Vyaptipanchak

Author(s): Chandrashekharvijay
Publisher: Kamal Prakashan Trust

Page 10

તત્ત્વચિંતામણી ગ્રન્થની કેટલીક પંક્તિઓ + એનું વિવરણ કરતી માથુરી ટીકા + એ. માથુરી ટીકા ઉપર “ચાન્દ્રશેખરીચા' નામની સંસ્કૃત અને ગુજરાતી સરળ ટીકાઓ સહિત
विपंथभ
तत्व चिंतामणि : ननु अनुमितिहेतुव्याप्तिज्ञाने का व्याप्तिः । ચાન્દ્રશેખરીયાઃ નવ્યન્યાયના પ્રણેતા ગંગેશ ઉપાધ્યાયજીએ તત્વચિંતામણીગ્રન્થની રચના કરી. એમાં, ચાર ડિછે. પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ, અનુમાનપ્રમાણ, ઉપમાન પ્રમાણ અને શબ્દ પ્રમાણ. એમાં જે અનુમાન પ્રમાણ છે. તેમાં પહેલા અનુમિતિ જ્ઞાનનું લક્ષણ અને “વ્યાપ્તિજ્ઞાન એ પ્રમાણ છે.” એ સાબિત કરતું અનુમાન તેઓએ આપી દીધું છે. હવે, તેઓ વ્યાપ્તિનું નિરૂપણ કરવા માંગે છે. કોઈપણ એક પદાર્થના નિરૂપણ બાદ બીજા પદાર્થનું નિરૂપણ કરતી વખતે, એ બે પદાર્થો વચ્ચે કોઈક સંગતિ દેખાડવી પડે. અહીં, તેઓ ઉપોદ્દાત સંગતિ દેખાડવા માંગે છે. આ ઉપોદ્યાત સંગતિ શી રીતે આવે ? એ અંગે બે મતો છે. એ બે ય મતો, માથરી ટીકામાં બતાવશે. હવે, એ સંગતિ જણાવનાર મુળપંક્તિ જોઈએ.
चान्द्रशेखरीया : नव्यन्यायस्य प्रणेतारो गंगेशोपाध्यायाः तत्वचिंतामणीग्रन्थं रचितवन्तः । तस्मिन् चत्वारः खण्डाः । प्रत्यक्षप्रमाणम्, अनुमानप्रमाणम्, उपमानप्रमाणं, शाब्दप्रमाणम् च। एतेषु यद् अनुमानप्रमाणम् अस्ति, तस्मिन् पूर्वं अनुमितेः लक्षणं, "अनुमानं (व्याप्तिज्ञानं) प्रमाणम् प्रमितिकरणतावच्छेदकधर्मवत्त्वात्" इत्यनुमानम् च दर्शितवन्त: उपाध्यायाः । साम्प्रतं ते व्याप्तिनिरूपणं कर्तुं इच्छन्ति । कस्यचिदपि पदार्थस्य निरूपणानन्तरं अन्यस्मिन् पदार्थे निरूपयितव्ये, तयोः द्वयोः पदार्थयोः मध्ये संगतिः दर्शनीया भवति । अत्र तु उपाध्यायाः उपोद्घातसंगति दर्शयितुमिच्छन्ति । सा संगतिः अत्र केन प्रकारेण भवति, इति अत्र द्वे मते स्तः। ते द्वे अपि मते माथुरीटीकायां प्ररूपिते । साम्प्रतं तां संगति दर्शयितुकामानां उपाध्यायानां अनुमानप्रमाणग्रन्थस्थं इदं मूलवाक्यम्... ।
ननु..... इत्यादि। माथुरी : अनुमानप्रामाण्यन्निरूप्य व्याप्तिस्वरूपनिरूपणमारभते नन्वित्यादिना ।
अनुमितिहेत्वित्यस्याऽनुमाननिष्ठप्रामाण्यानुमितिहेत्वित्यर्थः । व्याप्तिज्ञाने इत्यत्र च विषयत्वं सप्तम्यर्थः, तथाचानुमाननिष्ठ-प्रामाण्यानुमितिहेतुव्याप्तिज्ञानविषयीभूता व्याप्तिः केत्यर्थः । अनुमाननिष्ठप्रामाण्यानुमिति-हेत्वित्यनेन व्याप्तेरनुमानप्रामाण्योपपादकत्वकथनादनुमानप्रामाण्यनिरूपणानन्तरं व्याप्तिनिरूपणे उपोद्घात एव सङ्गतिः सूचिता । उपपादकत्वं चात्र ज्ञापकत्वम् ।
चान्द्रशेखरीया : माथुरीटीकायां मूलवाक्यस्य निरूपणं करोति । अनुमानप्रामाण्यं... इत्यादि.... उपाध्यायाः "अनुमानखंडे पूर्वं अनुमानं प्रमाणम् प्रमितिकरणतावच्छेदकधर्मवत्त्वात्" इत्याकारक
વ્યાતિપંચક ઉપર ચાજશેખરીયા નામની સરળટીકા ૧