________________
(૫) સમકિતના લક્ષણો, આગાર, ભાવના અને સ્થાનો
બાર વ્રતો ઉચ્ચરતાં પહેલાં જે સમકિત ઉચ્ચરવાનું છે, તે સમકિત આપણામાં કે બીજામાં છે કે નહિ ? તેની ખબર શી રીતે પડે ?
શાસ્ત્રોમાં સમકિતનાં પાંચ લક્ષણો જણાવવામાં આવ્યાં છે. આ પાંચ લક્ષણો જેનામાં દેખાય, તેનામાં સમકિત હશે, તેવું અનુમાન કરી શકાય છે. પાંચ લક્ષણો જાણીને, આપણામાં તે લક્ષણો લાવવાનો પ્રયત્ન કરવાનો છે, તથા જેનામાં તે પાંચ લક્ષણો ઓછા-વત્તા અંશમાં પણ જણાય, તેમના પ્રત્યે હૈયામાં અહોભાવ પણ પેદા કરવાનો છે.
(૧) શમ : શમ = સમતા, ક્ષમા
કોઈ આપણું ગમે તેટલું બગાડે, સામેવાળી વ્યક્તિ આપણું ગમે તેટલું ખરાબ કરવાનો પ્રયત્ન કરે તો પણ સમતા રાખવી. જરા ય ગુસ્સો ન કરવો. મનમાં પણ સમસમી ન જવું કિન્તુ પ્રસન્નતાપૂર્વક સહન કરવું.
સમતાની એક વિશિષ્ટતા એ છે કે તે ગમે તેવાં ધારદાર શસ્ત્રોને પણ બૂઠા બનાવી શકે છે.
પરમાત્મા મહાવીરદેવને ગોવાળિયાએ ખીલા ઠોક્યા, ચંડકોશીયાએ આંખથી ઝેર વરસાવ્યું, સંગમે કાળચક્રનો પ્રહાર કર્યો, શૂલપાણીએ ઉપસર્ગો કર્યા, કઠપુતનાએ ઠંડુ પાણી છાંટીને ઉપસર્ગ કર્યો..... આવા તો અનેક શસ્રો પ્રભુવીરને ચલિત કરવા વપરાયાં ! પણ જુઓ તો ખરા કમાલ ! પ્રભુવીરે તમામ શસ્રો સામે માત્ર શમ (ક્ષમા) રુપ એક જ શસ્ત્ર ઉગામ્યું અને ખેલ ખલાસ ! તમામનાં શસ્ત્રો મ્યાન થયાં. પરમાત્મા વિજયની વરમાળા વર્યા. કેવળજ્ઞાન – કેવળદર્શન પામીને અંતે મોક્ષ પામ્યા.
(૨) સંવેગ : મોક્ષનો તીવ્ર અભિલાષ ! ક્યારે મને મોક્ષ મળે ? તેવી તલપ ! સતત મોક્ષની રટણા. મોક્ષ મેળવવા માટેની ઉત્કંઠ ઇચ્છા, તીવ્ર લગન.
સંસારની અસારતા જેને સમજાઈ ગઈ છે, તમામ સાંસારિક સંબંધોમાંથી નીકળતી સ્વાર્થની બદબૂ જેને અનુભવાઈ છે, દરેક મૈત્રી પાછળ છૂપાયેલી દગાની ભાવના જેની નજરમાં આવી છે, તેને આ સંસાર આકર્ષક મ્યાનમાં રહેલી તીક્ષ્ણ તલવાર જેવો સમજાયા વિના રહેતો નથી. પરિણામે તેના રોમરોમમાં મોક્ષ મેળવવાની તીવ્ર તમન્ના પેદા થાય છે.
પેલી મૈત્રેયી ! તેના પતિ યાજ્ઞવલ્કય ઋષિ જે કાંઈ સાડી - મીઠાઈ વગેરે તેને કેંન્દ્ર વ્રત ધરીયે ગુરુ સાખ
૩૮
