agni meM vidyamAna hai| tathA sUryakAnta maNi kA kAryatAvacchedaka mANeyatva jAti hai, jo maNijanya saba agni meM vidyamAna hai| ataH araNi ke binA jahA~ tRNa se hI agni kI utpatti hotI hai vahA~ vyatireka vyabhicAra kA avakAza hI nahIM hai, kyoMki tArNatvajAtiviziSTa agni kA kAraNa araNi Adi hai hI nhiiN| isa taraha mAnane para to Apake mokSa meM bhI vailakSaNya kI siddhi ho jAegI jo Apako abhimata nahIM hai| dekhie, tRNAraNi sthala kI taraha prastuta meM vyatireka vyabhicAra kA nivAraNa karane ke lie yaha kahanA hogA ki- "vaiyAvacca janya mokSa meM eka jAtivizeSa hai jo dhyAna, cAritra Adi se janya mokSa meM nahIM hai| tathAcAritrajanya mokSa meM eka jAtivizeSa hai jo vaiyAvacca, cAritra Adi se janya mokSa meM nahIM hai| tathA svAdhyAya se janya mokSa meM eka jAtivizeSa hai jo vaiyAvacca Adi se janya mokSa meM nahIM hai| ataH binA vaiyAvacca ke svAdhyAya se honevAle mokSa meM vyatireka vyabhicAra kA avakAza nahIM hai, kyoMki usa mokSa kA kAraNa vaiyAvacca hai hI nahIM" | magara aisA svIkAra karane para Apako pratiniyata upAya meM pravRtti kA niyamana karanA hI hogaa| isake asvIkAra pakSa meM kAryavizeSa kI prApti kaise banegI?
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jAtitrayakalpanAnirAkaraNam * 343 yathA tRNAdInAmekazaktyA vahnihetutvaM tathA bahUnAmapyupAyAnAmekayaiva zaktyA karmakSayahetutvaM nAnupapannamiti sarvamavadAtam / / 100 / / tRNAdito vanyanutpattyApatteH kintu sAmAnyarUpam / na ca tasyaikapadavAcyatvamaprasiddhamiti vAcyam, tatra tadvAcakatvasya prasiddhatvAt / taduktaM 'eko'nyArthe pradhAne ca prathame kevale ythaa| sAdhAraNe samAne'lpe saGkhyAyAM ca prayujyate / / ' () tacca samavAyenA'pRthagbhAvasambandhena vA vartata ityanyadetat / evakAreNa jAtitrayakalpanAvyavacchedaH kRtaH / ayaM bhAvaH vahninirUpitakAraNatAyAstRNatvena tRNanirUpitakAryatAyAzca vahnitvena prathamato grahe'pi vahnisAmAnyatRNasAmAnyakAryakAraNabhAvopayoge tRNatvena vyabhicArasphUrtI zaktivizeSeNaiva tRNe vahnisAmAnyahetutAyA UhAkhyapramANena paricchedAt / na cedevaM daNDaghaTAderapi kAryakAraNabhAvo durghaTaH syAt, ghaTatvasya mRttvasvarNatvAdisaGkIrNatayA jAtitvA'siddheH / kiJca siddharasasparzAllohAdau tapanIyapariNAmaH zaktivizeSa vinA durghaTaH, siddharasasparzadhvaMsaviziSTalohe tapanIyArambhasya tvayA vaktumazakyatvAt / lohasyAntyAvayavitvAttatra lohanAzatapanIyAvayavA''gamanakalpanasya tu anubhava * tRNAdijanya vahni maNiAdijanya vahni se vijAtIya nahIM hai * samAdhAna :- na, anupa. iti / vAha! Apa bAta to bar3I bar3I karate haiM magara saba tathyahIna haiN| isake do hetu haiN| prathama hetu hai jAtivizeSa kI anupalabdhi / "tRNAdijanya vahni meM eka jAtivizeSa hai, jo araNi Adi se janya agni meM nahIM hai...." ityAdi jo Apane kahA hai, vaha asiddha hai, kyoMki tRNajanya vahni meM aura araNijanya vahni meM, gaura se nigAha DAlane ke bAvajUda bhI, jAtivizeSa kI upalabdhi (jJAna) nahIM hotI hai, jaise ki ghaTatva se bhinna jAti kI paTa meM upalabdhi hotI hai vaise| dUsarA hetu hai gaurava doSa / arthAt Apake abhiprAya ke anusAra kArya-kAraNabhAva kA nizcaya karane ke lie tIna jAtivizeSa kI, jo agni meM rahatI haiM, kalpanA karanI par3atI hai| tIna jAtivizeSa kI kalpanA kA gaurava Apake pakSa meM prApta hai, jo ki aprAmANika hone se asvIkArya hai| isakI apekSA tRNAdi aura vahni ke bIca kArya-kAraNabhAva kA nizcaya karane ke lie tInoM meM eka eka zakti kI kalpanA karanA hI lAghava guNa se munAsiba lagatA hai| tInoM meM vahnijanaka eka zakti mAnane se, eka zaktimattayA tInoM meM vahnikAraNatA rhegii| arthAt vahnikAraNatAvacchedaka vaha zakti hI hogI jo tInoM meM anugata hai| ataH vyatireka vyabhicAra doSa kA bhI koI avakAza nahIM rahatA hai| vaha isa trh| dekhie, ghaTa kA kAraNa daNDa hai aura kAraNatAvacchedaka daMDatva jAti hai| daNDatvarUpa se daMDa ghaTa kA kAraNa hai, magara isakA matalaba yaha nahIM hai ki jahA~ ghaTa kI utpatti hotI hai vahA~ saba daMDa ko upasthita rahanA hI pdde| kAraNatAvacchedaka daMDatva kA Azraya koI eka daMDa bhI upasthita ho, phira bhI ghaTa kI utpatti ho jAtI hai| isako koI vyatireka vyabhicAra nahIM mAnate haiN| ThIka isI taraha tInoM ko ekazaktimattvarUpa vahni kA hetu mAnane kA artha yaha nahIM hai ki-'jahA~ agni kA utpAda ho vahA~ tRNa Adi tInoM kI avazya hI upasthiti ho' / kAraNatAvacchedaka zakti ke Azraya tInoM meM se koI eka bhI ho taba bhI vahni kI utpatti hone meM koI vyatireka vyabhicAra nahIM hai, kyoMki yAvatkAraNatAvacchedaka ke Azraya kI vidyamAnatA kAryotpatti ke lie Avazyaka hai, kAraNatAvacchedaka ke yAvat (=sakala) Azraya kI nhiiN| isa taraha tIna jAtivizeSa kI kalpanA karane kI apekSA tInoM meM eka anugata zakti kI kalpanA karanA hI nyAyocita hai| * tapAdi meM ekazaktimattvena mokSahetutA * tathA bahUnA, iti| jisa taraha tRNAdi tInoM eka zakti se vahni ke hetu haiM, ThIka vaise hI svAdhyAya, tapa, vaiyAvacca, jJAna, dhyAna, saMyama Adi aneka sAdhana eka zakti se karmakSaya ke hetu haiM-yaha hamArA siddhAnta hai| matalaba ki tapa Adi ke binA saMyama se hI kisI kA mokSa ho jAe taba bhI koI vyatireka vyabhicAra kA avakAza nahIM hai, kyoMki karmakSayakAraNatAvacchedakIbhUta zakti to saMyama 1 etadbhASArahasyaM racitaM bhavyAnAM tattvabodhArthama / zodhayantu prasAdaparAstadgItArthA vishessvidaa||101||
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 bhASArahasyaprakaraNe - sta.5. gA. 101 0nizcayavyavahArayormokSaM pratyananyathAsiddhatvasiddhiH0 "eyaM bhAsarahassaM raiyaM bhaviANa tattabohatyaM / sohiMtu pasAyaparA taM gIyatthA visesviuu||101|| spaSTA / / 101 / / (granthAgram - 1055 zloka) yuktiviruddhatvAta asmannaye tu zaktivaicitryAnna kaapynuppttiH| ataH zaktikalpanA prAmANikyeva / etena jAtitrayakalpanAgauravasya phalamukhatvaM prAmANikatvaM ca tathA zakteraprAmANikatvamiti pratyuktam, jAtitrayakalpanAyAH pUrvameva gauravasyopasthitatvAt pramANapravRttisamaye bAdhAt, maNivizeSaspRSTajalapAnAd viSacAlanasya zaktiM vinA'nupapattezca / prakRte vyatirekavyabhicAraM nirAkaroti yatheti / nAnupapannamiti na vybhicaardossgrstm| etena tathApi bharatAdimuktiM prati vyavahArasya nAstyeva prayojakatvamiti kalpanA pratyuktA kadAciddaNDaM vinA'pi hastAdinaiva cakrabhramaNAda ghaTotpAde'pi ghaTaM prati daNDasyeva vyavahAraM vinA'pi pUrvAbhyastakaraNAnAM tathAbhavyatvaparipAkato bharatAdInAM kadAcitkevalajJAnotpAde'pi taM prati vyavahArasya na hetutAkSatiH dvArasyA'nyata eva siddheH, svaprayojyadvArasambandhenaiva ca taddhetutvAditi bhaavniiym| ___ 'jahA vilijjaMti hu rAgadosA' ityeva pratipAdane kRte 'je AsavA te parisavA' () 'je jattiyA ya heU bhavassa te tattiyA ya heU mukkhassa' ( ) ityAdisUtrAbhiprAyeNa pravRttimAtrasyA'niyamaH syAt ataH 'tahA pavaTTijja guNesu samma' iti kathitam nizcayanayAnugRhItavyavahAranayapratipAdanaparatvAdetatprakaraNasyeti syAdvAdAvadAtamatibhiH nipuNataraM nibhAlanIyam / / 100 / / ___ eyamiti / etaditi / samIpataravartibodhArthaM 'etadi'tyuktam / taduktam 'idamastu sannikRSTe samIpataravartirUpe etado ruupm| adasastu viprakRSTe, taditi parokSaM vijaaniiyaat|| ( ) / kvacit 'evami'ti pAThaH tadabhyupagame ca prajJApanAdazavaikAlikAdimahAzAstrAnusAreNetyarthaH / 'rcit'miti| karmaNi prayogena namratAdipradarzanaM kRtm| bhavyAnAmityanena kUTadravyaviSayiNI pravRttirAyAsamAtraphaleti prdrshitm| tattvabodhArthamityanena paropakArAya satAM vibhUtayaH, ziSTAnAM pravRttiH paropakAravyAptA bhavati tathA jinavacanopadezenaikAntikAtyantikarUpeNa bhAvopakAreNa prAdhAnyata upakartavyamityAdidarzitam 'sohiMtu' zodhayantu, anena svasyA'nabhiniviSTatvotsUtrabhASaNabhIrutAdi prdrshitm| 'gIyatthA visesaviU' ityanenA'gItAthAnAM=apariNatAnabhyastapravacanAnAmetadgranthazodhanA'nadhikAritvamAviSkRtamiti zam / meM vidyamAna hI hai| isa pakSa meM mokSa meM vibhinna jAti kI kalpanA tathA vibhinnajAtIya mokSa aura vijAtIya kAraNa ke bIca kAryakAraNabhAva kI kalpanA kA vyartha aprAmANika gaurava nahIM hai, magara lAghava hai| tathA zaktivizeSa ko kAraNAtAvacchedaka mAnane se vyatireka vyabhicAra Adi doSa bhI nahIM hai| ataH vivaraNakAra ne pUrva meM jo batAyA thA ki 'phala meM ekAnta hone para bhI ukta pravRtti meM ekAnta nahIM hai' vaha nitAnta nirdoSa hI hai||100 / / aba prakAraNakAra zrImad mahopAdhyAyajI 101 vI gAthA ke pUrvArdha se graMtha ko pUrNa kara ke graMthazodhana ke lie gItArtha muni bhagavaMtoM se prArthanA karate haiN| TaMkazAlI vacana likhane ke bAda bhI itanI namratA! kamAla hai! * granthazuddhi ke lie gItArtha muni bhagavaMta se prArthanA * gAthArtha :- bhavya jIvoM ke tattva bodha ke lie yaha bhASArahasya grantha racA gayA hai| vizeSavijJa gItArtha puruSoM ko, jo prasAda (kRpA) karane meM sadA tatpara hai, yaha vinaMti hai ki ve isa graMtha ko zuddha kare / 101 / gAthA spaSTa hone se vivaraNakAra ne isakA vivaraNa kiyA nahIM hai| ataH hama bhI isakA jyAdA vivecana karanA nAmunAsiba samajhate haiN| aba granthakAra apane guru kI paramparArUpa prazasti ko yahA~ batAte haiN| jisakA artha nimnokta hai|
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prakaraNakArIyaprazastiH * 345 (atha prakaraNakAraguruparamparAprazastiH ) soma iva govilAsaiH kuvalayabodhaprasiddhamahimakalaH / zrIhIravijayasUristapogacchavyomatilakamabhUt / / 1 / / zrIvijayasenasUristatpaTTodayaravirivAbhUt / yasya puro dyotante zalabhA iva bhAnti kumatigaNAH / / 2 / / tatpaTTanandanavane kalpatarurvijayadevasUrivaraH / vibudhairupAsyamAno jayati jagajjantuvAJchitadaH / / 3 / / tatpaTTarohaNagirau suraratnaM vijayasiMhasUriguruH / bhUpAlabhAlatilakIbhUtakramanakharucirjayati / / 4 / / rAjye prAjye vijayini tasya jnaanndkndjldsy| grantho'yaM niSpannaH sannayabhAjAM pramodAya / / 5 / / yasyAsan guravo'tra jItavijayaprAjJAH prakRSTAzayAH bhrAjante sanayA nayAdivijayaprAjJAzca vidyaaprdaaH| premNAM yasya ca sadma padmavijayo jAtaH sudhIH sodaraH so'yaM nyAyavizAradaH sma tanute bhASArahasyaM mudA / / 6 / / kRtvA prakaraNametat yadavApi zubhAzayAnmayA kuzalam / tena mama janmabIje rAgadveSau vilIyetAm / / 7 / / sUryAcandramasau yAvadudayete nabhasthale / tAvannandatvayaM grantho vAcyamAno vicakSaNaiH / / 8 / / asatAM karNayoH zUlaM satAM krnnaamRtcchttaa| vibhAvyamAno grantho'yaM yazovijayasampade / / 9 / / * prakaraNakArIyaprazasti kA bhAvArtha * apane kiraNoM ke vilAsa se kuvalaya (rAtrIvikAsI kamala) ko praphulla karane se jisakI mahimA jagata meM prasiddha hai aisA cA~da jaise vizAla gagana kA saumya tilaka hai ThIka vaise hI kuvAdioM ke vRMda (=kuvalaya) ko apanI vANI ke vilAsa se pratibodha karAne ke sababa jisakI mahimA jagaprasiddha hai aise zrImad vijaya hIrasUrIzvarajI mahArAjA tapagaccharUpa vizAla gagana meM saumya tilakasama hue||1|| __jaise punama kA saumya cA~da gaganamaMDala meM se bidA hotA hai taba usake hI paTTa meM (=rAste meM) udayacala para tejasvI sUrya kA udaya hotA hai ThIka vaise hI zrImad hIrasUrIzvarajI mahArAja ke paTTa para sUrya kI bhA~ti tejasvI zrImad vijaya senasUrIzvarajI mahArAja Aye the, jinake sAmane kumativAle logoM ke samUha juganu jaise lagate haiN||2|| zrImadvijaya senasUrIzvarajI mahArAjA ke paTTarUpa naMdanavana meM kalpavRkSa ke samAna jagata ke jIvoM ko manovAMchita dene vAle zrImadvijaya devasUrIzvarajI mahArAjA jayavaMta haiM, jinakI devoM bhI upAsanA karate haiN||3|| zrImadvijaya devasUrijI mahArAjA ke paTTarUpa rohaNAcala para divyaratna sama zrImadvijaya siMhasUrirAja jayavaMta hai, jisake pA~va ke nakha kI prabhA usake pA~va meM jhUke hue aneka rAjAoM ke bhAlapradeza meM tilaka ke samAna dedIpyamAna hai||4|| logoM ke AnandarUpI vRkSa ke mUla ke vikAsa ke lie varSA karanevAle bAdala ke samAna zrImadvijaya siMhasUrIzvara mahArAjA ke vijayavaMta vizAla rAjya meM, samyak naya ko bhajanevAle budha janoM ke AnaMda ke lie yaha grantha niSpanna huA hai|5|| mahAmanA mahAprAjJa zrIjItavijayajI mahArAjA jisake paramaguru the tathA nayaniSNAta vidvadvarya zrInayavijayajI mahArAjA jisake vidyAguru rUpa se dedIpmAna hai, evaM premapAtra paMDitavarya padmavijayajI jisake sahodara bhrAtA hai, usa nyAyavizArada ne AnaMda se bhASArahasya graMtha kA vyAkhyAna kiyA hai||6|| zubhAzaya se isa bhASArahasya prakaraNa kI racanA kara ke maiMne jo puNya prApta kiyA hai usase janmabIjabhUta mere rAga-dveSa vilIna ho|7|| jaba taka gagana meM cA~da-sUraja udita rahate haiM taba taka vicakSaNa puruSoM se paDhA jAtA yaha grantha vidvAnoM ko Ananda de||8|| durjanoM ke kAna meM zUlasamAna aura sajjanoM ke karNa meM amRtavarSAsamAna yaha grantha ciMtana karate karate yaza aura vijaya kI sampatti ke lie ho| yahA~ 'yazovijayasampade' pada ke dvArA prakaraNakAra mahopAdhyAyajI ne apanA nAma 'yazovijaya' rUpa se sUcita kiyA hai||9|| aMta meM zrIzramaNasaMgha ke kalyANa kI apanI bhAvanA granthakAra ne vyakta kI hai| isa taraha nyAyavizArada, nyAyAcArya, mUchAlIsarasvatI, mahAmahodhyAya zrIyazovijayajIgaNivaryaviracita svopajJavivaraNavibhUSita zrIbhASArahasya prakaraNa kA muniyazovijayajI ke dvArA kiyA gayA hindI bhAvAnuvAda sAnaMda pUrNa huaa| mahAsuda - 1, vi. saM. 2046, ArAdhanA bhavana, mdraas|
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 bhASArahasyaprakaraNe - sta. 0 mokSaratnATIkAkRtprazastiH / (atha mokSaratnATIkAkRtaprazastiH) santyaktalumpakAmnAyaH kumatolUkabhAskaraH / vijayAnandasUrIzo'bhUttapogacchabhUSaNam / / 1 / / tannyAyAmbhonidheH paTTapadmA kare sroruhm| jAtaH kamalasUrIzo munihaMsairvibhUSitaH / / 2 / / jyotirmArtaNDAnAmnA tatpaTTavyomni shruto'bhvt| vijayadAnasUri sakalAgamarahasyavit / / 3 / / tatpaTTodayasoma iva siddhaantmhoddhiH| vijayapremasUrIzo jAto vAtsalyavAridhiH ||4|| granthAnanIkSitacarAnapi karmamukhyAn prauDhoktibhiracirameva gaNopakRtyai / vyAkhyAtavAn subhaNitAniva krIDayeva yaH karmazAstranipuNatvavibhUSito'tra / / 5 / / svagacchagacchAntaravAsisAdhuvargazca zAstrArthasubodhamicchan / yasyAtulajJAnanidheH samIpamAgamya sandehabharaM babhaJja ||6|| samyagadhyApya niSpAdya yaccAntevAsinaH praan| cakre kumbhadhvajAropaM gacchaprAsAdamUrdhani / |7|| na muJcante cetaH pratidivasamasmAkamakhilaM guNA yauSmAkInAH shshikirnnsNvaadnipunnaaH| na yauSmAkaM nAma niyata-manucintya pratidinaM svacitte vindAmaH kathamapi samAdhAnaghaTanam / / 8 / / tatpaTTapUrvagirizRGgasahasrarazmiH doSAndhakAraharaNo'pi mRduH prkRtyaa| dhattetarAM jagati tIrthadhurAM hi nyAye vizArado bhuvanabhAnugaNAdhipo'dya / / 9 / / ziSyavyAkhyAnalabdhirjagati nirupamA bhAgyamekAtapatraM rUpaM devAnurUpaM vacasi madhuratA kurvatI tiktamikSum / akSAmA kSAntiruccairadharitajaladhiH kA'pi gAmbhIryalakSmIH dhaiya niSkampamadreH surasarita iva svacchatA cAsti yasya [10 / / sarvagrantharahasyaratnamukuTaH kalyANavallItaruH kAruNyAmRtasAgaraH madhurabhASAlaGkRto vatsalaH | cAritrAdikaratnarohaNagiriH kSmAM pAvayan dharmarAT senAnIratipUrvasaMyamakathAM satyApayAmAsivAn / / 11 / / jayati zibirArambhakaH saGghahitacintakaH / ekAntavAktamobhAsvAn vardhamAnataponidhiH / / 12 / / zrIjayaghoSasUrIzaM tdiiypttttbhuussnnm| svagurudattasiddhAntadivAkarapadaM stuve ||13 / / kRtakarmamahAzAstreNAbhyAsaM kArito'nvaham / vyApRtAzca mamonnatyai tena svadivyazaktayaH / / 14 / / vAcaMyamAnAM vratarakSaNepara! vaco'tigA vaH khalu myyupkriyaaH| asambhavapratyupakArasAdhanAH smRtvAhamadyApi bhavAmi gadagadaH ||15 / / tadagItArthAgraNeH ziSyaH tarkaratnapade sthitH| rAjate vidvadagro vijayaH zrIjayasandarasa ||16 / / tattvacintAmaNirlabdho yatsakAzAnmayAdarAt / yatsAhAyyena TIkeyaM pUrNatAmacirAd gatA / / 17 / / yatkRpApotamAsAdyottIrNo bhavArNavAnnamaH / kalyANabodhikandAya zrIhemacandrasUraye ||18 / /
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 347 * mokSaratnATIkAkRtprazastiH * taM guruM vizvakalyANavijayAkhyaM namAmyaham / bhuvanabhAnusUrIzaziSyaM prabhAvakaM mudA / / 19 / / yena padmamaNeH tIrthasyoddhAre kRta udymH| mamAvinayadoSAzca yena kSAntAH kRpAlunA / / 20 / / AdyaM nyAyAdidaM vande munimabhayazekharam / ajitazekharaM caiva prAkRtAdiprabodhadam ||21|| SaDviMzatitame'bde vartamAne jnmtstthaa| dIkSAtaH saptame varSe zrIyazovijayasya hi ||22|| kAyagatyabhrarAzipramite (2046) vikramavatsare / mAghe madrAsapuyA samAptimagAdiyaM kRtiH / / 23 / / (yugalam) TIkeyaM zodhitA prAjJaiH zrIjagaccandrasUribhiH | puNyaratna-yazoratnairvijayAntaizca bandhubhiH / / 4 / / pramAdaparikalpitaM yadi ca kiJcidAlocitaM tadasti khalu dUSaNaM mama hi naiva cAnyasya tat / yadatra navakalpanA-kalitatarkavAgvaibhavaM tadeva jayasundarasphuradamoghazikSAphalam / / 25 / / asmin gacche'tule jAto, mokSaratno mhaamuniH| laghuvayodivaMgantA, sarvazAstravizAradaH / / 6 / / sarvatrAskhalitekSoM yaH, sadA gurusmrpitH| tatsmRtyai raciteyaM hi, vRttistadanurAgataH / / 7 / / (yugalam) yAvadvyomavane nirAyatakarairnakSatrapuSpAvalI cinvAno varivartate pratidinaM bhAsvAn mahAmAlikaH / TIkA tAvadiyaM suvarNanidhivannAnArthasiddhipradA tattvaprItitarasvinAM nayadhiyAM cetazciraM cumbatu / / 28 / / kRtvA vRttimimaM tAjak yadavApi zubhaM myaa| labhantAM tena lokA hi kaSAyavijayazriyam / / 29 / / (granthAgram - 7000 zloka) svopajJavivaraNavibhUSitaM mahAmahopAdhyAyayazovijayagaNipraNItaM muniyazovijayaracitamokSaratnAsamalaGkRtaM zrIbhASArahasyaprakaraNaM sampUrNam /
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 abhiggahiA aNahigayA jA aNNaha virujjhae abbhuccayaM abhigahiyA paDi akhaMDa aviroheNa aMso jIse AmaMtaNI ANAva ArAhaNaM AharaNe uppannamI. uppannavigayamisaga uppavigayamIsikSa uvauttANaM uvamAsaccA uvarille etocciya eyaM bhAsa evamasaccA bhA. evamasaccAmo evameva va evaM cau evaM dasa evaM saccAmA evaM saccAmosA ohAriNI kAlAi kohe geha gAthAkrama 71 69 12 95 78 8 8 8 No 08 28 56 70 73 19 35 58 57 60 13 36 84 18 101 55 80 27 20 52 37 68 14 87 39 03 pariziSTa 1 mUlagranthagAthAkramanirdeza - pRSThAMka 243 242 48 323 267 36 123 219 243 246 83 166 226 219 230 55 192 283 78 343 219 273 120 92 212 115 242 59 288 198 19 carittaso cariyaM ca. cAritavi. jaNavaya jA kUDa jA jaNa jinnAsiya jaM uvaghAya ThavaNAe Thiirasa Na phalesu NA ikkami. tammI tamhA tivihA te hoMti thUlAisu dave duTTha do ceva dose guNe nAmAI paDhamA do paNamiya patthiya paramapurisehi pAsAyakhaMbha pAhanaM puTThogADha punnA u paMcidiyapANANaM gAthAkrama 99 34 85 22 50 23 75 51 25 41 91 24 21 100 82 30 88 10 42 46 97 2 16 01 76 65 90 11 : 04 93 88 pRSThAMka 336 161 285 97 210 101 254 211 110 204 304 107 97 337 275 136 293 46 205 286 233 14 75 08 260 237 301 -47 27 314 293
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 349 gAthAkrama gAthAkrama pRSThAMka 209 bhAvatthavihUNa bhAve vi hoi bhAsA asacca. 70 264 158 bhAsA cau. bhijjati bhinnaNimitta pariziSTa - 1- mUlagranthagAthAkramanirdeza pRSThAMka 117 sA hAsa sA hoi aNa. 271 sA hoi joga 73 sA hoi bhAva. se bhee saMkhaDi saMbohaNa huti aNaMta 206 hoi asaccA 147 310 bhinnAi 32 245 44 mahesiNo 335 mAyAi 277 mehaM 332 rayaNIe rAgeNa va vavahAro 242 214 143 saccAe saccA bhosA 123 239 sabbhAvassa 217 savvA vi sA ubhaya 273 234 210 sA kUDakahA sA'jIva 233 235 203 249 231 207 sA'NaMta sakoha sA jAyaNI sA jIva sA dosa sA pemma sA mANa sA ya bhaya sA lobha sAvajje sA vigaya 207 205 207 206 318 229
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 pariziSTa . 2. svopajJavivaraNAntargatavizeSanAmollekha: - pRSThAMka nAma nAma pRSThAMka adhyAtmamataparIkSA vAdarahasya 155, 255 abhaya 86, 123 180 210 veda 64 sammatiTIkA 40 177 subhadrA 174 69, 79 172 kAlAsura kUNika kUragaDukajIva kRtamAla gautama cANDAlacaura cUrNikAra dazAravarga drumapatrakAdhyayana dvaipAyana nayarahasya naladAmakuvinda paJcasaGgrahaTIkA pArzvajinendra piGgalasthApati prajJApanAsUtra pradyota 168 syAdvAdarahasya 177 zakaTasUnu 178 zyAmAcArya 170 higuziva 149, 239 168 178 168 6, 85 179 76, 77 181 79, 86 pramArahasya brahmadatta bhadrabAhu 162 161,283 174 210 bharata bhArata bhASya maGgalavAda mRgAvatI 175 210 rAmAyaNa vyAkhyAprajJapti vAkyazuddhicUrNi vAdamAlA 56,71 152
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 351 nAma pRSThAMka 212 211 179, 332 105, 157 105, 152 22 212 212 212 22, 105,197 133 pariziSTa-3 - mokSaratnAyAmAveditA'prAmANyAnAM granthAnAM sacilezaH / pRSThAMka nAma 1 anekAntavAdanirAsaH '132 35 matsyapurANa 2 anvIkSAnayatattvabodhaH / 104 36 manusmRti 3 ambAkI (vAkyapadIyopaTIkA) 267 37 mahAbhArata 4 Atmatattvaviveka 160 38 mArkaNDeyapurANa 5 AtmatattvavivekadIdhiti 160 39 muktAvalIprabhATIkA 6 kalpataru 132 40 muktAvalIdinakarIyavRtti 7 kalpataruparimala 133 41 muktAvalImaJjUSA 8 jJAnasiddhi 186 42 yAjJavalkyasmRti 9 tattvArthazrutasAgarIyavRtti 35 43 varAhapurANa 10 tattvacintAmaNi 158 44 vasiSThasmRti 11 tattvopaplavasiMha 128 45 vAkyapadIya 12 tarkasaGgrahadIpikA 96 46 vijJAnAmRtabhASya 13 dIdhiti ___39 47 vizeSavyAptiprakaraNa 14 dhavalA 24 48 viSNupurANa 15 nimbArkabhASya 129 49 veda 16 nimbArkabhASyaTIkA 129 50 vedAntadIpa 17 nyAyakandalI 39, 60 51 vyAsasmRti 18 nyAyabhUSaNa 21, 128, 129 52 vyutpattivAda 19 nyAyamaJjarI 104 53 zatapathabrAhmaNa 20 nyAyalIlAvatI 21, 63 54 zivamahimnaH stotraM 21 nyAyavArtika 175 55 zrIkaNThabhASya 22 nyAyasiddhAntamuktAvalI 134, 139 56 zrIkaNThabhASya TIkA 23 padmapurANa 212 57 zlokavArtika 24 prajJopAyavinizcayasiddhi 58 saMkSepazArIraka 25 pratyakSakAraNavAda (ta. ci.) 59 sAMkhyatattvakaumudI 26 pramANavArtika 60 saudaranandamahAkAvya 27 prameyakamalamArtaNDa 54 61 hetubinduTIkA 28 prazastapAdabhASya 139, 143 29 bRhadAraNyakopaniSat 134, 212 30 brahmasUtrazAGkarabhASya 128 31 bhaviSyapurANa 182, 212 32 bhAgavata 211 33 bhAmatI 131, 134, 256 34 bhAskarabhASya 128 134 211 129 129 212 104 133 155 112 139 44, 175 339 130
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 311 281 - 19 pariziSTa . 4 . mokSaratnAyAM sAkSitayA uddhatAnAM pradarzitAnAM ca granthAnAM lezataH sUciH nAma pRSThAMGka nAma pRSThAMGka 1 agnizItatvasthApanavAda 153 30 Rksa GgrahasUtra 134 2 adRSTasiddhivAda 9. 178 31 oghaniyukti 3 adhyAtmabindu 15, 335 32 kaThopaniSat 134 4 adhyAtmamataparIkSA 86, 122, 164 33 kathAkoza 172 5 AdhyAtmikaparIkSA 207 34 karmagrantha 6 anuyogadvAravRtti 15, 19 35 kalpalatA 22, 93, 104, 125, 133, 7 anuyogadvArasUtra 135, 137, 139, 141 8 anekAntavyavasthA 36 kalpabhASya 172 9 anyayogavyavacchedadvAtriMzikA 96, 133 37 kArtikeyAnuprekSA 133 10 abhidhAnacintAmaNivRtti 303 38 kAvyaprakAzabodhinI 161 11 alaGkArakaustubha 194 39 kAvyAdarza 163 12 aSTakaprakaraNavRtti 185 40 kiraNAvalIrahasya 96, 156 13 aSTasahasrItAtparyavivaraNa 116, 130, 41 kusumAJjali 9, 175 134, 139, 191 42 kauTilyArthazAstra 302 14 AcArAMga 291, 293, 296, 297, 298, 43 kauTilyArthazAstravyAkhyA 302 301, 302, 305, 318, 324, 332, 333 44 khaNDanakhaNDakhAdya 15 AcArAMgAkSaragamanikA 302 45 gurutattvavinizcaya 122 16 AcArAMgavRtti 297, 305 46 caturthakarmagrantha 17 AtmatattvavivekadIdhiti 160 47 carakasaMhitA 119 18 AtmatattvavivekavRtti 48 cANakyasUtra 332 19 AptamImAMsA 133 49 cintAmaNi 158 20 Avazyakaniyukti 121, 251, 284 50 cintAmaNivRtti 35 21 uttarAdhyayana 163, 181, 255, 293, 297, 318 51 cintAmaNyAloka 160 22 uttarAdhyayananiyuktibRhadvRtti 163 52 cUrNi 253, 267, 296, 301, 23 uttarAdhyayanavRtti (nemi.) 97, 318 302, 307, 316, 329 24 upadezapada 93, 196, 332, 334 53 chAndogyopaniSat / 319 25 upadezamAlA 54 jayAnandakevalicaritra 250 26 upadezarahasya 135 55 jAbAladarzanopaniSat 182 27 upamitibhavaprapaJcA 87, 316 56 jAbAlopaniSat 332 28 upAyahRdaya 118 57 jainatarka 138 29 Rgveda 134 58 jJAtAdharmakathAGga 111 155 281
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThAMka 164 15 331 W 134 163 275 311 pariziSTa - 4 - mokSaratnAyAM sAkSitayA uddhRtAnAM pradarzitAnAM ca granthAnAM lezataH sUciH 353 nAma nAma pRSThAMka 59 jJAnasAra 4 88 nayAmRtataraGgiNI 60 jJAnArNava 340 89 nayopadeza 61 tattvacintAmaNi 158 90 nAgAnanda 62 tattvavaizAradI 131 91 nizIthacUrNi 63 tattvArthabhASya 35, 265 92 nizIthabhASya 64 tattvArthaTIkA 23 93 nizIthasUtra 111, 254 65 tattvArtha vRtti 37, 74, 114, 180 94 nyAyakusumAJjali 66 tattvArthasUtra 95 nyAyakandalI 67 tantravArtika 116 96 nyAyabhASya 68 tejobindUpaniSat 4 97 nyAyasiddhAntamuktAvalIprabhA 69 taitarIyasaMhitA 332 98 nyAyasUtra 95, 96, 118, 120, 187 70 taittirIyopaniSat 134 99 nyAyAloka 69 71 triSaSThIzalAkApuruSa 100 paJcadazI 72 dazavaikAlika 6, 15, 89, 96, 149, 182, 101 paJcavastu 195, 244, 267, 272, 288 102 paJcAstikAyavRtti 73 dazavaikAlikacUrNi 146, 166, 267 103 padArthalakSaNasaGgraha 74 dazavaikAlikaTippaNa 183 104 parAzarapurANa 75 dazavaikAlikadIpikA 300 105 pAkSikasUtra 199 76 dazavaikAlikaniyukti 96, 102, 161, 162, 106 pANinIyavyAkaraNa 242, 279, 281 107 prakalpagrantha 170 77 dazavaikAlikaniyuktihAribhadravRtti 282 108 prajJapti 23 78 dezInAmamAlA 299 109 prajJApanATippaNa 267 79 dravyaguNaparyAyarAsa 137 110 prajJApanAvRtti 20, 24, 36, 102, 80 dhammapada 337 144, 147, 159, 244, 267 81 dharmabindu 5 111 prajJApanAsUtra 35, 86, 93 82 dharmaratnaprakaraNavRtti 160 112 pratimAsthApananyAya 112, 329 83 dharmasaGgrahaNI 172 113 pratimAzataka 84 dharmasaGgrahavRtti 37 114 prathamakarmagrantha 85 dhavalA 24 115 pramANa mImAMsA 86 dhyAnabindUpaniSat 332 116 pramANavArtika 87 dhyAnazataka 330 117 pramArahasya 6 246
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 24 129 pariziSTa-4- mokSaratnAyAM sAkSitayA uddhatAnAM pradarzitAnAM ca granthAnAM lezataH sUciH nAma pRSThAMka nAma pRSThAMka 118 prameyamAlA 158 148 mAdhyamikakArikA 130 119 prameyaratnamAlA 138 149 mAlatImAdhava 331 120 pravacanasAravRtti 156 150 mImAMsAkutUhala 142 121 pravacanasAroddhAravRtti 144 151 muktAvalI 162 122 prazamarati 334 152 muNDakopaniSat 134 123 prazastapAdabhASya 21, 139, 142 153 maitreyyupaniSat 134 124 praznavyAkaraNa 302 154 yogadRSTisamuccaya 197 125 praznavyAkaraNavRtti 302 155 yogabindu 171 126 praznopaniSat 332 156 yogazAstra 171 127 prAcInatamacUrNi 170, 267, 290, 291, 157 yogasUtra 58 299, 301 158 rasagaGgAdhara 163 128 bandhazatakacUrNi 159 rAjapraznIya 111 129 bandhahetubhaGgaprakaraNa 160 rAjamArtaNDa 130 bRhacchAnti - 331 161 latA 133 131 bRhatkalpasUtra 291 162 vAkyapadIya 22, 105, 197, 255 132 bRhadAraNyakabhASyavRtti 265 163 vAkyapadIyavRttisamuddezavRtti 266 133 bRhadAraNyakopaniSat 212, 332 164 vAdamahArNava 129, 134 134 brahmabindUpaniSat 134 165 vidhiviveka 259 135 bhagavatIsUtra 24 166 vizeSaNopalakSaNaprakaraNa 158, 160, 224 136 bhAgavata 211 167 vizeSAvazyakabhASya 137 bhAmatI 131,134,256 168 vizeSAvazyakabhASyavRtti 138 majjhimanikAya 337 169 viSayatAvAda 139 madhyamasyAdvAdarahasya 170 vairAgyarasAyaNa 260 140 manusmRti 153, 332 171 vyavahArabhASyavRtti 146, 332 141 mahAkalpasUtra 111 172 vyavahArasUtrabhASya 274 142 mahAnizIthasUtra 111, 321 173 vyAkhyAprajJapti 19, 23 143 mahAbhArata 332 174 zaktivAda 144 mahAbhASya 3, 105, 279, 283 175 zabdazaktiprakAzikA 145 mahAvagga 111 176 zabdAnuzAsanabRhadvRttyavacUrNi 146 mahopaniSat 134 177 zvetAzvataropaniSat 134 147 mANDukyopaniSat 134 178 zANDilyopaniSat 15 135 331 84 134
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 4 - mokSaratnAyAM sAkSitayA uddhRtAnAM pradarzitAnAM ca granthAnAM lezataH sUciH pRSThAMka nAma 131 9, 246 24 336 124, 129, 133 327 197 169 164 171 38, 303 171 88 88 146 45, 105 62 nAma 179 zAstradIpikA 180 zAstravArtAsamuccaya 181 SaTkhaNDAgama 182 SoDazaka 183 saptabhaGgItaraGgiNI 184 sammatitarka 185 sammativRtti 186 samarAdityakathA 187 sarasvatIkaNThAbharaNa 188 saMvegaraMgazAlA 189 sarvasiddhAntapadArthalakSaNasaMgraha 190 saMvegaraMgazAlA 191 sAmAcArIprakaraNa 192 sAmAnyalakSaNA 193 sAmAnyalakSaNAkAzikAnandavRtti 194 siddhahemazabdAnuzAsana 195 siddhivinizcaya 196 sthAnAGga 197 sthAnAGgavRtti 198 syAdvAdakalpalatA 199 syAdvAdabhASA 200 syAdvAdamaJjarI 201 syAdvAdaratnAkara 202 syAdvAdarahasya 203 svayaMbhUstotra 204 halAyudhakoza 205 hAribhadravRtti 206 hAribhadravyAkhyA 180 93, 104, 126, 133, 137, 140, 182, 197, 227 199 103 16, 22, 65, 74, 103, 142, 227 6, 135,154, 159. 162, 194, 270 129 180, 190, 217, 284, 315 323 5, 17, 254 207 hAribhadrAvazyakavRttiTippaNa 208 hetuviDambanasthala 209 dhAtupATha 355 pRSThAMka 7 174 51
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 nAma 1 agastyasiMhasUri pRSThAMka 132 118, 149, 182, 238, 267, 298, 316 178, 280 184 268 y o 153 39, 88, 134 280 167 2 anaGgavajrakRti 3 appayadIkSita 4 abhayadevasUri 5 amaracandra 6 ariSTanemi 7 arcaTa 8 azvaghoSa 9 Anandagiri 10 indrabhUti 11 udayana 12 udayaprabhasUri 13 kamalasaMyamopAdhyAya 14 kIrti (dharmakIrti) 15 kumArila 16 kRSNa 17 gaGgeza 18 gajasukumAra 19 gaNaka 20 gadAdhara 21 guruprabhAkara 22 gopendravAcaka 23 cintAmaNikAra 24 jagaccandrasUri 25 jagadIza 26 jamAli 27 jayaghoSasUri 28 jayarAzibhaTTa 29 jayasundaravijaya 30 jarannaiyAyika pariziSTa - 5 - mokSaratnAyAM vizeSanAmnAM sUcilezaH pRSThAMka nAma 102, 149, 170, 187, 31 jitAri 283, 292, 297, 305, 318 32 jinadAsagaNimahattara 175 132 33 jinabhadragaNikSamAzramaNa 147, 160 34 jinezvarasUri 83 35 jIrNanaiyAyika 167 36 dazaratha 130 37 dAmodara 336 38 dinakarabhaTTa 265 39 dIdhitikRt 186 40 devendrasUri 9, 141, 153 41 dvaipAyana 24 42 draupadI 297 43 dharmakIrti 44 navyanaiyAyika 112 45 nyAyakandalIkAra 167 46 nAgArjuna 160 47 nRsiMhazAstrI 254 48 nemicandrAcArya 49 pakSadharamizra 74, 164 50 pataJjali 255 51 pannagAcArya 281 52 pANinI 22, 158 53 pArthasAramizra 20, 347 54 pArzvanAtha 74, 192 55 piGgalasthapati 56 puSpadanta 57 badarInAthazukla 128 58 barkali 217 59 baladeva 251 60 balirAmazukla 110 140 114, 250 39, 60, 63, 74 131 105, 131, 157 297, 318 134, 160 58, 196 153 246 131 255, 112 181 137 133
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma 61 bAdarAyaNa 62 brahmA 63 bhagIrathaThakkura 64 bhadrabAhusvAmI 65 bhartRhari 66 bhavabhUti 67 bhavAnanda 68 bhAsarvajJa 69 bhAskarAcArya 70 bhoja 71 bhojadeva 72 maNikAra 73 mathurAnAtha 74 madhupiGga 75 manu 76 maMDanamizra 77 maladhArirAjazekharasUri 78 maladhArihemacandrasUri 79 malayagirisUri 80 mahAkAla 81 mahAdeva 82 mahAprabhugolAlasvAmI 83 mahAvAdI 84 mAdhava 85 mizra (vA.mi.) 86 mizra (pakSadharamizra) pariziSTa-5- mokSaratnAyAM vizeSanAmnAM sUcilezaH pRSThAMka nAma 127 90 raghunAthazarmA 189 175 2, 110, 116 22,107, 112 331 35, 192 127 128 163 128 22 156 211 186, 211 256 172 14, 19 22, 24, 36, 37, 69, 78, 79, 80, 90, 102, 124, 144, 159, 175, 246 211 211 263 180 87 municandrasUri 88 mUkeza 89 yAkinImahattarAsUnu 302 210 160 24 278 102, 267 91 rAdhAkRSNa 92 rAmAnujAcArya 93 lakSmIlAbhagaNI 94 lomeza 95 vardhamAnopAdhyAya 96 vAcakamukhya 97 vAcaspatimizra 98 vAdidevasUra 99 vizvanAthapaJcAnanabhaTTa 100 viSNu 101 vIra 102 vIrasena 103 vRSabhadeva 104 vedavAdI 105 vaizeSika 106 vyomazivAcArya 107 zaGkarAcArya 108 zazadharazarmA 109 zAkaTAyanAcArya 110 zAntisUri 111 ziromaNi 112 zilAMkAcArya 113 zivabhUti 114 zivazarmasUri 115 zaiva 116 zrIdhara 117 zrInivAsAcArya 118 zrutasAgara 119 sagara 120 samantabhadrAcArya 357 pRSThAMka 267 133 129 259 211 104, 105, 204, 280, 346 214, 326 129, 130, 175 97, 107, 138, 140, 223 169 211 254 24 106 9 9 61 153 107 93 181 59, 160 298, 305 308 24, 204 9 61 129 35 211 129, 133
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 pariziSTa 5 mokSaratnAyAM vizeSanAmnAM sUcilezaH pRSThAMka 87 nAma 121 siddharSigaNI 122 siddhasenagaNI 37 123 siddhasenadivAkara 283 124 supArzvanAtha 112 211 125 sulasA 126 somila 129 127 haribhadrasUri 1, 17, 23, 127, 181, 202, 244, 246, 306, 307, 311 331 15 15, 19, 20, 33, 46, 284 266 133 128 harSa 129 harSavardhanopAdhyAya 130 masUra 131 helArAja 132 hiriyannA
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 359 pRSTha 235 80 154 - 222 129 265 158 53 pariziSTa - 6 - mokSaratnAyAM pradarzitA nyAyAH nyAya pRSTha nyAya 1. ajAkRpANIyama 280 32. priyamiSTamevauSadhatayopadiSTama 2. ajAM niSkAzayataH kramelakApAtaH 33. bhakSite'pi lazane na zAnto vyAdhiH 3. andhakavartakIyanyAya 34. maJcAH krozanti 4. ardhajaratInyAyaH 35. mUlaM nAsti kutaH zAkhA? 5. ardhavaizasanyAya 232 36. vartamAnasamIpe vartamAnavatA 6. azuddha vartmani sthitvA tataH zuddhaM samIhate 37. vicItaraGganyAya 7. AmrAn pRSTaH kovidArAnAcaSTe 229. 38. vinAyakaM prakurvANo racayAmAsa vAnaram 8. iSTato'vadhAraNam 276 39. vRddhimicchato mUlakSatirAyAtA 9. upasargeNa dhAtvartho balAdanyatra nIyate _51 40. vyAkhyAnato vizeSapratipattiH 10. upAyasyopAyAntarA'dUSakatvam / / 138 41. zataM zirachede'pi na dadAti viMzatipaJcakaM 11. ekagrahaNe tatsajAtIyo'pi gRhyate 264 tu prayacchatyeva 12. ekaM sandhitsato'paraM pracyAvyate 10,56, 214 42. zRGgagrAhikAnyAya 13. kadambagolakanyAya . 21 43. zvazrUnigacchoktinyAya 14. kaphoNiguDayitam / 129 44. satsAmIpye sadvadvA 15. kAkatAlIyanyAya 202,330 45. sarvaM vAkyaM sAvadhAraNaM bhavati 16. kuDyaM vinA citrakarmatulyanyAya 10 46. savizeSaNau hi vidhiniSedhau 17. kSIraM vihAya sauvirarucinyAya 47. svavadhAya zastrotthApanama 18. girimutpATya mUSikoddhRtA 19. ghaTTakuTyAM prabhAtam 20. ghuNAkSaranyAya 21. ghRtaM dahatinyAya 22. tadagrahaNe tatsajAtIyo'pi gRhyate 2 23. taddhetorastu kiM tena? 12, 13,72 24. dAsena me kharaH krIto dAso'pi me kharo'pi me 142 25. dharmikalpanAto dharmakalpanA zreyasIti nyAya 39 26. nahi mRtA dagdhA ca bhAryA punaH prasavAyodabhavati 27. na hi varavighAtAya kanyotAho bhavati 10 28. nAyaM sthANoraparAdho yadenamandho na pazyati 29. nimitte sati upacAraH pravartate 30. parivartya kSaumaparidhAnam 31. pArizeSanyAya 276 88, 257 42, 279 33 133 251
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 sAkSI pATha jaM vakkaM vayamANassa saMjJAdiparihAreNa sulabhaM vAganuccAraM girA maunaM tu anupAyAttu divasamavi namaskAro adRSTaM karma saMskAraH ciradhvastaM yAgena Izvara nikSipyate grahaNaM bhASA giNhai kAi bhASaNAbhiprAyA vIryAntarAyakSa pudgalasaMyoga saddapariNae asaddapariNa nisargasamayA bhASyamANaiva ekasamayasthiti zabdo guNaH cakSu cakSurgrahaNAyogya janyatve sati sa cAyaM zabdo anAdinidhanaM mRduzItau mRdU duphAse siya atra ca snigdha paramANa paramANvAdInAma jai tiphAse dvau mRdulaghurU gahaNadavvAI No paMcaphAsAi bhASAvargaNAyAM NiddhalhukkhANa tAiM ekkekkAI mRdulaghurUpau paramANvAdInA mauyaM lahuyaM pariziSTa - 7 - mokSaratnAyAM sAkSitayA uddhatAnAM zAstravacanAnAM nirdeza: sUtra pRSTha sAkSI pATha sUtra pRSTha (da. vai. a.7 ni. zlo. 288) 3 tatra mRdulaghU (baM. za. zlo. 87 cUrNiTippaNe) 24 (yo.zA. 1942) orAliya-veu (vi. A. bhA. 658) (jJA. sA. 13 / 7) 4 nicchayao savva (vi. A. bhA. 660 gAthA) (te. upa. 1 / 22) .4 tAI kiM puTThAI (dha. bi. 4 / 23) 5 puTThogADhaaNaM (sUtraM 168) (da, vai. ni. aga. cU. pR. 164) 5 tAI bhaMte! kiM (pra. bhA. sU. 168 ma. vR.) (hA. A. vR. TI. pR. 1) 7 'nirantaraM' iti [vi.A.mA.379-390] (zA. sa. zlo. 107) . 9, saGgatipradarzanasya (ta. ci. anumAnakhaMDa . (nyA. ku. 1/9) bhavAnaMdavRtti pR. 4) 35 (zi. sto.) atitaptalohapi (tattvA. zrutasAgarIyavRtti 5 / 24) (a.bi.zlo. 93 vR.) 15 bhedaH paJcavidhaH (tattvA . bhA. 5/24) (da.vai.a. 7.ni.zlo. vR.) 15 khaNDabhedo loha (vi.bhA.zlo. 355) 15 tatrautkArikA (tattvA. 5 / 24 vRtti) (vi.bhA.zlo. 374 vRttau) dAdInAM krakaca (tattvA. 5 / 24. zru. vRti) (pra. ta. a. 5. sU. 8 syA. ra.) 16 akhAtaM saraH (dharmasaMgra. zlo. 54 vRti) . 19 19 avaTAH kUpAH (pra. bhA. sUtra 170 vRttiH ) (bhaga. sU. za. 5. udde. 7. sUtra 7) 19 saMkhejjAI joya (pra.bhA. sUtra 169) (bhaga. za. 5. udde. 7/sU.7) 20 vigAnAt, vicchinna (sAM.kA. 5. kau.) 20 kirerahira (si.he.za. 8 / 2 / 186) (vi. bhA. zlo. 372 maladhAravR.) 20 zreNeranatikra (kAta. 2 / 5 / 14) 20. pUva vAcyaM (tattvA. 2027) (muktA. zlo. 34. TIkA pR. 364) 22 bhASyata iti (vizeSAvazyakabhASyavRtti) (muktA. maM. pR. 365) davvavakkaM nAma (da.vai.a.7.ni.zlo.271 ji.cU.) 49 (muktA. maM. pR. 366) 22 puliM bhaMte! bhAsA (bhaga. zata. 13. / udde, 7 / sU. 493) 50 [5/8] parAghAtasvabhAva (vi.A.bhA.gA. 393 vR) (vA. pa. 1/1) hetukartRkaraNe (si.he. 2 / 2 / 44) na tAdAtmyaM (zA.sa. sta. 11/2-3) (bha. sU. za. 20/u. pa./sU. 668) zabdajJAnAnu (yo.sU. 1/9) (5/23 tattvA . vRtti) 23 yaccobhayoH (zlo. vA.) (prajJA. pada-5/sU-120) 23 sati samyagda (dharma saM. bhAga. 2/pR. 111) se-zabdo'thazabdArthaH . (bha. sU. za. 20/u. 5/sU. 668) ubhayA'vRtti [za.za. 22] nAmakaraNasaM (tattvA. 1/35 yazo. vRtti) (prajJA. pada-11/sUtra 168) tattadaMzaprAdhAnye (pra.za. 79 vR.) azokaprAdhAnya (baMhe. bhaM. pR. 3) (SaTkhaMDAgama 5/6/783) yA ca stryAjJA 24 aha bhaMte! jA (baM. za. cU. zlo. 87 vRtti) kimiyaM bhASA 24 mahilAsahAvo (ni. bhA. 3567) (prajJA. pada-5/sU. 120 vRtti) 24 iti-evamarthe (za.bR.a. 1 / 1 / 31) (baM. za. zlo. 87 cUrNiTippaNe) 24 / annattha niva (A.ni. 1592) 24
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 87 88 112 116 98 102 102 103 103 121 122 pariziSTa - 7 - mokSaratnAyAM sAkSitayA udbhUtAnAM zAstravacanAnAM nirdeza: 361 sAkSI pATha sUtra pRSTha sAkSI pATha sUtra nicchayao sakaya 86 dhUvaM dAUNa (rA. pra. sU. 139) 111 na hyupAya (upa.pR. 26) 87 kAuMpi jiNAya (ma. ni. a. 3) 112 kAryaniyatapUrva davvaccaNaM tu (ma. ni. a. 3) 112 kAraNakajja (A.ni. 1156) savvAyareNa laggai (u. mA. 241) viziSTavi (sA.pra.gA.57vRttau) titthayara-pavayaNaM (upa. pa. 423) 112 jai kei luddha zlokavArtikakAraNe (zlo. vA. AkRtivA. zlo. 3) 112 do na bhAsijja 89 vyaktau tAvatkriyA 113 tataH = Ayukta vyutpannasya yatpadAd (tattvA, 15-yazo. vR.) 114 yatsiddhAvanya (nyA. sU. 1/1/30) aguNe u viyA (A.ni. 1136) 115 sAmAnyato'vaga pramANavantyadRSTAni (ta.vA. 2-1-2-5) saviyappa-Nivviyappa gopadazakyatAva 116 taM taM janapada dazavaikAlikaniyuktiM pajjAyA'Nabhi . (vi. A.) 118 bhiNNadesibhA (daza.ni.cUrNi-7/175) avizeSAbhi (nyA.sU. 1/2/11) 118 ekasyApi hi (syA. ratnA. 411) yo mayA parihitaH 118 caurazabdo'nyatra (syA.maM.zlo. 14) 103 nava iti mayA (u.ha.pR. 14-16) 119 yaH zabdo yatre (anvI . 5/2) yathA kazcid (ca.saM.pR. 266) 119 zabdasya naisargikaza (nyA. maM. catu. A. pR. 30) 104 sahacaraNa-sthAna (nyA.sU. 2/2/64) 120 svAbhAvikasAmarthya (pra. tattvA . 4/11) 104 AlaeNaM vihA (A.ni. 1148) zAbdabodhe (syA. ka. sta. 11/20 gA. vR.) 104 Na ya ThavaNA (gu.vi. 3/182) yUstryAkhyau nadI (vyu. kA. 1/pR. 186) 104 / pratItya Azritya (pra.bhA.pa.sU. 165 malayavRttau) 124 na ziSTairanugamyante (vA. pa. kA. 1/zlo. 142) 105 samayapatiTTitarUvaM (da.vai.a. 7. ekazakteranyatra (anvI . ta. 5/2) ni. zlo. 175 aga. cU.) 124 zabdAnAmapabhraMzatvaM (muktA . pra. pR. 549) 105 naikasminnasambhavAt (bra.sU. 2/2/33) apabhraMzAtmaka garga (muktA. di. pR. 549) 105 sa vyAptidarzana (pra.mI. 1/2/20) 126 saMskRtazabdAnAmiva (si. za. 1/1/3) anAmikAvRttihra (da. vai. a.7. saMkIrNAyAM vAci (vAkyapadIya 1/144 vR. de. vRtti)106 ni. gA. 273 hA. vR.) 127 na tu padmatva (nyA. si. dI. pR. 59) 107 bhAvadharmayogAd (sa.ta.pR. 83) 128 kvacit samudAya 107 na khalu vastunaH (sa.ta.pR. 83) gaNitovatesaTThANa 109 yathaikatra calAcalA ThavaNAsaccaM 109 jagadbrahmaNorbhedA sthApanAsatyaM 109 ekasya pRthivI jattha ya jaM (A. ni. gA. ) 110 davvaTThayAe (bha.sU.za. 18/u. 10/sU. 648) 129 jattha bahu jANi (dha. 14 gAthA) 110 sarvamanekAntamiti 129 NAmaM ThavaNA davie, khitte (da. ni. gA. 8/9) 111 anekAntasya samya (bR.sva.sto.zlo. 103) NAmaM ThavaNA davie, mAuya ( ) 111 pramANapi svaviSaye 129 NAmaM ThavaNA davie, ohe ( ) 111 satyaM yadasti (bra.sU. 2/2/33 bhA.) NAmaM ThavaNA davie khettaddho ( ) 111 ekasmin vastu nAma ThavaNA davietti esa (saM. tarka 1/6) 111 yathA suvarNa (pA.yo.sU. samAdhipAda-sU. 14) jaM puNa tayattha (vi. A. bhA. 26) 111 bhedAbhedoktadoSAzca (he.bi.TI.pR. 105) 130 goyamA! pamAyaM (ma. ni. a.7) jAtyantaratvaM ca (a.sa.vi.pR. 126) majjaNagharAA (jJA. ) 111 sarvasyobhayarUpatve (pra.vA. 182) 105 126 105 GG 129 129 130 111
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 sAkSI pATha Atmetyapi prajJA mRdAtmanA ekatvaM sarveSvapi vastuSu anubhava eva hi sattvAsattve yadi cAnyena anirodhanutpAda astIti vartamAnatvaM vAkyeSvanekAnta sarvatraiva syAccha syAcchabdaH khalvayaM syAcchabdaH asdhAtu sarvathAtvaniSedhakaH tattadapekSAgarbha yathA vakturabhiprAyaH sarvathopAdhibhedaM upAdhibhedopahitaM naikasminyathokta jaM vatthu ayantaM sthANurvA puruSo nAntaHprajJaM na vimuktazca vimu tadanupravizya aNoraNIyAn dve vAva brahmaNo nAsadAsIt no naiva cintyaM bhAvA'bhAvavihIno divA na pUjayed na sarva sarvameva viddhaH san aviddho ekaM sad viprA sadasadvareNyam ApekSikadharmANA vRkSo'grAvacchedena sAvadhikabhAvAnA pratiyogimadbhinnA bhedavyavahAra eva jo egaM jANai na cApekSikatvAda pariziSTa 7 mokSaratnAyAM sAkSitayA uddhatAnAM zAstravacanAnAM nirdezA - sUtra sAkSI pATha yatsApekSamihekSitaM ghaTAderAmadravya mamApyapekSA ditvAdikaM bAhyArtha pRSTha 130 130 131 131 ( bra. sU. 2/1/14 - ka.pa.pU. 456) 131 132 (mA.kA.) ( bra. sU. 2/1/94 bhA.) (zA. dI. pU. 387) (mA.kA. 1) 132 ( bra.sU. 2 / 2 / 33 ka.pa.pU. 561) 132 (A.mI. zlo. 103 ) 132 (ba.su. 2/2/32- vi. bhA.) 132 ( bra.sU. 2/ 2 / 33- bhA.) (paM.kA.gA. 14 amR . vRtti) (zA.vA.sa. sta. 7 zlo. 21 syA.ka.vR.) 132 ( nyA. bhA. pR. 81) 132 (zrI. ke. TI. pU. 103 ) 133 (anyayo. dvA zlo. 24) 133 133 (kA. anu. zlo. 261 ) 133 133 (mAM. upa.1/pR.56) 133 (kaThopa. 2/2/1) .133 (tai. upa. a. 6) 133 (zve. upa. 3 /20) 133 (bRha. upa. 2/3/1) 133 (R.saM. 10 sUkta 129 / 1 iti ) 133 ( bra. upa. 6) 133 133 (mai.upa.3/5) (zAM. upa. 1/38) 133 (mahopa. 5/46) 133 133 133 134 134 134 135 137 138 138 138 (chA. upa. 8/4/1) (R. ve. 1/164/46) (mu.upa. 2/1) ( nyA. mu.pra.pU. 39) ( zlo. 136) (zA. samu. sta. 4. pR. 84) (syA. ratnA. 1/16) 132 132 132 (A.zru.1.a. 3/34) (pra. ra. mA. pR. 15) yadA boddhazcakSuSA apekSAbuddherabhivya lokA hi giri tejastvAbhAva vavahArasacca ! pavIti bhAvasatyaM tu jadhAbhippA yavada svAnubhUtAvavizvA citramiti pratIti nIlatvAdivacci naukasmin anyathA'nupapattizce atitaptatailAdA vyaktasparzAdi nItvazukla saGkaraH parasparA udbhUtatvaM tu zuklatvAdivyApyaM zuklatvAdinA udabhavatvaM jAti upAdhisAGkarya tadabuddhinirUpita yogaH sambandhA yogataH = sambandhataH upa-gaiaupamyaM sAdRzyaM na tadbhi NajjaMti aNeNa jJAyate'smin duHkhAya nidAnaM pANDurapazila upameyatAvaccheda yadopamAnazabdAnAM upamaiva tirobhUta rUpakAlaGkArA pratimAyAM bhagavada sUtra (saM.zA.3/193) (pra.pA. bhA. pR. 257) (syA. ka. sta. 3 / zlo. 9) (syA. ratnA.5/8) (pra.za.bhA. pR.272) (mI. ku. pR. 34) (sA.la.kA. pR. 121) (pra.mA.pa. sU. 164) (sthA 4/2/308) (daza. vai.a.pU.pU. 160) (pa.da.3/29) (A.ta.vi. pR. 274) (ba. sU. zA. bhA. 2/2/33pR747) 153 155 155 156 156 157 157 157 157 158 ( tattva. pratya. kha. pR. 725) (ma.svA.ra. zlo.7 / vRtti) 158 (muktA. pra. pU. 132) 159 (pra. bhA. pa. sU. 165 mala. vR.) 159 (sthA.) 160 161 (sthA.) (syA raha. ) 161 ( daza. vai. ni. zlo. 24 a. pU.) 162 (daza. ni. zlo. 52 hA. vR.) 162 ( tattva. pra. khaM. (pra.sA.ra.gA. 40 vRttau) (sA. la. kA. pR. 183) (ki. ra. pR. 102 ) pR. 727) (muktA. pR. 436) (muktA. pR. 436) (ta. ci. pra. kha. pR. 725 ) + pRSTha 138 139 141 142 142 142 144 145 145 146 147 149 152 152 153 ( daza. hA. vR. pR. 23 ) 162 (syA. ka. sta. 11/ zlo. 18 vRtti) 163 (ra.gaM.pU. 297) ( sa.kaM. 3 / 20) (kAvyA. 2 / 36 ) 163 163 163 164 ( adhyA. pa. zlo. 58 vRtti) (nayo zlo. 103.) 164
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 363 pRSTha 184 185 186 186 186 187 187 187 188 188 188 189 171 sAkSI pATha mukhaM candraH" ityA dravyAt dravye saMvega mokSasukhA yasya sUryaparispa upAyaH = upeyaM jahA dhAtuvAtitA khettovAto jahA kAlopAyaH = kAla uvaogajogaicchA taM ca kiMci atthaM saMjAe uDDAhe oddhasito ya savvabhicAraM hetuM dravyAstikAdyaneka pratiyogivyavahAra etaddedAnAM iha ca tathAvidha apramAdavadbhiH upadezapradAnamanu jJAnacikIrSA na kartA kazcida kartRdharmA niyantAra sarva eva pradhAna SaSThI vA'nAdare jo tullasAha putrakhAdaka sAdhyavikalatvA 189 173 189 pariziSTa - 7 - mokSaratnAyAM sAkSitayA uddhatAnAM zAstravacanAnAM nirdezaH sUtra sAkSI pATha sUtra (vyutpattivAda pra.kA.pR.70) 164 jJAtatvaM cAsya (sthA. 4/3/338) (sthA. a. 4/u.3/sU.338 vRtti) 166 nivRtterapyaduSTa (daza. vai. hA. vRtti) (daza. aga. cU. pR. 22) 168 nanu nivRttirnira (aSTa. pra. 18/8 vR.) (kA. 123 muktA. vR.) 169 mAM sa bhakSayitA (ma. smR. 5/56) (sthA. vRtti) 169 narazvahayagodIpaM (jJA.si. 1/13) (daza aga.cU.pR. 22) 170 gamyAgamyAdi (pra.vi.si. 4/16) (da. vai. cU.) 170 jaM arUvi taM (da. vai. jina. cU.) (sthA. vRtti) 170 sAdhamyavaidhAbhyA (nyA.sU. 1/3/2) (daza.ji.cU.pR. 46) 171 samyaguttarameva (pramA. mI. 2/1/29 vRtti) (daza. ji. cU.) 171 akartA''tmA (sthA. vRtti) 171 ayamapi jJApa (sthA. vRtti) (ka.bhA.gA. 1716) 171 asthina vasati (daza.ni.gA. 68) __ aputrasya gati (sthA. 4/3/338) 172 anekAni sahasrANi (A. ta. vi. vRtti) puMnAmno narakAdya (sthA. vRtti) 173 ko'rthaH putreNa jAtena (sthA. vRtti) 174 zocane sampraharSe (halA. ko. 5/876) (daza. hA. vR. pR. 33) 174 pratinibhatA cAsya (sthA. vRtti) (vya. sU. 1/374) 174 AharaNa-taddeza (a.sa.vi.pR. 309) (nyA.vA. 3/1/6) 175 upamAnAdupameyasya (ra.gaM.pR. 467) (prajJo.si.paricche. 4/zlo. 13) 175 yatra kenaciddha (alaM. kau. vR. 464) (nyA. ku/1/14) 175 Adizabdena draSTAnta (si. he. 2/2/74) (sAM.kA. 11 vRtti) 175 jaM jaha suammi (A. ni.) (si.za.2/2/108) 177 jo heuvAyapakkha (saM. ta. 3/45) (vi.A.bhA. 2068) 178 gatisthityavagAha (sa.ta.3/45 vRtti) (sthA. 4/3/338 vR.) 179 yadyapyatIndriyArthe (syA.ka. 2/23 vR.) [mahAbhArate - Adiparva - atIndriyArtha (yo. dR. 98/99/143) 74/102] 179 yatnenAnumito'pyarthaH (vA. pa. 1/) (halA. 4/743) 180 AgamenAnumAnena (yo. dRSTi.101) (saM. ta. 1/28) 180 jJAyeran hetuvAdena (yo. dR. 146) (tattvA . 1/35 ya. vR.) 181 nAmadheyamAtra (pra.mI. 1/1/1) (da.vai.cU.pR. 26) 181 saMjJAmAtreNa (syA. bhA.) (uttarA.a.3.bR.vR.) 181 se musAvAe cau (pA. sU.) (syA.ka.sta.7.zlo. 30 vRtti) 181 tassa kohAula (daza. a.7/ni. gA. 276 (bha. pu. 1/2/160) 182 cU. pR. 237) (mai.u.2/2) 182 sahajadevakRtakSAyi (A.pa.zlo.4 vRtti) (jA.da.5/54) 182 parasaMpadutkarSo (sAM. ta. kau. pR. 2) (da. vai. aga. cU.) 182 cauhi ThANehiM (sthA. 4/1/269) (sthA. vRtti) 182 madhupiGgo'pyapa (tri. za. 7/2/474) (da.vai.a.cU.pR. 27) 183 sagaraM sulasAyuktaM (tri. za. 7/2/500) (sthA. 4/3/338 vR.) 184 striyamadha upAsIta (bR. A. upa. cha/4/2) 191 194 194 196 196 196 197 197 197 197 197 197 199 pratikUlaM prati NiyayavayaNi svarUpato'zuddha jadi paravAtI samabhirUDho hi ekAntamAzrayata abhakSyapari zaucamindriya cittamantargataM jahA koti bhaNejja yathA sarve sattvA taccaNio macchae yathA nityaH zabdo 202 207 208 209 211 211 211
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAne 280 280 223 364 pariziSTa -7 - mokSaratnAyAM sAkSitayA uddhatAnAM zAstravacanAnAM nirdeza: zabda sUtra pRSTha zabda pRSTha itizabdaH smRto (halA.ko.5/887) 216 aNuvautto aheuaM (daza. a. 7 ni. zlo. 280) 279 tRtIyaM satyamRSA (sthA. 4/1/238 vRtti) 217 bahuprakArabhrAntajJAna (ta. TI. 133) 280 gardA tu tridhA (dha. saM. - zlo. 26 vRtti) 218 mithyAdRSTijJAne (jJAnA. pra. ta. zlo. 15 vR.) cauvihe mose pannatte (sthA. 4/1/264) 218 ghuNotkiraNAtkathaJcinni (vardhamAna) 280 yathA yatrA'visaMvAda (si. vi. 1/19) 223 sadasadavisesaNAo (vi. bhA. 319) na hyekasmin jJAne (ta. ci. pratya. khaM. pR. 563) akkharasannisamma (pra. karma. 16) 280 nayagocarApekSayA (syA. ra. 5/8 - pR. 835) 223 taMtavo ghaDakAraNaM (daza. aga. cU. pR. 162) 282 mUle vRkSaH kapi '(syA. ka. sta.7 sutanANamAmaMtaNa (daza. aga. cU. pR. 162) 283 zlo. 13 vRtti) 225 itizabdaH smRto (hulA. 5/887) 283 kevalaM vyavahAramAtra (pra.pa. 11/sU.165-ma.vR.) 244 ohi-maNapajjava (daza. aga. cU. pR. 162) 283 jIve NaM bhaMte! jAI (prajJA. pada 11/sU. 172) 245 kevalinaH zabdamAtraM (vi. bhA. gA. 829 mala. vRtti.) 284 vandhyetarAdiko (zA.sa.sta. 11/zlo. 16) 245 goyamA! solasavihe (pra.bhA.pada.sU. 173) 286 AjJApyate (prajJA. 11/sU. 162 vR.) 246 ___ sattavihe vayaNavikappe (sthA.sU. 584) 286 bhattIi jinavarANa (A.ni. 1097 pUrvArddhaH) 251 dazavihe sadde pannatte (sthA.sU. 705) 286 paDimApaDivannassa (sthA. 4/1/237) 253 tivihe vayaNe pannatte (sthA. sU. 175) 286 aviNNAtassa (daza. prA. cU. pR. 161) 254 sakke NaM bhNte| devarAyA (bhaga.sU.za. 16, u. 2) 286 pucchaNI jahA (ji.da.vai.cU.pR. 239) 255 bhAsA cauppagArA (prajJA. bhASA. padasUtra 165) 287 AsaNagao na (utta. 1/22) 255 duNhaM tu viNayaM (daza. a. 7 gA. 1) 287 AkhyAtazabdaH (vA.pa.kA.2/zlo. 1-2) 255 jA ya saccA avattavvA (da.vai. 7/2-3) 288 bhAmatIkArastu yajeta ityAdi (bhA. 1/1/4) 256 tamhA gacchAmo vakkhAmo (da.vai. 7/6-7-9) 288 puMsAM neSTAbhyu (vi.vi. pR. 173) 256 tattha vAghAto bhavejjA (da.vai.ji.cU.pR. 247) kAryAdirUpaniyogasyeSTa (a.sa.vi.pR. 52) 256 annaha pariciMtijjai yathA gomaNDalasthAM (bR. upa. bha. vR. 1-4-466) 265 nakkhattaM sumiNaM jogaM (da.vai. 8/51) 289 kalpanayA tu Dayati (vA.pa. 3kAMDa-vRttisa. kAraNajAe puNa jayA (da.vai.ji.cU.pR. 247) . zlo. 77-vRtti.) 267 jAvi paraNissiyA (da. vai. ji. cU.) 289 yadRcchAzabde tu (vA.pa.kAM. 3-ambAkarvITIkA aIyaMmi a kAlaMmi (da.vai. 7/8) 290 pR. 189) 267 __ tahevANAgataM aDhe jaM (da.vai.a. 7/gA. 8) 290 anabhigRhItA bhASA (daza. hAri. vRtti) 267 aNAgataM aTuM Na (da.vai.a.cU.pR. 166) atthANabhiggaheNaM (pra.TI.bhA.pada.pR. 83) 267 no kappai niggaMthANa (bR.ka.u. 6/pR. 1601) 291 aNabhiggahiyA (daza.cU.zrIjina.pR.239) 267 taheva pharusA bhAsA (da.vai.a. 7/gA.11-12-13) 291 atthANabhiggahaeNa (daza. aga. cU. pR. 161) 267 se bhikkhU vA bhikkhuNI (A.cA.di.zru.a. abhigRhItA prati (prajJA. bhA. pa. sU. 165 vRttiH) 267 4/u.2/sU. 136) 291 prakaraNAdInAmananu (ma.syA.ra.pR. 23) eyaM bhaNaMtassa ho (da.vai.ji.cU. pR. 250) 292 apaTuppaNNo bAlA (vya. bhA. u. 10, gA. 61/62) 272 holAdizabdAstattaddeza (da.vai. 7/14 hA.TI.) 292 avvoyaDA nAma jA (daza.jina.cU.pR.239) 272 hole, gole, vasula (da.vai.a.cU.pR. 169) avyAkRtA caiva (daza.hA.vR.pR.140) 272 taheva hole golitti (da.vai. 7/14-15-16) 292 paMciMdiyatirikkhajoNiyA (pra.bhA.pa.sU. 167) 274 ajjae pajjae vAvi (da.vai. 7/18-19) / 292 aha bhaMte! uTTe goNe (prajJA.bhA.pa.sU. 163) 275 na niraTTha' iti (u. 1/25) 293 saJI avadhijJAnI (pra.pR. 169) 275 nAmadhijjeNaM NaM (da.vai. 7/17-20) 293 kathaM tarhi zrutabhAvabhASAyAM (prati. za. zlo. 89 vR.) 276 se bhikkhU vA bhikkhuNI (AcA. dvi. zru. a. 4/u. 1. antyeSu dravyayogeSu (pra. za. zlo. 89 vR.) 276 sU. 134) 293 288 288 289 290 292
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 365 sUra pRSTha 303 304 304 304 304 304 304 304 298 298 304 305 305 305 305 305 305 299 306 pariziSTa-7-mokSaratnAyAM sAkSitayA uddhatAnAM zAstravacanAnAM nirdeza: sAkSI pATha pRSTha sAkSI pATha sUtra satta mUlagottA pannattA (sthA. 7/3/551) 293 taheva gaMtumujjANaM pavva (da. vai. 7/30/31) paMcidiesu pANesu dUrao (da.vai.ji.pU.pR. 252) 294 palAlAtipakkaM vA (da. vai. a. cU. pR. 172) Aha jati evaM to (da.vai.ji.cU.pR. 252) 295 veloiyANi nAma velA (da. vai. ji. cU. pR. 256) vitahaM nAma jaM vatthu (da.vai.ji.cU.pR. 246) 297 TAlANi jahA kaviTThA (da. vai. a. cU. pR. 173) iyaM strI Agacchati (da.vai. 7/5 hA.TI.pR. 143) 297 TAlAni anavabaddhAsthI (AcA. 2/4/2-138 vR.) itthI vesa puriso vesa (AcA. zru. 2/4/1-sU. 132) 297 NavIkaraNIyANi aMbANi (da. vai. a. cU. pR. 173) dagdha-vidagdha-vRddhi (si.he. 8/2/40) 298 bedhA kIraMti taM vehima (da. vai. ji. cU. pR. 256) parivUDhA = makkhaNAdi (da.vai.a.cU.pR. 170) 298 tahA phalAI pakkAI (da. vai.7/32) parivUDhe paraMdame (u.tta. 7/6) 298 tathA nIlAzchavaya (da. vai. 7/34vR.) gavAdikaM parivRddhakAyaM (A. cA. 2/4/2/138) tahevosahio pakkAo (da. vai. 7/34) tattha maNusso purisa (da.vai.a.cU.pR. 170) chaviggahaNeNa NippavAli (da. vai. ji. cU. pR. 256) pacanayogyaH deva (AcA. 2/4/2/138) 298 chavIo-saMbalIo (da. vai. a. cU. pR. 173) se bhikkhU vA bhikkhuNI (AcA. 2/4/2/138) 299 se bhikkhU vA bhikkhuNI (AcA. 2/4/2-138) tattha maNusso appattiyaM (da.vai.ji.cU.pR. 253) 299 lAyimA: lAjAyogyA (AcA. 2/4/2-138) kalhoDo vacchayare (de.nA. 2/6 pR. 59) 299 bahukhajjatti bahubhakSyAH (A.cA.) gojoggA rahA goraha (da.vai.a.cU.pR. 170) kuMbhellasAlimAti (da. vai. a. cU. pR. 173) gAo je (rahajoggA) rahamiva (da.vai.ji.cU.pR. 253) sAhuNA bhaNiyAo (da.vai.aga.cU.) vAhimA nAma je sagaDA (da.vai.aga.cU) 299 bahusaMbhUtANi bahUNi (da. vai. a. cU. pR. 173) vAhimA NaMgalAdi (da.vai.aga.cU) 299 bahusambhUyA NAma (da. vai. ji cU. pR. 256) rathajoggA NAma (da.vai.ji.cU) 300 suNipphattIe phala (da.vai.aga.cU.) sigghagatayo sadappA (da.vai.aga.cU.) asaMthaDA ime aMbA (8. vai. 7/33) saMvahanaM dhuryam (da.vai.dI. 7/25) 300 rUDhA bahusaMbhUA thirA (da.vai.7/35) pasIdaMti jammi (da. vai. a. cU. pR. 171) 301 bahusambhUtA suphalitA (da.vai.aga.cU.) parihaNyate'nena parighaH (abhi.ci.vR.) 301 thirA, susaMvaDDitA (da.vai.aga.cU.) tatra nagaradvAre parighA (da.vai.hA.vR) ussaDA (da.vai.aga.cU.) phalihaM = kavADaNi (da.vai.aga.cU.) 301 gabmiNAo (da.vai.aga.cU.) egakaTThe udaga (da.vai.aga.cU.) pasUtAo (da.vai.aga.cU.) udagadoNI araha (da.vai.ji.cU pR. 254) 301 sasArAo (da.vai.a.cU.pR.173) udagajoggAi vA (A cA. 2/4/u.2-sU. 138) 301 bahusaMbhUyA NAma niSpannA (da.vai.ji.cI.pR.257) udagadoNijoggA vA (A.a.ga.) 302 duvihA'vAtA u vihe (ni.991) droNI = nauH (prazna. 1/13) 302 Na evaM vattavvaM jahA (da.vai.ji.cU.pR.257) droNI dArumayo (kau. a. 2/56) 302 jo puNa avisaya (paMcava.606) kaTThamayaM samitAti (da.vai.aga.cU.) 302 paramarahassamisINaM (o.ni.761) caMgaberaM kaTThamayabhAyaNaM (da.vai.aga.cU.) 302 paNIyo-parabhavaM jassa (da.vai.a.cU.174) caMgerI mahatI kASTha (prazna. AzravadvAra 1/13) 302 tassa evaM bhaNitassa (da.vai.ji.cU.pR.257) vAhitacchettovari (da.vai.aga.cU.) 302 yonau jalAvatAre ca (halA.5/862) mastikaM yena kRSTaM vA (pra. vyA.) 302 NadItitthANa vi (da.vai.a.cU.pR.174) pIDhacaMgabera-naMgala (AcA. 2/4/2/138) 302 taheva saMkhaDiM naccA (da.vai.) sagaDAdINa rahaMgasaNNi (da.vai.aga.cU.) 302 taDatthehiM hatthehiM (da.vai.a.cU.pR.174) gaNDikAsu kASThaphala (kau. a. 2/31) 302 tahA naIo puNNAo (da.vai.38/39) taheva gaMtumujjANaM (da. vai. 7/26...29) 302 bahuuppilodagA nAma (da.vai.ji.cU.pR.258) 300 307 301 301 310 311 311 312 312 313 313 313 314 315 315
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 sAkSI pATha bahuyaM puNapANiyaM nadIo vikippavANi kuThAracchedyatAM sukaDitti suparkikatti sukRtaM = suSThu nirvarttita sebhikkhU vA bhikkhuNI kAyena manasA vAcA brahmacaya nAma sarvAva yad yajJa ityAcakSate darzane sparzane vA'pi suto'yamutpravrAji paniyaNiyoge savyu avikkiyaM nAma ciMtetu pi Na tIrati savvukkassaM paraggha sukkIaM vA suvikkIaM sAvajjaNavajjANaM sulaSTo'yaM dArako kammauyaM nAma sikkhA payattapakkatti va jahA koi katthai savvameaM vaissAmi se bhikkhu vA bhikkhuNI ohAriNI jA ya sIsamaivipphAraNa purisajjAyaM tu paDucya tahevAsaMjaya dhIro asaMjato savvato bahave ime asAhu rAgAdvA dveSAdA mohAdvA nANadaMsaNasaMpannaM uvavUhaNatti vA pasaMsatti khavaNe veyAvacce devANaM maNuyANaM vAo va sIuNha ArttamamanojJAnAM amaNAnaM sahAi kSemaM nAma sulakSaNaM kheme'vi coraseva vAta- vuTu-sIuNDehiM - pariziSTa 7. mokSaratnAyAM sAkSitayA uddhRtAnAM zAstravacanAnAM nirdezaH sUtra sAkSI pATha (da.vai.a.pU.pU. 174) zivamastu sarvajagata (da.vai. aga. pU.) (u.ma.) sebhikkhU vA bhikkhuNI vAyu kSepiSThA devatA somasUryAgnidevatAH (da. vai. 7/41 tathA uttarA 1/36) (uta. 1/23 ne. vR.) ( A.cA. 2/4/2 136-137.) (zA. u. 2/1) (chA. upa. 8-5-1) (utta. ne. vR. 1/36) ( da. vai. a. cU. pR. 175) (da. vai. ji. pU. pR. 260 ) (da. vai. a. cU. pU. 176) (da. vai. 7/42) (da. vai. 7/45) (ma.ni. 3 / 120 ) (utta, ne. vR. 1/36) (da. pai. ji. pU. pU. 259) (da. vai. 7/42) (da.vai.ji.cU. pR. 260 ) (da.vai. 7 / 44 ) ( AcA. 2/4/2- sU. 140 ) (daza. vai. 7/54) (saM.ta. kAM. 3 / gA. 25) (saM.sa.kA. 1/gA. 54) (da.vai. 7/47) (da.vai.ji.cU. pR. 261) (da.vai. 7/48) (da.vai. 7/49) (ni. cU. u. 1 ) (ni. 27) (da.vai. 749 ) (va.vai. 7/50) (tattvA. 9/31-32-33) (ghyA.za. 6) (vya. bhA. u. 3 / gA. 209) (da.vai.ji.pU.pU. 262).. (da.vai.a. pU. pU. 177) pRSTha 315 315 316 318 318 318 319 319 319 320 320 320 320 320 320 321 321 322 322 322 323 323 325 325 325 326 326 326 326 326 327 327 327 330 330 330 330 330 330 330 Apo vai sarvA devatAH dau devAvityannacaiva tasmai sa hovAcAkAzo bAlo'pi nA'vamantavyo na hi jAtvavamantavyo na rAjJaH paraM daivatam meho'pi aMtarIkkho (ma.smR.a. 7/8 ) ( ma.bhA. zAMtiparva a. 68/440) (cA. sU. 372) (da.vai.ji.cU.pU. 262) (da.vai. 7/53-54) tahe va mehaM va nahaM va se bhikkhU vA bhikkhuNI ( AcA. 2/4/2-139) vacanArAdhanayA khalu ( SoDa. 2/12) tapaHsaMyamacaraNodyuktasyaikatra (upa. mA. 390 391 ) kiJcicchuddhaM kalpyama annaha bhaNiuM pi sUtra (nA. 5/40 mA. mA. 10/25) ( A 2/4 / u. 1- sU. 135 ) (tai. saM. 2/1/1) (dhyA. upa. 54) (jA. upa.4) (bR. upa.3/9/8) (pra.upa.2/2) avalaMbiuNa kajjaM dehaM gehaM ca dhaNaM sayaNaM svatvena svaM paramapi bhAsAi dose guNe dIpo yathA nivRtti nibbAnaM paramaM sukhaM anuttaraM yogakvemaM kiMbahuNA iha ha (pra.ra. 145-146) (ya. la. sa. 7-8-9) (ya. la. sa. 11) (upa.raha. zlo. 199-200) (a.bi.1/26) (da. vai. 7/56-57) (sau.ma.16/28-29) (dha.pa. 15/8) (ma.ni.ari.sU.26) (adhyA. ma.pa.upa.ra. Adau ) pRSTha 331 332 332 332 332 332 332 332 332 332 332 332 333 334 334 334 334 334 335 335 336 337 337 337 337
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 367 a. bi. adhyA . ma. pa. A. zru. u. ne. vR. mu. chAMdo. upa. vi for his bi pariziSTa - 8 - upayogisaketaspaSTIkaraNama adhyAtmabindu pA. yo. sU. pAtaJjalayogasUtra adhyAtmamataparIkSA baM. za. cU. Ti. bandhazatakacUrNiTippaNa AcArAMgazrutaskandhaM bha. sU. za. bhagavatIsUtrazataka uttarAdhyayana nemicaMdrasUriTikA bhA. ra. bhASArahasya upamitibhavaprapaJcA mahAnizItha upadezapada mA. kA. mAdhyamikakArikA upadezarahasya muktAvalI upAyahRdaya muktA . pra. muktAvalIprabhATIkA carakasaMhitA ya. la. sa. yatilakSaNasamuccaya chAndogyopaniSat yogadRSTisamuccaya jJAtAdharmakathAGga yogazAstra tantravArtika yogasUtra tejobindUpaniSat rAjapraznIya dazavaikAlika vAkyapadIpa dazavaikAlikaagastyasiMhacUrNi vi. A. ma. vR. vizeSAvazyakamaladhAravRtti dazavaikAlikajinadAsagaNicUrNi saptabhaGgitaraGgiNI dazavaikAlikahAribhadravRtti sammatitarka dharmabindu saMkSepazarIraka dharmasaGgraha syA. ra. syAdvAdaratnAkara nyAyakusumAJDali si. he. siddhahemazabdAnuzAsana nayodeza za. pa. brA.1 zatapathabrAhmaNa nizIthabhASya zloka. vA. zlokavArtika nyAyasUtra hA. A. vR. tti. hAribhadrAvazyakavRttiTippaNa parAzarapurANa prabheyakamalamArtaNDa prathamakarmagrantha pramANanayatattvAlokAlakAra prazastapAdabhASya prajJApanA bhASApada malayagirikRta vRtti prameyaratnamAlA pratimAzatakavRti pANinIyavyAkaraNa i For It It ta. vA. te. upa. da. vai. da. vai. a. cU. da. vai. ji. cU. da. vai. hA. vR. dha. bi. dha. saM. nyA. ku. nayo. ni. bhA. nyA. sU. pa. pu. pra. ka. mA. pra. karma. i pra. ta. pra. bhA. pra. bhA. ma. vR. pra. ra. mA. pra. za. vR. pANi.
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
_