________________
তত্ত্বার্থসূত্রম
সব্যাখ্যানুবাদ। এই সূত্রে আদি শব্দ দ্বারা স্থাপনা, দ্রব্য, ভাব এই তিনের প্রথম গ্রহণ করা হইয়াছে। অতএব নাম, স্থাপনা, দ্রব্য, ভাব এই চারি পদার্থ অনুযোগ দ্বারা জীব, অজীব প্রভৃতি সপ্তপদার্থের ন্যাস বা নিক্ষেপ হইবে। উমাস্বাতি আচার্যের মতে “নামস্থাপনাদ্রব্যভাবতস্তন্ন্যাসঃ” এই পাঠ বিস্তৃতরূপে আছে । এই নাম প্রভৃতির অর্থ পরে সুস্পষ্ট ভাবে বলা যাইবে ॥৫॥
प्रमाणे द्वे ||६||
टीका । प्रमाण इति । प्रमेयप्रतीतौ प्रमाणप्रयोजनम् । यतः “ मानाधीना मेयसिद्धिः” । सर्वत्रैव प्रमेयप्रमाणप्रमातारः पदार्थ प्रतीतौ अपेक्षन्ते । एवमेव वात्स्यायनी न्याय भास्येचास्ति " प्रमाणतोऽर्थ प्रतिपत्तिः प्रवृत्तिसामर्थ्यादर्थं वत्प्रमाणम्” इति । सामर्थ्यमत्र योग्यता बोध्या । सूत्रेऽत्र द्वे इति निर्देशात् शास्त्रोक्तं प्रत्यक्षं परोक्षश्चेति द्वावेव प्रमाणपदार्थो मन्तव्यो । प्रमीयते ज्ञ ेयस्वरूपावधारणं क्रियते येन तत्प्रमाणम् । तत् समानजातीयेभ्योऽनुकृष्यासमानजातीयेभ्यो व्यावृत्त्य यत्तदेव ज्ञेयम् । उमास्वातिसूरीणां सभाष्ये ग्रन्थे- दशममूत्रं " तत्प्रमाणे " इत्थमस्ति । परमनेनाभिन्नाथ बोधकत्वमनयोः । केवलसंक्षेप विस्ताररूपेण कथनमिति । तत्र नवमसूत्रे यद् “मतिश्रुतावधिमनः पर्य्यायकेवलानि ज्ञान" मिति पञ्चविधं ज्ञानमुक्तम् । तत् पञ्चविधं ज्ञानं द्वयोः प्रमाणयोरन्तभूतमिति पश्चाद् वक्ष्यते । एवञ्च सभाष्यसूत्रग्रन्थे प्रोक्तं "आये परोक्षम्" । "प्रत्यक्षमन्यत्" ( १-११-१२ ) इति । आद्य मतिज्ञानश्रुतज्ञाने द्वे परोक्षे प्रमाणे भवतः । अन्यानि अवधि मनःपर्याय केवलानि त्रीणि प्रत्यक्षेऽन्तनी तानि । एवमनुमानोपमानागमार्थापत्तिसम्भवाभावैतिद्यानि प्रमाणानि सर्वाणि वाद्यन्तरस्वीकृतानि मतिश्रुतयोरन्तर्भतानि । इन्द्रियार्थसन्निकर्षजन्यत्वादिति ||६||
সব্যাখ্যানুবাদ। প্রমাণ ভিন্ন প্রমেয় ( পট, ঘট, মঠাদি ) জ্ঞান হইতে পারে না। অতএব সকল দার্শনিকই স্বীয় স্বীয় মতে দর্শনোক্ত বিষয় জ্ঞানের জন্য একাধিক প্রমাণের উল্লেখ করিয়াছেন। কেবল চার্বাক, এক মাত্র প্রত্যক্ষ প্রমাণ স্বীকার করিয়াছেন । প্রমাণ বিষয়েও দার্শনিকগণের মতভেদ আছে। সূত্রে দুই সংখ্যার উল্লেখ থাকাতে শাস্ত্রোক্ত প্রত্যক্ষ এবং পরোক্ষরূপে প্রমাণের ভিন্নতা জানা যায়, সভাষ্য উমাস্বাতির দশম সূত্রে ও একাদশ সূত্রে মতি,
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
