Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
ভাতী মহাবিদ্যালয় গ্রন্থমালা
জৈন-৪
তত্ত্বাৰ্থসুত্রম্
১ম খণ্ড [ মূল টীকা ও বঙ্গানুবাদ সমেত ]
महाविले
L)।
पदाया
*খন
| পণ্ডিত ঈশ্বরচন্দ্র শাস্ত্রী, পঞ্চতীর্থ | কতৃক সম্পাদিত ও অনূদিত
' প্রকাশকসতীশচন্দ্র শীল এম. এ., বি. এল
সাধারণ সম্পাদক — ভারতী মহাবিদ্যালয় ১৭, মানিকতলা স্ট্রীট।
কলিকাতা
For Personal & Private Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
For Personal & Private Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
.भारती महाविद्यालय ग्रन्थमाला . श्रीशान्तिप्रसाद जैन ग्रन्थमाला-१
तत्वार्थसूत्रम्
प्रथमखण्डम् [ मूल-टीका-बङ्गानुवादसमेतम् ]
CHA
भारती
परिबन -
णमो अरिहनानम
पण्डित श्रीईश्वरचन्द्र शास्त्रिणा सम्मादितम्
भारती जैन परिषदः
प्रकाशितम् सम्बत् २००१ ..
For Personal & Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Price Inland . Re 1/8/- (Bound) Foreign-Sh 2/6/
Printed by Gour Chandra Sen, B. Coni,
at the Sree Bharatée Press
170, Maniktala St. Cal.
Sole Agents, Sree Bharatee Publishing Co. 170, Maniktala street,
Calcutta.
For Personal & Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
সূচনা
ভারতী মহাবিদ্যালয়ের উদ্দেশ্য, কর্ম-পদ্ধতি ও বর্তমানের কার্যাবলী ইতিমধ্যে অনেকেই অবগত হইয়াছেন। প্রাচীন ভারতের গুরুকুল ও নালন্দা তক্ষশীলা প্রভৃতির ন্যায় বর্তমানযুগে ইহাকে অন্যতম আর্য-বিশ্ববিদ্যালয়ে পরিণত করাই ইহার কতৃপক্ষের উদ্দেশ্য। অনেক শিক্ষণীয় বিষয় আছে যাহাদের জন্য বর্তমানে ভারতের বিভিন্ন বিশ্ববিদ্যালয়ে কোন পাঠ্যতালিকা বা পরীক্ষাদি (Faculty) নাই যেমন—ধর্মতত্ত্ব শিক্ষা, আয়ুর্বেদ শিক্ষা, সমাজসেবা শিক্ষা, কৃষি-বিদ্যা শিক্ষা, শিল্প-বিদ্যা শিক্ষা, সামরিক শিক্ষা ইত্যাদি। নব-পরিকল্পিত এই বিশ্ব বিদ্যালয়ে এই সব বিষয় শিক্ষার জন্যও বিদ্যালয়দি থাকিবে। তদ্ব্যতীত অন্যান্য বিশ্ববিদ্যালয়ের শিক্ষাবিষয়ও ইহার অন্তর্ভুক্ত থাকিবে। সুতরাং ইহাকে প্রাচীন গুরুকুলের একটী নবসংস্করণ বলা যাইতে পারে না। ভারতীয় শিক্ষা ও কৃষ্টির উপর এবং গুরুকুলের পদ্ধতিতে ইহার ভিত্তি প্রতিষ্টিত হইবে। বর্তমানে কলিকাতানগরীতে ইহার অন্তর্গত কয়েকটী বিভিন্ন বিদ্যালয় প্রতিষ্ঠিত হইয়াছে এবং এই নগরীরই কিছুদূরে প্রাকৃতিক সৌন্দর্যের আবেষ্টনীর মধ্যে জাহ্নবীতীরে কোন বিস্তীর্ণ ভূভাগে এই মহাবিদ্যালয়ের স্থায়ী স্থানের ব্যবস্থা হইলে এই সব বিদ্যালয় গুলিও সেখানে স্থানান্তরিত হইবে ও অন্যান্য বিদ্যালয়ও প্রতিষ্ঠিত হইবে। ইহাই সংক্ষেপে ভারতী মহাবিদ্যালয়ের উদ্দেশ্য।
| ইহার বিভিন্ন কর্মপদ্ধতির সংক্ষিপ্ত আলােচনাও এখানে সম্ভব নহে। মাত্র একটি কর্মধারার বিষয় বলা হইতেছে। প্রাচীন ভারতে বিভিন্ন অধর্মাবলম্বীদের জন্য কিপ্রকার শিক্ষাপদ্ধতি ছিল—যেমন বৈদিক যুগের শিক্ষা প্রণালী, বৌদ্ধযুগের শিক্ষাপদ্ধতি, জৈন শিক্ষাপদ্ধতি, আয়ুর্বেদ শিক্ষাপদ্ধতি প্রভৃতি, এবং বর্তমানে ভারত ও অন্য দেশে যত প্রকার শিক্ষানুষ্ঠান ও শিক্ষাপদ্ধতি আছে তৎসম্বন্ধে আলােচনা ও পুস্তক প্রকাশ এই মহাবিদ্যালয়ের অন্যতম উদ্দেশ্য। কারণ, ইহা দ্বারা কি প্রকার শিক্ষাপদ্ধতি বতমান ভারতে প্রযোজ্য তাহা অনুধাবন করা যাইবে। ধর্ম, জ্ঞান ও কৃষ্টির অমূল্য রত্নরাজি ভারতীয় শাস্ত্রগ্রন্থ ও অন্যান্য গ্রন্থের মধ্যে নিহিত আছে, এবং উহা সংস্কৃত, পালি বা প্রকৃত প্রভৃতি ভাষায় লিপিবদ্ধ থাকায় সাধারণের বোধগম্য হয় না। বিভিন্ন ধারায় (Series) অনুবাদাদি সহ এই সব গ্রন্থ প্রকাশও এই মহাবিদ্যালয়ের উদ্দেশ্য। আর এই সব গ্রন্থ সংগ্রহ করিয়া বিভিন্ন শ্রেণীর পুস্তকাগার সৃষ্টি করাও এই মহাবিদ্যালয়ের কার্য।
দামিয়ানগরস্থ শ্ৰীযুক্ত শান্তি প্রসাদ জৈন মহাশয় জৈনধর্ম ও শাস্ত্রানুরাগী। এই সব বিষয়ে তঁাহার বদান্যতার জন্য প্রত্যেক ভারতবাসীই, বিশেষতঃ জৈনধর্মাবলম্বী ব্যক্তি মাত্রই তাহার প্রতি কৃতজ্ঞ। যাহাতে ভারতী মহাবিদ্যালয়ের অন্তর্গত একটী জৈন পুস্তকাগার প্রতিষ্ঠিত হয়, জৈন গ্রন্থসমুহের গবেষণা ও প্রকাশ হয়, এবং ইহার অন্তর্গত ‘ভারতী ধর্মত
For Personal & Private Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
কলেজে একটী মহাবীর অধ্যপক পদ সৃষ্ট হয়—এই তিনটা বিষয়ের জন্য তিনি মাসিক তিন শত টাকা দান করিতে প্রতিশ্রুত হইয়াছেন। বর্তমানে জৈন শিক্ষাপদ্ধতি সম্বন্ধে মহাবীর অধ্যাপনার কতকগুলি অতিরিক্ত বক্তৃতা প্রদত্ত হইতেছে এবং এই গুলি শিক্ষা-গ্রন্থমালার প্রথম গ্রন্থরূপে প্রকাশিত হইবে।
জৈন ধর্ম, দর্শন ও কৃষ্টি প্রভৃতি বিষয়ক বহু গ্রন্থ দুষ্প্রাপ্য ও অপ্রকাশিত আছে। ইংলণ্ডে পালি টেক্সট সোসাইটী যে ভাবে পালিগ্রন্থ প্রকাশ করিয়া বহির্ভারতে বৌদ্ধধর্ম প্রচারের যথেষ্ট সাহায্য করিয়াছে, ঐ প্রকারে জৈনগ্রন্থ প্রকাশের বিশেষ চেষ্টা হয় নাই। বোম্বাই প্রভৃতি অঞ্চলের কয়েকটী সমিতি কিছুকাল যাবৎ কতকগুলি গ্রন্থ প্রকাশ করিতেছেন, কিন্তু জৈন গ্রন্থের সংখ্যা-তুলনায় তাহা অতি সামান্য। যাহাতে এই ভাবে জৈনগ্রন্থ প্রকাশিত হইয়া ভারতীয় দর্শনের ও জ্ঞানের গভীরত্ব জগতে প্রচারিত হয় তদুদ্দেশ্যে ভারতী মহাবিদ্যালয় জৈন গ্রন্থমালা প্রকাশ আরম্ভ করিয়াছে এবং বর্তমান গ্রন্থখানি ইহার প্রথম গ্রন্থ। ইহার সম্পাদক ও অনুবাদক জৈনশাস্ত্রে ও সংস্কৃত শাস্ত্রে বিশিষ্ট পণ্ডিত। ইহার ১ম খণ্ডে মূল, সম্পাদকের টীকা ও বিস্তৃত বাংলা ব্যাখ্যা প্রকাশিত হইতেছে, এবং ২য় খণ্ডে ইংরেজী ও হিন্দী অনুবাদ প্রকাশিত হইবে। ইহার গ্রন্থকার এবং গ্রন্থের আলােচ্য বিষয় সম্পাদক তঁাহার ভূমিকায় লিপিবদ্ধ করিয়াছেন, সুতরাং সে বিষয়ের পুনরুক্তি নিষ্প্রয়ােজন। ডক্টর ডি. আর, ভাণ্ডারকর প্রমুখ বিখ্যাত মনীষীবর্গ এই সব কার্যের জন্য বিশেষ সাহায্য করিতে ও পরিশ্রম করিতে প্রতিশ্রুত হইয়াছেন। ডক্টর বেণীমাধব বড়য়া মহাশয়ও আর একখানি জৈনগ্রন্থ সম্পাদনা করিতেছেন। জৈন সম্প্রদায়ের বিশিষ্ট ধনী ও উৎসাহী ব্যক্তি এবং জৈন সাহিত্যের বিশিষ্ট পণ্ডিত লইয়া একটী ‘জৈন কমিটী’ ও একটী ‘জৈন সম্পাদকীয় কমিটি গঠিত হইয়াছে। অশ। করা যায় এই সম্প্রদায়ের অন্যান্য ধনী ব্যক্তিরাও শ্রীযুক্ত শান্তি প্রসাদ জৈন মহাশয়ের ন্যায় এই কার্যে অর্থ সাহায্য করিয়া তাহাদের ধর্ম ও কৃষ্টর এবং ভারতীয় জ্ঞান প্রচারের কার্যে একান্ত সহযােগিতা করিবেন। ভারতের প্রত্যেক পুস্তকাগারও এইসব গ্রন্থ ক্রয় করিয়া ইহাদের প্রচারে সাহায্য করুন ইহা প্রার্থনীয়। জৈন-ধর্মানুরাগী শ্ৰীযুক্ত ছােটে লাল জৈন মহাশয়ও এইসব কার্যের জন্য ধন্যবাদাহ।
)
গুরু পূর্ণিমা, ১১ই শ্রাবণ, ১৩৪৯ সন (ইং ২৭শে জুলাই, ১৯৪২)
সতীশ চন্দ্র শীল সাধারণ সম্পাদক, ভারতী মহাবিদ্যালয়,
কলিকাতা।
For Personal & Private Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
তার্থভ্রম্ ভূমিকা
31
ভারতে স্মরণাতীত কাল হইতে দার্শনিক গবেষণা বা তত্ত্বানুশীলন চলিয়া আসিতেছে । দর্শনশাস্ত্রসমূহের মধ্যে বিভিন্ন দার্শনিক আচার্য পৃথক্ পৃথরূপে (গ্রন্থের) শ্রেণী বিভাগ করিয়াছেন । (ক) ষড়দর্শন বিভাগ এইরূপ—(১) মহর্ষি জৈমিনির “মীমাংসাদর্শন ' (২) মহর্ষি গোতমের “ন্যায়দর্শন” (3) মহর্ষি কণাদের “ বৈশেষিক দর্শন ” (৪) মহর্ষি কপিলের “ সাংখ্যদর্শন (৫) মহর্ষি ব্যাসের বেদান্ত দর্শন (৬) মহর্ষি পতঞ্জলির “যোগদর্শন” । প্রাচীন দর্শনশাস্ত্রের এইরূপ বিভাগ সম্বন্ধে “হয় শীর্ষপঞ্চরাত্রে” লিখিত আছে
"" गोतमस्य कणादस्य कपिलस्य पतञ्जलेः । व्यासस्य जैमिनेश्चापि दर्शनानि षडेव हि * ॥”
এইরূপ দর্শন বিভাগে জৈন বৌদ্ধ প্রভৃতি দর্শনকে পরিহার করা হইয়াছে। বীরনির্বাণ সম্বৎ সম্প্রতি ২৪৬৬ বৎসর প্রচলিত থাকাতে জৈন সময় বৌদ্ধকালের পূর্ববর্তী অব ধারিত হয় ।
33
(খ) “ জৈন ষড় দৰ্শন সমুচ্চয় সন্দৰ্ভ অন্যপ্রকারে লিখিত আছে। যথা—
99
প্রণেতা হরিভদ্র সূরির মতে ষড় দর্শন বিভাগ
fषकथा |
" as an air' a जैमिनीयञ्च नामानि दर्शनानि अमून्यहो ।”
এই মতে “যোগদর্শন” “ বেদান্তদর্শন” বাদ দিয়া ষড়দর্শন নিরূপণ করা হইয়াছে। (১) বৌদ্ধ (২) নৈয়ায়িক (৩) সাংখ্য (৪) জৈন (৫) বৈশেষিক (৬) মীমাংসা ( জৈমিনীয় ) এই ছয়টি দর্শন অবধারিত। অপর পণ্ডিতগণ হরি হরিভদ্রের এই গ্রন্থখানিকে ‘সদর্শন সমুচ্চয়” নামেও অভিহিত করিয়াছেন। এই গ্রন্থের টীকাকার দুইজন । ( ক ) শ্রীমদগুণরত্ন হরি ( খ ) এবং মণিভদ্র সুরি, উভয়ের মধ্যে গুণরত্নপুরির ব্যাখ্যাই অতি গভীর বিচার পূর্ণ । ( গ ) “ষড়দর্শন শিরোমণি” নামক অন্য একটি ক্ষুদ্র পুস্তকে উল্লেখ যোগ্য বিশেষ কিছু নাই ।
* স্মার্ত্ত রঘুনন্দন ভট্টাচার্য তদীয় স্মৃতিতত্ত্বে লিখিয়াছেন যে ভূপতি বল্লাল সেন দেশান্তর হইতে দ্বিখণ্ডাক্ষরে লিখিত “হয় শীর্ষপঞ্চরাত্র” আনয়ন করিয়াছিলেন । অনেক সুধীজনের মতে ইহা প্রাচীন বৈষ্ণব গ্রন্থ। ইহাতে ধর্ম, ভক্তি, ইতিবৃত্ত এবং শিল্প সম্বন্ধে বহু বিষয় উল্লিখিত আছে। এই পুস্তক এখনও মুদ্রিত হয় নাই। সম্পূর্ণ পুস্তক রাজসাহীর কুমার শ্রীযুক্ত শরচ্চন্দ্র রায় এম, এ. বাহাদুরের নিকট আছে ।
For Personal & Private Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘সর্বসর্শনসংগ্রহ” নামক অন্য গ্রন্থে সর্বদর্শন সংগ্রহ হইতে অধিক বিষয় বর্ণিত হয় নাই।
“অদ্বৈত ব্ৰহ্মসিদ্ধি গ্রন্থ রচয়িতা ব্রহ্মানন্দ সরস্বতীর শিষ্য কাশ্মীরক সদানন্দ যতি তাহার এই সন্দর্ভে ছয় খানি আস্তিকদর্শন এবং ছয়খানি নাস্তিক-দর্শন -আস্তিকদর্শন মধ্যে (১)। “মীমাংসা” (২) “বেদান্ত” (৩) “ন্যায়” (৪) “সংখ্য” (৫) “বৈশেষিক’ (৬) “যােগদর্শন”। নাস্তিক দর্শন মধ্যে “বৌদ্ধ যােগাচার’, “সৌভ্রান্তিক, বৈভাষিক”, “মাধ্যমিক”, “জৈন “চার্বাকু”—এই দ্বাদশখানি দর্শন পরিগৃহীত হইয়াছে।
শ্রীমৎ সায়ণ মাধবাচার্যের “সর্বদর্শনসংগ্রহে” চার্বাক, বৌদ্ধ, আহত (জৈন), রামানুজ, পূর্ণপ্রজ্ঞ, পাশুপত (শৈব ), প্রত্যভিজ্ঞা (অপর শৈব ) রসেশ্বর ( আয়ুর্বেদ ও মন্ত্রশাস্ত্রীয়), ঔলুক্য (কাণাদ), অক্ষপাদ (ন্যায় ), জৈমিনীয় (পূর্ব মীমাংসা ), পাণিনি, সাংখ্য, পাতঞ্জল (যােগ ), শাঙ্কর (বেদান্ত), শৈবদর্শন (কাশ্মীরের), এই লেখানি দর্শনের নাম উল্লিখিত আছে। যােলখানির আর অধিক দর্শনশাস্ত্রীয় (মূল) গ্রন্থের সন্ধান পাওয়া যায় না। এইগুলির মধ্যে “প্রত্যভিজ্ঞাদর্শন” শৈবদর্শনের অন্তর্গত। কাশ্মীর হইতে এই দর্শনের অনেকগুলি গ্রন্থ প্রকাশিত হইয়াছে। “রসেশ্বর দর্শন” প্রাচীন আয়ুর্বেদ শাস্ত্রের মধ্যে সন্নিবিষ্ট, তাহারও বহু পুস্তক বােম্বাই হইতে মুদ্রিত হইয়াছে। ইহার সঙ্গে যােগশাস্ত্র ও তন্ত্রশাস্ত্রের সম্বন্ধ দেখা যায়।
এক্ষণে জৈনদর্শন ও বতর্মান গ্রন্থ সম্বন্ধে কয়েকটা বিষয়ের অবতারণা করা হইতেছে।
জৈনগণ আর্যাবর্তের আর্যজাতিরই অন্তর্গত। তঁাহারা দুই সমাজে বিভক্ত দিগম্বর ও শ্বেতাম্বর। তাঁহাদের দর্শন অবতীর্ণ জিনদেবের উক্তি পূর্ণদর্শন। ইহার নামান্তর জৈনসিদ্ধান্ত, অনেকান্তবাদ, স্যাদ্বাদ, আহতমত, জৈনদর্শন, অহিংসাশাস্ত্র। [ স্বাত্মনীবজিনাে যথা—যােগবাশিষ্ট রামায়ণ। ]
জৈনদর্শনের সন্দর্ভনিচয়ের মধ্যে উমাস্বাতি আচার্যের (অথবা উমাস্বামী) “তত্বার্থ সুত্র” কিংবা “তত্ত্বার্থাধিগমসূত্ৰই সুধীসমাজে প্রসিদ্ধ আছে। এই সূত্র এবং তাহার ভাষ্য রচয়িতা শ্ৰীমন্ উমাম্বাতি আচার্য। শ্বেতাম্বর এবং দিগম্বর এই উভয় সমাজের মধ্যে তত্বার্থসূত্র শ্রদ্ধেয় সন্দর্ভ। সূক্তে দার্শনিক তত্ত্বসকলের মধ্যে সুত্রের পাঠরীতিতে কিছু মতের অনৈক্য দেখিতে পাওয়া যায়। গবর্ণমেন্ট বেঙ্গল সংস্কৃত এসােসিএশনের উপাধি পরীক্ষায় সভায় তত্ত্বাৰ্থ সুত্র (জৈন দর্শনের) গৃহীত হইয়াছে। এই সূত্রগ্রন্থে দশটী অধ্যায় আছে। গন্ধহস্তিমহাভাষ্য’ নামে প্রসিদ্ধ শ্লোকাত্মক গ্রন্থখানি উক্ত তত্বার্থসূত্রের একটি বৃহৎ ভাষ্য। সম্প্রতি এই গ্রন্থ ভারতবর্ষে পাওয়া যায় না। ইহাতে দশটি অধ্যায় আছে। প্রতি অধ্যায়ই দার্শনিক তত্ত্ববিচারে পরিপূর্ণ। তাহার শ্লোকের পরিমাণ (৮৪০০০ ) চতুরীতিসহস্র। দিগম্বর সম্প্রদায়ের মতে এই ভাষ্যগ্রন্থ প্রণেতা শ্রীমৎ সমভদ্র স্বামী, আর শ্বেতাম্বর সম্প্রদায়ের মতে শ্রীমৎ সিদ্ধসেন দিবাকরাচার্য। সম্প্রতি যে অভিনব তত্বার্থসূত্রের সন্ধান পাওয়া গিয়াছে সে সম্বন্ধে যতদূর সম্ভব লিখিতেছি। পূর্বের কথিত উমাস্বাতির তত্বার্থসূত্র ভিন্ন প্রভাচাচায়বিরচিত আর একখানি পুরাতন ব্যর্থ প্রকাশিত হইয়াছে। জৈন পতিসমাজ
For Personal & Private Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
e
|
মধ্যে তাহাকে প্রভাচন্দ্রাচার্যের রচিত “বৃহৎ তত্ত্বাৰ্থসূত্র বলা হইয়া থাকে, এই প্রবাদ একেবারে ভিত্তিহীন নয়। কালবিলুপ্ত বহু গ্রন্থ পুন: কালান্তরে প্রকাশিত হইয়া থাকে। প্রভাচাচায়’ নামে সুগৃহীতনামা অনেক জৈন বিদ্বান ছিলেন। তাহাদের গ্রন্থাবলীও সম্প্রতি পাওয়া যাইতেছে । (ক) প্রচন্দ্রাচার্য দার্শনিক শ্রেষ্ঠ, ইহার বিরচিত বৃহদগ্রন্থ—প্রমেয়কমলমার্তণ্ড এবং ন্যায়কুমুদ চন্দ্র। সর্বদর্শন সংগ্রহে শ্ৰীযুৎ সায়ণমাধবাচার্য উপাধিবাদ খণ্ডন প্রসঙ্গে তঁাহার নাম বিশেষভাবে উল্লেখ করিয়াছেন। ইহার বিবরণ মাণিক চন্দ্র গ্রন্থমালায় প্রকাশিত ‘রত্ব কাণ্ড শ্রাবকাচারের ভূমিকার ৫৭৬৬ পৃষ্ঠায় বর্ণিত আছে এবং প্রমেয়কমলমার্কণ্ডের (নির্ণয় সাগর প্রেসে মুদ্রিত। অবতরণিকায় রহিয়াছে। (খ) ইহার পূর্বেও অপর একজন প্রভাচাচার্য নামে প্রসিদ্ধ গ্রন্থকার ছিলেন, ইহাদের একজন দক্ষিণাপথে পরমুরুনিবাসী বিনয়নন্দী আচার্যের শিষ্য ছিলেন। চালুক্য ভূপতি কীর্তিবর্মার অগ্রহারে (ব্ৰহ্মত্র, জাইগি) তাহার সাধুতা এবং পাণ্ডিত্যের প্রসিদ্ধি ছিল। এই ইতিহাস সাউথ ইণ্ডিয়ান জৈনিজ পত্রের দ্বিতীয় ভাগে বর্ণিত আছে। এই প্রভাচন্দ্রাচার্যের অবস্থান কাল বিক্রমাদিত্য সম্বতের ষষ্ঠ বা সপ্তম শতাব্দীর মধ্যে, যেহেতু উল্লিখিত কীতিবার সময় বিক্রয় সম্বতের ৬২৪ বলিয়া ইতিহাস-নিপুণ পণ্ডিতগণ অবধারিত করিয়াছেন, (গ) অন্য এক প্র চন্দ্রাচার্যের নাম দৃষ্ট গোচর হয়। তাহার উল্লেখ জৈনে ব্যাকরণে “রাত্রে কৃতিঃ প্রভাচ” এই সূত্রে আছে, অতএব জৈন পূজ্যপাদাচার্যের সময় বিক্রম যম্বতের ষষ্ঠ শতাব্দীর প্রথম ভাগে অবধারিত হইয়াছে। তৃতীয় প্রভাচন্দ্রাচার্যের পরিচয় শ্রবণ ( শমণ) বেলগোলায় যে প্রথম শিলালিপিতে উৎকীর্ণ হইয়াছে, ইহার বিষয়ে এই রূপ প্রসিদ্ধি আছে য়ে মৌর্য সম্রাট চন্দ্রগুপ্ত এক সময়ে কেবলী (জৈন সাধু) ভদ্রবাহু অ চার্যের শিষ্যত্ব গ্রহণ করিয়াছিলেন। ইহার সময় বিক্রম সম্বতের অনেক পুর্বকালে। ভদ্রবাহু কেবলীর শিষ্য প্রভাচ দ্রাচার্যের, সে এই প্রাচীন তত্ত্বা সূত্র তাহ। নিঃসনেহরূপে বলা যাইতে পারে ন', কারণ তিনজন প্রভাচন্দ্রাচার্যের মধ্যে এই সূত্র নিচয় কাহার প্রণীত সে বিষয়ে সংশয় থাকিয়া গেল। ইহার পর সুধী সমাজের অনুশীলনে প্রকাশিত হইয়া পড়িবে। এই পর্যন্ত কেবলী-শিষ্য প্রভাচন্দ্রাচার্য দ্বারা বিরচিত কোন গ্রন্থের সন্ধান পাওয়া যায় নাই।
| যাহা হউক উক্ত সূত্র ও ভাষ্যকার দিগম্বর সমাজে উমাস্বামী এবং শ্বেতাম্বর সমাজে উমাস্বাতি এই নামে প্রসিদ্ধ দেখিতে পাওয়া যায়। জৈন বহুগ্রন্থে উমাম্বাতি নামই স্পষ্ট অঙ্কিত অাছে। এই দর্শনগ্রন্থে আচার্য শ্রুতসাগর বিরচিত “শ্রুতসাগরী” টাকায় (+) “উমাস্বামী এইরূপ নাম একাধিক স্থানে উল্লিখিত আছে। কিন্তু নামাংশে কিছু প্রভেদ থাকিলেও উক্ত উভয় সম্প্রদায়ে সূত্রকার উমাস্বামী দেব সম্মানাহ। তদীয় বিরচিত সূত্রাবলী
* সাউথ, ইণ্ডিয়ান্ জৈনিজম পত্র দ্বিতীয় ভাগ ৮৮ পৃষ্ঠায় উল্লিখিত।
। তাহার, রচিত “যুণলিক মহাকাব্যের টীকা অতি প্রশস্ত। তদীয় বিবরণ বম্বে মুদ্রিত উক্ত মহাকাব্যেন্ত ভূমিকায় আছে।
For Personal & Private Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
দর্শনের মুখ্য গ্রহ এবং এই সমাজে শ্রদ্ধেয়। এই সূত্ৰসন্দর্ভে জৈনধর্ম ও দর্শনের সম্পূর্ণ সিদ্ধান্ত অতি সংক্ষেপে সুচিন্তায় সম্বন্ধ হইয়াছে। এইরূপ কোন ও তাত্ত্বিক বিষয় নাই যাহা এই সূত্ৰ গ্ৰহ সংগৃহীত হয় নাই। শাস্ত্ৰসিদ্ধান্তসমূদ্রকে অাচার্যদেব, তত্ত্বাৰ্থসূত্ররূপ ক্ষুদ্র ঘট মধ্যে সন্নিবিষ্ট করিয়া অতি দক্ষতা ও প্রতিভার পরিচয় দিয়াছেন।
এই ক্ষুদ্র ক্ষুদ্র তত্ত্বাৰ্থ সুত্রাবলীর অর্থগভীরতা দেখিলে সুধীসমাজকেও বিস্মিত হইতে হয়। এই সূত্রাবলী অপর কোন দর্শনের বিষয় ও সূত্রনিচয়ের অনুকরণে রচিত হয় নাই। কেবল প্রমেয় বা পদাৰ্থন রূপণ প্রমাণাধীনহেতু মহর্ষি গোতমোক্ত প্রত্যক্ষাদি প্রমাণের বিষয় উল্লিখিত ও অবধারিত হইয়াছে। এই তত্বার্থাধিগমসূত্রের প্রথম চারি অধ্যায়ে জীবতত্ত্ব, পঞ্চম অধ্যায়ে অঙ্গীবতত্ত্ব, (!) (যাহা পুদগল নামে খ্যাত ), ষষ্ঠ ও সপ্তম অধ্যায়ে আবতত্ব, অষ্টম অধ্যায়ে বন্ধতত্ব, নবম অধ্যায়ে সম্বর ও নির্জরতত্ত্ব, এবং দশম অধ্যায়ে মােক্ষতত্ত্ব বর্ণিত হইয়াছে। সকল দর্শনশাস্ত্রেরই চরম লক্ষ্য মােক্ষ বা পরিনির্বাণ, সুতরাং এই দর্শনেও সন্দর্ভের শেষ ভাগে মোকতত্ত্ব বিচারিত হইয়া মানবের চিরদুঃখনাশের পথ প্রদর্শিত হইয়াছে। এই গ্রন্থের শেষভাগে উক্ত জীবাদি সপ্ত পদার্থের ব্যাখ্যা করিবার অভিলাষ আছে।
| আচার্য উমাস্বামী গ্রোধিকা নগরীতে প্রাদুভূত হইয়াছিলেন; কিন্তু এই দর্শনশাস্ত্রপ্রণয়ন কুসুমপুর বা পাটলিপুত্র নগরে বিহরণকালে করিয়াছিলেন। জ্ঞান প্ৰদাত্রী সরস্বতী দেবীর উপাসনাকালে তিনি পাষাণময়ী দেবীর সঙ্গে আরাধনা তত্ত্ব বিষয়ে কথোপকথন করিয়াছিলেন বলিয়া সুধীসমাজে প্রসিদ্ধি আছে। ইহার পিতৃদেবের নাম স্বাতি, জননীর নাম উমা ও বাৎসী ; এই উভয় সংজ্ঞায় মিলিত হইয়। তিনি উমাস্বাতি নামে বিখ্যাত হইয়াছেন। আচার্য বিজয় সিংহ স্বীয় জম্ব, দ্বীপসমাস নামক টীকায়ও লিখিয়াছেন —“আচার্যের মাতার নাম উমা এবং জনকের নাম স্বাতি ছিল ইহাতেই তাহার নাম উমাস্বাতি হইয়াছে + + + “অন্য গ্রন্থকারস্যোম। মাতা স্বাতিঃ পিত। তৎসম্বন্ধা উমাম্বাতিরিতি সংজ্ঞা”। বৈয়াকরণসমাজেও উমাস্বাতি প্রসিদ্ধ ব্যাকরণাচার্য ছিলেন এইরূপ প্রচার রহিয়াছে। হেমচন্দ্ৰাচাৰ্যসূরি স্বরচিত “শব্দানুশাসন” নামক ব্যাকরণ গ্রন্থে অহ এবং উপ উপসর্গের উৎকৃষ্টত অর্থ প্রসঙ্গে উমাম্বাতির নাম উল্লেখ পূর্বক উদাহরণ করিয়াছেন।
| শ্বেতাম্বর সম্প্রদায়ের মতেও উমাম্বাতি কতৃক রচিত গ্রন্থের মধ্যে প্রশমরতি, “যশােধরচরিত্র”, “শ্রাবক প্রজ্ঞপ্তি”, “জম্বুদ্বীপসমাস, পূজাপ্রকরণ প্রভৃতি সন্দর্ভ পাওয়া যায়। জিন প্রভবসূরি স্বকীয় তীর্থকল্প” নামক গ্রন্থে এবং হরি ভদ্রমূরির প্রশমরতি নামক গ্রন্থের
| ! “নানামুনীনাং মহুয়ােবিভিন্নাঃ।” – অতএব জৈনমতে কাদঋষির বৈশেষিক দর্শনের ন্যায় সাতটি পদার্থ উক্ত আছে। জীব, অজীব, সম্বর, নির্জর, আস্রব, বন্ধ, মোক্ষ, এই সাতটি পদার্থের সংক্ষেপে জীব ও অজীব এই দুই পর্ব। এই পদার্থ সকলের বিবরণ বেদান্তভাষ্য, ভামতী, কল্পতরু, ষট্দর্শন সমুচ্চয়টীকা, অদ্বৈত ব্রহ্মসিদ্ধি, জৈনদর্শনের ভাষ্য, টীকা ও অন্যান্য সন্দৰ্ভাদিতে লিখিত আছে।
For Personal & Private Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
12/0
টীকাতে উমাস্বাতি আচার্যকে পাঁচশত গ্রন্থরচয়িতা বলিয়া লিখিয়াছেন। ইহা দ্বারা প্রতীতি হইতেছে যে, উমাস্বামি অতুল প্রতিভা ভূষিত বিদ্বান্ ছিলেন,–“ইহাচার্য্যঃ শ্রীমানুমাম্বাতিপুত্ৰঃ পঞ্চশত প্ৰবন্ধ প্ৰণেতা বাচকমুখ্যঃ” । নগর তালুকের শিলালিপিতে ( নং ৪৬ ) ভাষ্যকার উমাস্বাতি সম্বন্ধে এইরূপ একটি শ্লোক উৎকীর্ণ রহিয়াছে ।
“তত্ত্বার্থসূত্রকর্তারমুম।স্বাতি-মুনীশ্বরম ।
শ্রুতকে বলি-দেশীয়ং বন্দেহহং গুণমন্দিরম্ ॥”
আমি তত্ত্বার্থসূত্র প্রণেতা মুনিশ্রেষ্ঠ শ্রুতকেবলী সাধুতুল্য অসীম গুণালয় উমাস্বাতি আচার্যকে অভিবাদন করিতেছি, যেহেতু ইনি বিদ্বৎসমাজে বরণীয় ও শ্রুতকেবলী সাধু সদৃশ ছিলেন L. শ্রবণ ( শমণ ) বেলগোলার শিলালিপিতে (নং ১০৫ ) আচার্য উমাম্বাতি বিষয়ে লিখিত আছে,—
“শ্রীমানুমাস্বাতিরয়ং যতীশস্তত্ত্বার্থসূত্রং প্রকটীচকার ।
যন্মুক্তিমার্গাচরণো্যতানাং পাথেয়ধর্মং ভবতি প্ৰজানাম্ ॥”
যতিশ্রেষ্ঠ শ্রীমদুমা স্বাতি (স্বীয় অশেষ বৈদয্যগুণে ) জৈনদর্শনের তত্ত্বার্থ সুত্রাবলীর ব্যাখ্যা ( ভাষ্য ) রচনা করিয়াছেন। তাঁহার প্রদর্শিত মহার্ঘ্য (নির্বাণ) তত্ত্বই মুক্তিপথে গমনোগত জনগণের পাথেয় হয় । শ্রবণ বেল্ গোলার অপর একখানি শিলালিপিতেও ( নং ১০৮ ) উমাস্বাতি সম্বন্ধে সুস্পষ্ট অঙ্কিত আছে, —
“অভূদুমাস্বাতি মুনিঃপবিত্রে, বংশে তদীয়ে সকলার্থবেদী। সূত্রীক্বতং যেন জিন প্রণীতং, শাস্ত্রার্থজাতং মুনিপুঙ্গবেন ॥”
সকল তত্ত্ববেত্তা মুনি উমাস্বাতি ( কুন্দকুন্দাচার্য্যের ) প্রশস্তবংশে আভিজাত্য সহিত জন্মপরিগ্রহণ করিয়াছিলেন । সে মুনিশাদুল ভগবান্ জিনদেবের পূত উক্তিসমূহ সূত্রমালায় গ্রথিত করিয়াছিলেন। ( এই মতে উমাম্বাতি সূত্র ও ভাষ্য প্রণেতা ) ৷ ১ ৷৷
“স প্রাণিসংরক্ষণ সাবধানঃ বভার যোগী কিল গৃধ্রপক্ষান্ ।
তদাপ্রভৃত্যেব বুধাযমাহুরাচার্য্যশব্দোত্তর গৃধ্রপিচ্ছম্ ॥” ২ ॥
আচার্য উমাস্বাতি প্রাণিবধ ভয়ে সকল সময়ে খুব সাবহিত থাকিতেন। যোগী বেশ ধারণ করিয়া ( কোনও কারণবশতঃ ) গৃধ্র পক্ষীর পুচ্ছসকল বেশরূপে ব্যবহার করিয়াছিলেন ; সে অবধি সুধীগণ তাহাকে “গৃধ্র পিচ্ছাচাৰ্য্য” নামে অভিহিত করিয়াছেন।
প্রথম শ্লোকটি পাঠান্তরিত ভাবে দেখিতে পাওয়া যায় যথা,
“তত্ত্বার্থসূত্রকতারং গৃধ্রপিচ্ছোপলক্ষিতম্ ।
বন্দে গণীন্দ্র সংঘাতমুম।স্বাতিংমুনীশ্বরম্ ॥”
এই শ্লোকে ‘গৃধ্রপিচ্ছ-উপলক্ষিত' এইটি উমাস্বাতির অপর নাম । এই মতে উমা
- স্বাতির গুরু কুন্দকুন্দাচার্যের (তদীয় ) শিষ্য উমাম্বাতি উপলক্ষিত বিধায় প্রসিদ্ধিলাভ করিয়াছে । এই বিষয়ে জৈনাচার্যগণের মধ্যে নানারূপ প্রবাদ প্রচলিত আছে; বিশেষ বিস্তার ভয়ে
For Personal & Private Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
এই স্থলে উল্লেখে বিরত হইলাম। একজন আচার্যের অবস্থা ও সময় বা কার্য ভেদে অনেক নাম দেখিতে পাওয়া যায়। যেরূপ কুকুন্দস্বামীর পদ্মনন্দী, এলাচার্য, বক্ৰগ্রীব, গৃপিচ্ছ। প্রভৃতি নাম প্রকাশিত আছে। পদ্মনন্দী নামে অাচার্য স্থানীয় সপ্তম ও অষ্টম অনেক অাচার্য হইয়াছিলেন ; তাহাদের মধ্যে “পঞ্চবিংশতিকা” এবং “জম্বুদ্বীপ প্রজ্ঞপ্তি” সন্দর্ভ প্রণেতা বিখ্যাত। এই প্রসঙ্গে প্রশস্তির শ্লোক দেখিতে পাওয়া যায়,-
. . “তন্যান্বয়েহুবিদিতেবভুব যঃ পদ্মনন্দী প্রথমাভিধান। শ্রীকুকুন্দাদিমুনীশ্বরাখ্যঃ সৎ সংযমাদুদ্ভুত-চারণৰ্দ্ধিঃ ॥” ১। “অভুদুমাতিমুনীশ্বরােহসাবাচার্য শব্দোত্তর গৃধ্রপৃচ্ছঃ।
তদন্বয়ে তৎসদৃশে হিস্তি নাঃ স্যাৎকালিকাশেষ পদার্থবাদী ॥ ২॥ পূর্বের লিখিত প্রথম ও দ্বিতীয় শ্লোকের মধ্যে কিছু পাঠের তারতম্য দৃষ্ট হয়। এই গ্রন্থকার প্রথমে কুলকুলাদিনামে পরিচিত হইয়া পরিণত বয়সে উমাস্বাতি আচার্য-গৃধপিচ্ছাদি নাম ধারণ করিয়াছিলেন। প্রাকৃত বৈদগাহা (প্রাকৃত বৈদ্যগাথ।) নামে চিকিৎসা শাস্ত্রীয় একখানি প্রাকৃত গ্রন্থ কুকুৰাচার্যের বিরচিত দেখিতে পাওয়া যায়। ইহাতে চিকিৎসা বিষয়ে চারিহাজার গাথা আছে। ভাষ্যকার উমাস্বাতির পরবর্তী অপর এক উমাস্বাতি ছিলেন তঁাহার বিরচিত গ্রন্থ-পঞ্চ নমস্কার স্তবন” এবং “শ্রাবকাচার” (সন্দর্ভ) ইহা প্রসিদ্ধ আছে। অপর কাহারও মতে কুল কুন্দ স্বামী-বিরচিত চতুরশী তি সংখ্যক প্রভৃত (পাহুড়) সন প্রখ্যাত রহিয়াছে। এই সকল গ্রন্থ হইতে দেখা যায় প্রাকৃত নাটক সময়সার, পঞ্চাস্তিকায়, প্রবচনসার, রয়ণসার, পাহুড় প্রভৃতি প্রকৃত ভাষায় বহুগ্রন্থ প্রচারিত রহিয়াছে, কিন্তু উমাস্বাতি আচার্য-বিরচিত একমাত্র সংস্কৃত তত্ত্বার্থসূত্ৰভাষ্য ভিন্ন অপর কোন সংস্কৃত সন্দর্ভ পাওয়া যাইতেছে না। সম্প্রতি তত্ত্বাৰ্থসূত্রের ভাষ্যকার, টীকাকারগণের কথা বলিয়া তাহার পর দর্শনােক্ত পদার্থ বিষয়ে কিছু বলিবার ইচ্ছা আছে। এই তত্ত্বার্থাধিগমসূত্রের ভাষ্য ও টীকা-বৃত্তিকার অনেক। এখন তত্ত্বাৰ্থসূত্রের যে সকল ব্যাখ্যা পাওয়া যায় তৎসমূহের সংক্ষেপে বিবরণ প্রদান করিতেছি—(১) উক্ত সূত্ৰভাষ্য শ্রম সমন্ত ভদ্রস্বামী-বিরচিত, ইহার শ্লোক সংখ্যা চতুরশীতিসহস্র (৪৪০০০)। এই ভাষ্য সম্প্রতি ভারতবর্ষে দুষ্প্রাপ্য, শতবৎসর পূর্বে ইহা ভারতবর্ষে বিদ্যমান ছিল। এই ভাষ্যের প্রারম্ভিক মঙ্গলাচরণ একশত পনের (১১৫) শ্লোকে পূর্ণ হইয়াছে। এই মঙ্গলাচরণকে “দেবাগমস্তোত্ৰ” বা “অপ্তমীমাংসা” নামে অভিহিত করা হইয়াছে। অপ্তমীমাংসার উপরে ভট্ট অকলঙ্ক দেব “অষ্টশতী” এবং বিদ্যানন্দস্বামী “অষ্টসহস্রী” পুস্তক প্রণয়ন করিয়াছেন। এই দুইখানি সন্দর্ভ দার্শনিক সমাজে বিশেষ সমাদৃত।
“আরাধনাকথাকোষ” নামক সন্দর্ভে সমস্ত ভদ্রস্বামীর চরিতকথা স্পষ্টরূপে বর্ণিত আছে। তাহার সময় বিক্রম সম্বতের ১২৫ শকাব্দ বলিয়া প্রাচীন আচার্যের। সিদ্ধান্ত করিয়াছেন; তাহার জীবনী সম্বন্ধে “আপ্তমীমাংস।” পুস্তকের ভূমিকায় স্পষ্টভাবে আলোচিত হইয়াছে।
For Personal & Private Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
উদয়পুর ও জয়পুরের জৈনপুস্তকালয়ে “গন্ধহস্তি মহাভাষ্যে”র অস্তিত্ব সম্বন্ধে শুনিতে পাওয়া যায়। ভট্টাকলঙ্কদেবের “অষ্টশতী” এবং শ্রীমদ্ বিদ্যানন্দী স্বামীর “অষ্টসহস্ৰী” এই দুই পুস্তক দার্শনিক তত্ত্ববিচারে পরিপূর্ণ। বিদ্যানন্দী স্বামী সম্বৎ ৬৮১তে বর্তমান ছিলেন। বিক্রম শতাব্দীর ছয়শত সম্বৎসরে (৬০) অকলঙ্কদেব বিদ্যমান ছিলেন। খেত নামক নগরে তাহার জন্ম হয় ; স্বীয় অশেষ পাণ্ডিত্য প্রভাবে ভূপতি শ্রীমৎ হিমশীতলের সভায় তিনি প্রধান পণ্ডিত ছিলেন।
(২) সূত্রের টাকা “সর্বার্থসিদ্ধি”, এই টাকা মুদ্রিত হইয়াছে। ইহার রচয়িতা পূজ্যপাদ স্বামী। দেবনন্দী, জিনেবুদ্ধি, নন্দিসাচার্য প্রভৃতি ইহার নামান্তর ছিল। প্রসিদ্ধ কলাপ ব্যাকরণের টীকাকারগণ উপাদেয় বুদ্ধিতে বহুশ্লোক “যদাহ জিনেবুদ্ধিঃ” বলিয়া উদ্ধৃত করিয়াছেন। জিনেন্দ্ৰ বুদ্ধির স্বতন্ত্রভাবে অপর একখানি ব্যাকরণের সন্দর্ভ মুদ্রিত হইয়াছে। সর্বার্থসিদ্ধি টীকার শ্লোকসংখ্যা ৫৫••। (৩) তত্ত্বাৰ্থরাজবার্তিক (রাজবাৰ্তিকালঙ্কার) শ্রীভট্টাকলঙ্কদেব-বিরচিত; ইহার শ্লোকসংখ্যা ১৬০০। (৪) শ্লোক বাৰ্তিকালঙ্কার—স্বামী বিদ্যানন্দী প্রণীত, তাহার শ্লোক পরিমাণ ১৮০০। এই গ্রন্থখানি দুইখণ্ডে পরিষ্কতভাবে মুদ্রিত হইয়াছে। (৫) তত্ত্বাৰ্থসূত্রের “শ্রতসাগরী” টীকা, শ্রীমৎ শ্রুতসাগর সূরি বিরচিত, তদীয় শ্লোক পরিমাণ ৮০০০। এই শ্রুত সাগর সুবি, সােমদেব সূরি বিরচিত “যশস্তিলক” মহাকাব্যের টীকা প্রণয়ন করিয়াছেন। এই মহাকাব্য বম্বে মুদ্রিত হইয়াছে। ইহার “যশস্তিলকচন্দ্রিকা বিশেষ কবিত্ব ও পাণ্ডিত্যপূর্ণ। বিরচনের সময় সম্বৎ ১৫৫। (৬) তত্বার্থাধিগমসূত্রের “সুখবােধিনী” টীকা (ইহা নব্য শ্রুতসাগর পণ্ডিত কতৃক বিরচিত ?) ইহার শ্লোকসংখ্যা প্রায় (৭•••) সাত হাজার। মতান্তরে ভাস্করনন সূরি ইহার প্রণেতা, গ্রন্থের আরম্ভ শ্লোকদ্বারা বােধহয় যে অনন্তনাথ শৰ্মাই (বঙ্গীয় সুখবােধিনীর কত। এই টীকা সুখবােধা ও সুখবােধিনী টীকা এই দুই নামে উল্লেখিত আছে। (৭) তত্ত্বাৰ্থ টীকা বিবুধ সেনাচার্য-বিরচিত, ইহার শ্লোক পরিমাণ ৩২৫৩। ইহার বিশেষ ইতিবৃত্ত পাওয়া যায় নাই। (৮) তত্বাৰ্থ প্রকাশিকা টীকা, শ্ৰীমদ যোগীন্দ্র দেব কতৃক রচিত। এই টাকার বিবরণ এখনও পাওয়া যায় নাই। (৯) তত্ত্বাৰ্থবৃত্তি-শ্রীযােগদেবগৃহাচার্য প্রণীত, ইহার কোনরূপ ইতিবৃত্ত পাওয়া যায় নাই। (১০) তত্ত্বাৰ্থ টীকা-শ্রীলক্ষ্মীদেবগৃহাচার্য কৃত, এখনও ইহার কোন বিবরণ প্রাপ্ত হই নাই। (১১) তাৎপর্যতত্ত্বাৰ্থ টাকা, অভয়নন্দি-সূরি-বিরচিত। ইহার পূর্বে অভয়নন্দি সূরি নামে আরও দুইজন আচার্য জন্মলাভ করিয়াছিলেন। সুতরাং ইনি তৃতীয় অভয়নলি। (১২) তত্ত্বার্থসূত্রব্যাখ্যান, ইহা কর্ণাটদেশীয় ভাষায় রচিত। গ্রন্থকত। শ্রীলক্ষ্মী সেন ভট্টারক। আচার্য অভয়নন্দি সম্বৎ ৭৭৫ শকে বিদ্যমান ছিলেন ; ইহার প্রণীত জৈনেন্দ্র ব্যাকরণের “বৃহবৃত্তি" সুপ্রসিদ্ধ ও মুদ্রিত।
| এখন শ্বেতাম্বর সম্প্রদায়ের অভিমত ভাষ্যকার ও টীকাকারাদির নাম উল্লিখিত হইতেছে।
For Personal & Private Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
loo
১. (ক) গন্ধহস্তি মহাভাষ্যকার,—সিদ্ধসেন দিবাকর ; ইহার জন্ম হয় 'দক্ষিণাপথের প্রতিষ্ঠানপুর নামক নগরে। মহাবীর সম্বতের ৫০০ শতবর্ষে তাহার সমাধি লাভ হয়। ইহার প্রণীত “দ্বাত্রিংশতশতিকা”, “একবিংশতি গুণস্থানপ্রকরণ” “শাশ্ব তজিন স্তুতি”, “কল্যাণমন্দির স্তোত্র” প্রভৃতি গ্রন্থ বিশেষ খ্যাতি লাভ করিয়াছে। এই বিষয়ে মহাপুরাণের লেখানুসারে “কয়ঃ সিদ্ধসেনাদিঃ” বুঝিতে পারা যায় যে এই নামে অপর একজন কবি ছিলেন।
| (খ) সুত্রের সিদ্ধসেন গণি-বিরচিত টীকা, ইহার শ্লোক সংখ্যা ১৮২৮২। এই বিষয়ে উক্তি এইরূপ,
| ‘অষ্টাদশ সহস্রাণি দেশতে চ তথপরে।
অশীতিরধিকাদ্বাভ্যাং টীকায়াঃ শ্লোকসংগ্রহঃ ।” এই বিষয়ে অপর কোন পণ্ডিত বলেন যে, ‘হরিভদ্রসূরি এই টীকা লিখিতে আরম্ভ করেন। তাহার শরীর পরিহারের পর তদীয় শ্রেষ্ঠ শিষ্য যশোভদ্র সূরি অবশিষ্ট টীকা রচনা করিয়া গ্রন্থ সমাপ্ত করিয়া যান।
| হরিভদ্র সুরি-রচিত “ষটদর্শন সমুচ্চয়” নামক (জৈনমতে) ছয়খানি দর্শনের সারসংগ্রহরূপ পুস্তক সুধী সমাজে অতিশয় উপাদেয়। ইহার টীকা সূরিবর-গুণরত্ন-প্রণীত। ইহা বহু তত্ত্ব ও গবেষণাপূর্ণ। অপর একখানি টীকা মণিভদ্রদেব সূরি-বিরচিত। ইহাও মুদ্রিত হইয়াছে।
(গ) তত্ত্বাৰ্থ টীকা, এই টীকা-প্রণেতা উক্ত হরিভদ্রসূরিবৰ্য্য। ইহার শ্লোক পরিমাণ
. (ঘ) তত্বার্থাধিগম সূত্রের ভাষ্যকার উমাম্বাতিবাচক। এই ভাষ্যকার বাকদিগম্বর সম্প্রদায়ের পট্টাবলী (প্রাচীন আচার্যগণের পুরাবৃত্ত লেখা) অনুসারে বিক্রমার্ক-সম্বতের ১০১ কার্তিক মাসের শুক্লপক্ষের অষ্টমী তিথিতে নন্দিসঙ্ঘের আচার্যপদে একচত্বারিংশদ (৪১) বৎসরে ধর্মের উপদেষ্টারূপে সমাসীন ছিলেন। ভগবান্ মহাবীর তীর্থঙ্করের মহানির্বাণ সময়, বিক্রমাদিত্য শকাব্দের ৬০৫ বৎসর পূর্বে। ইহা উভয় জৈন সম্প্রদায়ের অতি প্রায় অনুযায়ী অবধারিত। বিক্রমার্ক সম্বৎ ও শালিবাহন ভূপাল শকাব্দ বিষয়ে জৈনাচার্যগণের মধ্যে মতভেদ এখনও বর্তমান আছে। জৈনাচার্যগণের কালনিরূপণ প্রসঙ্গে তাহার প্রায় বিক্রমার্ক সম্বতের অনুসরণ করিয়াছেন। চতুর্বিংশতি তীর্থঙ্করের (২৪ ধমে অবতার) বিষয় পরে বলিতে ইচ্ছা রহিল। বিক্ৰমাক সম্বতের পূর্বে যাহারা ধর্মাচার্যপদে উপবিষ্ট ছিলেন তাহাদের নাম এই স্থলে সংক্ষেপে উল্লেখ করা উচিত মনে করি—(১) কেবলী সাধু—গােতম স্বামী (ক) সুধর্মাস্বামী (খ) অস্বামী। (গ)। (২) কেবলী—বিষ্ণুকুমার (ক) নন্দিমিত্র (খ) অপরাজিত (গ) গােবর্ধন (ঘ) ভদ্রবাহু (ঙ)।
(৩) একাদশ অঙ্গ এবং দশপূর্বপাঠী (আচার্যগণের বিভাগ অনুসারে উপাধি)= (ক) বিশাখাচার্য (খ) নক্ষত্রাচার্য (গ) নাগসেনাচার্য (ঘ) জয় সেনাচার্য (ঙ) সিদ্ধার্থাচার্য (চ) ধৃতি সেনাচার্য (ছ) বিজয়াচার্য (জ) বুদ্ধিলিঙ্গাচার্য (ঝ) দেবাচার্য (ঞ) ধর্মসেনাচার্য ।
For Personal & Private Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
একাদশ (১১) অঙ্গের পাটী- দ্বিতীয় নক্ষত্রাচার্য (ক) জয়পালাচার্য (খ) পাণ্ডবাচার্য (গ) কংসাচার্য (ঘ)।
| দশাঙ্গ—সুভদ্রাচার্য। নবাঙ্গ -যশোভদ্রাচার্য, বিক্রমাব্দের পরে যাহারা আচার্য অঙ্গ স্থানীয় তাহাদের নামও উল্লিখিত হইতেছে—(ক) আট অঙ্গ পাটী, দ্বিতীয় ভদ্রবাহু আচার্য, ইনি বিক্রমার্ক শকাব্দের চৈত্র শুক্ল পক্ষের চতুর্দশী তিথিতে আচার্যের আসনে অধিরূঢ় হইয়াছিলেন। সপ্তাঙ্গপাটী-লােহাচার্য, ইহার সময়ে কাষ্ঠ সঙ্ঘ স্থাপিত হইয়াছিল। একাঙ্গপাটী, অহদবলি (ক) মঘনদি (খ) ধরসেন (গ) পুষ্পদন্ত (ঘ) ভূতবলি (ঙ)। এই আচার্যভূতবলির পরে অঙ্গজ্ঞানের (রীতি ) বিচ্ছেদ হইয়াছিল। তাহার পর বিক্রম শকের ২৬ বৎসরে ফান মাসের শুক্লা চতুর্দশীতে গুপ্তিগুপ্তাচার্য ; উক্ত শকের ৩৬ বৎসরে আশ্বিন মাসের শুক্ল পক্ষে মাঘনন্দী, এবং ৪• বিক্রম শকের ফাল্গুন মাসের ত্রয়ােদশী তিথিতে দিন চন্দ্রাচার্য ; বিক্রমার্কশকের ৩৯ বৎসরে পৌষমাসের কৃষ্ণাষ্টমীতে বহু সংস্কৃত জৈনগ্রন্থ প্রণেতা আচার্য ক্রমানুসারে শ্রীমৎ কুলাচার্য, আচার্য পদে আরােহণ করেন। তঁাহারই শিষ্য ভাষ্যকার সুখ্যাত শ্ৰীমৎ উমাস্বামী, বিক্রম সম্বতের ১০১ অব্দেতে আচার্যপদে বৃত হইয়াছিলেন ইহ। পূর্বেও উক্ত হইয়াছে। সম্প্রতি তত্ত্বার্থাধিগমসূত্রের যে সকল পণ্ডিতগণ হিন্দী ভাষ্য ব্যাখ্যা রচনা করিয়াছেন তাহাদেরও নামাদি সংক্ষেপে উল্লেখ করিতেছি—
(ক) সর্বার্থসিদ্ধি টীকার ভাষানুবাদক পণ্ডিত জয়চন্দ্রজী, ইহার শ্লোক সংখ্যা- ১০০০০ (খ) অর্থ প্রকাশিক, পণ্ডিত সদাসুখদাসজী বিরচিত।
; ১৮৩২ (খ) রাজবাৰ্তিকভাষা, ,, ফতেহলালজী প্রণীত ইহার শ্লোক অজ্ঞাত। (ঘ) সূদশাধ্যায় ,, টেকচন্দ্রজী বিরচিত (শ্রুত সাগরী টীকার অনুসার) শ্লোক
------ সংখ্যা অজ্ঞাত। ,,বচনিকা , জয়বন্তজী রচিত। ইহার শ্লোক সংখ্যা ৪২৭। ,, ,, ,, শিবচন্দ্রজী। ইহার শ্লোক সংখ্যা ৪••••| , , ,, সদাসুখজী [২] শ্লোক সংখ্যা ১৯০০
১, ৩, ফতেহলালজী [২] ,, অজ্ঞাত ১, ১, দেবীদাস জী -
মক-জী
প্রভাচন্দ্রজী। , ,, ,, বাবর রতনলাল জী। , ,, ,, “ছন্দোবদ্ধ”, হীরালাললী।
, ,, ,, ছােটেলালজী। (ণ) | , ,, ,, বিধিচন্দ্ৰ জী [বুধ জন]।
তার্থাধিগম সূত্র বা জৈন দর্শনের বর্তমান সময়ে এই পনের খানি ভাষা টীকা প্রকাশিত হইয়াছে।
For Personal & Private Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
সম্প্রতি প্রাপ্ত+ সূত্র গুলির সংক্ষেপে সংস্কৃত টীকা ও বাঙ্গালা ব্যাখ্যা রচনা পূর্বক প্রকাশিত করা সমুচিত মনে হয় ৷ সূত্রের পূর্ণসংখ্যা ১০৫টি। এই সূত্রগুলির সঙ্গে পূর্ব প্রকাশিত সভাষ্য উমাম্বাতি অচার্যের সূত্র সমূহের বহুস্থলে পাঠভেদ ও সূত্র সংখ্যার তারতম্য দৃষ্ট হয় । ইহা অনুবাদ বা ব্যাখ্যার সময় প্রদর্শিত হইবে। এইরূপ পাঠভেদের হেতু সম্প্রদায় ( দিগম্বর এবং শ্বেতাম্বর) বিভাগ এবং ভিন্ন গ্রন্থকারের মতভেদ দেখিতে পাওয়া যায়। সভাষ্য-জৈনদর্শনের একাধিক টীকা, বার্ত্তিক, ভাষ্য পড়িবার সুযোগ পাইয়াছি । এখানে “অনেকান্ত” পত্রে প্রাপ্ত সূত্রগুলি (প্রভাচন্দ্রাচার্যের ) প্রাচীন হইলেও ইহার পূর্বে কখনও প্রকাশিত হয় নাই ।
ইহা আনন্দের বিষয় যে এই গ্রন্থখানি মূল এবং মদীয় সংস্কৃত টীকা ও বাংলা ব্যাখ্যাদি সমেত ভারতী মহাবিদ্যালয়ের জৈন গ্রন্থমালার ১ম পুস্তকরূপে প্রকাশিত হইতেছে। শুনিলাম দামিয়া নগরের শ্রীযুক্ত শাস্তিপ্রসাদ জৈন মহোদয় ইহার জন্য অর্থসাহায্য করিবেন। জৈন সম্প্রদায়ের অন্যান্য ধনী ব্যক্তিও যদি তাঁহার ন্যায় অর্থসাহায্য করেন তাহা হইলে বহু অমূল্য জৈনগ্রন্থ অচিরে প্রকাশিত হইবার সম্ভাবনা হয়। আমি এবিষয়ে তাঁহাদের দৃষ্টি আকর্ষণ করিতেছি। ইতি
আষাঢ়ী পূর্ণিমা, ১৯৯৯ সংব কলিকাতা ।
no
+ 'অনেকান্ত' পত্রে প্রাপ্ত সূত্র (বর্ষ ৩, কিরণ ৬-৭, এপ্রিল ও মে ) ।
For Personal & Private Use Only
শ্রীঈশ্বরচন্দ্র শাস্ত্রী
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्त्वार्थसूत्रम् ।
प्राग्भाषणम् . स्वस्ति। अयि भो भारतीयप्रनविद्यारसिकाः! अतिरोहितमेतद् विपश्चिदपश्चिमानां यन् महानुभावेन जैनमतभास्करेण श्रीमता उमास्वातिना आर्हतागमसमुद्रमामथ्य तत्त्वार्थाधिगममूत्रं स्वोपज्ञभाष्यसनाथीकृतम् इदंप्राथम्येन संस्कृतभाषया विरचय्य जैनदर्शनवभुत्मनां महानुपकारमागभार आरचितः खष्टीयप्रथमशतके। इतस्ततो विप्रकीर्णानां तत्त्वानामेकन समाहारेण आगमोदधिः क्रीड़ापुष्करिणी व्यधायि । दिगम्बरीयाणां श्वेताम्बरीयाणां चाविशेषेण तस्मिन् बहुमानबुद्धिः। अनन्तरं च कालेन क्रमोपचीयमानं विनेयानां मतिमान्दा श्रमभीरुतां चोपलभ्य उमास्वातिसूत्रं दुर्बोधतामांपद्यमानमालक्ष्य श्रीमता प्रभाचन्द्रण मूरिवरेण तत् संचिक्षिपे। इदन्तु न प्राक् प्रकाशित केनापि। अधुना भारतीजैनपरिषदो . मत्रिणा श्रीमता सतीशचन्द्रशीलेन पण्डितप्रकाण्डे न जैनदर्शननिष्णातेन श्रीमता ईश्वरचन्द्रशास्त्रिणा विरचितया व्याख्यया भूषित कृखा ात पादकमिदं पुस्तक मिदंप्रथमतया प्रकाश्यते। व्याख्या चेयमर्थगाम्भीर्यण पदसौष्ठवेन च प्राचीनानां लेखशैली विडम्बयन्ती सुबोधतया च छात्राणामतितमामुपकुर्वती आहेतमतपरिशीलनकामानां प्राथमकल्पिकानामुपजीव्यभूता भवेदिति नातिशयोक्तिरस्माकम्। अधुनातनविद्यार्थिनां शास्त्रानुशीलनं गौणमेव समज़नि। अल्पीयसा प्रयत्नेन यथा शास्त्रार्थाधिगतिर्जायेत तथैव प्रवर्त्तन्त चाधुनिकाः। अतो ग्रन्थगौरव परिहूतं टीकाकर्ता। तत्त्वार्थमूत्रप्रमेयाणां प्रायः सर्वेषामेवात्र प्रतिपादनं कृतं मूलकारेण । टीकाकारेणापि ग्रन्थकारस्वरसमनुरुन्धानेन प्रन्थलाघवकामन उमास्वातिभाष्यविवरणादिभ्यो वचनानि समाकृष्य व्याख्यायां भूयसा 'नोपन्यस्तानि स्वपाण्डित्यप्रख्यापनार्थम् । मितौं च सारं च वचो हि वाग्मितेति कविवचः सार्थकीकुवते पण्डिताय सराय श्रीमत ईश्वरचन्द्र शास्त्रिणे साधुवादं प्रयच्छता वाक्पपश्चनान्मयोपरम्यते । तेन च न केवलं प्रामाणिकाहंतवचनं स्वोक्तुपोदलकतया स्वव्याख्यायामुपन्यस्तं परन्तु वैदिकमतानुरोधिनामपि मत तत्र तत्र उपादाय स पारिषदमिदं व्याख्यानं कृतम्। तावता च सर्वप्रवादुकानां सर्वथा एकवाक्यता प्रतिपिपादयिषितेति न चिन्तनीयम् । अतस्तत्र सिद्धान्तविरोधः कृतं. .. इति सर्वथा सर्वत्र नाभिनिवेष्टव्यम् । अस्य ग्रन्थसा पठनपाठनप्रणालिकया प्रचयगमन भूयसा कामयामहे वयमिति
श्रीसातकड़ि मुखोपाध्यायशर्मणः।
For Personal & Private Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
প্রথমোঽধ্যায়ঃ দ্বিতীয়োঽধ্যায়ঃ
তৃতীয়োঽধ্যায়
চতুর্থোঽধ্যায়ঃ
পঞ্চমোহধ্যায়:
ষ্ঠোহধ্যায়ঃ
সপ্তমোহধ্যায়ঃ
অষ্টমোহধ্যায়ঃ
নবমোহধ্যায়ঃ
দশমোহধ্যায়ঃ
সূচী
সমাপ্ত
For Personal & Private Use Only
পৃষ্ঠা
১৩
2.
৩৩
৩৭
86
Ce
৬৩
৬৮
१२
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्त्वार्थसूत्रम्
( প্রচন্দ্রাচার্যের সূত্ৰসন্দর্ভারম্ভ) ऐ ओं नमः सिद्धम्। अथ दश सूत्र लिख्यते।
टीकारम्भः। शान्तिप्रद शान्तिसिन्धु भवरोगमहौषधम् । . सर्वदुःखाहर्तारं भुवनेश जिनौं भजे ॥१॥
श्रीयुतेश्वरचन्द्रण विप्रेण सुधियां मुदे।
श्रीमत्तत्त्वार्थसूत्रेषु क्रियते बालबोधिनी ॥२॥
अत्रैमिति मन्त्रशास्त्रोक्त सारस्वत बीजम् सर्वेषाम् । ओं इति सुप्रसिद्धः प्रणवमन्त्रः। ग्रन्थादौ अनयोः संकीत्तेनात् एतद् ग्रन्थस्य निष्पत्यूहसमाप्तिः। तत्त्वज्ञापकस कल्याण गुरुपरम्परागत शिष्टाचरणश्च सूचितम्भवति । अस्मिन्नथशब्दोऽपि ग्रन्हारम्भ परिसूचकः। दशसूत्रमित्यत्र अथादर्शसूत्रमिति साधुपाठः।
_ लेखक प्रमादादेतादृशो विकलः पाठः। सिद्धमिति सकललोकाराध्यत्वेन प्रविदित आईतं सुप्रसिद्धम् । अत्र चतुर्थ्यर्थं प्रथमा सूत्रखात्। मन्त्रपूर्वक सिद्धाय नम इत्यर्थः। यद्वा देवस्त्युत्यनन्तर । शिष्यजिशासानन्तर वाथशब्दस्यानन्तर्यार्थः। लिख्यते लोकानां निर्वाणार्थ विरच्यते ॥
ঐং ওঁ এই মন্ত্রদ্বয় উচ্চারণ পূর্বক সিদ্ধদেবকে নমস্কার করিয়া অনন্তর দশসূত্র (অর্থাৎ আদর্শ সুত্র ) লিখিত হইতেছে।
(সংক্ষেপে শাস্ত্রের তাত্ত্বিক বিষয় যাহাতে সূচিত হয় তাহার নাম সূত্র)। দশ শব্দটি লিপিকরের প্রমাদবশতঃ উল্লিখিত হইয়াছে। তাহার স্থানে ‘আদর্শ ' এইরূপ পাঠ শুদ্ধ, আদর্শ মূল বা প্রথম। পূর্বোক্ত মন্ত্রদ্বয় তন্ত্র ও অপর শাস্ত্র প্রসিদ্ধ, সুতরাং এই মন্ত্রদ্বয়ের ব্যাখ্যার প্রয়ােজন হয় না, কোন কোন জৈনাচার্যের মতে লিপিকর প্রমাদ বশত অথবা অ-জৈনের অনুলিপিকালে উক্ত মন্ত্রদ্বয় লিখিত হইতে পারে। পণ্ডিত রতন লাল জৈনজী যেরূপ পুরাতন পুথি পাইয়াছেন সেই রূপই লিখিয়াছেন।
এইটি গ্রন্থের প্রথম অধ্যায়ে মঙ্গলাচরণ।
For Personal & Private Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
তত্ত্বাৰ্থসূত্রম্ सद् दृष्टिज्ञानवृत्तात्मा मोक्षमार्गः सनातनः।
आविरासीद् यतोवन्द तमह वीरमच्युतम् ॥१॥. . टीका। सदिति। सइदृष्टिः सम्यग्दर्शनम् , एवं शनपदेन सूत्रोक्तं सम्यग् ज्ञानम् । वृत्तपदेन सम्यक् चारित्रम् । अत्र सत्शब्दन सम्यग् बोधकेन प्रत्येक सम्वध्यते। तदव्यवहितपर सूत्रे स्फुटी भविष्यति। एतत्रितयं आत्मा स्वरूपं यस्य सः। तस्मादत्र भुवने सनातनः शाश्वतः। मोक्षमार्गः कैवल्य पन्था येनाविष्कृतः तमच्युत अविनश्वर वीर जिनदेवम् । वन्दे नमस्करोमीति। यस्मात् सम्यज ज्ञानादिक प्रादुरभूत् त देव प्रणमामीतिभावः। वीरमिति। विशेषेण ईरयति लोकमानसे शान्त्युद्रक सम्यज ज्ञानञ्च जनयति इति वीरः। जयति रागादीन् सर्वान यः स जिनः। “जिनोहे ति वुद्ध च पुसिस्याज्जिखरेत्रिषु" इति कोपः। जिनदेवोपदेशज्ञापक दर्शन जैनदर्शनम्। दृश्यते आयते येन तद्दर्शन मिति दृशे ानार्थतेति ॥ क॥
. সব্যাখ্যানুবাদ। এই দর্শন শাস্ত্রের প্রতিপাদ্য বিষয় মােক্ষমার্গ। যাহার উপদেশ দ্বারা সনাতন মােক্ষপথের দর্শন সমাজে আবিভূত হইয়াছে তিনিই অমর বিশ্বপ্রভু, সকল সদ্গুণাধার অবিনশ্বর সেই জিন দেবকে গ্রন্থের প্রারম্ভে নমস্কার। এক সময়ে অবতীর্ণ হইয়া বীর প্রভু সম্যক্ জ্ঞান প্রভৃতির উপদেশ দ্বারা মানবের কল্যাণ ও নির্বাণের নিমিত্ত যাহা প্রচার করিয়াছিলেন সে সকল তত্ত্ব পুনঃ প্রচার করিবার প্রয়ােজন হয়, যেহেতু প্রচারিত তত্ত্ব সকল কালের প্রভাবে সমাজ মধ্যে লােকের অনাদরেও লুপ্ত হইয়া যায়। এই গ্রন্থের প্রতিপাদ্য বিষয় প্রাচীন জিন দেবের উপদিষ্ট, তদনুসারে প্রভাচন্দ্রাচার্য ও বর্ণনা করিয়াছেন। ক।
सूत्रारम्भः सम्यग दर्शनावगमवृत्तानि मोक्षहेतुः॥१॥* टीका। सम्यगिति। सम्यग दर्शन, सम्यज ज्ञान, सम्यक् चारित्रम् । सम्मिलितमेतत्रितय मोक्षसाधनमित्यर्थः। अत्रावगमवृत्तपदाभ्यां शानचारियोग्रहण भवति।
* सभाष्यतत्वार्थाधिगम सूत्रपाठएवमेव दृश्यते । “सम्यग्दर्शन ज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः ॥” . इति अः १, सूत्र १। अनयोः सूत्रयोरेकार्थता ।
For Personal & Private Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
তত্ত্বার্থসূত্রম্
नन्वत्र प्रत्येक मोक्षहेतुः । मोक्षो जीवस्य नित्य कर्म्मबन्धरहितस्य अलोकाकाशगमनम् । चरमनिट तिर्वा । त्रिषु मध्ये एकस्याभावे अन्यद्वयं नैवमोक्षसाधनं भवति । त्रिषुमध्ये पूव्र्वस्यलाभेऽवश्यमपरलाभः । उत्तरलब्धौ नियतम्पूर्वलाभः । समञ्चतीति सम्यक् । अय शब्दः निपातोवा । सङ्गत ं प्रशस्त वा दर्शन' सम्यग्दर्शनम् । अनयोर्ज्ञान चरित्रयोरपि प्रशस्तखमीदृग्बोध्यम् । अन्यदग्र
वक्ष्यते ॥ १ ॥
সব্যাখ্যানুবাদ। সম্যক্ দর্শন, সম্যক্ জ্ঞান, সম্যক্ চারিত্র এই তিনটি সম্মিলিতভাবে মোক্ষের কারণ রূপে কীৰ্তিত আছে । উমাম্বাতি আচার্যের সভাষ্য সূত্র পাঠ অন্য প্রকার, যথা,—“সম্যদর্শন-জ্ঞান-চারিত্রাণি মোক্ষমার্গঃ” । ‘জ্ঞান’পদের স্থানে 'অবগম' পদ এবং ‘চারিত্র” এই পাঠের স্থলে 'বৃত্ত' এই পদটি সূত্রে পরিদৃষ্ট হইতেছে। কিন্তু উভয় সূত্রস্থ পদ বিভিন্ন হইলেও একার্থের বোধক। সূত্রের অর্থ উক্ত ভাষ্যে এবং সর্ব্বার্থসিদ্ধিনামক টীকাতে বিশদরূপে বর্ণিত আছে। সভাষ্য সূত্রের টীকা সমূহ এবং ভাষ্যের বিবরণ এই সূত্র গ্রন্থ সমাপ্তির পর পরিব্যক্ত হইবে ৷ ১ ৷
সভাষ্য তত্ত্বার্থাধিগম সূত্রে পাঠ এইরূপ – সম্যগ দর্শন জ্ঞানচারিত্রাণি মোক্ষমার্গঃ ।” ইতি অঃ ১, সূঃ ১।
ु
जीवादि सप्ततच्चम् ॥ २॥
टीका । जीवादिति । अत्रादिपदात् अजीवादयः षड ज्ञ ेयाः । तथाहि वाजवाव-सम्बर-निर्जर-बन्ध मोक्षाः । एतानि जीवादयः सप्ततच्चानि सप्तपदार्थाइत्यर्थः । जैनागमेतु एतेषां सप्तविधानां तत्त्वसंज्ञ ेति । वेदान्तदर्शने भाष्यटीकाकद्भिः सप्तपदार्था इत्यभानि । एवं षड्दर्शनसमुच्चयेऽन्यत् पुष्कल' वर्णित - मस्ति । सूत्रमिदं प्रथमाध्यायेऽत्र द्वितीय स्थान गतम् । स भाष्यतच्चार्थाधिगमसूत्रेषु अत्राध्याये चतुर्थ स्थान प्राप्तम् । तत्रैवं पाठरीतिः “जीवाजीवाश्रवबन्धसम्बरनिर्जर-मोक्षास्तत्त्वम् " । अत्र तु आदिपदोपादानेनाजीवादीनां षण्णां संग्रहः कृतः । परमत्रार्थभेदोनास्ति । अपरेषु अष्टसहस्त्री प्रभृतिदर्शनसन्दर्भेषु एतेच सप्त पदार्थाः प्रसिद्धि ं गताः सम्यग् विचारिताश्च । द्वितीयेऽध्याये जीवादीनामपर वृत्त वक्ष्यते ॥ २ ॥
1
For Personal & Private Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
তত্ত্বার্থসূত্রম সব্যাখ্যানুবাদ। এই সূত্রে আদিপদ দ্বারা অজীব প্রভৃতি ষট্ পদার্থ জ্ঞাপন করা হইয়াছে। জীব, অজীব, আব, কন্ধ, সম্বর, নির্জর ও মােক্ষ এই সাতটী তত্ত্ব বা পদার্থ। জৈনগমে চির খ্যাত আছে। গ্রন্থকার দ্বিতীয় অধ্যায়ে জীবাদি সপ্তপদার্থের লক্ষণ বলিবেন। সভাষ তত্বৰ্থাদিগম সূত্রে এই সূত্রটী চতুর্থ স্থান লাভ করিয়াছে। প্রভাচন্দ্রাচার্যের তত্ত্বাৰ্থ সূত্রের এই অধ্যায়ে দ্বিতীয় স্থান প্রাপ্ত হইয়াছে। এই সুত্রে তত্ত্ব সমূহ সংক্ষিপ্তভাবে উল্লিখিত। উমাস্বাতির সভাষ্য সূত্রে প্রত্যেক জীবাদির পৃথক পৃথক্ উল্লেখ আছে। এই স্থলে কোনরূপ সাম্প্রদায়িক পাঠ ভেদ নাই। সংক্ষেপে উল্লেখ মাত্র ॥২॥ ' নখ পড়ান
দ ল৷৷৷৷ टीका। तदिति। तत् तेषां जीवादि सप्त पदार्थानां तत्वानामित्यर्थः । तेषां योऽर्थस्तस्मिन् निश्चयात्मकः यः सम्यक् श्रद्धानं अभिरुचि विशेषः। तथाहि
"रुचर्जिनोक्ततत्त्वेषु सम्यक श्रद्धानमुच्यते ।
जायते तनिसर्गण गुरोरधिगमेन च ॥” । एषाऽभिरुचिः स्वाभाविकी भवति अनादिसिद्धकृपातः। अथवागुरोः सकाशाल्लब्धशानेन च सा भवेदिति। सैवाभिरुचिः सम्यग दर्शननाम्नाख्याता शास्त्रेषु । सभाष्यसूत्रे पाठक्रमचे त्यस्। यथा तदर्थ इत्यत्र तखार्थ इति पाठोऽस्ति । परमनेननार्थ प्रभेदः स्यात् । सम्यग दर्शन मिति तत्त्वेन भावतो निश्चितमित्यर्थः। तत्त्वानां अर्थानां श्रद्धान तस्वेन वा अर्थानां श्रद्धान तत्ताय श्रद्धानमिति। সনু মহুমাবি ॥ ॥
সব্যাখ্যানুবাদ। পূর্বোক্ত জীব, অজীব প্রভৃতি সাতটি পদার্থে যে সম্যক ( যথার্থ) অভিরুচি নির্বিশেষ শ্রদ্ধা বা তাহাই সমগদর্শন অর্থাৎ সুসঙ্গত প্রশস্ত দর্শন। সভাষ্য উমাস্বাতি সূত্রে ‘তদর্থ স্থানে তত্ত্বাৰ্থ এইরূপ পাঠ বিদ্যমান আছে। ইহাতে সূত্রস্থ পদার্থের কোন বৈপরীত্য হয় নাই। সামান্য পাঠ ভেদ মাত্র, তদ্বারা অর্থের প্রভেদ হয় নাই। ইহা সভাষ্য সূত্রের দ্বিতীয় সূত্র। শ্রীমৎ প্রভাচন্দ্রাচার্য সূত্রানুসারে ‘তদর্থ’ পদ দ্বার। তত্ত্বাৰ্থ-ই বুঝিতে হইবে। সংক্ষেপে পদার্থ সূচিত করা হয় বলিয়াই সূত্ৰ সংজ্ঞা প্রাপ্ত হইয়াছে ॥৩॥
| নতুনবিৱিৰিখা।৪ टीका। तदिति। तस्य सभ्यगदर्शनस्य। उत्पत्तिः सम्यक् प्रत्ययः
For Personal & Private Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
প্রথমােহধ্যায়ঃ प्रतीतिरिति । द्विविधा द्वैविध्य भवति । अर्थाद् द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां स्यात्। स च प्रकारः निसर्गात् स्वभावात् सभ्यग दर्शनम्। अधिगमः सम्यग दर्शनश्च । द्विहेतुकखाद द्विविधमित्यर्थः। निसर्गः स्वभावः परिणामः अपरोपदेश इति यावत्। यद्वा निसर्गः आगमोक्तः। गुरोः सविधे प्रज्ञानमधिगमः। सभाष्य सूत्रे उमास्वातिना “ तन्निसर्गादधिगमा ” इति मूत्रितम्। तत्रैतत्तृतीय सूत्रम। अन्यभाष्ये सर्वदर्शन संग्रहे च सुबोधमुल्लिखितमस्ति। तच्च सम्यग दर्शन "प्रशमसंवेद-निर्वदानुकम्पा-स्तिक्याभिव्यक्ति लक्षणमेव तत्तार्थ श्रद्धानं सम्यग दर्शन मिति” भाष्यकृदाह ॥४॥
সব্যাখ্যানুবাদ। পূর্বোক্ত সম্যদর্শনের উৎপক্তি দুই প্রকারে হইয়া থাকে। সম্প্রতি উক্ত দুইরূপ অর্থাৎ আগমোক্ত নিসর্গ (জৈনশাস্ত্র নির্দিষ্ট) এবং গুরুর উপদিষ্ট অধিগম দ্বারা সম্যক্ দর্শন হইবে। এই সূত্রে তৎশব্দদ্বারা সংক্ষেপে বলা হইয়াছে। সভাষ্য উমাস্বাতি সূত্রে “তন্নিসর্গাদধিপমাদ্বা” এইরূপ তৃতীয় সংখ্যক সূত্ৰবার সরলভাবে লিখিত হইয়াছে। উভয় গ্রন্থে এইরূপ সূত্রের পাঠ ভেদ। ভাষ্যকারের মতে প্রশম, সংবেগ, নির্বেদ, অনুকম্পা, আস্তিক্য, অভিব্যক্তি লক্ষণকে তত্ত্বাৰ্থ শ্রদ্ধা বা সমদর্শন’ বলা হইয়াছে ॥৪॥
नामादिना तन्न्यासः॥५॥ टीका। नामेति। एतैर्नामादिभिः सम्यग दर्शनादीनां तथैव जीवादीनाश्च तत्तानां न्यासः निक्षेप इत्यर्थः। स्पष्टतया व्यवस्थापन विभाजनञ्चक्रियते। तथाहि विस्तरेण लक्षणतः विधानतश्चाधिगमार्थ न्यासोनिक्षेप इति भाष्यकृतः। नाम संशाकर्मेत्येकार्थवाचकम् । नामजीवः स्थापनाजीवः द्रव्यजीवो भावना जीवः इति। सर्वमन्यभाष्ये षट्खण्डागमादिमूलग्रन्थेच विशेषप्रसिद्धमस्ति। चेतनस्याचेतस्य च द्रव्यस्य जीव इति नाम क्रियते अयं नाम जीवः। काष्ठ पुस्तकचित्रितादिषु स्थाप्यते योजीवः सः स्थापना जीव इति । भाष्येऽन्यद्वर्णितमस्ति । सभाष्योमास्वाति सूत्रमीदृशं " नामस्थापना द्रव्यभावतस्तन्न्यासः।" अनयोरेव पाठनिर्देशो दृश्यते। पूर्वोक्त द्वितीय सूत्रे उमास्वातिधृतचतुर्थ सूत्रस्य “जीवाजीवास्रव बन्ध सम्बर-निर्जरमोक्षास्तत्तुम्” इत्यस्यान्तर्भावः पूर्व कथितः॥५॥
For Personal & Private Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
তত্ত্বার্থসূত্রম
সব্যাখ্যানুবাদ। এই সূত্রে আদি শব্দ দ্বারা স্থাপনা, দ্রব্য, ভাব এই তিনের প্রথম গ্রহণ করা হইয়াছে। অতএব নাম, স্থাপনা, দ্রব্য, ভাব এই চারি পদার্থ অনুযোগ দ্বারা জীব, অজীব প্রভৃতি সপ্তপদার্থের ন্যাস বা নিক্ষেপ হইবে। উমাস্বাতি আচার্যের মতে “নামস্থাপনাদ্রব্যভাবতস্তন্ন্যাসঃ” এই পাঠ বিস্তৃতরূপে আছে । এই নাম প্রভৃতির অর্থ পরে সুস্পষ্ট ভাবে বলা যাইবে ॥৫॥
प्रमाणे द्वे ||६||
टीका । प्रमाण इति । प्रमेयप्रतीतौ प्रमाणप्रयोजनम् । यतः “ मानाधीना मेयसिद्धिः” । सर्वत्रैव प्रमेयप्रमाणप्रमातारः पदार्थ प्रतीतौ अपेक्षन्ते । एवमेव वात्स्यायनी न्याय भास्येचास्ति " प्रमाणतोऽर्थ प्रतिपत्तिः प्रवृत्तिसामर्थ्यादर्थं वत्प्रमाणम्” इति । सामर्थ्यमत्र योग्यता बोध्या । सूत्रेऽत्र द्वे इति निर्देशात् शास्त्रोक्तं प्रत्यक्षं परोक्षश्चेति द्वावेव प्रमाणपदार्थो मन्तव्यो । प्रमीयते ज्ञ ेयस्वरूपावधारणं क्रियते येन तत्प्रमाणम् । तत् समानजातीयेभ्योऽनुकृष्यासमानजातीयेभ्यो व्यावृत्त्य यत्तदेव ज्ञेयम् । उमास्वातिसूरीणां सभाष्ये ग्रन्थे- दशममूत्रं " तत्प्रमाणे " इत्थमस्ति । परमनेनाभिन्नाथ बोधकत्वमनयोः । केवलसंक्षेप विस्ताररूपेण कथनमिति । तत्र नवमसूत्रे यद् “मतिश्रुतावधिमनः पर्य्यायकेवलानि ज्ञान" मिति पञ्चविधं ज्ञानमुक्तम् । तत् पञ्चविधं ज्ञानं द्वयोः प्रमाणयोरन्तभूतमिति पश्चाद् वक्ष्यते । एवञ्च सभाष्यसूत्रग्रन्थे प्रोक्तं "आये परोक्षम्" । "प्रत्यक्षमन्यत्" ( १-११-१२ ) इति । आद्य मतिज्ञानश्रुतज्ञाने द्वे परोक्षे प्रमाणे भवतः । अन्यानि अवधि मनःपर्याय केवलानि त्रीणि प्रत्यक्षेऽन्तनी तानि । एवमनुमानोपमानागमार्थापत्तिसम्भवाभावैतिद्यानि प्रमाणानि सर्वाणि वाद्यन्तरस्वीकृतानि मतिश्रुतयोरन्तर्भतानि । इन्द्रियार्थसन्निकर्षजन्यत्वादिति ||६||
সব্যাখ্যানুবাদ। প্রমাণ ভিন্ন প্রমেয় ( পট, ঘট, মঠাদি ) জ্ঞান হইতে পারে না। অতএব সকল দার্শনিকই স্বীয় স্বীয় মতে দর্শনোক্ত বিষয় জ্ঞানের জন্য একাধিক প্রমাণের উল্লেখ করিয়াছেন। কেবল চার্বাক, এক মাত্র প্রত্যক্ষ প্রমাণ স্বীকার করিয়াছেন । প্রমাণ বিষয়েও দার্শনিকগণের মতভেদ আছে। সূত্রে দুই সংখ্যার উল্লেখ থাকাতে শাস্ত্রোক্ত প্রত্যক্ষ এবং পরোক্ষরূপে প্রমাণের ভিন্নতা জানা যায়, সভাষ্য উমাস্বাতির দশম সূত্রে ও একাদশ সূত্রে মতি,
For Personal & Private Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
প্রথমােহধ্যায়ঃ শ্রত, অবধি, মন পর্যায়, কেবল, এই পঞ্চবিধ জ্ঞান প্রত্যক্ষ ও পরােক্ষের মধ্যে পরিগণনীয়। অনুমান, উপমান প্রভৃতি জ্ঞানও মতি জ্ঞানের অন্তর্গত ॥৬৷৷
• नयाः सप्त ॥७॥ टीका। नया इति । पूर्व संक्षेपेण ज्ञानस्वरूप मुक्तं । विहिते च द्वे प्रमाणे । चारित्रं पश्चादवक्ष्यते। सम्पति नयान् व्याकुर्वन्ति। ते च यथा शास्त्रोक्ताः नैगमः संग्रहः व्यवहारः ऋजुसूत्रः शब्दः समभिरूढः एवम्भूतश्चेति सप्त नयशब्दवाच्या भवन्ति। सभाष्यसूत्रे उमास्वातिना “प्रमाणनयैरधिगमः" इति षष्ठसूत्रे उक्ताः। परं तेषां संख्याविभक्तानां पृथङनामोल्लेखश्च प्रथमाध्यायस्यान्त . चतुस्त्रिंशत् सूत्रे कृतः। तथाहि “नेगमसंग्रहव्यवहार ऋजुसूत्र शब्दाः नयाः” इति पञ्चधा भिन्ना उक्ताः। पश्चान्नैगमस्य द्विविधभेदः देशपरिक्षेपी सर्वपरिक्षेपीचेति । पुनः शब्दस्त्रिभेदः कथितः साम्पतः समभिरूढः एवम्भूतश्चेति । अत्र श्वेताम्बरीयाणां मते नयाः पञ्चविधाः। परमत्रसूत्रे "आद्यशब्दौ द्वित्रिभेदौ” इत्यष्टविधाः प्रोक्ताः । अन्यद्भाष्ये प्रपश्चितम्। दिगम्बरीयाणां मते सप्तविधा नया स्तेषामागमसिद्धाइतीदृशे मतद्वैधेऽपि नमूलतत्तुहानिरिति । तथा हि सांख्यभाष्ये प्रोक्तं “सर्व न्याय्य युक्तिमत्वाद् विदुषां किमशोभनमिति” ॥७॥ | সব্যাখ্যানুবাদ। নয় পদার্থ সাত প্রকার। পূর্বে সম্যক দর্শন, সম্যক জ্ঞান ও দুই প্রকার প্রমাণের কথা বলা হইয়াছে। চারিত্র সম্বন্ধে পরে বলা যাইবে। শাস্ত্রোক্ত নয় শব্দ দ্বারা নৈগম, সংগ্রহ, ব্যবহার, ঋজুমূত্র, শব্দ, সমভিরূঢ়, এবস্তৃত এই সাত প্রকার অবধারিত হইয়াছে। ভাষ্যকার উমাস্বাতি “প্রমাণনয়ৈরধিগম” তত্ৰত্য ষষ্ঠসূত্র দ্বারা সাধারণভাবে নিশ্চয় করিয়া প্রথম অধ্যায়ের শেষে নয় পদার্থের নাম উল্লেখ পূর্বক পূর্বোক্ত সূত্রের আশয় চতুস্ত্রিংশৎ (৩৪) সূত্রে বর্ণনা করিয়াছেন। এবং সভায্য গ্রন্থ হইতে এই সূত্ৰ সন্দর্ভে ভিন্নরূপ অশয় বর্ণনা অষ্টম সূত্র দ্বারা করা হইয়াছে। দিগম্বর সম্প্রদায়ের মতে নৈগম প্রভৃতি নয় আট প্রকার। শ্বেতাম্বরীয় জৈনগমে সাত প্রকার প্রসিদ্ধ ॥৭॥
- तैरधिगमस्तत्तानाम् ॥८॥ टीका। नैरिति। तैः पूर्वोक्त द्वाभ्यां प्रमाणाभ्यां नयैश्च भुवने सर्वेषां तत्तानां पदार्थानाम्। अधिगमः यथार्थज्ञानं भवति। "प्रमाणनयैरधिगमः"
For Personal & Private Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
তত্ত্বাৰ্থসূত্রম্ इत्यत्र इत्थमेव सत्रितः आचार्यः। तत्तानामितिपदं सभाष्यसूत्रेणापि सन्निविष्टम् । तत्राधिकं तत्पदं दृश्यते । परमिदं तत्तुपदप्रदानेन अधिगम ज्ञानस्य निखिलशेय पदार्थः सूचितः तत्र सभाष्य षष्ठस त्रे एतत् पदं नास्ति। जीवाजीवास्रव-सम्बर-तिर्जरबन्धमोक्षाणां सप्तपदार्थानां एव' नामस्थापन-द्रव्य-भावपदार्थानां च तत्तानां अधिगमः सम्यग् ज्ञान स्यादिति ॥८॥
| সব্যাখ্যানুবাদ। পূর্বের কথিত প্রত্যক্ষ ও পরােক্ষ প্রমাণ এবং নৈগম, সংগ্রহ, ব্যবহার, ঋজুমূত্র, শব্দ এই পাঁচ প্রকার নয় দ্বারা জীব, অজীব, আস্রব, বন্ধ, সম্বর, নির্জর, মােক্ষ ঈদৃশ সপ্তপদার্থরূপ তত্ত্ব সকলের প্রকৃত জ্ঞান জন্মিয়া থাকে। নাম, স্থাপন, দ্রব্য, ভাব, এই চারি প্রকার অনুযােগ দ্বারাও জীব প্রভৃতি সপ্তপদার্থের ন্যাস বা নিক্ষেপ ( স্পষ্টরূপে জ্ঞান) হয়। ভাষ্যের হিন্দী ভাষানুবাদে বিস্তৃতরূপে সকল বিষয় বর্ণিত আছে। ৮ |||
सदादिभिश्च ॥९॥ टीका। सदिति। सत् प्रभृति पदैः तत्तानां विशेष ज्ञानं भवति । अत्रादिपदेन संख्या-क्षेत्र-स्पर्शन-कालान्तर-भावाल्प बहुखादयोऽष्टौ बोध्याः। मतान्तरे तु सप्त इति। अल्पबहुखयोरेकखस्वीकारात्। सत् पूर्वक एभिरनुयोगैरष्ट संख्याका एते पट खण्डागमेषु सुप्रसिद्धा विस्तृतरूपेण वर्णिताश्च सन्ति । “सत्संख्याक्षेत्र स्पशेने” त्यादिसूत्रे सभाष्ये यदुक्तं तदत्राभिन्नार्थ कम्। अन्यदष्टमसूत्रे उमास्वातिभाप्ये पुष्कलमस्ति । तत्र सूत्रोक्त प्रतिपदं व्याख्यानश्च विद्यते ॥९॥
সব্যাখ্যানুবাদ। সৎ প্রভৃতি দ্বারাও তত্ত্ব বিশেষের জ্ঞান হয়। এই সূত্রে ‘আদি’ . শব্দ দ্বারা সংখ্যা, ক্ষেত্র, স্পর্শ, কালান্তর, ভাব, অল্প, বহুত্ব নামের সহযােগে অনুযােগ দ্বারা গ্রহণের নির্দেশ করা হইয়াছে। যখণ্ডগম প্রভৃতি গ্রন্থে এই সকলের বিশেষভাবে বর্ণনা করা। হইয়াছে। এই সূত্রের সহিত সভায় উমাস্বাতির “সৎসংখ্যাদি” আট সূত্রের অর্থগত কোন भर्शिका नार।। ॥
मत्यादीनि ज्ञानानि * ॥१०॥ टीका। मतीति। अत्र ज्ञानस्य पञ्चविधख प्रदर्श्यते। अस्मिन्नादि
• "मछानौनि ( १९ ) छानानि" अनुमा नाटस्टमारनि ।
For Personal & Private Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
প্রথমোঽধ্যায়ঃ
शब्देन श्रुतावधिमनः पर्य्याय केवलानां चतुर्णा संग्रहोबोध्यः । तद्यथा मतिज्ञानं श्रुतज्ञानमवधि शान मनः पर्य्यायज्ञान' केवलज्ञानमिति आगमशास्त्रानुसारेण पश्चविधान्येतानि ज्ञानानि । “मत्यादीनि पञ्चज्ञानानीति ” सूत्रस्य पाठान्तरमप्यस्तीति । प्राचीन शास्त्रतः श्रुतादीनां चतुणीं मतिज्ञानपूर्वकख शेयम् । मतिज्ञानस्यावग्रहादयः श्रुतज्ञानस्य चाङ्गानङ्ग प्रविष्टादयः अवधिज्ञानस्य भवप्रत्ययादयः मनःपर्यायस्य ऋजुमत्यादयः सन्ति । केवलज्ञानस्य तु न सन्त्येव । अन्यत् पश्चादवक्ष्यते ॥ १९ ॥
সব্যাখ্যানুবাদ। মতি প্রভৃতি জ্ঞান পাঁচ প্রকার । সূত্রে আদি শব্দ দ্বারা শ্রুত জ্ঞান, অবধিজ্ঞান, মনপর্যায়জ্ঞান, এবং কেবলজ্ঞান এই চারিটি গ্রহণ করা হইয়াছে । যেহেতু সকল জ্ঞানই মতিপূর্বক হইয়া থাকে, ইহাই আগম শাস্ত্রের অভিপ্রায়। সভাষ্য তত্ত্বার্থাধিগমসূত্রে এইটি
নবমসংখ্যক ॥ ১० ॥
क्षयोपशम हेतवः (+) ॥। ११ ॥
टीका । क्षयेति । मति प्रभृति ज्ञानानि क्षयोपशम-क्षयहेतुकानि भवन्ति । मति श्रुतावधि मनः पर्य्यायानि चखारि शानानि मतिज्ञानावरणादि कर्म्मणां क्षयोपशमतः स्युः । अतः क्षायोपशमिकखमिति तेषाम् । केवलज्ञानस्य आवरणादि घाति कर्म्म स्वभावात् क्षयादेव उत्पन्नख स्यात् । अतः क्षायिक संज्ञा तस्य स्यात् । कर्म्म' द्विबिध घातिकर्म्माघातिकम्म चेति । क्षयोपशमविषयः पश्चाद् वक्ष्यते । अत्र प्राग्वदादि शब्दार्थः ज्ञ ेयः ॥ ११ ॥
৯
সব্যাখ্যানুবাদ। মতি, শ্রুত, অবধি, মনঃপর্য্যায় এই চারিটি জ্ঞান মতিজ্ঞানের আবরণাদি কর্মের প্রকৃতি হইতে ক্ষয়-উপশমরূপে প্রকাশিত হয় । এই হেতু তাহাদিগকে “ক্ষায়োপশামিক” সংজ্ঞায় শাস্ত্রে আখ্যাত ৷ এবং কেবলজ্ঞান জ্ঞানাবরণাদি চারি প্রকার ঘাতি কর্ম প্রকৃতি হইতে ক্ষয় দ্বারা উৎপন্ন হয়। এই নিমিত্ত ইহাদিগকে “ক্ষায়িক” আখ্যা দেওয়া হইয়াছে। কৰ্ম্ম দ্বিবিধ—ঘাতী ও অঘাতী । ঘাতি কর্ম চারি প্রকার, অঘাতী কর্ম চারি প্রকার, উভয় মিলিত হইয়া আট প্রকার ৷৷ ১১ ৷৷
↑ “ফরোপশম ( ক্ষয় ) হেতবঃ'' ইখং পাঠাস্তরমপি দৃশতে
For Personal & Private Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
তত্ত্বাৰ্থসূত্রম্
षड विधोऽवधिः॥१२॥ टीका। पडिति । अत्रावधिशान यत् प्रागुक्त तत् षटप्रकार भेदेन भिन्न भवति। सूत्र षट्संख्याभिनिर्देशाद अवधिज्ञानस्य षड भेदा भवन्ति। तद्यथा आनुगामिकम , अनानुगामिकम , वर्द्ध मानकम , हीयमानकम , अनवस्थितम् , अवस्थितश्चेति । एतेषां व्याख्यान "क्षयोपशमनिमित्तः षड विकल्पः शेषाणाम" इति द्वाविंशतिसूतं तद् भाष्येचास्ति। अस्मिन्नपि तदेवोक्तम् । ये च सर्वे क्षयोपशमनिमित्तान् भवन्ति। भवप्रत्ययोऽवधिज्ञानौं यच्च देवानां नारकाणां च स्यादिति। तच्च क्षयोपशमौ विना न भवेदिति। अयं षड भेदः तस्यान्तर्भूतः। अतोऽत तस्मात पृथग् रूपेण ग्रहण नस्यात् । अन्यद् वृत्तौ भाष्येचास्ति ॥१२॥
| সব্যাখ্যানুবাদ। এই সূত্রে অবধিজ্ঞানকে ছয় ভাগে বিভক্ত করা হইয়াছে। অনুগামী, অননুগামী, বর্ধমান, হীয়মান, অবস্থিত, অনবস্থিত এই ছয় সংজ্ঞায় সংজ্ঞিত। এই সমুদায়ের কারণ ক্ষয়েপশম জানিবে, ভব প্রত্যয়-অবধি জ্ঞান নারক ও দেবগণের হইবে। ভব প্রত্যয় অর্থাৎ ভবহেতুক, ভব নিমিত্তক অর্থ। এই ছয় প্রকার ভেদের মধ্যে ভব প্রত্যয় ও অন্তর্গত। অতএব সূত্রকার পৃথক্রূপে গ্রহণ করেন নাই। স ভাষ্য উমাস্বাতিসূত্রের ২২। ২ সূত্রেরভাষ্যে विनय यार। बना रहेगा परे १८ख उशिरे कशित रोगास जानि८२ ।। २ ।।
द्विविधोमनः पर्यायः॥१३॥ टीका। द्विविध इति। अत्र मनः पर्यायः प्रागुक्तो द्विविधो विधा भिन्नः स्यात् । द्विविधेतिकथनान्मनः पर्यायस्य ऋजुमति-विपुलमति भेदेन द्वैविध्य भवति। पूर्व अवधिज्ञानमुक्तमेतहि मनःपर्याय उच्यते। सभाष्यसूत्रेतु "ऋजुविमलमतिः मनःपर्यायः' इति वर्तते। ऋजुमतिविमलमत्याख्यं ज्ञानमित्यर्थः । अन्यत् सर्वार्थसिद्धौ भाष्येचास्ति ॥१३॥
সব্যাখ্যানুবাদ। মনঃপর্যায় জ্ঞান দুই ভাগে বিভক্ত, ঋজুমতি ও বিমলমতি। ঋজুমতি মনঃপর্যায় জ্ঞান হইতে বিমলমতি মনঃপর্যায় জ্ঞান বিশুদ্ধতর বা শ্রেষ্ঠ। সভায্য সূত্রে এই দুই জ্ঞানের বিষয় স্পষ্টরূপে কথিত হইয়াছে ॥১৩||
For Personal & Private Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
প্রথমােহধ্যায়ঃ
अखण्ड केवलम् ॥१४॥ टीका। अखण्डमिति। अत्र यत् केवलज्ञानं तदखण्डमिति । केवलज्ञानस्यतु प्रकारभेदादिकं नास्ति। तथाहि भाष्ये “केवल परिपूर्ण समग्रमसाधारणं निरपेक्षं विशुद्ध सर्वज्ञापकं लोकालोकविषयमनन्तपर्यायमित्यर्थः।” तच्च सूत्र “सव्वद्रव्यपव्येषु केवलस्य”इति ॥१४॥
সব্যাখ্যানুবাদ। কেবল জ্ঞানের কোনরূপ ভেদ নাই, যেহেতু তাহা অখণ্ড। তাহা কেবল, পরিপূর্ণ, সমগ্র, অসাধারণ, নিরপেক্ষ, বিশুদ্ধ, সর্বজ্ঞাপক, অনন্ত ইহা ভাষ্যকারের অভিমত। এইরূপ সভাষ্য ত্রিংশৎসুত্রে “সর্বদ্রব্যপর্যায়ে কেবলস্য” ইহাতে বিশেষ ভাবে কথিত হইয়াছে ॥১৪৷৷
___समय (*)समयमेकत्र चत्वारि ॥१५॥)
टीका। समयमिति। कस्मिन् कस्मिन् सयये एकस्मिन् जीवे सकृत् चत्वारि ज्ञानानि भवेयुः। अर्थात् केवलज्ञानं विहाय अन्यानि मति श्रुतावधि मनः पर्यायाख्यानि चत्वारि ज्ञानानि भवन्ति । तथाहि कस्मिंश्चिन् जीवे मत्यादिषु एकं ज्ञानं भवति। अन्यस्मिंश्च द्वे ज्ञाने स्याताम् । अन्यस्मिन् जीवे त्रीणि ज्ञानानि भवन्ति । कस्मि चिच्चत्वारि ज्ञानानिसुप्ररिति । अन्यत् सभाष्य “एकादीनि भाज्यानि युगपदेकस्मिन्नाचतुभ्यः” इति सूत्रे भाष्ये च विस्ताररूपेण वणितमस्ति ॥१५॥
- इति श्रीमत्प्रभाचन्द्राचाय्य कृते तन्वार्थसूत्रे श्रीमद् ईश्वरचन्द्र शर्मशास्त्रि विरचितायां बालवोधिन्यां टीकायां
प्रथमोऽध्यायः॥१॥ ()
* “সময়ং সময়ঃ” দুইরূপ পাঠ ভেদও দেখা যায়।
" । সভাষ্যতত্ত্বার্থাধিগমসূত্র “একাদীনি ভাজানি যুগপদেকস্মিন্নাচতুর্ভঃ।” এই সূত্রের আশয়ের সঙ্গে সময়ং সময়ং একত্র চত্বারি” এই সূত্রে অভিপ্রায় গত কোন ভেদ দেখা যায় না। কোন কোন পণ্ডিতের মতে এই সূত্রে পাঠান্তর আছে। যথা—(ক) "একত্র চত্বারি” এইস্থানে “এককৈ দ্বিত্রিচারি” এইরূপ পাঠ হওয়াই সঙ্গত।
+ ইতি শ্রীবৃহৎ প্রচন্দ্র বিরচিত তত্ত্বার্থসূত্রে প্রথমােহধ্যায়ঃ । ১। আদর্শগ্রন্থে—‘বৃহৎ এইরূপ উল্লেখ থাকাতে প্রথম প্রভাচন্দ্রাচার্য অর্থাৎ তিনজনের মধ্যে যিনি প্রধান ও প্রথম তাহার বিরচিত এইরূপ বােধহয়। অথবা বহুসূত্র অনন্তকাল সাগরে নিমজ্জিত হইয়াছে তাহার মধ্যে এখনমাত্র ১০৪–৫টী মাত্র সূত্র প্রাপ্ত হইয়াছে বুঝিতে হইবে। সভাষ্যতত্ত্বার্থাধিগমসূত্র গ্রন্থের প্রথম অধ্যায়ে ৩৫টী সুত্র। এই গ্রন্থে (এই সন্দর্ভের) সেই ৩৫ সুত্রের সম্পূর্ণ অভিপ্রায় ১৫টী সুত্র দ্বারা প্রকাশিত হইয়াছে।
For Personal & Private Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
তত্ত্বার্থসূত্রম্
সব্যাখ্যানুবাদ। কেবল জ্ঞান পরিহারপূর্বক শেষ যে মতি, শ্রুত, অবধি, মনঃপৰ্যায় এই চারিটি জ্ঞান এক জীবে বা এক স্থানে এক সময়ে হইতে পারে। ইহা দ্বারা বুঝিতে হইবে যে দুই তিন জ্ঞানও একসঙ্গে একত্র হইয়া থাকে । দুইটি জ্ঞান একযোগে উপস্থিত হয় তো মতিজ্ঞান ও শ্রুতজ্ঞান হওয়া সম্ভব। তিনটি একসঙ্গে হয়তো মতি, শ্রুত, অবধি জ্ঞানের সম্ভব। অথবা মতি, শ্রুত, মনঃ পর্যায় জ্ঞানও হইতে পারে। কিন্তু অন্যের অপেক্ষা শূন্য কেবল জ্ঞান হইয়া থাকে। ইহার সহিত অন্য জ্ঞান থাকিতে পারে না। এই সকল বিষয় “একাদীনি ভাজ্যানি” ইত্যাদি সভাষ্য সূত্রে বিশেষরূপে ব্যাখ্যাত হইয়াছে ॥১৫॥
ইতি শ্রীমৎ প্রভাচন্দ্রাচার্য কৃত বৃহৎ তত্ত্বার্থসূত্রে শ্রীঈশ্বরচন্দ্র শর্ম্ম-শাস্ত্রিকত-সব্যাখ্যানুবাদে
প্রথম অধ্যায় ॥১॥
১২
For Personal & Private Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयोऽध्यायः
जीवसा पञ्चभावाः॥१॥ टीका। जीवसा ति। पूर्व ग्रन्थकृद्भि र्जीवादीनां सप्त सख्याकानां तत्वानां उल्लेखः कृतः। सम्पति अनेन जीवसा लक्षणं स्वरूपश्चोच्यते। तच्चसंक्षेपकरणे जीवाजीवौ सप्तसु द्वावेव पदाथों भवतः। तत्र जीवपदार्थसा पञ्चविधा भावा भवन्ति। ते च औपशमिकः क्षायिकः क्षायोपशमिकः औदयिक पारिणामिकश्चेति पञ्च भावा जीवसा स्वतत्त्वं भवन्ति । तथा च सभाष्य सूत्रम् “औपशमिक क्षायिको भावौ मिश्रश्च जीवसा स्वतत्त्वमौदयिक पारिणामिको च” इति। सूत्रमिदं जीवसा पञ्चभावपरिघोतकम्। तत्र पञ्चानां भावानां नाम्ना कीर्तनात्तद्वृहत्सूत्रमभूत्। अत्र संक्ष पेण सूत्रितम्। परमनयोः सूत्रयोराशय भेदोनास्ति । औपशमिकादयोभावा उत्तरोत्तर सत्रे तत्र वणिताः सन्ति ॥१॥
সব্যাখ্যানুবাদ। জীবের পাঁচ প্রকার ভাব জৈন অগমে প্রসিদ্ধ। সূত্রস্থিত পঞ্চ সংখ্যা দ্বারা শাস্ত্রে উক্ত পাঁচ ভাব এইরূপ, ঔপশমিক, গায়িক, ক্ষায়গাপশমিক, ঔদয়িক, পারিণামিক। এই পাঁচটি ভাব জীবতত্ত্বে স্বতঃই বিদ্যমান। সভায্য সূত্রের দ্বিতীয় অধ্যায়ের প্রথম সূত্রে কথিত বিষয় উক্ত জীবের পাঁচ ভাবের পরিপােষক। সেই সূত্রে পাঁচ ভাবের উল্লেখ থাকাতে তাহা বৃহৎ হইয়াছে। এই সূত্রে সংক্ষেপে বলাতে সূত্র সংক্ষিপ্ত। কিন্তু উভয় সূত্রের অভিপ্রায় একই রূপ। ভাষ্যে ও পরবর্তী সূত্রে পাঁচভাব ব্যাখ্যাত আছে ॥১৷৷
उपयोगस्तल्लक्षणम् ॥२॥
टीका। उपेति। अत्रोपयोगः लक्षणं जीवसा भवति । स च उपयोगः द्विविधः। एकः साकारः अपरोऽनाकारश्च । ज्ञानोपयोगः दर्शनोपयोगश्च । अन्यत् तत्र भाष्ये प्रपञ्चितमस्ति । श्रीमदुमास्वाति सत्रे । तत्रतु "उपयोगोलक्षणम्" इत्युक्तम् । एवं रीत्योभयोरेकार्थबोधकत्वं मन्तव्यम् ॥२॥
For Personal & Private Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
98
তত্ত্বার্থসূত্রম্ ব্যাখ্যানুবাদ। জীবতত্ত্বের লক্ষণ উপযােগ, এই উপযোগ দুই প্রকার, সাকার ও অনাকার। এই সূত্রের সহিত (অষ্টম সংখ্যক) সভায় উমাস্বাতি সূত্রের অর্থগত কোনরূপ পার্থক্য দেখা যায় না। অন্য বিষয় পরবর্তী সুত্রে ক্রমেই ব্যক্ত হইবে ।২৷৷
स द्विविधः ( * ) ॥३॥ टीका। स इति। स उपयोगोद्विधा भिन्नो भवति । साकारणाऽ नाकारेण च। अत्र द्विधाभेदो जैनागमादबोध्यः। नतु कल्पितभेदः। अत्र तु भेद निदानं तत्प्रकारश्च नोक्तं । सभाष्य सत्रेतु “स द्विविधः अष्टचतुर्भेदः”। इति द्वितीयाध्यायसा नवमसूत्रम् । तथाच शानोपयोगोऽष्टविधः। दर्शनोपयोगश्चतुर्विधः । परं तदेतत् सूत्रयोद्वयोरर्थवैषम्यं नास्ति। अन्यद् भाष्येऽनुसन्धे यम् ॥३॥
সব্যাখ্যানুবাদ। পূর্বে জীবের লক্ষণ উপযোগ বলা হইয়াছে। সে উপযোগ দুই। প্রকার, সাকার ও অনাকার। জ্ঞানােপযােগ, দর্শনােপযােগ। জ্ঞানােপযােগ আট প্রকার, দর্শনােপযােগ চারিপ্রকার। এই সকল সভাষ্য সূত্রের দ্বিতীয়াধ্যায়ে নবম সূত্রের ভাষ্যে ব্যাখ্যাত আছে। সেই সূত্র ও এই সূত্রের অর্থগত পার্থক্য নাই ॥
द्वीन्द्रियादयस्वसाः॥ ४॥ __टीका। द्वीति । येतु द्वीन्द्रियादयः ते जीवाः त्रससका भवन्ति । अत्रादि पदेन त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रिय सासयादि भेदेन पञ्चेन्द्रियजीवानां ग्रहणं भवति । एते त्रसाख्याः। सौंसारिणस्त्रसाः स्थावराः सुत्रः। ये मुक्तास्ते नैव त्रसानैव स्थावराः। सभाष्य चतुर्दे शसूत्रे एवमेव वणितमस्ति। परन्तु श्वेताम्बरीयसूत्रपाठे “तेजोवायूद्वीन्द्रियादयश्च त्रसाः” इति दृश्यते। एतन्मते तेजः कायिकाः अङ्गारादयः। वायु कायिका उत्कलिकादयश्च जीवास्त्रसान्तगताः। तदनयोः सूत्रार्थयोर्भदोनास्ति ॥४॥
| সব্যাখ্যানুবাদ। দ্বি-ইন্দ্রিয় প্রভৃতি জীবগণ এসসংজ্ঞায় অভিহিত। সূত্রে আদি শব্দের দ্বারা শ্ৰীন্দ্রিয়, চতুরিন্দ্রিয়, সংজ্ঞী, অসংজ্ঞী প্রভেদরূপে পঞ্চেন্দ্রিয় জীবেরও গ্রহণ করা হইয়াছে। এই সূত্রের ভাষ্য দ্বিতীয়াধ্যায়ের চতুর্দশ সূত্রের সহিত অর্থগত পার্থক্য দেখা
पानना॥8॥
* এই সূত্রে “তদ দ্বিবিধঃ” এইরূপ পাঠের ভেদ দেখিতে পাওয়া যায়।
For Personal & Private Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
দ্বিতীয়ােহধ্যায়ঃ
शेषाः स्थावराः (*) ॥५॥ टीका। शेषा इति । अत्र शेषा एकेन्द्रिय जीवाः स्थावरसंशका भवन्ति । सभाष्यसूत्रे अय मेव पाठः। “पृथिव्यव्वनस्पतयः स्थावराः” इति । संक्षेपतः पुनद्विविधा जीवाः समनस्का अमनस्काश्चेति। तेच त्रसाभिधाः स्थावरनामानश्च । पृथिवीवारिवनस्पतिकायिकाजीवाः स्थावरत्वेन कीर्शिता इति सारः। अन्यदस्ति भाष्ये। तदनयोः सूत्रयोरर्थभेदोनास्ति। मतान्तरे पृथिव्यादयः स्थावरा जीवाः पञ्चविधाःसुपरिति। अन्येषां मते त्रिविधाः॥ ५॥
| সব্যাখ্যানুবাদ। শেষ একেন্দ্রিয় জীবের সংজ্ঞা স্থাবর বলিয়া শাস্ত্রে কীর্তিত। স্য উমাম্বাতির (দিগম্বরীয় ) সূত্র এইরূপ “পৃথিব্যপতেজোবায়ু বনস্পতয় স্থাবরা”। পৃথিবী, জল, তেজ, বায়ু, বৃক্ষ প্রভৃতি স্থাবর সংজ্ঞক। অন্যমতে পৃথিবী, জল, বনস্পতি, এই তিন স্থাবর জীব। টাকা ও ভাষ্যে বিশেষ বর্ণিত আছে। সভায্য সূত্র ও এই সূত্রের আশয়গত কোন পার্থক্য নাই। সভাষ্য সূত্রের দ্বিতীয়াধ্যায়ে এয়ােদশ সংক। সেখানে পাঠ ভেদ যথা “পৃথিব্য ধ্বনস্পতয়ঃ निहा" रेडि ॥
द्रव्यभावभेदादिन्द्रिय द्विप्रकारम् ॥६॥ टीका। द्रव्येति। अस्मिन् द्रव्यभावभेदेन इन्द्रिय द्विविध भवति । द्रव्येन्द्रियाणि, भावेन्द्रिया णिच। पुनद्रव्येन्द्रिय द्विविधम् । निवृत्तीन्द्रिय उपकरणेन्द्रियश्चेति । भावेन्द्रियश्च द्विविधम् । लब्धिरुपयोगश्च । सभाष्यसूत्रयोईयोरुमास्वातिसूरिवयेस्य विस्ताररूपेणार्थकथनमस्ति । अत्रतु सक्षेपेण कथनम् । तदीय सत्राणि षोडशसप्तदशाष्टादशसज्ञितानि। “द्विविधानि”। नित्युपकरणे द्रव्येन्द्रियम्"। " लब्ध्युपयोगी भावेन्द्रियम् ।” भाष्ये एतेषामर्थाः स्पष्टाः सन्ति। अस्मिस्तु सक्षिप्तोक्तिः॥६॥
সব্যাখ্যানুবাদ। দ্রব্য এবং ভাবভেদে ইন্দ্রিয় দুই প্রকার। সভায্যসূত্রে উমাস্বাতি আচার্য তিনটি সূত্ৰদ্বারা ও ভাষ্য ব্যাখ্যা দ্বারা সুস্পষ্টরূপে ইন্দ্রিয় বিষয়ে বলিয়াছেন। এই তত্ত্বার্থসূত্রে তাহা সংক্ষেপে কথিত হইয়াছে। “ইন্দ্রিয় দুই প্রকার” দ্রব্যেন্দ্রিয় ও ভাবেন্দ্ৰিয়। দ্রব্যেন্দ্রিয় দুই প্রকার নিবৃত্তি করণেন্দ্রিয় এবং উপকরণেন্দ্রিয়। ভাবেন্দ্ৰিয় দ্বিবিধ-লব্ধি ও উপযােগ।
* পৃথিব্যব বনস্পতয়ঃ স্থাবঃ”। ১১৪। “তেজোদ্বানু দ্বীন্দ্রিয়াদয়সঃ ইতি সূত্রদ্বয়ং দিগম্বরীয়াণাং মতে এস স্থবিরয়ােঃ পৃথত্ব সূচকমস্তি।
For Personal & Private Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
७
তত্ত্বার্থসূত্রম্ অপর বিষয় সকল বৃত্তি ও ভাষ্যে বর্ণিত আছে। জ্ঞানেন্দ্রিয় পাঁচ, চক্ষু, কর্ণ, নাসিকা, জিহ্বা, एक् । रेशान व निसन कल, कान, नाक, नाम, । कागलिन -नाक, नानि, भात, नाशू, উপস্থ। ইহাদের বিষয়—কথন, আদান বা গ্রহণ, গমন, মল পরিহার, হর্ষ বা আনন্দ ॥৬॥
विग्रहाद्या गतयः॥७॥ टीका। विग्रहेति। विग्रहप्रभृतयः गतिसज्ञका भवन्ति। अत्र विग्रहादीनां सख्या नैव कथिताः। विग्रहगतिः ससारिणोजीवस्य । मुक्तानां जीवानां अविग्रहा गतयः। केषाश्चिन्नये इषुगतिरेवा-विग्रहागतिः। विग्रहागति स्त्रिविधा। एका पाणिमुक्ता। द्वितीयालाङ्गलिका। तृतीयाच गौमूत्रिका। आगम शास्त्रे च इषुगत्यासह । एताश्चतस्रोगतयोहुक्ताः । अतश्च विग्रहाविग्रहयोरपराः या गतयः तास्तु तिय्य ग् गतिः देवगतिः नरकगतिः मनुष्यगतिश्चेति चतस्त्रोऽस्मिन् सत्रे- . ऽन्तर्भूताः। अस्मिन विषये सूत्राणि त्रीणि सभाष्याणि यथा “ अविग्रहाजीवस्य.”। “विग्रहवती च स सारिणः प्राक्चतुर्व्यः ।” “एकसमयः अविग्रहाः।' त्रिष्वेवेषु सूत्रेषु गतीनां उल्लेखो वैशयश्च विद्यते ॥७॥
| সব্যাখ্যানুবাদ। এই সূত্রে বিগ্রহ প্রভৃতিকে গতি নামে সংজ্ঞিত করা হইয়াছে। গতিসমুহের সংখ্যার উল্লেখ গ্রন্থকার করেন নাই। সংসারী জীবগণের বিগ্রহ গতি এবং মুক্ত জীবগণের অবিগ্রহ গতি। অবিগ্রহ গতিকে জৈগমে ‘ইয়ুগতিও বলা হইয়াছে। বিগ্রহ গতির তিনপ্রকার ভেদ দেখিতে পাওয়া যায়, (১) পাণি মুক্তগতি, (২) লাঙ্গলিক গতি, (৩) গােমূত্রিকা গতি। জৈনগমে এই তিন গতি ইষুগতির সহিত যুক্ত হইয়া চারি প্রকার ভেদ কীর্তিত হইয়াছে। বিগ্রহ ও অবিগ্রহ গতি হইতে অতিরিক্ত যে গতি তাহাকে নরকগতি, দেবগতি, তির্যগগতি, মনুষ্যগতি এই চারি প্রকার ভেদ আরও আছে, এই সকল গতিও সূত্রের অন্তর্গত বুঝিতে হইবে। সভাষ্য তত্ত্বার্থসূত্রে “অবিগ্রহাজীব”, “বিগ্রহবতী চ সংসারিণঃ প্রাচতুর্ভঃ”, “এক সময়াহবিগ্রহা” এইরূপ অভিন্নার্থবােধক গতির বিষয় উভয় সূত্রে দৃষ্ট হয় ॥৭॥
सचित्तादयो योनयः॥८॥ टीका। सेति । स चित्तप्रभृतयोयोनिशब्द वायाः स्युः। परमत्र योनीनां संख्योल्लेखोनास्ति किन्तु सचित्तयोनितोयस्य प्रारम्भोऽभूत् तस्य तु सख्यानवधा भवन्ति। अस्मिन् योनय इति बहुवचनात् नवसख्या अनुमेयाः। अत्र तु
For Personal & Private Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
দ্বিতীয়োহধ্যায়ঃ
विषये सभाष्य सूत्रे द्वात्रिंशत्सख्य के " सचित्त शीतसं वृताः सेतरा मिश्राश्चैकशस्तद्योनयः” इति । तदनयोस्तुल्याशयख दृश्यते वैमत्य नैवास्ति ॥ ८ ॥
সব্যাখ্যানুবাদ—সচিত্ত প্রভৃতি যোনি নামে আগম শাস্ত্রে উক্ত হইয়াছে। সূত্রে যোনি সম্বন্ধে সংখ্যার উল্লেখ নাই, কিন্তু সচিত্ত যোনি হইতে যাহার প্রারম্ভ হইয়া থাকে তাহার সংখ্যা আগম শাস্ত্রে নয় প্রকার উল্লিখিত আছে। এই যোনি শব্দের উত্তর বহুবচন প্রদান করাতে তাহার নববিধ ভেদ অনুমিত হওয়া মুসঙ্গত ৷ সভাষ্য উমাস্বাতির দ্বাত্রিংশৎ সূত্রেও উক্ত আশয় দেখিতে পাওয়া যায় ॥৮॥
১৭
औदारिकादीनि शरीराणि ॥ ९ ॥
टीका । औदारिकेति । शरीराणि औदारिकादीनि विविधानि भवन्ति । शीय्य ते रोगादिना यत्तच्छरीरम् । अत्रादि शब्दतः सकेतेन वैक्रियकाहारकतेजस - कामेणनामभिः शरीराणि स गृह्याणि । औदारिकेनसाद्ध मिलिखा पञ्चविधानि शरीराणि भवेयुः । अत्रार्थं ऐक्ये सभाष्यसूत्रमीदृशमस्ति यथा "औदारिकवैक्रियाहारक- तैजस-कार्मणानि शरीराणि ' इति । अन्यत्तद्भाष्ये टीकायाञ्च - वर्णितमस्ति ॥ ९ ॥
""
সব্যাখ্যানুবাদ। ঔদারিক প্রভৃতি বহু শরীর হইয়া থাকে। এইরূপ জীবগণের ঔদারিক, বৈক্রিয়ক, আহারক, তৈজস, কার্মণ এই পাঁচ প্রকার শরীর প্রসিদ্ধ। সূত্রে আদি শব্দদ্বারা বৈক্রয়িক প্রভৃতির গ্রহণ করা হইয়াছে। জৈনাগমেতে ঔদারিকের সহিত উক্ত চারি প্রকার শরীরের প্রসিদ্ধি আছে। সসূত্র ভাষ্যের সহিত এই সূত্রের আশয়গত কোন প্রভেদ নাই। ঔদারিক প্রভৃতি জীবশরীর মধ্যে পূর্ব পূর্ব সূক্ষ্ম, পর পর স্কুল, যেমন ঔদারিক জীবশরীর হইতে বিক্রয়িক শরীর সূক্ষ্ম ॥ ৯॥
एकस्मिन्नात्मन्याचतुर्भ्यः ॥ १० ॥
टीका । एकस्मिन् जीवे सम्भावितानि युगपत् चखारि शरीराणि भवन्ति । सभायोमास्वातिस त्रमित्थं भवति । तथाहि " तदादीनि भाज्यानि पुगपदेकस्मिना - चतुर्भ्यः ।” स ंक्षेपविस्ताररूपेण अनयोः सूत्रयो स्तौल्यमस्ति I परन्तत्र " तदादीनि " पदेन " तैजसकाम्म'णनाम्नोद्वेयोः शरीरयोरादिख परिकल्पित', अन्यच्चैकं शरीरं पृथग नभवतीति यदुक्तं तच्च सूत्रतोनापि स्पष्टतया प्रतिभाति । अन्यच्च तत्रभाष्ये पुष्कलं वर्णितमस्ति ॥ १० ॥
For Personal & Private Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
بود
তত্ত্বার্থসূত্রম্
| সব্যাখ্যানুবাদ। এক জীবেতে এক কালে চারি প্রকার শরীর সম্ভব হয়। যথাসভাষ্য উমাম্বাতি সূত্রে ‘তদাদীনি এই পদে আদি শব্দ দ্বারা তৈজস ও কার্মণ এই দুই শরীর গ্রহণ করিয়া অপর পূর্ব সুত্রে উক্ত শরীরের উক্তি করা হইয়াছে। এবং এক শরীর পৃথক্ হইতে পারে না এইরূপ সিদ্ধান্ত করিয়াছেন তাহা এই সূত্র দ্বারা স্পষ্টরূপে প্রতীতি হয় না। পূর্বে যে পাঁচ প্রকার শরীর উক্ত হইয়াছে তৎসমুদয় ভাষ্যানুসারে তৈজস ও কার্মণপূর্বক জানিবে । ১০।
| আৱা সমলৰ* ॥ং৷৷
टीका। आहारकेति। आहारकशरीस्याथे एष नियमः प्रमत्तसयतनाम्नः षष्ठगुणस्थानवत्तिनों मुनरेवस्यान्नान्यसा। सभाष्यतच्चाधिगमसूत्रमपि "शुभ विशुद्धमव्याघातीति” एतस्याशयपर दृश्यते। तत्र सूत्र आहारक शरीरसा त्रीणि शुभ विशुद्धाव्याघातीति विशेषणानि सन्ति । परन्तु आहारकसमाधिपति विषये उभयोः सूत्रयोरभिन्नार्थ त्वम् । प्रमत्त संयतसैप्रवेत्यत्र तत्रत्यसूत्रेपाठः “चतुर्दश एवाहारक शरीर सादिति” प्रत्यपादि । तत्र शुभं शुभद्रव्योचित शुभपारिणामिकम् । विशुद्ध विशुद्धद्रव्योपचितमिदम् । अव्याघातीति आहारक शरीर न व्याहन्यत इत्यर्थः। भाष्येऽन्यदस्ति॥११ ।।
| সব্যাখ্যানুবাদ। আহারক শরীরের জন্যই এই নিয়ম শাস্ত্রে আছে। আহারক শরীর। প্রমত্ত ও সংযত-প্রকৃতি যতিবরের হইয়া থাকে। ঔদারিক প্রভৃতি পাঁচ প্রকার শরীরের ব্যাখ্যা ভাষ্যে বিশদরূপে আছে। এই প্রমত্ত সংযত যােগী ষষ্ঠ গুণ স্থানবী হইবেন, অন্য নয়। সভায্য দ্বিতীয় অধ্যায়ে (৯) সূত্রের অভিপ্রায় এই সূত্রের আশয়ের সহিত একরূপ। সেই সূত্রের ব্যাখ্যায় শুভ, বিশুদ্ধ, অব্যাঘাতী এই ‘তনটী বিশেষণ আহারক শরীরের প্রদত্ত হইয়াছে। শ্বেতাম্বর সম্প্রদায়ের মতে “প্রমত্তসংযতস্যৈব’ এইরূপ পাঠ স্থানে “চতুর্দশপূর্বধরস্যৈব’ এইরূপ পাঠ বর্তমান দেখা যায়, ইহাতে শ্বেতাম্ব মতে চতুর্দশ পূর্বধারী শতকেবলী মুনিগণেরই আহারক শরীর নির্দিষ্ট বলিয়া থাকেন, অপরের নয়। শরীরের উপাদানসকল আহরণপূর্বক হয় বলিয়া এই শরীরের নাম আহারক” । ১১।
तीर्थश-देव-नारक-भोगभुवोऽवण्डायुषः ॥ १२ ॥ टीका। तीथशेति । येतु तीर्थ कर देव नारक-भोगभूमिकास्ते शरीरिणः * "आहारक प्रमत्तसंयतस्पैव” एवं पाठान्तरमपि क्वचिद्दश्यते।
। অত্র শ্বেতাম্বরীযসূত্রপাঠে “ঔপাতিকচরম দেহােমপুৰুষা,” ইত্যনেন সর্বেষাং চরমশরীরিত্বং এবমুত্তমপুরুষাণামখণ্ডায়ুস্কৃঞ্চবিদ্যতে। তস্য ভাষাকৃতাচা কথিতম্। তত্রাধ্যায়ান্তে হত্ৰমিদং দ্বিপঞ্চাশৎসংখ্যক। একস্মিন্ তত্ত্বে সূত্ৰমেকমূলৗকৃত্যান্তনি বনি সুত্রাণি বিষয়বস্তারার্থমুক্তানি।
For Personal & Private Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
১৯
দ্বিতীয়ােহধ্যায়ঃ अखण्डायुषो भवन्ति। ये अकाले निधन गता बद्धायुष्का अन्तरा नैव ते खण्डिता अतस्त अखण्डायुष्कस शिनः सुतः। तीर्थश प्रभृतीनामकाल मरणं न भवति । केनापि वाह्यहेतुना एतेषामायुषोभेदश्च्छेदपरिवर्तनानि न भवेयुः। एतेस्वशक्तया पूर्णायुष्का भवन्ति। परं ये मनुष्य तिय्य गादयस्तेषां नैवाखण्डायुभवेत् । कदाचिद् व्यतिक्रमेणचाखण्डायुः सम्भवः समात । यथा मानवस्तपसा देवख लभते। सभाष्य सूत्रसय द्वितीयाध्याये द्विपश्चाशत् सूत्रेऽति-जाटिल्येनाय सिद्धान्तोविहितः। अत्र तु सारल्येन प्पष्टरीत्या उक्तः। परमनयोराशयोऽभिन्नः। भाष्ये अनेत्र विषयाः सम्यक् प्रपश्चिताः सन्ति। पातञ्जलयोगदर्शने पुराणशास्त्र चास्मिन् विषये मतभेदोऽस्ति। अत्राहंत सिद्धान्तोभाष्यटीकादौ प्रपञ्चितः विस्तरभियानসনন৷৷৷৷
श्रीमत्प्रभाचन्द्राचार्य-विरचिते तत्त्वार्थ सूत्रे
দিনীযৗথ সঞ্চ। ২৷৷ সব্যাখ্যানুবাদ। তীর্থংকর, দেব, নারকী, ( তির্যক) প্রভৃতি ভােগভূমি স্থানীয় অখণ্ড আয়ুষ্ক হইয়া থাকে। অকাল মরণাদি দ্বারা বদ্ধ আয়ুষ্কগণের অর্থাৎ যাহাদের মধ্য-সময়ে কোনরূপে আয়ুঃ কাল খণ্ডিত হয় নাই তাহারাই অখণ্ডায়ু সংজ্ঞা প্রাপ্ত। তীর্থংকর প্রভৃতির অকাল মৃত্যু না থাকাতে অর্থাৎ বাহিরের কোন কারণ দ্বারা আয়ুর উচ্ছেদ বা পরিবর্তন হয় না এই নিমিত্ত তাহারা কালক্রমে নিয়মিত আয়ু ভােগ করিয়া থাকে। অপর মতান্তরে সাধারণ মনুষ্য ও তিৰ্যগ, (পশু প্রভৃতি) গণের অখণ্ডায়ু হওয়ার নিয়ম নাই। অপর কাহারও মতে হইতেও পারে, না হইতেও পারে। এই বিষয়ে সভাষ্য সূত্র দ্বিতীয় অধ্যায়ের শেষে (৫২) সূত্রে খুব কঠিনভাবে যে সিদ্ধান্ত করা হইয়াছে তদপেক্ষা এই সূত্রে সরলভাবে প্রতিপাদ্য বিষয় বলা হইয়াছে। উভয় সূত্রের অর্থগত ভেদ বিশেষ নয়। অপর বিষয়গুলি ভাষ্যের অনুবাদে উল্লিখিত আছে। ১২॥ (*) ইতি শ্ৰীমদ ঈশ্বরচন্দ্র শাস্ত্রি-পঞ্চতীর্থ-দর্শনাচার্য বিরচিত-বালবােধিন্যাখ্য
টীকায়াং তত্ত্বার্থসূত্রে দ্বিতীয়ােহধ্যায়ঃ ॥২॥ ইতি তত্ত্বাৰ্থসূত্রে সব্যাখ্যানুবাদে দ্বিতীয় অধ্যায় সমাপ্ত ॥ ২॥
| * ভাষ্যকারের মতে উত্তম পুরুষ তীর্থংকর প্রভৃতি ঔপপাতিক বা চরম শরীর, ইহাদের আয়ুঃ অপরিমিত। এই মতে উত্তম পুরুষ তীংকর, বাসুদেব, সম্রাট প্রভৃতি। চরম দেহ মনুষ্যই হইবে অপর জীব নয়। তাহারা সেই লক্ষ শরীরের সহিতই সিদ্ধিলাভ করিয়া থাকে
For Personal & Private Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
तृतीयोऽध्यायः
रत्नप्रभाद्याः सप्तभूमयः॥१॥ टीका। रत्नेति। अत्र रत्नप्रभाभिधानादयो हि सप्तसंख्यकाः प्रागुक्तनारकाणां भूमयोभवन्ति। नरकेषु भवा नारकाः। नरकप्रसिद्धये इद सूत्रमुच्यते। अस्मिन् आदि शब्दोपादानात् भूमीनां सप्तसख्ययाभेदो भवति । तथाच ता भूमयः। रत्नप्रभा-शर्कराप्रभा-वालुकाप्रभा-पङ्कप्रभा धूमप्रभा-तमःप्रभा-महातमः प्रभाः स्युः। एकस्याभूमेरधोऽपराभूमिः। यथा रत्नप्रभाया अधोदेशे शर्कराभूमिभवति। एबमन्यस्याभूमेश यम । जैनागमशास्त्र रत्नप्रभामादि कृत्य पूर्वोक्ताः सप्तभूमयो नारकभूमयोभवन्ति। सभाष्य तृतीयाध्यायस्थ प्रथमे रत्नशकरेत्यादि सूत्रण सार्द्ध मस्य सूत्रस्यार्थभिन्नख नास्ति। तत्र विस्ताररूपेणोक्तं अस्मिन् सक्षेपेणेति । एतासां सप्तभूमीनां घनेन वातेन अम्बुना आकाशेनच प्रतिष्ठा अधोऽयोभवेयुः । एवं तत्र सूत्रे भाष्ये च विस्ताररूपेण सर्व वर्णितमस्ति । अन्यत्र ऊर्द्ध भूरादिसप्तलोकस स्थानानि। अधोदेशे अतलादि सप्तस स्थानानि कीतितानि । उभयोमेलनेन चदुई श भुवनानि स्युरिति ॥१॥
সব্যাখ্যানুবাদ। রত্ন প্রভা প্রভৃতি সাতটী ভূমি বা নরক সংস্থান আছে। পূর্বে নারকদেহের কথা বলা হইয়াছে, এখন তাহাদের রত্নপ্রভা, শর্করাপ্রভা, বালুকাপ্রভা, পঙ্কপ্রভা, ধূমপ্রভা তমঃপ্রভা, মহাতমঃ প্রভা এই সাতটী ভূমির বিষয় বর্তমান সূত্রে বলিতেছেন। এই ভূমিসমূহের মধ্যে একের অধােভাগে অপরের অবস্থিতি, যেমন রত্ন প্রভার নিম্নভাগে শর্করা ভূমি। পুরাণ শাস্ত্রে সপ্ত পাতাল ভূমির সেই ভাবেই বর্ণনা আছে। এই সূত্রে আদি শব্দ দ্বারা শর্করা প্রভৃতি ছয়টি ভুমি গৃহীত হইয়াছে। সভাষ্য সূত্রে একের নিম্নে অন্যের অবস্থানও কথিত আছে, এবং এক হইতে অপর ক্রমশঃ স্থূল ইহা ব্যক্ত আছে। ভূমিসকলের প্রতিষ্ঠা ঘন, বায়ু, জল, আকাশ পদার্থ তাহাও সুব্যক্ত আছে। এই সূত্রে সেই সূত্রোক্তপল্লবিত বিষয় সংক্ষেপে বর্ণিত করা হইয়াছে, উভয়ের বিরােধ প্রতীতি হয় নাই। অপর বিষয় ভাষ্যের অনুবাদে ব্যক্ত আছে। ১।
For Personal & Private Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
| তৃতীয়ােহধ্যায়ঃ
तासु नारकाः सपश्चदुःखाः (*) ॥ २॥ टीका। तास्थिति। तासु प्रागुक्त रत्नप्रभादि सप्तभूमिषु । नारकाएतन्नाम्ना जीवाः तिष्ठन्ति । ते च जीवा पश्च विधैर्दु खः सयुक्ता भवन्ति । तानि पञ्चपरस्परोदारितस्वसले शपरिनामज-क्षेत्रस्वभावजासुरोदीरित-नैमित्तिकानीति । एबमसख्येयानि दुःखानि तैश्च ते जीवा निरन्तर सपीड़िताः ताड़िताश्च । अन्यान्य परिमितानि दुःखानि प्रागुक्तपञ्चस्वन्तर्गतानि स्युः। नरकवर्णनन्तुभाष्येऽस्ति । सभाष्यसूत्रे तृतीयाध्याये प्रथमसूत्रा त्पञ्चमसूत्रं यावत ये विषयावर्णितास्तेचात्रान्तर्णीताः सक्षिप्ताश्च । “सव्वदुक्खम्” इति बौद्धाः। “त्रिविध दुःख”मिति कापिलाः। “बाधनालक्षण दुःखमिति” गौतमाः। गोतमसूत्रे सुखलक्षण नोक्तम् । “दुःखमेव सर्व विवे किनः” इति पातञ्जलाः। ऐहिक सुख क्षणिकमेव । कैवल्यसुखमेव उपासनादिलब्ध नित्यम् । अन्यत तत्र भाष्पे अपश्चितमस्ति ॥२॥
| সব্যাখ্যানুবাদ। উল্লিখিত সাত প্রকার ভূমিতে নারক জীবগণ অবস্থান করে এবং তাহারা পাঁচ প্রকার দুঃখ দ্বারা সর্বদা আক্রান্ত থাকে। প্রথম সূত্রে সাত প্রকার ভূমি বর্ণিত অংছে। উক্ত পাঁচ প্রকার দুঃখ, স্বীয় ক্লেশ পরিণাম জাত, ক্ষেত্র স্বভাবজাত, পরস্পরােদীরিত, অসুরােদীরিত, নৈমিত্তিক। অপর নানাবিধ দুঃখ (কপিলােক্ত একবিংশতিদুঃখ), এই পঞ্চবিধ দুঃখের অন্তর্গত। এইরূপ অসংখ্যদুঃখদ্বারা তাহার নিরন্তর আক্রান্ত থাকে। সকল দুঃখের নাম উল্লেখ করা হয় নাই। সংসারেও জীবের দুঃখ অসীম। সভাষ্য সূত্রে তৃতীয়াধ্যায়ের প্রথম সূত্র হইতে পাঁচ সূত্র পর্যন্ত যাহা যাহা এই বিষয়ে বলা হইয়াছে সে সমুদয় এই সূত্রে १९८८ वनित पा८। डावात डासाचाटन वन विशन छाउरा ॥ २ ॥
जम्बद्वीपलवणोदादयोऽसखा य द्वीपोदधयः॥३॥
टीका। जम्बित्यादि। जम्बूद्वीपलवणोदध्यादितः असख्येया अवान्तर भेदाच्च द्वीपा उपद्वीपाः समुद्रा उपसमुद्राश्च भवन्ति । एते विषया शास्त्रान्तरे पुराणे,
| (৩) অস্মিন্ সূত্রে যদ্যপি পঞ্চবিধানি দুঃখানি উদ্দিানি তথাপি দুঃখবহুলঃ সংসারে। হেয়ঃ” ইতি নিঃ শঙ্কসিদ্ধান্ত। “সৰ্ব্বং দুঃখং” ইতি বুদ্ধদেবাঃ। “ত্রিবিধ দুঃখ” ইতি কপিলষয়ঃ। তথৈব “দুঃখমেব সৰ্ব্বং বিবেকিন” ইতি পাতঞ্জলাঃ 'বাধনলক্ষণং দুঃখ” ইতি গৌতমঃ । গোতমসূত্ৰেযু সুখস্য লক্ষণং নােক্ত। এবমেবাহুরন্তে দার্শনিকাঃ কেবলং চার্বাকং বিনেতি।
For Personal & Private Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
তত্ত্বার্থসূত্রম্
योगदर्शनभाष्ये तद्वार्त्तिके ज्यौतिषे गोलाध्यायेऽन्यत्र च बहुधा वर्णिता आसन् । सभाष्यस त्रेऽपि | "जम्बूदीप लवणादयः शुभनामानो द्वीपसमुद्राः" इत्येवं पाठो दृश्यते । तत्र “शुभनामान” इति विशेषण ं प्रदत्तम् । अत्र तु तत्स्थाने " असं ख्येय" इति पद ं सन्निविष्टम् । अनयोः स त्रयोरभिप्राय-भेदो नोपलभ्यते । जम्बू द्वीपादयोद्वीपखेन कथिताः । लवणादयश्च समुद्राः । शुभनामान इति । शुभान्येव नामानि यषामिति ते शुभनामानोभवन्ति । अन्येतु लवणेक्षुसुरासर्पिदं धिदुग्धजलान्तकान् समुद्रान् सप्त प्रोचुः । एवं “द्वयोर्द्वयोरन्तरमेकमेकं समुद्रयोद्वपमुदाहरन्ति " इति भास्कराचार्य्याः । अनयत् सूत्रभाष्ये वर्णितमस्ति ॥ ३ ॥
২২
সব্যাখ্যামুবাদ । জম্বুদ্বীপ এবং লবণ সমুদ্র আদি করিয়া দ্বীপ ও সমুদ্র অসংখ্যেয়। অর্থাৎ উক্ত দ্বীপ ও সমুদ্রের অন্তর্গত ক্ষুদ্র ক্ষুদ্র বহু দ্বীপ এবং উপসমুদ্র উপদ্বীপ উপসাগর রূপে বর্তমান । এই বিষয়ে পুরাণ ও জ্যোতিষ শাস্ত্রে নানা বিষয় বর্ণিত আছে। তৃতীয় অধ্যায়ের সভাষ্য সপ্তম সূত্রে “জস্বদীপ লবণাদয়ঃ শুভনামানোদ্বীপসমুদ্র!ঃ” এইরূপ পাঠভেদ আছে । দ্বীপ এবং সমুদ্রের “শুভনামানঃ” এই বিশেষণ তাহাতে আছে; এই সূত্রে ‘অসংখ্যেয়াঃ” এইরূপ বিশেষ বিশেষণ প্রদত্ত হইয়াছে। ভাস্করাচার্যের মতে ( গোলাধ্যায়ে ) দুই দুই সমুদ্রের মধ্যে এক একটা দ্বীপ কীর্তিত আছে । অপর বিষয় সমূহ ভাষ্যে উক্ত হইয়াছে। ‘পঞ্চাস্তিকায়সমুদায়ই লোক' এই প্রসঙ্গে দ্বীপ ও সমুদ্রাদির কথা জৈনাগমে বর্ণিত আছে ৷ ৩ |
तन्मध्ये लक्षयोजनप्रमः सचूलिको मेरुः ॥ ४ ॥
टीका । तन्मध्य इति । तेषां द्वीपसमुद्राणां मध्ये तन्मध्ये इत्यर्थः । लवणोदादयः लवणाम्बुधि प्रभृतयः । तेचा संख्येया द्वीपा अव्धयश्च भवन्ति । मध्यभागेतु लक्षयोजनप्रमाणमितः चूलिकया ( * ) सहितोमेरुरद्रिबर्त्तत इति । सभाष्य सूत्रेण सार्द्ध मस्य पाठभिन्नखमस्ति । " तन्मध्ये मेरुनाभिर्वृत्तोयोजनशतसहस्रविष्कम्भो जम्बूद्वीपः " इति । एतस्य भाष्येऽन्यत् सव व्याख्यातम् । सूत्रकृता " तन्मध्ये मेरुनाभिट तो "प्येव पाठमाश्रित्य मेरुगिरिर्नाभिरूपमित्येवं
“কর্ণমূলতচুলি!” ইত্যমর: ॥১॥ “চুলিক| নাটক্যাঙ্গে কর্ণমুলে চ হढि़িনাম্” ইতি মেদিনীকর: ॥ ২॥ অज চূড়া অপি চুলিকা সম্ভবতি ডলয়োরেকত্বাৎ । তৃতীয়াধ্যায়ে নবমসূত্রভাষ্যে এবমুক্তম্ যথা— “বৈদুর্য বহুলাচাচুলিকা চত্বারিংশদযোজনান্যুচ্ছ ারেণ মূলে দ্বাদশ বিষস্তেন” ইতি ।
*
For Personal & Private Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
| তৃতীয়ােহধ্যায়ঃ
. २७ मध्यस्थित प्रत्यायन् अस्य परिमाण नोक्तम्। परन्तु जम्बूद्वीपस्य लक्षयोजनपरिमाण समुदितम्। अत्र सूत्रे जम्बू द्वीपस्य परिमिति मनुक्ता सुमेरोः परिमाणं कथितमिति विशेषः। एतन्मते जम्बूद्वीप-मेरुशैलयोयो लेक्षयोजनपरिमाणमिति । अन्यत्तस्मिन् भाष्ये प्रसारित व्याख्यानमस्ति । संक्षेपोक्तिरत्रेति ॥४॥
সব্যাখ্যানুবাদ। পূর্বে কথিতদ্বীপও সমুদ্রের মধ্যে লক্ষ যোজন প্রমাণ এবং চুলিকার সহিত মেরু পর্বত বর্তমান। সভষ্য সূত্রে “তন্মধ্যে মেরুনাভিৰ্বত্ত” এইরূপ উক্তি দ্বারা মেরুপৰ্বত নাভিরূপে মধ্যস্থিত বলা হইয়াছে কিন্তু তাহার কোন পরিমাণের কথা উল্লেখ না করিয়া জম্বুদ্বীপকে লক্ষযোজন প্রমাণ বিস্তার বলিয়া তাহার উপদেশ দেওয়া হইয়াছে। এই ( তত্ত্বাৰ্থ ) সূত্রে জম্বুদ্বীপের কোনও পরিমাণের উল্লেখ না করিয়া মেরু পর্বতের পরিমাণের উপদেশ প্রদান করা হইয়াছে। কিন্তু এই উভয়ই (জম্বদ্বীপ ও মেরুপবত) লক্ষযোজন अनिशि ॥ 8 ॥
हिमवत्प्रमुखाः षट्कुलनगाः॥५॥ टीका। हिमवदिति। हिमवन्तमादाय षट्संख्याकाः कुलशैलाभिधानापर्वता गिरयो भवन्ति। ते च षदशैलायथा। महाहिमवान् निषधः नीलः रुक्मी शिखरी त्ये ते पञ्च भवन्ति हिमवदादिषडिति। षट्पर्वता वर्षधराः स्युः। जैनागमेतु हिमवतासहेति प्रसिद्धिरस्ति। एते शैला जम्बूद्वीपादौ स्थिताः। सभाप्योमास्वातिसूत्रे एकादश संख्यके च “ तद्विभाजिनः पूर्वापरायता हिमवन्महा हिमवनिषधनील-रुक्ष्मि-शिखरिणोवर्षधरपर्वताः”। तत् तेषां विभक्तारः तद्विभागेन वर्तन्त इत्यर्थः। अन्यभाष्ये विद्यते पुष्कलम् । अन्यत्र पुराणे प्रोक्तमन्यत्- “ महेन्द्रोमलयः सह्यो। ऋक्षवान् मुक्तवानपि। बिन्धाश्च पारिपात्रश्च सप्तैते कुलपर्वताः" इति ॥५॥
সব্যাখ্যানুবাদ। হিমালয় পর্বত আদি পূর্বক ছয়টা পর্বতের নাম কুলাচল শৈল। এই সূত্রে ষট সংখ্যা দ্বারা নির্দিষ্ট হওয়াতে ‘প্রমুখ শব্দ দ্বারা মহাহিমবান্, নিষধ, নীল, রুক্মী, শিখরী এই পাঁচট কুলাচল মধ্যে সংগৃহীত হইয়াছে। মতান্তরে কুলাচল সাতটী। জৈনগম শাস্ত্রে হিমবান্ আদি করিয়া ছয়টা কুলাচল পর্বতের নাম উল্লিখিত আছে। সে সকল পর্বত জম্বদ্বীপ মধ্যে অবস্থিত। সভাষ্য- উমাম্বাতি গ্রন্থে তৃতীয়াধ্যায়ের একাদশ সূত্রে সে সকল পর্বতের নাম সুস্পষ্টভাবে সংগৃহীত আছে ॥৫॥
समा५ ॥ ॥
.
.
For Personal & Private Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
তত্ত্বার্থসূত্রম
तेषु पद्मादयो हदाः (*)॥६॥
टीका । तेष्विति । प्रागुक्तकुलाचलेषु उपरि स्थिताः पद्मादयो हदा अगाधजलाधारा देवखाताश्चेति । अत्रादिपदेन महापद्मादयोबोध्याः । स्वीयजम्बूद्वीपसमासे " विदेहयोर्द्वात्रिंशदविजयाः" इति प्रसङ्ग े भाष्यकृता उक्त - " पद्मसुपद्म- महापद्म- पद्मवच्छ खः कुमुद - नलिन - सलिलवन्तः " इति । अन्येत्वेवं वदन्ति महापद्म-तिकिंस-केशरी - महापुण्डरीक - पुण्डरीक” पञ्च संख्यका ज्ञेयाः । ते महाहिमवति कुलाचलाख्ये उपरि स्थिताश्च । उमास्वामिनां भाष्येचास्ति “ द्वीपसमुद्र- पर्व्वत-हद- तड़ाग - सरांसीति ” । “तत्रागाधजलो हूदः " इत्यमरः । केचन वदन्ति "पद्ममहापद्म ” इत्यादि सूत्रे चतुद्दशसंख्यके हूदोवर्णितः परं तत्र तादृक् सूत्रं
नास्ति ॥ ६ ॥
28
66
•
সব্যাখ্যানুবাদ। পূর্বে কথিত কুলাচল শৈলের উপরি দেশে পদ্ম প্রভৃতি হ্রদ বর্ত মান ৷ অগাধ জলপূর্ণ অমানব খাতের নাম হ্রদ । সূত্রস্থিত আদি পদ দ্বারা পদ্ম, হুপদ্ম, মহাপদ্ম প্রভৃতি হ্রদাত্তরের নাম গৃহীত হইয়াছে। মতান্তরে মহাপদ্ম, তিকিংস, কেশরী মহাপুণ্ডরীক, পুণ্ডরীক এই পাঁচ প্রকার হ্রদেরও উল্লেখ দেখা যায় ৷ “পদ্ম মহাপদ্ম” এইরূপ চতুর্দশসংখ্যক সূত্র সভাষ্য স্বত্রগ্রন্থে নাই । ভাষ্যকারের ‘জম্বুদ্বীপ সমাস' নামক গ্রন্থে পদ্মাদিহ্রদের উল্লেখ আছে। ভাষ্যে ও দ্বীপ, সমুদ্র, পর্বত, হ্রদের উল্লেখ দেখিতে পাওয়া যায়। এই বিষয় পুরাণ শাস্ত্রে বিশেষভাবে উক্ত আছে ॥ ৬॥
तन्मध्ये श्रादयो देव्यः ॥७॥
।
टीका । तदिति । तत्तेषां द्रदानां प्रागुक्तानां मध्ये श्रीप्रभृतयोदेव्यः सदा दिबिच द्योतनशीलाः शक्तयः तिष्ठन्ति । ताश्च देव्यो यथा हीधृ तिः कीर्त्तिबुद्धिलक्ष्मीरेताः पञ्चति । “ मणिपीठिकायां श्रीदेव्याः शय्या " इति जम्बुद्वीपसमासे । मतान्तरेतु सभाष्योमास्वातिसूत्रे ऊनविंशतिसंख्यके हदजात सरोजोपरि वासिनी श्रीमतिदेक्ता । सम्प्रदायभेदे सूत्रपाठास्तदविषयसंख्यागताः प्रभेदाश्च सन्त्येव ति प्राक् कथितम् । तेन तेन नापि तच्वविकृतिरिति ॥ ७ ॥
* সভাষ্যোমাস্বাতিপুত্রে তৃতীয়াধ্যায়ে ঊনবিংশতিসংখ্যকে যদন্তি তন্নৈতাদৃশম্ । নবা তস্য ভাষ্যে তাদৃশমস্তি । ঊমাস্বাতীনাং জন্ম দ্বীপসমাসে, পদ্মাদীনাং দানাং বিশেষোল্লেখোঽপ্তি । ভাষ্যে কুত্ৰচিদুদ্দেশমাত্রমিতি ।
For Personal & Private Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
হধ্যায়ঃ
সব্যাখ্যানুবাদ। পূর্বে কথিত হ্রদসকলের মধ্যে শ্রীপ্রভৃতি দেবীগণ অবস্থান করেন। দিব্যস্থানে দ্যোতনশীল (সদ। দীপ্তিযুক্ত) যে শক্তিসমূহ তাহারাই দেবী সংজ্ঞায় আখ্যাত। দেবী সকল যথা,-হ্রী, ধৃতি, কীর্তি, বুদ্ধি, লক্ষ্মী, এই পাঁচ শক্তি। এই ভিন্ন শাস্ত্রান্তরে অষ্টশক্তি, দ্বাদশশক্তি, নবশক্তি, ষোড়শশক্তি (কলারূপ), যকীর্তিকাশক্তি, ত্রিশক্তি, কামকলাশক্তি, চতুঃষষ্টিশক্তি (যােগিনী ), শতশক্তি প্রভৃতি উক্ত আছে। জম্বুদ্বীপসমাস’ নামক টাকায়। লিখিত আছে। “মণি পীঠিকাতে দেবীর শয্যাস্থান”। মতান্তরে সভাষ্যসূত্রে (১৯) লিখিত। আছে,-পদ্মের উপরি কমলবাসিনী শ্রী প্রভৃতি দেবী অবস্থিত। সম্প্রদায়ভেদে সূত্রাদির সংখ্যার তারতম্য ও পাঠভেদ দেখিতে পাওয়া যায়। তাহাতে মূলতত্ত্বের অন্যথাভাব হয় না ॥ | নমৗ গঙ্গানু মান: (*) ৷৷
टीका। तभ्य इति। तेभ्यः पूर्वोक्त हूदेभ्यः भागीरथी प्रभृतयः महत्यः सुदीर्घा नद्यः सरितो विनिर्गताः स्युरिति। ताः सरितश्चतुद्दे शसंखाकाः। सूत्रेऽस्मिन् नदीनां संखाानिर्हे शेनादिपदेनचागमोक्ताः सिन्धु-रोहित-रोहितास्या हरित-हरितकान्ता-सीता-सीतोदा-नारी-नरकान्ता सुवर्णकुला रूप्यकुला-रक्तारक्तोदा एता त्रयोदशसंरूयकाः संगृहीताः। श्रीमदुमास्वातिभाष्पे विंशतिके मत्रे च “ गङ्गासिन्ध” इत्यादिपाठान्विते आसां सरितां नामोल्लेखोऽस्तीति केषां चिन्मतम्। पर श्वेताश्वरीय सूत्र-पाठे ताहक सूत्रं नास्ति । अत्र तु संक्षेपेणोक्तम् । कलिकाताख्यनगरे मुद्रापित सभाष्य सूत्रेऽपि नतादृशं सूत्रमुपलभ्यते इति ॥८॥
সব্যাখ্যানুবাদ। পূর্ব সূত্রে কথিত হ্রদ সকল হইতে গঙ্গা প্রভৃতি চতুর্দশ নদী নির্গত হইয়াছে। এই সূত্রে চতুর্দশ সংখ্যা অবধারিত থাকাতে এবং আদি শব্দ দ্বারা জৈনগম বর্ণিত সিন্ধু, রােহিত, রোহিঙ্গা, হরিত,হরিত কান্তা, সীতা, এবং সীতেদা, নারী, নরকান্তা, সুবর্ণকুল, রূপ্যকুলা, রক্তা, রক্তোদা এই ত্রয়ােদশটী নদ নদীর নাম গৃহীত হইয়াছে। উমা স্বাতি-আচার্য স্বীয় সূত্র গ্রন্থে “গঙ্গাসিন্ধু” ইত্যাদি সূত্রে (২০) উক্ত নদ নদীরনাম উল্লেখ পূর্বক সংগ্রহ করিয়াছেন। কিন্তু শ্বেতাম্বর সম্প্রদায়ের রীতি অনুসারে এইরূপ সূত্রের পাঠ দেখা যায় না। এসিয়াটিক সােসাইটিতে মুদ্রিত সভাষ্য সুত্রের পাঠও তদ্রুপ নয় ॥ ৮ |
भरतादीनि वर्षाणि ॥९॥ टीका। भरतेति। अत्र भरतादीनि वर्षक्षेत्राभिधानानि ज्ञयानि।
(৩) শ্বেতাম্বরসম্প্রদায়ােক্ত পাঠোনতাদৃশ উপলভ্যতে।
For Personal & Private Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
তত্ত্বার্থসূত্রম্
“
दिपदेन हैमवत- हरि- विदेह रम्यक हैरण्यवतै- रावतनामानि जम्बूद्वीपस्थितानि षड्वर्षाणि स्युः । सभाष्य दशमसंख्याकसूत्रं " भरत हैमवत- हरिविदेह रम्यकstead - रावतवर्षा क्षेत्राणि भवन्ति इत्यर्थः । इत्थमनेनाभिन्नार्थक दृश्यते । अत्र संक्षेपेणोक्तं तत्रतु वैशद्य नोक्तमिति सम्यगाशयः । लोकादीनां निवासस्थानख ेन वर्षाणि तानि क्षेत्र स्वरूपाणीति तत्र भणितम् । तथाहि भारतवर्ष - विषये पुराणशास्त्र ेऽस्ति । “उत्तर' यत् समुद्रस्य हिमाद्रश्चैव दक्षिणम् । वर्षन्तद् भारत' नाम भारती यत्र सन्ततिः । अन्येषां वर्षाणां वृत्त भाष्यादावस्ति ॥ ९ ॥
২৬
99
সব্যাখ্যানুবাদ । ভরত প্রভৃতি বর্ষকে ক্ষেত্র নামে ব্যবহার করা হয়। এই সূত্রে আদি পদ দ্বারা অপর হৈমবত-হরি-বিদেহ-রম্যক-হৈরণ্যবত-ঐরাবত এই ছয়টি বর্ষ গৃহীত হইয়াছে । সভাষ্য উম:স্ব।তি আচার্যের দশম সূত্রে বিস্তৃতরূপে এই অধ্যায়ে বর্ষ বিষয়ে যাহা বলা হইয়াছে এই সূত্রে সে সমুদয় সংক্ষেপে কথিত হইয়াছে। উভয় সূত্রের অভিপ্রায় একরূপ। অপর বহুবিষয় ভাষ্য ও টীকায় বর্ণিত আছে ৷ ৯ ॥
त्रिविधा भोगभूमयः ॥ १० ॥
1
I
टीका | त्रिविधेति । भोगभूमयः त्रिविधा भवन्ति । तासां भूमीनाम् त्रैविध्यन्तु उत्तममध्यमाधमभेदेन भवेदिति । विदेहक्षेत्रस्थित देवकुरूत्तरकुरुद्वयमध्ये उत्तमकर्मभूमेः सम्यग व्यवस्था अस्ति । हरिवम्यकक्षेत्रद्वयोमध्ये मध्यमभोगभूमिव्यवस्थास्थिता । हैमवत है रण्यवत क्षेत्रयोर्मध्येऽधमा भोगभूमिसंस्था भवति : परन्तु सभाष्योमास्वातितत्त्वार्थाधिगमसूत्रे ईदृशं स्वतत्रत्वेन सूत्रं नैव दृश्यते । दिगम्वरीयमते " एकद्वित्रिपल्योपमः” । “ तथोत्तराः " । इत्थ सूत्रद्वयमस्ति - तृतीयाध्याये विंशत्यूनविंशसंख्यकम् । श्वेताम्वरीयसूत्रपाठे ते द्वे नस्तः । परमनेन सूत्रेण सार्क तयोरर्थाभिन्नखमस्ति ॥ १० ॥
সব্যাখ্যানুবাদ । ভোগ ভূমি তিন ভাগে বিভক্ত । এই সূত্রে তাহার প্রকার প্রদর্শিত হইতেছে—(ক) উত্তম (খ) মধ্যম (গ) অধম বা জঘন্য। বিদেহক্ষেত্রস্থিত দেবকুরু এবং উত্তর কুরুতে উত্তম ভূমি ব্যবস্থা। হরি ও রম্যক বর্ষক্ষেত্রে মধ্যম ভোগ ভূমিস্থিতি। হৈমবত ও হৈরণ্যবত ক্ষেত্রে অধম ভোগ ভূমি নির্দিষ্ট রহিয়াছে। অপর বিষয় ভাষ্যে এবং জম্বুদ্বীপ - সমাসসন্দর্ভে বর্ণিত আছে। সভায় উমাস্বাতি আচার্যসূত্রে এইরূপ কোন স্বতন্ত্র সূত্র যদিও
For Personal & Private Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
তৃতীয়োঽধ্যায়ঃ
নাথাকে কিন্তু দিগম্বরীয় কোন কোন গ্রন্থে “এক দ্বিত্রিপল্যোপমঃ” (১৯) এবং (২০) “তথোত্তরাঃ” এই সূত্রদ্বয় দেখিতে পাওয়া যায় । শ্বেতাম্বরীয় সূত্রপাঠে উক্ত দুইটি সূত্ৰ নাই ৷৷ ১০ ৷৷ 'भरतैरावतेषु षट्कालाः * ॥ ११ ॥
टीका | भरतेति । अत्र भरतैरावतनाम्नोः क्षेत्रयोर्मध्ये षट्कालाः सन्ति । अस्य सूत्रस्याशयानुसारि सभाष्योमावातिदेव - सूत्रमिति । तथाहि “ तत्र भरतैरावत विदेहाः कर्मभूमयोऽन्यत्र देवकुरूत्तरकुरुभ्यः” इति यो शसंख्पार्क सूत्रम् । अनयोराशयगतप्रभेदोनास्ति । अन्यत्रास्य पाठरीतिरेतादृशी । “भरतैरावतयो द्धिंहासौ षट् समयाभ्यामुत्सर्पिण्यवसपिणीभ्याम् ” इति । श्व ेताम्बरीयसूत्रपाठेतु अदः सूत्रं नविद्यते । पट्काला इत्यस्यार्थोऽन्यथा भाष्ये कथितः ॥११॥
1
সব্যাখ্যানুবাদ । ভরত ও ঐরাবত নামক ক্ষেত্রেতে ছয়টি কাল বর্তমান রহিয়াছে । এই সূত্রের মর্মার্থ খুব জটিল। শ্বেতাম্বর সম্প্রদায়ের মতে এইরূপ পাঠ নাই। দিগম্বরীয় সূত্রপাঠ যাহা দেখিতে পাওয়া যায় তাহাতেও পাঠের ঐক্য নাই। পণ্ডিতের মতে সভাষ্য সূত্র পাঠ এইরূপ “ভরতৈরাবতয়োবৃ দ্ধিহ্রাসৌ সর্পিণীভ্যাম্”। মতান্তরে উভয় সূত্রের অর্থের সাদৃশ্য বর্তমান আছে। কতকগুলি সূত্র তৃতীয় অধ্যায়ে পাওয়া যায় না ॥ ১১ ৷৷
২৭
विदेहेषु सन्ततश्चतुर्थः ।। १२ ॥
टीका। विदेहेष्विति। विदेहेषु विदेहाख्यक्षेत्रेषु । सन्ततोऽहर्निशम् । चतुर्थः काल स्तिष्ठति । तथाचास्य सर्व्वार्थसिद्धौ टीकायाम् । “ विदेहेषु सखेत्रय कालाः” इत्येवमस्ति पाठः । सूत्रव्याखयानकालेतु इत्थमिव प्रोक्तम् । तथाहि " तत्र कालः सुषम दुःषमान्तोपमः सदाऽवस्थितः " । अस्मिन् व्याखाने सदावस्थितः चतुर्थ - कालः सम्यक् सूचितः स्यात् । परन्तु सूत्रमेतत् सभाष्योमास्वाति सूत्रपाठे नैवास्ति । श्वेताम्बरीयस त्रपाठेऽपि सूत्रमिद' नावलोक्यते । तुतीयाध्याये षोड़श
(*) সূত্রে পদদ্বয়গত বহুবচনন্তদন্তর্গতবহুত্ববিবক্ষয়েতি । সুত্রমিদংশ্বেতাম্বরীয়াণং সূত্রপাঠেনাস্তি ।,,
खास एवमुल्ल खोऽस्ति " भरतैवारत विदेहाः कर्मभूमयः " इत्यादि । त्रयः एते कर्मभूमयः पञ्चदशधा विभक्ता भवन्ति । अन्यत्तत्र भाष्ये वर्णितमस्ति ॥ १२ ॥
কোন কোন দিগম্বরীয় ষট সময়াভ্যামুপসৰ্পিণ্য - মুদ্রিত সভাষ্য সূত্র গ্রন্থে
For Personal & Private Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
তত্ত্বার্থসূত্রম্
সব্যাখ্যানুবাদ। বিদেহ ক্ষেত্র সমূহে সকল সময়ে চতুর্থকাল অবস্থিত। এই সূত্রের আশয় অনুযায়ী সভাষ্যসূত্রপাঠে কোন সূত্র দেখিতে পাওয়া যায় না। সূত্রাবলীর টীকাকার স্বীয় সর্বার্থ সিদ্ধি টীকাতে “ বিদেহেষু সংখ্যেয়কালাঃ” এইরূপ উক্তি করিয়াছেন। সূত্রের ব্যাখ্যাকালে বলিয়াছেন,—“তত্র কালঃ সুষম দুঃষমাত্তোপমঃ সদাবস্থিতঃ” ইহা দ্বারা সকল সময়ে চতুর্থকাল অবস্থিত থাকার প্রতীতি হয়। এই টীকাকারের ব্যাখ্যাত সুত্রটী শ্বেতাম্বরীয় সূত্র পাঠে দেখিতে পাওয়া যায় না ॥ ১২ |
26
आर्या म्लेच्छाश्च नरः (*) ॥ १३ ॥
टीका। आय इति । अत्र नराणां द्वैविध्य स त्रदाह आय इति । अत्राविषये बहुवाभिप्राय भेदोऽस्ति । भाष्यकृत आहुः । " आयः षड़ विधाः । क्षेत्राय जात्यार्याः कुलाय्र्याः कर्म्माय्र्याः शिल्पाचार्याः भाषार्थ्या इति । एतेषां लक्षणं भाष्ये पृथक्त्वेन वर्णित दृश्यते । अपरे अवदन् आर्यावर्त्तवासिनः केचन आर्य्याः । अन्येतु कुमारिकाखण्ड वर्णव्यवस्थितियुक्ता आर्याइति । तदन्येतु म्लेच्छाः । फणिमाध्योद्धतश्रुतौ धम्मंसूत्रे सहितासु सतसहितायाञ्च म्लेच्छविषये उल्ले खोऽस्ति । अस्मिन् नर इति नृशव्दात् प्रथमायाबहुवचनेन निष्पन्न' पदं बोध्यम् । सभायोमास्वातिस त्रं यथा "आर्याम्लेच्छाश्च” इति । अनयोराशयगत मैक्यमस्ति । आर्य- विपरीता म्लेच्छा इति भाष्यकृन्मतम् । कैश्चिदृषिभिराय लक्षणमुक्तं । " कर्त्तव्यमाचरन् कम्म अकत्तेव्यमनाचरन् । तिष्ठति प्रकृताचारे यः स आय्य इति स्मृतः” इति । तथा च चाणक्य सूत्रम । " म्लेच्छानामपि सुकृतं ग्राह्यम्" इति । अस्य व्याखान मत्कृतचाणक्यसूत्र टीकायामस्ति । म्लेच्छानामपि गुणा ग्रहणीयाः । तथाहि शास्त्रान्तरे सतः सारमादद्यात् पुष्पेभ्य इत्र षट्पदः " । नीतौ च "गुणाः सभ्यत्र पूज्यन्ते” इति । ज्योतिषे रोमकाचाय्य यवनाचाय्र्य - पोलिशाचार्याणां सिद्धान्ता ब्रह्मगुप्ता
1
दिभि गृहीताः । अपर भाष्ये वर्णितमस्ति ॥ १३ ॥
সব্যাখ্যানুবাদ। মানব আর্য ও ম্লেচ্ছ এই দুইভাগে বিভক্ত, ইহা বিদেহ ক্ষেত্র নিবাস প্রসঙ্গে সূত্রকার বলিয়াছেন। এই সূত্রও সভাষ্য সূত্র একার্থবাচক। “আর্য্যাস্লিশশ্চ” (৩-১৩।৩-১৫)
(●) অज॒ ‘“স্নিশশ্চ’' ইতি পাঠাঔরমস্তি। ঈদৃশপাঠসাথোদুর্বোধ্যঃ াৎ।
""
For Personal & Private Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
তৃতীয়ােহধ্যায়ঃ
সুত্রে নর পদটি নৃশব্দ হইতে প্রথমাবিভক্তির বহুবচনে নিম্পন্ন। ভাষ্যকার এই সূত্রের ব্যাখ্যা বিশেষ রূপে করিয়াছেন। শাস্ত্রান্তরে লিখিত আছে “যে ভূভাগে চাতুব্যবস্থা নাই তাহাই ম্লেচ্ছদেশ”। “যাহারা যথাবিধি কৰ্তব্য কর্মের অনুষ্ঠান করে, অকতব্য ত্যাগ করে, তাহারা আর্যনামে প্রসিদ্ধ। নীতি শাস্ত্রের উক্তি এইরূপ “ম্লেচ্ছ হইতে ও সুকৃত গ্রহণ করিবে”। জ্যোতিষের সিদ্ধান্ত ভাগে আছে পোলিশাচার্য, রােমকাচর্য, যবনাচার্যের সিদ্ধান্ত উপাদেয়, ইহা ব্ৰহ্মগুপ্ত, বরাহ মিহিরাচার্য প্রভৃতি স্বীকার করিয়াছেন। নীতিশাস্ত্রের সিদ্ধান্ত সকল স্থানেই গুণের সম্মান ও শিক্ষা করিবে”। “সার বা তত্ত্ব সকল স্থান হইতে গ্রহণ করিবে”। ১৩।
____ . त्रिषष्टिशलाकाः पुरुषाः (०)॥१४॥
टीका। त्रिषष्ठीति। एते पुरुषा त्रिषष्ठिस खाका भवन्ति । शलाकाः पृथक्खया गणिताः। ते च पुरुषास्तीथ कराः। श्रीऋषभदेवाजितनाथ सम्भवनाथाभिनन्दन-सुमतिनाथ-पद्मप्रभभू-सुपार्श्वनाथ-चन्द्रप्रभ- सुविधिनाथ-शीतलनाथश्रेयान्सनाथ वसुपूज्यस्वामी-विमलनाथ- धर्म नाथ- शान्तिनाथा नन्तनाथ-कुन्थनाथा-ह नाथ- मल्लिनाथ-मुनिसुव्रत-नमिनाथ-नेमिनाथ-पार्श्वनाथ-महावीरस्वामिनः चतुर्वि शतिः। एते सर्वे श्रीपूर्वनामधेयाः। द्वादशस खाकाः श्रीचक्रवत्ति नः । श्रीभरत-सागर-माधव- सनात्कुमार-शान्तिनाथ-कुन्थनाथार्हनाथ-सुभौम-महापद्महरिषेण-जयसेन-ब्रह्मदत्ताः। नवस खाका चक्रवत्तिनः श्रीवासुदेवाः। त्रिपृष्टद्विपृष्ट खयम्भू-पुरुषोत्तम-पुरुसिंह- पुण्डरीक-दत्त-लक्ष्मण-श्रीकृष्णाः । प्रति वासुदेवानवसंखाका यथ। अश्वग्रीव-श्रीतारक-मैरक-मधु-निशुम्भ-बलि-प्रहाद-रावण-जरासन्धाः । अपरे च बलदेवाः। अचल-विजय-भद्र-सुभद्र-सुदर्श ना-नन्द-नन्द-पद्म-बल भद्राः । श्रीऋषभदेवमारभ्य- बलभद्रान्ता मिलिखा सव त्रिषष्ठि सखाकाः पुरुषाः भवन्ति। अन्यत् त्रिषष्टि-शलाकापुरुषचरिते सन्दर्भेऽनुसन्धेयम् ॥१४॥
সব্যাখ্যানুবাদ। ত্ৰিষষ্টি ভাগে বিভক্ত পুরুষগণ। ইহারা তীর্থঙ্কর নামে প্রসিদ্ধ। এইরূপ সূত্রপাঠ শ্বেতাম্বরীয় গ্রন্থে নাই। ঋষভদেব, অজিতনাথ, সম্ভবনাথ, অভিনন্দন, সুমতি নাথ, পদ্মপ্রভভু, সুপাশ্বনাথ, চন্দ্রপ্রভ, সুবিধিনাথ, শীতলনাথ, শ্রেয়াংসনাথ, বসুপূজ্যস্বামী, বিমলনাথ, অনন্তনাথ, ধর্মনাথ, শান্তিনাথ, কুন্থনাথ, অহনাথ, মল্লিনাথ, মুনিসুব্রত, নমিনাথ, নেমির্নাথ,
.. (.) ई जी रात्रौद्र श्वलाई यह मशा नारे।
For Personal & Private Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
তত্ত্বার্থসূত্রম
পার্শ্ব নাথ, মহাবীর স্বামী ( বৰ্দ্ধমান ) ( 2 ) । শ্রীপূর্বক এই তীর্থঙ্করগণের নাম ব্যবহৃত হয় । श्रাদশসংখ্যক बैীচক্রবর্তী। ভরত, সাগর, মাধব, সনাৎকুমার, শান্তিনাথ, কুনাথ, অইনাথ, সুভৌম, মহাপদ্ম ; হরিষেণ, জয়সেন, ব্রহ্মদও ( ১২ ) । নবমসংখ্যক অáচক্রবর্তী শবাহুদেব। এিপিষ্ট, দ্বিপিষ্ট, স্বয়ক্ত,, পুরুষোত্তম, পুরুষসিংহ, পুরুষপুগুরীক, দত্ত, লাণ, শ্রীষ্ণ (৯)। নবমসংখ্যক প্রতি বাসুদেব,—অশ্বগ্রীব, তারক, মেরক, মধু, নিশুভ, ( ব1 ) –বলি, লাদ, রাবণ, জরাসন্ধ । নবমসংখ্যক শ্রীবলদেব। অচল, বিজয়, ভদ্র, সুভদ্র, সুদন, আনন্দ, নদ, পদ্ম, বলভদ্ৰ (৯)। সমষ্টি সংখ্যা (৬৩)। অন্য বিষয় ত্রিষষ্টিশলাকাপুরুষ চরিত গ্রন্থে বর্ণিত আছে ॥ ১৪॥
७०.
ور
एकादश रुद्राः ।। १५ ॥
टीका । रुद्रा एकादश सौंख्यका भवन्ति । ते च काश्यपीय शिल्पशास्त्रे उक्ता यथा । " महादेवः शिवोरुद्रः शङ्करोनीललोहितः । ईशानोविजयश्वेशोदेवदेवोभवोद्भवः । कपालीशस्त्वितिशेया रुद्रा एकादश स्मृताः” । गीतायाश्च “रुद्राणां शङ्करवास्मि" इति । शैवशास्त्रेऽपि तथैवास्ति । “पक्षपातोनमे वीरे नद्वेषः कपिलादिषु" इत्याचार्य्य वचनरीत्योक्तम् । अन्यद बुधैश्चिन्तनीयम् ॥ १५ ॥
সব্যাখ্যানুবাদ। একাদশ সংখ্যক রুদ্রগণ । এই একাদশ সংখ্যক রুদ্রগণের নাম কাশ্যপীয় শিল্পশাস্ত্রে, শৈবশাস্ত্রে, পুরাণাদিতে দেখিতে পাওয়া যায় । মহাদেব, শিব, রুদ্র, শঙ্কর, নীললোহিত, ঈশা, বিজয়, ঈশ, মহাদেব, ভবোদ্ভব, কপালীশ (১১)। এই সূটিও শ্বেতাম্বীয় ত্র পাঠ পুস্তকে নাই ॥ ১৫ ॥
नव नारदाः ।। १६ ॥
S
1
टीका | नवेति । नवस खत्रका नारदा भवन्ति । श्वेताम्बरीय सूत्रपाठे इद सत्र' नोपलभ्यते । पुराणान्तरे मरीचिरत्रिरङ्गिरा पुलस्त्यः पुलहः क्रतुभृगुष्ठोनारदो न स्युः । अन्यत्र " नारदाद्याः सुरर्षयः” । देवाः सुराः मन्त्रद्रष्टृत्वेन ऋषिस गताः । गीतायामपि "देवर्षीणाञ्च नारदः” इति । नार' नरसमूह यति खण्डयतीति नारदः । शिल्पशास्त्रे च “भृगुरगस्त्यवसिष्टगोतमाङ्गिरसस्तथा । विश्वामित्रोभरद्वाजो महातेजा ऋषिः स्मृतः । नारदोऽत्रिर्महर्षिच नव एते प्रकीर्त्तिताः ।” अन्यत्र च " तुम्वरुभरत पर्वतबलदेव प्रभृतयो देवर्षयः” । अपरे
For Personal & Private Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
তৃতীয়োহধ্যায়ঃ एतन्नाम्ना पर्वतान् आहुः। मतान्तरे तु नव नारदाः। देवर्षिर्देवोब्रह्मा पिशूनः कलिकारकः तुम्वरुः भरतः पर्वतो नारदा नव” इति । अन्यत् सुबुधैश्चिन्त्यम् ॥१६॥
সব্যাখ্যানুবাদ। নারদ নবসংখ্যাবিশিষ্ট। শ্বেতাম্বরীয় সূত্র পাঠে এইরূপ সূত্রের উল্লেখ নাই। কাহারও মতে তুম্বরু, ভরত, পর্বত,দেবল প্রভৃতি নয়জন ঋষি বা পর্বত বিশেষের নাম। ভাষ্যে অথবা জম্বুদ্বীপ-সমাস টীকায় ইহার উল্লেখ নাই। গীতার দশম অধ্যায়ে উক্ত আছে “দেবর্ষিগণের মধ্যে শ্রীভগবান নারদরূপে বিরাজিত।” শিল্প শাস্ত্রকারের মতে ‘ভৃগু, অগস্ত্য বশিষ্ঠ, গােতম, অঙ্গিরা, বিশ্বামিত্র, ভরদ্বাজ, অত্রি, নারদ এই নয় জন মহাতেজা দেবর্ষি। এই বিষয়ে নানা গ্রন্থে মতান্তর দৃষ্ট হয় । ১৬ ॥
चतुर्विशतिः कामदेवाः॥१७॥ . टीका। चतुरिति। कामदेवाः चतुर्विशतिस ख्यकाःस्युरिति। ते च यथा । मदन-मन्मथ-मार-प्रदुम्न-मीन-केतन-कन्दप-दर्पकानङ्ग-काम-पञ्चशर-स्मरमनसिज-कुसुमायुधानन्यज-पुष्पधन्व-रतिपति-मकरध्वजात्मभू-पञ्चवाणा इति (२४) । पश्चवाणाश्च क्षीरस्वामिभिरुक्ताः। "उन्मादन शोचनश्च तथा सन्मोहन विदुः। शोषणं मारणश्चैव पञ्चवाणा मनोभुवः।” अन्यत्र च “मदनोन्मादनश्चैव मोहनःशोषणस्तथा सन्दीपणः समाखबातः पञ्चवाणा इमे स्मृताः॥” मिलिखा पञ्चविंशतिरेते । पञ्चवाणस्य पञ्चपुष्पाणि यथा, “अरविन्दमशोकश्च च्यूतश्च नवमल्लिका नीलोत्पलश्च पञ्चैते पञ्चवाणस्य सायकाः।” इति मणिभद्रकृतटीकायाम् ॥१७॥
সব্যাখ্যানুবাদ। কামদেব চব্বিশ (২৪) সংখ্যক, যথাক্রমে তাহাদের নাম—মদন, মন্মথ, মার, প্রদ্যুম্ন, মীনকেতন, কন্দর্প, দপক, অনঙ্গ, কাম, পঞ্চশর, স্মর, স্মরারি, মনসিজ, কুসুমায় ধ, অনন্তজ, পুষ্পধৰ', রতিপতি, মকরধ্বজ, আত্মভূ, পঞ্চবাণ। পঞ্চবাণ যথাউন্মাদন, শোচন, সন্মােহন, শােষণ, মারণ। ইহ। অমর কোষব্যাখ্যাতে ক্ষীর স্বামীর উক্তি। উক্ত উনবিংশতির সহিত পঞ্চবাণ মিলিত হইয়া সমষ্টিতে চব্বিশ সংখ্যাপূর্ণ। অপর গ্রন্থকারের মতে পঞ্চবাণ এইরূপ—মদন, উন্মাদন, মােহন, শোষণ, সন্দীপন। পঞ্চবাণের পঞ্চপুষ্প কামশাস্ত্রানুযায়ী शक्षा,-पावनित, पारनाक, घाउ, नवगल्लिका,नौटनाशन । (गनिक कल बनिनिनिका)॥१॥
मनुष्य तिरश्चामुत्कृष्ट जघन्यायुषी त्रिपल्योपमान्तमुहूर्ते॥१८॥
टीका। मनुष्येत्यादि। मनुष्याणां तिरश्चां पशुपक्ष्यादीनां क्रमेणोत्कृष्टमायुः जघन्यश्च निकृष्ट भवति। मानवानामुत्कृष्टमायुः पश्वादीनां निकृष्टमिति ।
For Personal & Private Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
তত্ত্বাৰ্থসূত্রম त्रिपल्यानाश्च(०) असखायुषाम् । तदेवभवति । जघनामायुः अन्त-मुहूर्त मेति अत्र मुहूत्ते मुहूर्त श्चेति पाठभेदोऽस्ति। सभाष्यचतुर्थाध्याये श्रीमदुमास्वातिसूत्रे पाठइत्यमेव । “नृस्थिति परापरे तिपल्योपमान्त, हूः" । एवं “तिर्यग योनीनाच”। इति भिन्न- पागत्मकयोः सूत्रयोः उल्लेखोदृश्यते। तत्र च "अपरा पल्योपममधिकञ्च” । अस्याशयभाष्यमेवमस्ति। “मनुष्यतिर्य गयोनिजानां परापरे स्थिती भवतः।” अनाच्च भाष्यम् । “सौधर्मादिष्वेव यथाक्रमपरा स्थितिःपल्योपममधिकञ्च"। अपरा जघनत्रा-निकृष्टेत्यर्थः। परा प्रकृष्टा उत्कृष्ठ त्यनर्थान्तरम् । तत्र सौधर्म अपरा स्थितिः पल्योपममैशाने पल्योपममधिकञ्च” । तयोः सभाष्यसूत्रद्वयोविस्तृततयोक्तम् । अस्मिन् सत्रे सक्षेपेणोदितम्। तदनयोर क्य विद्यते ॥१८॥ इति श्रीमत्प्रभाचन्द्राचार्य-विरचिते वृहत्तत्त्वार्थसूत्रे तृतीयोऽध्यायः॥३॥ :
श्रीमईश्वरचन्द्र शास्त्रि पञ्चतीर्थ दर्शनाचार्य विरचित
बालबोधिनत्राख्य-टीकायां तृतीयोऽध्यायः॥३॥ সব্যাখ্যানুবাদ। মানব ও পশু পক্ষী প্রভৃতির আয়ুঃ ক্রমে উৎকৃষ্ট বা শ্রেষ্ঠ এবং জঘন্য নিকৃষ্ট হইয়া থাকে। ত্রিপল্যগণের ও তাহাই হয়। যাহারা আন্তর মুহূৰ্ত্ত তাহাদেরও সেরূপ আয় নির্দিষ্ট। সভাষ্য উমাস্কতি আচার্যের চতুর্থ অধ্যায়ে দুইটি সুত্রে নৃস্থিতিঃ পরপরে ত্রিপল্যোপমান্তমুহূর্তে”। তথা তির্যগ যােননাঞ্চ”। বিস্তাররূপে যাহা বলা হইয়াছে। এই সুত্রেও তাহা সংক্ষেপে কথিত হইয়াছে। উভয় গ্রন্থের অর্থগত কোনও প্রভেদ নাই। অপর সূত্রের তাৎপর্য ভাষ্য এবং টীকাতে বর্ণিত আছে। উক্ত সভায্য সূত্রের চতুর্থ অধ্যায়ের শেষ ভাগের ভাষ্য দ্রষ্টব্য ॥ ১৮। | ইতি শ্ৰীপ্রভাচন্দ্রাচাৰ্য বিরচিতে বৃহৎ তত্ত্বাৰ্থসূত্রে শ্রীঈশ্বরচন্দ্রশাস্তিকৃত
সব্যাখানুবাদে তৃতীয় অধ্যায় সমাপ্ত। ৩।
( जिनानानिमा समस्याममना का।
For Personal & Private Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थोऽध्यायः दशाष्ट पश्चमभेदभावनव्यन्तर ज्योतिष्काः॥१॥ . टीका। दशेति। तेषां देव-निकायानां विकल्पा यथा संख्यमेव भवन्ति। ते च यथा। दशविकल्पा भवनवासिनोऽसुरादयः व्यन्तरा अष्टविकल्पाः किन्नरादयः। पश्च विकल्पाः सयादयो ज्योतिर्गणाः। द्वादशविकल्पा वैमानिकाः कल्पोपपन्न पर्यन्ताः सौधर्मादयः। चतुर्निकायानां देवाणां मध्ये याहि पीतलेश्याख्यस्तृतीयदेवनिकायो ज्योतिष्क इति। अन्यद् भाष्य-टीकादावस्ति ॥१॥ | সব্যাখ্যানুবাদ। ভবনবাসী দেবগণ, ব্যস্তর কিন্নরগণ, সুর্যাদি গ্রহ প্রভৃতির যথাক্রমে দশ, আট, পাঁচ, দ্বাদশ বিভাগ সিদ্ধ আছে। কল্লোপপন্ন পর্যন্ত বৈমানিক সৌধর্মগণের দ্বাদশ প্রকার প্রভেদ আছে। চতুর্নিকায় (দেহবিশেষ) দেবগণের মধ্যে যে পীতলে তৃতীয় স্থলবর্তী জ্যোতিষ্কবিশেষ। চতুর্থাধ্যায়ে প্রথম সূত্রে যে চারি প্রকার দেব নিকায়ের উদ্দেশ করা হইয়াছে झीन शख डा। (810) () विटासका कथित रश्न ॥३॥
वैमानिका द्विविधाः कल्पज कल्पातीत भेदात् ॥२॥
टीका। वैमानिका इति। प्रागुक्ता वैमानिका ज्योतिष्कादेवाः सूर्यादयः। द्विविधा द्विप्रकाराः स्युः। एके कल्पजा अन्ये तु कल्पातीताः। "सर्याचन्द्रमसौ धाता यथा पूर्वमकल्पयत्"। इति श्रुतिः। अन्यच्च “सर्याचन्द्रमसोग्रहनक्षत्राणाञ्च परिस्पन्दोपचरितो यः स काल इति” दौगाः। सौधर्मा इन्द्राया भवन्ति। चतुर्थाध्यायस्य तृतीय सूत्रे, तदुद्दिश्य पश्चादष्टादशसत्रे हुयक्त "कल्पोपपन्नाः कल्पातीताश्चे"ति। एते च विमानेषु भवा वैमानिका देवाचतुर्थदेवनिकाया इति। "देवा वैमानिकादश” इति सांखेाव ॥२॥
সব্যাখ্যানুবাদ। পূর্বে কথিত বৈমানিক জ্যোতিষ্ক সূর্যাদি দেবগণ, ইহার দুইভাগে বিভক্ত। এক শ্রেণী কল্পজাত অপর এক শ্রেণী কল্পের অতীত। সৌধর্ম ইন্দ্র প্রভৃতি দেবগণ।
(+) (क) माविकनयनवामी अश्वगन । (१) बालिका विजय पासुन किन्ननामि । (१) साविकन्न शामिজ্যোতিষ্কগণ। (ঘ) দ্বাদশবিকল্পবৈমানিক কল্লোপপন্ন সৌধৰ্ম্মাদি। (ঙ) চতুর্নিকায় দেবগণের মধ্যে পীতলেদেবগণ
छौ।
For Personal & Private Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
তত্ত্বাৰ্থসূত্রম্ কল্লাতীত দেবগণ অনন্ত কল্পানুসারে চলিয়া আসিতেছে। কল্পেতে উৎপন্ন এবং কল্পের অতীত যাহারা তাহাদের বিষয় সভাষ্য অষ্টাদশ সূত্রের চতুর্থ অধ্যায়ে বর্ণিত আছে। অতি মানব হইতে। জাতই বৈমানিক সংজ্ঞিত চতুর্থদেব নিকায়, অথবা বিমান হইতে উৎপন্ন বলিয়া বৈমানিক रना न॥२॥
सौधर्मादयः षोड़शकल्पाः॥३॥ टीका। सौधम्मैति । सुधर्मातु देवराजस्येन्द्रस्य सभा। सा यस्मिन् विद्यते इति सौधर्मः कल्पविशेषो वा। अतः तेषु सौधर्मादिषु कल्पविमानेषु वैमानिका देवास्तिष्ठन्ति । सौधर्मस्य कल्पस्योपरि ऐशानः ऐन्द्रकल्पः। तद परि सनात्कुमारः। तस्योपरि माहेन्द्र इत्येव रूपेण वैमानिकस स्थानम्। सौधर्मश्चैकः वेयाः पञ्च । अनुत्तराः पञ्च अपराजिताः पञ्चेति षोडशकल्पाः। मतान्तरेतु एते अन्यविधाः। चतुर्थे विंशति सूत्रभाष्ये टीकायाश्च सव्वं वर्णितमस्ति । सौधर्मादीनां सस्थानं “उपर्युपरि” [१९] । नैकत्र । नापि तिर्यक् । नापि अधोधइति। अन्यत्तत्रतत्रभाप्ये सम्यगस्ति । अपरसिद्धान्ते योगदर्शने “भुवन ज्ञान सय सयमात " इति सत्र भाष्य-वार्तिकेष्वस्ति वृत्तमिति ॥३॥
| সব্যাখ্যানুবাদ। দেবরাজ ইন্দ্রের সভার নাম সুধর্মা, এই সভা যাহাদের তাহারা সৌধর্ম কল্পবিশেষ। তাহাতে বৈমানিক দেবগণ অবস্থান করেন। এই সৌধর্ম কল্পের উপরে ঈশান বা ঐন্দ্রকল্প, তাহার উদ্ধে সনৎকুমার কল্প, ইহার উর্দ্ধে মাহেন্দ্রকল্প, এইভাবে বৈমানিক সংস্থান ষোড়শ সংখ্যায় অভিহিত। এক সৌধর্ম, গ্রৈবেয় কপঞ্চ, পঞ্চ অনুত্তর, অপরাজিত পঞ্চ, সমষ্টি সংখ্যায় ষোড়শ সংজ্ঞিত। এই বিষয়ে সম্প্রদায় ভেদে মতান্তর দৃষ্ট হয়। সভায় উমাস্বাতির (১৯-২১) সূত্রে উক্ত বিষয় সকল বর্ণিত আছে ॥৩৷৷
ब्रह्मालयाः लौकान्तिकाः (*)॥४॥ ___टीका। ब्रह्म ति। ये लोकान्तिकादेवास्ते ब्रह्मकल्पालयास्तवासिनोवा भवन्ति । “ब्रह्मलोकालया लोकान्तिकाः' इति स भाष्य सूत्रम्। तेतु नान्यकल्पेषु नापि परतस्तिष्ठन्ति। तथा च तत्र भाष्यम्। "ब्रह्मलोक परित्याष्टासु दिक्षु अष्टविकल्पा भवन्ति” ते चाष्टौ सारस्वतादयः अत्र ( २६) सूत्रे सुव्यक्ताः स्युरिति। अतोद्वयोः पार्थक्यं अर्थ नास्ति ॥४॥
সব্যাখ্যানুবাদ। যাহারা ব্ৰহ্মলােকালয়বাসী সে সকল লৌকান্তিক দেব বলিয়া খ্যাত। (*) नाकालिका" इछानिना: मां ।
For Personal & Private Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
তত্ত্বার্থসূত্রম্ मतान्तरे च, विजयादिषु चतुर्पु परास्थिति स्त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमानि साखजघन्योत्कृष्टा सर्वार्थ सिद्ध इति। भाष्यकृन्मते तु सर्वार्थ सिद्धेऽपि जघन्याद्वात्रिंशत सागरोपमानि पठिता। एतदपि चिन्तनीयम्। व्यन्तरा शैलगुहादिवासित्वेन पृथग्भूता गन्धर्वादयः । सनत्कुमारे अपरा स्थितिः द्वे सागराखासखाोपमे सत्रात । सनत कुमारे कल्पे सप्तसागरसखाोपमानि परा स्थितिभेवति । ऐशाने द्वेएव सागरर्सखाोपमे अधिकेन परास्थिति भवति । शेषाणां भवनवासिष्वधिपतीनां द्वपल्योपमे असखा समये पादोने परास्थितिरितार्थः। इतान्यत पुष्कलं भाष्येचास्ति ॥६॥ इति श्रीमत प्रभाचन्द्राचार्यविरचिते वृहत्तत्वार्थ सूत्र चतुर्थोऽध्यायः।
श्रीमत्प्रभाचन्द्राचार्यविरचित वृहत्तत्त्वार्थसूत्रे . श्रीमद् ईश्वरचन्द्र-पञ्चतीर्थ-दर्शनाचाय-शास्त्रि-विरचितायां
बालबोधिन्याखा-टीकायां चतुर्थोऽध्यायः॥४॥ সব্যাখ্যানুবাদ। সাধারণরূপে দেবনারকীগণের শ্রেষ্ঠ স্থিতি (স্থঃ ৩৩) সাগরসংখ্যা পরিমিত এবং জঘন্য স্থিতি দশ হাজার বর্ষ পরিমিত। সভাৰ্যসূত্রে “দশবর্ষ সহস্রাণি প্রথমায়াম” (৪৪ সূঃ) প্রথম ভূমিতে (অবস্থা বা স্থান, কাল ) নারকগণের ‘দশ সহস্র বর্ষ পর্যন্ত অনুৎকৃষ্ট স্থিতি হয়। এই সূত্রে “সামান্যতঃ” এই পদ সূত্ৰকারেরই অভিপ্রেত, সভা সূত্রে তাদৃশ পদের উল্লেখ নাই। সুতরাং ইহা তাহার সম্মত নয়। সভায্য সূত্রগ্রন্থে বহুল এই অধ্যায়ে লিখিত আছে। এই তত্ত্বার্থসূত্রে মাত্র ছয়টী সূত্রে অধ্যায় সম্পূর্ণ। ব্যন্তর শৈল গুহাদি বাসি-রূপে পৃথক্ অবস্থিত গন্ধর্বাদি (ক) সনৎকুমারকল্পে অপরস্থিতি দুই সাগরসংখ্যা পরিমিত হইবে (খ) এবং উক্তকল্পে পরা বা শ্রষ্ঠ স্থিতি সপ্তসাগর সংখ্যাতুল্য কাল হইবে (গ) ঐশান (ঐন্দ্র) কল্প দুই সাগরসংখ্যা তুল্য বা ততােধিক পরাস্থিতি হয় (ঘ) শেষ ভবনবাসী দেবগণের দুই পল্যোপম অর্থাৎ অসংখ্য সময় বা পাদোনপরা (শ্রেষ্ঠা) স্থিতি হয়। অপর বিষয়সমূহ ভাষ্যে ও টীকায় বর্ণিত আছে ॥৬৷
শ্রীমৎ প্রভাচন্দ্রাচার্যবিরচিত বৃহত্তত্ত্বাৰ্থ সূত্রে শ্রীমদ ঈশ্বরচন্দ্র শাস্ত্রি-বিরচিত সব্যাখ্যানুবাদে
थ-पान मगार ॥8॥
For Personal & Private Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमोऽध्यायः
पञ्चास्तिकायाः ॥ १ ॥
टीका । नखा सिद्ध' चतुर्थे तु जीवतत्र ं समासतः । समाख्यायाऽजीवतच्च पञ्चमेऽत्र प्रतनयते ॥ १ ॥
•
अत्र पञ्च संख्या अस्तिकाया भवन्ति । अस्तीति कायन्ति कथयन्ति ये तेऽस्तिकायाः । ते च जीव- पुद्गल-धम्मं धर्म्माकाशास्तिकायाः पञ्च स्युः । अत्र सूत्रे कायग्रहणमेषामुत्तर प्रदेशावयव वाथ अद्धासमयप्रतिषेधाथ श्चेति मन्तव्यम् । एषु मध्ये द्वावेव पदार्थोजीवाजीवौ । अनयोजी वो नित्यः अजीवोऽनित्यः । अस्तिकायाभिधानेन सर्व्वे पदार्थाः कथञ्चिद्र पेण सन्ति कथञ्चिद्र पेण न सन्तीतिबोध्यम् । अनेकान्तवादस्याय' नत्रायतोराद्धान्तः । सभाष्यस त्रेतु "अजीवकाया धर्म्माधर्म्माकाशपुद्गलाः ।" इत्येव दृश्यते। एतत सुतार्थ सुबोधम् । अनप्रद्वेदान्तदर्शनभाष्य-भामती - कल्पतरु परिमला- द्वैत ब्रह्मसिद्ध्यादिषु तत्तन्मतेन प्रपञ्चित -
मस्ति (०) ॥ १ ॥
সব্যাখ্যানুবাদ। চতুর্থাধ্যায়ে জীবতত্ত্ব বলা হইয়াছে । এখন পঞ্চমাধ্যায়ে অজীব পদার্থতত্ত্ব কথিত হইতেছে। পাঁচ অস্তিকায়,—-ধর্মাস্তিকায়, অধর্মাস্তিকায়, জীবাস্তিকায়, আকাশাস্তিকায়, পুদ্গলাস্তিকায়, ইহারা অঙ্গীবাস্তিকায়। অস্তি (আছে) এইরূপে যাহাদের কথন বা ব্যবহার হয় তাহারা অস্তিকায় নামে পঞ্চ পদার্থ । অনেকান্তবাদ মতে সকল পদার্থ ই কথঞ্চিৎরূপে আছে কথঞ্চিৎ রূপে নাই, যেমন ঘটপদার্থ অস্তিরূপে বা প্রাপ্যরূপে আছে, দূরস্থিত বা কোন দ্রব্য দ্বারা ব্যবহিতরূপে নাই। জীব ও অজীব পদার্থের মধ্যে জীব নিত্য, অজীব অনিত্য। সংক্ষেপে ( এই মতে ) সকল পদার্থই জীব ও অজীররূপে দুইভাগে বিভক্ত । এই পাঁচটিকে পদার্থ নামেও ব্যবহার করা হয় । সভাষ্য সূত্রের পঞ্চমা ধ্যায়ে প্রথম দ্বিতীয় সূত্রে এবং পরবর্তী সূত্রে ক্রমে উক্ত পদার্থ সকল ব্যাখ্যাত হইয়াছে । পঞ্চাস্তিকায় বহু প্রদেশব্যাপক গুণে এবং স্বীয় অস্তিত্বে ‘অস্তিকায়' সংজ্ঞায় অভিহিত হইয়াছে ॥১॥
(*) সপ্তভঙ্গী তরঙ্গ্যিা মষ্টসহস্রাং স্যাদ্বাদমঞ্জৰ্য্যাং তত্ত্বার্থাধিগমসূত্রটীকাসুচালুশীলনীয় মাৎসর্বম্।
१
For Personal & Private Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमोऽध्यायः
पञ्चास्तिकायाः ॥ १ ॥
टीका । नखा सिद्ध चतुर्थे तु जीवतत्त्व समासतः । समाख्यायाऽजीवतत्व पञ्चमेऽत्र प्रतनयते ॥ १ ॥
अत्र पञ्च संख्या अस्तिकाया भवन्ति । अस्तीति कायन्ति कथयन्ति ये तेऽस्तिकायाः । ते च जीव- पुद्गल-धर्माकाशास्तिकायाः पञ्च स्युः । अत्र सूत्रे कायग्रहणमेषामुत्तर प्रदेशावयव त्वाथ अद्धासमयप्रतिषेधार्थं चेति मन्तव्यम् । एषु मध्ये द्वावेव पदार्थोजीवाजीवौ । अनयोजी वो नित्यः अजीवोऽनित्यः । अस्तिकायाभिधानेन सर्व्वे पदार्थाः कथञ्चिद्र ूपेण सन्ति कथञ्चिद्र ूपेण न सन्तीतिबोध्यम् । अनेकान्तवादस्याय' प्रायतोराद्धान्तः । सभाष्यस त्रेतु "अजीवकाया धर्माधर्माकाशपुद्गलाः ।” इत्येव ं दृश्यते । एतत सुतार्थ सुबोधम् । अनप्रद्वेदान्तदर्शनभाष्य-भामती- कल्पतरु परिमला- द्वैत ब्रह्मसिद्धयादिषु तत्तन्मतेन प्रपञ्चित
मस्ति (०) ॥ १ ॥
সব্যাখ্যানুবাদ। চতুর্থাধ্যায়ে জীবতত্ত্ব বলা হইয়াছে । এখন পঞ্চমাধ্যায়ে অজীব পদার্থতত্ত্ব কথিত হইতেছে। পাঁচ অস্তিকায়, ধর্মান্তিকায়, অধর্মাস্তিকায়, জীবাস্তিকায়, আকাশাস্তিকায়, পুদ্গলাস্তিকায়, ইহারা অঙ্গীবাস্তিকায়। অস্তি (আছে) এইরূপে যাহাদের কথন বা ব্যবহার হয় তাহারা অস্তিকায় নামে পঞ্চ পদার্থ। অনেকান্তবাদ মতে সকল পদার্থ ই কথঞ্চিৎরূপে আছে কথঞ্চিৎ রূপে নাই, যেমন ঘটপদার্থ অস্তিরূপে বা প্রাপ্যরূপে আছে, দূরস্থিত বা কোন দ্রব্য দ্বারা ব্যবহিতরূপে নাই । জীব ও অজীব পদার্থের মধ্যে জীব নিত্য, অজীৰ অনিত্য। সংক্ষেপে ( এই মতে) সকল পদার্থই জীব ও অজীররূপে দুইভাগে বিভক্ত। এই পাঁচটিকে পদার্থ নামেও ব্যবহার করা হয়। সভাষ্য সূত্রের পঞ্চমাধ্যায়ে প্রথম দ্বিতীয় সূত্রে এবং পরবর্তী সূত্রে ক্রমে উক্ত পদার্থ সকল ব্যাখ্যাত হইয়াছে । পঞ্চাস্তিকায় বহু প্রদেশব্যাপক গুণে এবং স্বীয় অস্তিত্বে ‘অস্তিকায়’ সংজ্ঞায় অভিহিত হইয়াছে ॥১॥
( * ) সপ্তভঙ্গী তরঙ্গি ন্যামষ্টসহস্রাং স্যাদ্বাদমঞ্জৰ্য্যাং তত্ত্বার্থাধিগম সূত্রটীকাইচানুশীলনীয় ম্যৎসবম্ ।
१
For Personal & Private Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
তত্ত্বাৰ্থসূত্রম্ ।
नित्यावस्थिताः॥२॥ टीका। नित्येति । प्रागुक्त सूत्रे ये पञ्चास्तिकायाः पदार्थाः। ते नित्याः द्रव्यरूपाः स्थिताश्च । पश्चैते पदार्था सामाना रूपतया विशेषरूपत्वे नच स्वरूप नैव परिहरन्ति। अतएते नित्या भवन्ति। अस्तिकाय रूपेणच स्व स्वभाव व स्वसंख्याश्च कदापि न त्यजन्ति। पञ्चसखातोनाधिकख नवा नानलञ्च यान्ति । अतो नित्यावस्थिताश्च। अत्राथें तृतीय सभाष्यसूत्रमित्थम् “नित्यावस्थितानारूपाणि"। तत्र द्वितीयसूत्रप्रोक्तं “द्रव्याणि जीवाश्चे” त्यत्र। धोदयश्चैते चखारः प्राणिनश्च पञ्चद्रव्याणिच भवन्ति । प्रागुक्तं हि मतिश्रुतयोनिबन्धो द्रव्येष्वसर्व पर्यायेषु सन्चंद्रव्यपव्येषु केवलस्येति भाष्यकृतां वचोभाति। “नित्य तमाहु विद्वांसो यः स्वभावोन नश्यति.” इति सूरयः। अत्र भाष्ये च तद्भावाव्ययं नित्यमिति। येषां रूपं नास्ति तानारूपाणि। रूपश्च मूतिः । मूर्याश्रयाश्च स्पर्शादय इति ॥२॥
সব্যাখ্যানুবাদ। পূর্বে যে পঞ্চাস্তি কায়ের কথা বলা হইয়াছে। সে সমুদায় নিত্য দ্রব্য রূপ, স্থিরপদার্থ। এই পাঁচ অস্তিকায় পদার্থ সামান্যরূপে এবং বিশেষরূপে স্ব স্ব রূপ কোন অবস্থায় পরিহার করে না, সেই হেতু ইহার। নিত্য। ইহারা পাঁচ সংখ্যা হইতে অধিক নয় এবং ন্যুন নয়। শব্দার্থক ‘কৈ’ ধাতু হইতে কায় শব্দ নিষ্পন্ন হইয়াছে। পূর্বে কথিত হইয়াছে জ্ঞানাত্মক জীব পদার্থ, অজীব পদার্থ জড়বর্গ ; ইহাদের বিস্তারই পঞ্চাস্তিকায়। জীবস্তিকায় তিনরূপ, বদ্ধ, মুক্ত, নিত্যসিদ্ধ। পু স্তিকায় ছয় প্রকার। পৃথিবী প্রভৃতি চারি ভূত ( আকাশবর্জিত ), স্থাবর ও জঙ্গম ( স্থিতি, গতিশীল পদার্থ ) সভাষ্যসূত্রের দ্বিতীয় তৃতীয় সূত্রে ও ভাষ্য, টীকায় অপর বিষয়গুলি বর্ণিত আছে ॥২॥
__ रूपिणः पुद्गलाः॥३॥ टीका। रूपिण इति। ये पुद्गलास्ते रूपिणो भवन्ति । रूपमेषामस्ति एवमे पुवा रूपमस्तीत्यस्त्यर्थे प्रत्ययः। पुद्गलजीवास्तु अनेकद्रव्याणि स्युः । पञ्चास्तिकाय रूपद्रव्यपदार्थेषु मध्ये पुद्गलपदार्था रूपवन्तोभवन्ति। यतो जीव-धर्माधर्माकाशद्रव्यपदार्था रूपहीनाः स्युः। स्पर्श-रस-गन्ध-वर्णरहिता अमूर्ताः सूक्ष्मरूपाः।
For Personal & Private Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
পঞ্চমােহধ্যায়ঃ
पूयन्ते गलन्ति ये ते पुद्गला इत्यनेत्र सूरयः प्रोचुः। अपरेतु परमाणुवदाहुः प्राज्ञाः॥३॥
| সব্যাখ্যানুবাদ। পুদগল পদার্থসকল রূপবান্। রূপ যাহাদের আছে তাহারা রূপযুক্ত। পুগল জীব পদার্থ বহু দ্রব্য। পঞ্চাস্তিকায়রূপ দ্রব্য পদার্থের মধ্যে পুগল পদার্থ রূপ ও ক্রিয়াশীল। যেহেতু জীব, ধর্ম, অধর্ম, আকাশ দ্রব্যপদার্থ রূপ শূন্য। স্পর্শ, রস, গন্ধ, বর্ণ বর্জিত অমূৰ্ত্ত। কোন কোন পণ্ডিত বলেন যাহাদের পূরণ এবং গলন ধম আছে তাহারা পুৰ্গল নামে অভিহিত, অপর প্রাজ্ঞগণ বলেন পরমাণুর তুল্য নিত্য ॥৷৷
धर्मादेरक्रियखम् ॥४॥ टीका। धर्मादेरिति। धर्माधर्माकाशानां त्रयाणां अक्रियख गतिकर्म रहितत्वमिति। अत्रादिपदेनाधाकाशयोहणम् । एते पश्चास्तिकायान्तभूताः। अतः सूत्रतात्पय्य तः क्रियाहीना स्त्रयोभवन्ति । एवं पञ्चसु मध्ये जीवपुद्गलयोः क्रियावच्च सूचित' भवति। पुद्गलपदार्थः प्रागुक्तः (*)। सभाष्ये सूत्रे ऽत्र “निष्क्रियाणिच” इति वणितमेतत्सूत्रोक्ततस्वम्। आकाशमारभ्य धर्मादीनि निष्क्रियाणि स्युः। क्रियावन्तश्च पुद्गलजीवाः। क्रियापदेन तत्र गतिकर्मग्रहणमिति भाष्यकृतः प्रोचुः। धर्माधर्मयोद्वेयोरसंख्येयाः प्रदेशाः सर्वतः सूक्ष्मस्यपरमाणोरवगाहश्च । प्रदेशोनामापेक्षिकः सर्वतः सूक्ष्मो वा। तथाहि ये न कदाचिवस्तुव्यतिरेकेण उपलभ्यन्ते प्रदेशाः। येतु शिकलिताः परिकलितमूर्ते यः प्रज्ञापथमवतरन्ति तेचावयवा इत्यादि जैनागमे विशेषोक्तिः। एकस्य जीवस्यासंखेायप्रदेशाः स्युरिति। एवमलोकाकाशस्य लोकाकाशस्यचानन्ताः प्रदेशाः। पुनर्लोकाकाशस्य धर्माधर्मकजीव सार्द्ध तुल्या भवन्ति ॥४॥
| সব্যাখ্যানুবাদ। ধর্ম, অধর্ম, আকাশ এই তিনটী পদার্থ অক্রিয় ও গতিকর্ম রহিত। এই সূত্রস্থ আদি পদ দ্বারা অধর্ম ও আকাশ পদার্থ সংগৃহীত হইয়াছে। এই ধমাদি ত্রয়
| (*) “পুদগলঃ সুন্দরাকারে ত্ৰিযু পুংস্তাত্মদেহয়াে’ ইতি মেদিনী। গৃনিগরণে,ইতি তেদাদিকাৎ পচাদ্যপ্রত্যয়ঃ”।‘ততেহৃদোরপ, বা।” যা পুত ইতি কুৎসায়াং অব্যয়। “অচিবিভাষ” ইতি বা ল প্রত্যয়।
For Personal & Private Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
তত্ত্বার্থসূত্রম্
পূর্বোক্ত পঞ্চান্তিকায়ের অন্তর্গত । অতএব সূত্রের তাৎপর্যানুসারে উল্লিখিত ধর্মাদি পদার্থ নিষ্ক্রিয়। পঞ্চাস্তিকায় পদার্থের মধ্যে জীবাস্তিকায় এবং পুদ্গলান্তিকায় ক্রিয়াবান্ । পুদ্গল সম্বন্ধে পূর্বেও বলা হইয়াছে। “নিষ্ক্রিয়াণি চ”। এই সূত্রে ব্যাখ্যাতে সভাষ্য সূত্রের বিষয় বর্ণিত আছে ৷ ভাষ্যকার ক্রিয়াদি দ্বারা গতি, কর্ম এই উভয়ের গ্রহণ করিয়াছেন । ধর্ম ও অধর্ম এই দুই পদার্থের অসংখ্য প্রদেশ এবং সর্বত্র সূক্ষ্ম পরমাণুতে পর্যবসিত । এখানে প্রদেশ শব্দার্থ আপেক্ষিক সর্বত্র সূক্ষ্মরূপে স্থিতি। অণু পদার্থের কোনরূপ প্রদেশ বা অবয়ব নাই, যে ‘নিত্য ও নিরবয়ব তাহাই পরমাণু ' * । আকাশ দ্বিবিধ, লোকাকাশ ও অলোকাকাশ । অন্যান্য বিষয় ভাষ্য ও টীকাদিতে বর্ণিত আছে ॥৪॥
8.
जीवादेर्लोकाकाशेऽवगाहः ॥ ५ ॥
टीका । जीवादेरिति । जीवादीनां पुद्गल - धर्म्माधर्म्मादीनां लोकाकाशेऽवगाहः । एतेषां त्रयाणां जीवस्य च लोकाकाशोऽधिकरणमवस्थितिर्व्याभवति । यद्वा एतेषामाकाशः प्रतिष्ठा तदाधारा वेति । अत्र सभाष्यस त्रमित्थम् । “लोकाकाशेऽवगाहः” इति । पञ्चसु अस्तिकायपदार्थेषु द्वयोर्धर्म्माधर्म्मयोः साकल्ये लोकाकाशे अवगाहोभवतीति भाष्यकृतः । तथाहि धर्म्मा धर्मपुद्गल - जीवाः पदार्थावगाहिनो भवन्ति । धम्मादीना चतुण अवगाहः स्वाधारे एवावस्थानमनाद्धारक' किमपि नास्तीति भावः । विशेषस्तु पुद्गल जीवानां संयोगविभागरुपकारः । अत्रोपकारः प्रयोजन गुण इति यावत् । अनयत् सभाष्य
a ॥ ५॥
সব্যাখ্যানুবাদ। জীব, পুদ্গল, ধৰ্ম্ম, অধৰ্ম্ম এই পদার্থ চতুষ্টয়ের লোকাকাশে অবগাহ হইয়া থাকে, অর্থাৎ ইহাদিগের স্বীয় আধারেই অবস্থিত অন্য কোন আধার নাই। আকাশ পদার্থ স্বপ্রতিষ্ঠিত । যাহা সভাষ্য “লোকাকাশে অবগাহঃ” এই সূত্রে বর্ণিত আছে । তাহাই এই সূত্রে কথিত হইয়াছে। পাঁচ অস্তিকায় পদার্থের মধ্যে ধৰ্ম্ম ও অধর্ম্ম পদার্থের সমস্ত লোকাকাশে অবগাহ হয়। উক্ত জীবাদি চতুষ্টয়েয় আকাশই উপকারক অথবা আকাশই উপকার বা প্রয়োজন। বৌদ্ধ পণ্ডিতগণ অবকাশ প্রদাতাকে আকাশ পদার্থ সংজ্ঞায় সংজ্ঞিত
(*) ন্যায়মতে 'নিত্যত্বে সতি নিরবয়বঃ পরমাণুঃ” । ইতি তৰ্ক কৌমুদী সন্দর্ভে লোগাক্ষি ভাস্করঃ
যে তু নিত্যানিরবয়বা অজাত। অবিনশ্বরাঃ তে পরমাণব ইতি নৈয়ায়িকাঃ । তেষু কথমাঘংকৰ্ম্ম । তথাহি “অদৃষ্টব ক্ষেত্রজ্ঞসংযোগাৎ পরমাণুষ আ্যং কর্ম্ম” ইতি ভামতীগ্রন্থেহস্তি।
For Personal & Private Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
পঞ্চমোহধ্যায়ঃ
করিয়াছেন। হ্যায় দর্শনের মতে আকাশ নব দ্রব্যের মধ্যে পঞ্চম দ্রব্য পদার্থ। বেদান্তমতে আকাশ ব্রহ্ম হইতে উৎপন্ন অপ্রত্যক্ষ, সূক্ষ্মভূত ॥৫॥
सत्व' द्रव्यलक्षणम् ॥६॥
टीका । सत्वमिति । अस्मिन् द्रव्यस्य लक्षणं सच्च मन्तव्यम् । सतोभावः सत्तुमिति । प्रागुक्तपुद्गलानां अप्रदेश संखेप्रयासंख्येयानन्तप्रदेशानां एकादिषु आकाशप्रदेशेषु विभाज्योऽवगाहो भवति । विभाज्योविकल्पएषः । परमाणोरेकस्मिन् प्रदेशेऽवगाहः । द्वाणुकस्यैकस्मिन् द्वयोश्च प्रदेशयोरवगाहः । त्राणुकस्यैकस्मिन् द्वयोस्त्रिषु प्रदेशेषु च । एवमपि चतुरणुकादीनां सर्वेषां अनन्तप्रदेशाः स्युरिति । एतस्मिन् प्रसङ्ग े तेषां सत्तु कीदृशन्तदाह समिति । संक्षेपतोहिपुद्गला द्विधा भिद्यन्ते । अणुरूपाः स्कन्धरूपाचेति । संघाताद् भेदात् संघात - भेदाच्चेति । एतेभ्यस्त्रिभ्यो हेतुभ्यः स्कन्धाजायन्ते । परमाणुस्तु तदभेदादेव उत्पद्यते । सतोभावः सत् । एषु सभाष्यस त्रेषु स्फुटं समस्ति । तद्यथा “अणवः स्कन्धाश्च ” । “स ंघात भेदेभ्य उत्पद्यन्ते ।” “भेदादणुः" इति । अनत्रत्परसूत्रे व्यक्ती भविष्यति ॥ ६॥
৪১
গব্যাখ্যানুবাদ। এই দর্শনের মতে দ্রব্যের লক্ষণ সত্ত্ব, বৌদ্ধমতে “যাহা সৎ তাহা ক্ষণিক, অতএব “যতসৎ তৎ- ক্ষণিক” । যথা বিদ্যুৎ ও জলধর। এই মতের প্রতিকুলতা জৈন ন্যায়, বেদান্ত দর্শন করিয়াছেন। এই সূত্র অণু, স্কন্ধ, জীব, ধর্মাদীর প্রসঙ্গে কথিত। অপর বিষয়সমূহ সভাষ্য (২৫, ২৬, ২৭, ২৮ ) সূত্রে বিশেষরূপে পঞ্চমা ধ্যায়ে বর্ণিত আছে। এই সন্দর্ভের পরসূত্রেও সুস্পষ্ট কথিত হইয়াছে ৷ ৬ ৷
उत्पादादियुक्तं सत् ॥ ७ ॥
टीका । उत्पादेति । यत्तु उत्पाद - व्यय धौम्यैयुक्तं सत्तदेवशेयमिति सतोलक्षणम् । तथाहि यदुत्पद्यते यच्च वयति विविधख याति यच्चापि ध ुब तत्सत् मन्तव्यम् । अत इद ं सतोलक्षणम् । अत्रार्थे सभाष्य सूत्रमित्थम् । "उत्पादव्ययभौव्ययुक्तं सत्" (२९) इति । एतत्सूत्रस्य प्रतिपदव्याख्यान भाष्ये टीका सुचास्ति । श्रीमद् हरिभद्रसूरि मतेऽस्यपाठान्तरमस्ति । यथा उत्पाद
For Personal & Private Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
82
তত্ত্বাৰ্থসূত্রম্ व्ययौ धौव्यञ्च सतोलक्षणम् ” इत्यादि। श्रीमत्सिद्धसेनदिवाकरमतेतु “उत्पादव्ययौ धौव्यश्चैत त्ति तयपुक्त” मित्यादि । हरिभद्रसूरिकृतवृत्तौ "उत्पादव्ययोध्रौव्यञ्च सतोलक्षण यदिहेत्यादि”। अनेकान्तवादे एकान्ततोध्रौव्याभावः। उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्त-सतोयदन्यत्तदसदिति ज्ञ यम् । तथैव नित्यमाह “तभावा व्यय नित्य" मिति। यच्च सतोभावा न्नव्येति नोवा वेष्यति तन्नित्यमिति। एवं भेदादेव परमाणुरुत्पद्यते नसंघातादुत्पन्न इति। संघाताद् भेदात् संघातभेदाच त्रिभ्यएभ्यः कारणेभ्यः स्कन्धा जायन्ते। अन्यदेतद्भाप्ये वर्णितमस्ति। प्रागुक्तपुद्गला द्विविधाः स्युरणवः स्कन्धाश्चेति । “सद्रव्यलक्षणम्” इति सूत्रं न सर्वसम्मतम् ॥७॥
সব্যাখ্যানুবাদ। সম্প্রতি সৎপদার্থের লক্ষণ বলিতেছেন। যে পদার্থ উৎপত্তি, ব্যয়, ধৌব্যসংযুক্ত তাহাই সৎ। যাহার উৎপত্তি আছে, যে বিবিধভাবে পরিণত হয়, যে ধ্রুবত্বযুক্ত সে পদার্থকে সৎ সংজ্ঞায় ব্যক্ত করা হইয়াছে। পূর্বে কথিত পুদ্গল পদার্থ সংক্ষেপে দ্বিবিধ थप सकसका था-कार, वा, निना । सनगा। कानि का वादा चशमन । অণুসমূহ অবন্ধ, স্কন্ধ সকল বন্ধ। সংঘাত, ভেদ, ভেদসংঘাত এই তিন কারণ হইতে স্কন্ধ প্রাদুর্ভূত হয়। দুই পরমাণুর সংঘাত হইতে দুই প্রদেশ উৎপন্ন হয়। পঞ্চম অধ্যায়ের উনত্রিংশ সূত্রে এই সূত্রের অনুরূপ অর্থ লিখিত আছে। সেই প্রকরণে অণু, স্কন্ধ, সংঘাতাদির বিবরণ ভাষ্যে नाक बार ॥ १॥
__सह क्रम भावि-गुणपर्यायवद्रव्यम् ॥८॥ टीका। सहेति । यच्च सह भावि गुणसमूहात्मक तथैव क्रमभाविपर्यायनिचयान्वित तव्यमिति लक्षणम् । अत्र सभाष्य सूत्रमित्थम्। “गुणपर्यायवद्रव्यम्” इति। भावान्तर सशान्तर च पर्यायः। एतदुभयौं यत्र विद्यते तद्रव्यम्। पुनश्च गुणानां पर्याया अस्मिन् सन्ति इति गुण पर्यायवत् । अत्रास्त्यर्थ वतुप्। सहभावि खौं द्रव्ये गुणानां। द्रव्ये क्रमभाविखौं पर्यायानां मन्तव्यम् । ये तु द्रव्याश्रयानिगु णास्तेतु गुणाभिधाना भवन्ति । द्रव्यमेव गुणानामेषामाश्रयः। एषां गुणानां गुणा नैव सन्ति अतो निर्गुणा गुणा इति । नैयायिकानामेव सोऽभिप्रायः गुणे गुणानङ्गीकार इति । अनवस्थापातात्पदार्थ स्या
For Personal & Private Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
পঞ্চমোহধ্যায়ঃ
स्यौकर्य्यात्तद्गौरवाच्च । द्रव्याश्रयत्वेन चारितार्थ्यात् । स्पर्शादयोगुणा अणुषु स्कन्धेषु च विद्यन्ते । अनयत् सभाष्य सप्तविंशसूत्रे वाक्तमस्ति ॥ ८ ॥
সব্যাখ্যানুবাদ । যাহা সহভাবী গুণ সমূহ।ত্মক এবং ক্রমভাবী পর্যায়যুক্ত তাহাই দ্রব্য, এইটি দ্রব্যের লক্ষণ। এই বিষয়ে সভায় সূত্র এইরূপ, “গুণপর্যায়বদ্ দ্রব্যমিতি”। ভাবান্তর ও সংজ্ঞান্তরকে পর্যায় বলে । গুণ, দ্রব্য সকলের আশ্রিত বা সমবেত। দ্রব্যের সহভাবিত। গুণে বিদ্যমান আছে। গুণপদার্থে গুণ অস্বীকার্য। অতএব দ্রব্যই গুণমাত্রের আশ্রয় ; সহভাবী, ক্রমভাবী, গুণপর্যায়যুক্তই দ্রব্য অর্থাৎ গুণনিচয়ের স্বরূপ সহভাবী এবং পর্যায়ের স্বরূপ ক্রমভাবী, ইহা দ্বারা বিজ্ঞাপিত। স্পর্শ প্রভৃতি গুণ অণু এবং স্কন্ধেতে বিদ্যমান ॥ ৮ ॥
৪৩
कान ।। ९ ॥
टीका । कालश्चेति ।
1
अत्र सूत्रे चकारोपादानात् पूर्वतोद्रव्यानुकर्षणम् । अतः कालोऽपि द्रव्यपदार्थ एव । सभाष्याष्टत्रिंशत सूत्रमेवमस्ति । " कालश्चेत्यके” । के शास्त्राचा कालोsपि द्रव्यमिति भणन्ति । अयं कालोऽनन्तसमयः । तस्मिन् एक एव वत्र्त्तमान समयाख्यः । अतीतानागतयोः कालयोरनन्तत्व' स्यात् । “तत कृतः कालविभागः” ( ४ । १५) इति सूत्रभाष्ये वर्णितोऽस्ति । स च यथा ज्योतिष्काणां ग्रहनक्षत्रादीनां गतिविशेषेण हेतुना विभागः । अणुविभागा ग्रहणांचाराः । अशाः कला-ल(न)वा-नालिका-मुहूर्त्त - दिवसरात्रयः पक्ष मासाः ऋतवोऽयनानि । संवत सरा युगमिति लौकिकालौकिक समयोविभागः । - पुनः स वर्त्तमानोऽतीतोऽनागत भेदः त्रिविधः । अनप्रविधः पुनः कालश्च संख्येयोऽसख्येयोऽनन्तश्चेति । अनप्रो विभागो ज्यौतिष-शास्त्रे शिल्पशास्त्रे चास्ति ॥ ९ ॥
·
সব্যাখ্যানুবাদ । কাল ও দ্রব্য পদার্থ জানিবে। পূর্বসূত্র হইতে চকার দ্বারা এই সূত্রে দ্রব্য পদটী অনুকৃষ্ট হওয়াতে কাল ও দ্রব্য। সভাষ্য আটত্রিশ (৩৮) সূত্রও এই সূত্রের অনুরূপ অর্থজ্ঞাপক । যথা “কালশ্চেত্যেকে”। এক শ্রেণীর বুধগণ কালকেও দ্রব্য নামে আখ্যাত করেন। দর্শনান্তরের মতে কাল সকল কার্যের প্রতি নিমিত্ত কারণও নিত্য। ক্রিয়ারূপ উপাধিভেদেই বর্তমান, অতীত, ভবিষ্যৎরূপে প্রতীতি হয়। জ্যোতিষশাস্ত্রে সূক্ষ্ম হইতে স্কুল কালের ( গ্রহনক্ষত্রাদির গতির দ্বারা) বিভাগ বর্ণিত আছে। এই সভাষ্য সূত্রের ভাষ্যে এবং লীলাবতী গ্রন্থে বিশেষভাবে বর্ণিত আছে || ৯ |
তাহা “তকৃতঃ কাল বিভাগঃ”
For Personal & Private Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
তত্ত্বার্থসূত্রম্
अनन्तसमयश्च ॥१०॥ टीका। अनन्तेति। स च पूर्वस त्रनिर्दिष्टः कालः अनन्तसमयोऽमितकालइत्यर्थः। तत्र तु एको वत्तेमानः सम्पत्यात्मकः। द्वयोरतीतानागताख्ययोः समययोरानन्त्यमेव। अत्रार्थ सभाष्यसूत्रमित्थम् “ सोऽनन्तसमयः” इति । अनयोस त्रयोरथे ऐक्यमस्ति । अनन्तसमयः अनन्तपय्याय इत्यपि अर्थोभवति । अत्रार्थनत्रायविदः प्राहुः। “ अतीतादिव्यवहारहेतुः कालः" इति भट्टाः। "परापरव्यतिकर-योगपद्यायोगपद्य-चिरक्षिपप्रत्ययकारणं द्रव्यं काल” इति बैशेषिकाः। “शव्दतन्मात्रपरिणामः कालः” इति शाब्दिकाः। स च काल एको विभुनित्यश्चेति। “दिक्कालाकाशादिभ्य” इति सांख्याः। “कालो दिशि आकाशेऽन्तर्भवति". इति । “कालाः परिमाणिना" इति पाणिनिः। “ येन मूताणां ( भूतानां) उपचयापचयाश्च लक्ष्यन्ते तंकाल" मिति महाभाष्य-कृतः। एतन्मतेऽतीत-वत्त मान भविष्यत्-क्रियोपाधिना नित्यस्य कालस्कस्यातीतखादिब्यवहारः। “दिक्- कालौ नेश्वरादतिरिच्यते” इति रघुनाथशिरोमणयः। अन्यतत्तद्ग्रन्थब्याख्यानेऽस्ति ॥१०॥
| সব্যাখ্যানুবাদ। পূর্বসূত্রে নির্দিষ্টকাল অনন্ত সময় বা অপরিমিত। তন্মধ্যে বর্তমান সময়বােধক এক কাল। অপর অতীত ও ভবিষ্যৎ প্রতীতিজনক যে দুই কাল, এই দুই কালের অনন্তত্ব আছে। সভাষ্য উমাস্বামি-সূত্র (“সােহনস্তসময়: ) এই টীও এই সূত্রের সহিত অভিন্নার্থের জ্ঞাপক। এই বিষয়ে দার্শনিকগণের মতভেদ পরিস্ফুট দেখিতে পাওয়া যায়। “অতীতাদি ব্যবহারহেতু কালঃ।” তর্কসংগ্রহঃ। অতীত, বর্তমান, ভবিষ্যত এই তিনের ব্যবহারের যে হেতু তাহাকে নৈয়ায়িকগণ কালপদার্থ নামে খ্যাত করিয়াছেন। সাংখ্যদর্শনকার, দিক ও কালকে আকাশ পদার্থের অন্তভুত বলিয়াছেন। বৈয়াকরণগণ, অতীত, বর্তমান, ভবিষ্যৎসূচক ক্রিয়ার ভেদে নিত্য কালের ও অতীতাদি প্রভেদ স্বীকার করিয়াছেন। মহাভাষ্যকারের মতে “যাহা দ্বারা মূৰ্ত ভূতগণের উপচয় ও অপচয় ( হ্রাস ও বৃদ্ধি ) প্রভৃতি লক্ষ্য করা যায় তাহাই কাল নামে খ্যাত।” কালসম্বন্ধে সকল দর্শনশাস্ত্রেই সকল তত্ত্ব সুব্যক্ত রহিয়াছে। ১০ |
गुणानामगुणखम ॥११॥ टीका। गुणानामिति। गुणानां गुणवखनास्ति । प्रागुक्त सभाष्यसूत्रे
For Personal & Private Use Only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
পঞ্চমোহধ্যায়ঃ
80
“गुणपय्यै । यवव्यमिति । परन्तत्रगुणलक्षणं नोक्तमिदानीं तेषां लक्षणमुच्यते । द्रव्याश्रयानिगुणा गुणाः” इति । गुणानामेषांद्रव्य मेवाश्रयः । एवं गुणानां गुणा न सन्ति । अतस्ते निर्गुणाः । गुणेषु गुण-स्वीकरणे गुणान्तरकल्पना भवति । गुणवन्तोगुणा इत्युक्ते गुणानां द्रव्यत्वमपि आयाति । तेन द्रव्यगुणयोवैशिष्टय नश्यति । eorafस्थत परस्परारोपाधीना अनवस्थाच समापतति । ततो हेतुना निर्गुणास्ते भवन्ति । एवमेव नाय शास्त्रकाराः मोचुः । द्रव्याश्रया इति विशेषणार्थं द्रव्यसहभाविव अष्टमसूत्रे पूर्वमुक्तम् । सांख्योक्तगुणाश्च तच्छास्त्रसंकेतनियमात् पृथग भवन्ति । वैशेषिकोक्ता गुणाः सांख्यैर्नैव खीक्रियन्ते । नैयायिका आहुः । " गुणखरूपजातिमानगुणः " इति । अथवा द्रव्यकर्मभिन्नख े सति सामान्यवान् यः स गुणपदार्थ : " इति । यद्वा " सामानप्रवानसमवायिकारण-मस्पन्दात्मा यः स गुणपदार्थ : " इति । गुण आमन्त्रणे, गुणयति इति चौरादिकाघना सिद्धः ॥ ११ ॥
श्रीमत्प्रभाचन्द्राचार्य विरचिते तत्त्वार्थ सूत्रे पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥
इति श्रीमदईश्वरचन्द्रशास्त्रि-पञ्चतीर्थ दर्शनाचार्य
विरचित बालबोधनप्राख्य-टीकायां तत्तार्थ सूत्रे
&
66
19
पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥
সব্যাখ্যানুবাদ। গুণেতে অপর গুণ (পদার্থ) স্বীকৃত নয়, গুণসকল নিগুণ। সভাষ্য সূত্রে পূর্বে বলা হইয়াছে “গুণপর্যায়বদ দ্রব্যম্"। অর্থাৎ গুণের আশ্রয়ই দ্রব্য। সে সূত্রে গুণের লক্ষণ তখন বলা হয় নাই, সম্প্রতি “ দ্রব্যাশ্রয়া নির্গুণাগুণাঃ” এই সূত্রে গুণের লক্ষণ সভাষ্য সূত্রকার বলিতেছেন। গুণসকলের দ্রব্যই আশ্রয় অর্থাৎ দ্রব্যসহ ভাবী বা দ্রব্যসমবেত গুণেতে অপর গুণপদার্থ অস্বীকৃত । তাহাতে (স্বীকার করিলে ) গুণ ও দ্রব্য পদার্থের মধ্যে বিশিষ্টতা থাকে না । দ্রব্য ও গুণ প্রায় একই হইয়া যায়। অনবস্থারূপ দোষ ও উপস্থিত হয় ৷ সাংখ্যদর্শনোক্ত গুণ স্বতন্ত্র, সাংখ্যাচার্য বৈশেষিকোক্ত গুণ স্বীকার করেন না। নৈয়ায়িক মতে গুণপদার্থে গুণ অস্বীকৃত। “যে দ্রব্য কর্ম ভিন্ন হইয়া সামা্যবান্ পদার্থ তাহাকে গুণপদার্থ নামে আখ্যাত করা হইয়াছে”। দ্রব্যেতে সমবার সম্বন্ধে গুণসম্বদ্ধ থাকে, তাহাতেই দ্রব্যাশ্রয়ী গুণপদাर्थं ॥ ১১ ॥
শ্রীমৎপ্রভাচন্দ্রাচার্য-বিরচিতে বৃহৎ তত্ত্বার্থসূত্রে সব্যাখ্যানুবাদে পঞ্চম অধ্যায় সমাপ্ত || ৫ |
For Personal & Private Use Only
C6
3
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
षष्ठोऽध्यायः
त्रिकरणैः कर्मयोगः॥१॥ टीका। त्रीति। त्रिभिः कायवाग मनोभिः करणः कार्य साधनैः। कर्म योगो भवति। न तु केवलेन कायेन, वाचा वा, केवलेन कर्मणा वेति । मनसा विचिन्त्य कायेन यत्न कृषा मनोगत यत्तद्वहिः प्रकाशयिखा आरब्धो यः स कर्मयोगः। तथैव श्रुतिराह “मनसा सङ्कल्पयति वाचा अभिलपति कर्मणाचोपपादयती"ति । तथा च गीतायां "शरीर-वाङ्मनोभिश्च कर्म प्रारभतेऽर्जुन” इति । अत्र सभाष्यमूत्रमित्थमेवार्थ मभिधत्ते । “कायवाङ्मनः कर्म योगः" इति । तत्तिविधं कर्म पुनढिविध शुभमशुभश्च । अशुभ यथा स्तेय-हिंसाऽब्रह्मादि कायिकम् । बाचिकश्च सावधानृतपिशुनादि। मानसं व्यापादास्याभिध्यादि। एतद्विपरीत कम शुभमितिभाष्य-सम्मतम । प्रागुक्त-त्रिविधयोग आस्रवाख्य इति। द्वयोः शुभाशुभयोः कर्मणोरावनात्प्रस्यन्दनात्प्रस्रवणसलिलबदित्यास्रवः। “आस्रवः स्रोतसां द्वारम्” इति केचन सूरयः॥१॥
সব্যাখ্যানুবাদ। কায় (শরীর ), বাক্য, মনঃ দ্বারা যে কার্য সুসাধিত হয় তাহার নাম যোগ। কেবল বাক্য দ্বারা মন; অথবা শরীর দ্বারা নয়। পূর্বে মনে সম্যক্রূপে চিন্তা করিয়া পরে বাক্য দ্বারা চিন্তার অনুরূপ বিষয় ব্যক্ত করিয়া পশ্চাৎ তাহার অনুরূপ কার্য করা। উক্ত বিবিধ কর্ম দুই প্রকার, শুভ ও অশুভ। অশুভ কর্ম—চৌর্য, হিংসা, অব্রাহ্মণ্যাদিকায়িক। বাচিক অশুভকর্ম-নিন্দা, মিথ্যা, পৈশূন্য উক্তি। মানসিকা শুভ কর্ম বিনাশ, অসূয়া, অনিষ্টচিন্তা প্রভৃতি। এই সকলের বিপরীত উক্ত ত্রিবিধ শুভকর্ম। যোগদর্শনে উক্ত আছে,—“শুক্লকম, অশুক্লকর্ম, শুভাশুভ মিশ্রিত কর্ম এই ত্রিবিধ কর্ম। এই ত্রিবিধ কমের অপর নাম আবত সম্যকরূপে সরিৎ বারির ন্যায় প্রস্রবণ হয় বলিয়া আস্রব নামে কথিত। সভাষ্য সূত্রেও এই বিষয়সমূহ সুব্যক্ত আছে। ১||
प्रशस्ताप्रशस्तौ॥२॥ ___टीका। प्रशस्तेति। प्रागुक्तयोगोद्विविधः। एकः प्रशस्तः पुण्यरूपः।
For Personal & Private Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
ষষ্ঠোহধ্যায়ঃ
अपरः अप्रशस्तः अपुण्यस्य । तौ हेतूभवेताम् । सः प्रागुक्तत्रिविधयोगः आस्रत्रः । शुभाशुभकर्मणोर्द्वयोरात्रवणात् प्रस्रवणादास्रव इति । सरितां स्रोतः संवाहिवारिवदिति । अन्यत् पश्चाद् वक्ष्यते ॥ २ ॥
সব্যাখ্যানুবাদ । প্রথম সূত্রে কথিত যোগ প্রশস্ত ও অপ্রশস্ত। সভাষ্যোমা স্বাতিসূত্রে কারণ বলা হইয়াছে, শুভযোগ পুণ্যের আস্রব, অশুভযোগ পাপের আস্রব হয়। সরিতের বারি প্রবাহের ন্যায় গতি হয় বলিয়া তাহাকে আস্রব নামে সংজ্ঞিত করা হয় ॥ ২॥
89
पुण्यपापयोः ॥ ३ ॥
टीका । पुण्येति । पुण्यस्य शुभयोगः आस्रव इति । पापस्याशुभयोगः । प्रशस्ताप्रशस्तयोर्द्वयोर्योगयोर्मध्ये कारणतया एवं व्यवस्था । अर्थात् प्रशस्तयोगः पुण्यस्य हेतुरप्रशस्तयोगः पापस्य हेतुः स्यात् । अत्रार्थं सभाष्यामास्वातिसूत्राणि त्रीणि । "स आस्रवः” । “शुभः पुण्यस्य" । " अशुभः पापस्य " | एतेषां सूत्राणां वृत्त 'सदसद्वेद्य” इत्यष्टमाध्यायस्थ नवमसूत्रे वक्ष्यते । तैः सूत्रैः सार्द्ध मेषां सूत्राणामभिन्नार्थकत्वंम् ॥ ३ ॥
সব্যাখ্যানুবাদ। প্রশস্ত যোগ পুণ্যের হেতু। অপ্রশস্ত যোগ ( আস্রব ) পাপের হেতু । আচার্য উমাস্বাতির সংষ্য সূত্রেও ইহাই বর্ণিত আছে । যথা পূর্বোক্ত ত্রিবিধ যোগ আস্রব নামে খ্যাত। শুভযোগ পুণ্যের, অশুভযোগ পাপের, অষ্টম অধ্যায়ের নবম সূত্রে “সবেদ্য।দি পুণ্যের, অসদবেদ্য প্রভৃতি পাপের” স্পষ্টরূপে বলা যাইবে ॥ ৩ ॥
गुरुनिहवादयो ज्ञानदर्शनावरणयोः (०) ॥ ४ ॥
टीका । गुब्बिति । गुरूणां निह्नवोऽपह्नवः संगोपनमिति । तदादिर्येषां मात्सर्य्यादीनां ते तदादयः । ज्ञानावरणदर्शनावरणयोर्द्व योहे तवो भवन्ति । अस्मिन् सूत्रे आदिपदोपादानान् मात्सर्य्यान्तरायासादनोपघाताः ग्रहणीयाः । तत्र षष्ठाध्यायस्यैकादशसूत्रे प्रोक्तं "य आस्रवः स ज्ञानस्य ज्ञानवतां ज्ञानसाधनानां च प्रदोष " इति भाष्यकृताभिहितम् । स च निह्नवादिः । एते मात्सर्य्यादयोदोषा जैनागमप्रसिद्धाः। आगमान्तरेऽपि एते मात्सर्यादयोदोषत्वेन कीर्त्तिताः । मैत्रादीनां शमनादीनाञ्च व्याघातकाः स्युरिति ॥ ४ ॥
For Personal & Private Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
৪৮
তত্ত্বাৰ্থসূত্রম্ | সব্যাখ্যানুবাদ। আট প্রকার কর্মের মধ্যে জ্ঞানাবরণ ও দর্শনাবরণ কর্মের বাধক বিশেষ দোষ গুরুগোপন, মাৎসৰ্য্য, অন্তরায়, আসাদন, উপঘাত। অর্থাৎ এই সকলের দ্বারা জ্ঞানাবরণ কর্মের উচ্ছেদ হয়। এইরূপে উক্ত গুরুগোপন প্রভৃতি দ্বারা দর্শনাবরণেরও হানি হয়। কর্ম চারিটী ঘাতী নামে খ্যাত, অপর চারিটী অঘাতী নামে প্রসিদ্ধ। উল্লিখিত গুরু নিতুবাদিদোষ মৈত্যাদি এবং শম দমাদিরও ব্যাঘাতকারী হইয়া থাকে। ৪ |
| ঃৰ লন্ডন্ধা : অনানৗঃ (ঃ) ॥৭॥
टीका। दुःखेति। दुःखादयः असातायाः अशान्तरुपद्रवादेः हेतुः। प्रत्यनुकम्पा प्रभृतयः साताया प्रशान्तनिरूपद्रवादेः कारणं स्यात्। अत्रादिपदोपादानात् असातावेदनीये आस्त्रवहेतुषु शोक-तापाक्रन्दन-बध-परिदेवना शेयाः। एवं साता ( शान्ति) बेदनीय हेतुषु दान सरागसंयम-क्षमा-शौचादयः। एषा तु सव्यभूतब्रत्यनुकम्पा। भूतव्रत्यनुकम्पा वा। सभाप्याचार्यसूत्रयोः द्वयोरेकादश-द्वादश संख्यकयोः अस्य सूत्रस्यचाशयगतप्रभेदोनदृश्यते। अत्र संक्षिप्तार्थस्तत्रतु विस्तारार्थ इति। असइवेद्यस्य दुःखादि परिदेवनान्तानि इत्यात्मसंस्थानि। परस्य क्रियमाणानि उभयोर्वाक्रियमाणानि तान्यसदेद्यस्यास्रवा भवन्तीति भाष्यकृतः प्रोचुः॥५॥
সব্যাখ্যানুবাদ। দুঃখ, শোক, তাপ, আক্রন্দন, বধ, পরিদেবনা স্বগত বা পরগত হইলে অসদবেদ্যের আস্রব হইবে। সর্বজীবে দয়া, দান, সরাগসংযম, যােগ, ক্ষমা, শৌচ প্রভৃতি সবেদ্যের অশ্রব হয়। অসাত ও সাত শব্দের অর্থ শান্তি এবং অশান্তি। ষষ্ঠাধ্যায়ের ভাষ্য একাদশ ও দ্বাদশ সূত্রে বিশেষভাবে যাহা উক্ত হইয়াছে এই সূত্রে তাহা অতি সংক্ষেপে কথিত। উক্ত সূত্রদ্বয়ের ভাষ্য এবং টীকাতে অপর বিষয় সকল বলা হইয়াছে। দুঃখ প্রভৃতি অসাতার হেতু, ভূতের প্রতি দয়া প্রভৃতি সাত (শান্তি)র হেতু,—ইহাই হইল সূত্রের সারার্থ ॥ ৫॥
| ক্যারি(০) বিৗমনমৗঃ (৫) ॥ দ ৷ टीका। केवलीति। दर्शनमोहस्य हेतुरय यो केवल्यादि विवादः स | (ঃ) অতু ‘ব্রাত্যনুকম্পাদ্যাঃ সাতা’ ইতি চাপর পাঠঃ। ব্ৰত্যনুকম্পাবেত্যন্যঃ পাঠঃ সাধু।
•) অত্র “বরণাদয়ঃ” ইতি পাঠাম্ভরং দৃশ্যতে। | (৩) অত্র “কৈবল্যাদি”। “অবর্ণবাদশ্চ” পাঠান্তরদ্বয়মস্তি। অস্মত, সূত্রাত, প্রাক্ পুনশ্চতুর্বিংশতিকামদেবাঃ ইতি ষটসংখ্যকং সূত্রং লিখিতম্।
(f) -এত লেখক প্রমাদাদাগতমিতি মধ্যে। পরমেতৎপুত্ৰং পঞ্চমাধ্যায়ে বিগতম।
For Personal & Private Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
যষ্ঠোহধ্যায়ঃ च विवादः अबणेवादो वर्णहीनोवृथा विवादो मिथ्यावाद इति शेषः। केवलिनां परमर्षीणां पञ्चमहाव्रतानाच मिथ्यावादो दर्शनमोहनस्य हेतुभेवति । इत्थश्च सभाष्यकेवल्यादि चतुर्दशसूत्र प्रोक्तम् । अत्र तु आदि शब्दोपादानात् श्रुत-सय धर्म-देवावर्णवादानां संग्रहोबोध्यः। तथाहि तत्सूत्रम् “केवलिश्रुत-सङ्घ-धर्म-देवावर्णवादोदर्शनमोहस्य” इति। अत्र केवलिनोमहर्षयः। अन्यत् सर्व भाष्य-टीकादिषु सम्यगस्ति ॥६॥
সব্যাখ্যানুবাদ। কেবলী প্রভৃতি মহর্ষিগণের বিবাদ বা মিথ্যাবাদ (অবর্ণবাদ) প্রকাশ করা দর্শন মােহের হেতু জানিবে। এই সূত্রে প্রদত্ত আদি পদ দ্বারা শ্রুত, স্য, ধর্ম, দেব প্রভৃতির বৃথা নিনাদিসংগৃহীত হইয়াছে। সভায্য-উমাস্বাতি আচার্যের চতুর্দশ সূত্রে বিস্তাররূপে এই সূত্রের বিষয় বর্ণিত আছে। কেবলী মহর্ষি সাঙ্গোপাঙ্গ আহত, বাক্যপরায়ণ শুত, চাতুর্বণযুক্ত সদ্য, মহাব্রতসাধনপরায়ণ ধর্ম, ইহাদের অপবাদ দর্শন মেহের আস্রব || ৬ |
कषायजनिततीव्रपरिणामश्चारित्रमोहस्य ॥७॥ टीका। कषायेति। कषायैवि विधचित्तगतदोषैर्यो हि अति तीव्रभावेनात्मनः परिणामः स चारित्रमोहस्य हेतुरास्वव इति। “कषायस्य उदयात्तीत्रात्म-परिणामः चारित्रमोहस्यास्त्रवोभवति" इति तत्र भाष्यम् । तथा हि तत्सूत्रम् “ कषायोदयात्तीब्रात्म-परिणामश्चारित्रमोहस्य” इति। मानवानां लोभक्रोधादि दोषैविषयेषु समासक्तानां एवमेवात्म परिणामोभवति । एवमेव सांख्यशास्त्रेऽपि कामलोभादिचित्तमलानां बहुधा दोषा ज्ञानप्रवाधका उक्ता विस्तरभिया नेह ते प्रतन्यन्ते। अनेन सूत्रेण साई “कषायोदया" दित्यादि सूत्रस्य सम्यगर्थसादृश्यमस्ति ॥७॥ .
. সব্যাখ্যানুবাদ। কষায়রূপ দোষ হইতে উৎপন্ন যে, অতি তীব্র আত্মপরিণাম তাহা চারিত্র মােহের (পূর্বোক্ত আস্রব) হেতু। এই পুত্রের সহিত সভাষ্য পঞ্চদশ সূত্রের অর্থগত সাদৃশ্য আছে। সভাষ্য সূত্রে কেবল ‘উদয়াৎ' এবং ‘জনিত এই দুইটি পদ সূত্রে পরিবর্তিত ভাবে দৃষ্ট হয়। কষয়াদি চিত্তগত দোষ যে, সৎজ্ঞানাদির প্রতিবন্ধক তাহা সাংখ্য ও যােগদর্শন শাস্ত্রে বিশেষভাবে উল্লিখিত আছে। সভায় সূত্রে ‘আত্মপদটী চিত্ত বা মন শব্দার্থজ্ঞাপক। যে
For Personal & Private Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
তত্ত্বার্থসূত্রম্
হেতু ‘মন এব মনুষাণাং কারণং বন্ধমোক্ষয়ে।” সংসারে মানবের মনই বন্ধন বা (অধঃপতনাদি) এবং মুক্তি ( চিরশান্তির) হেতু। সংসারে অত্যাসক্তিতে বন্ধন, সকল আসক্তি ত্যাগে মুক্তি মনের ना हिटदरे या शासक ।। १ ।।
बहारम्भ परिग्रहाद्या नारकाद्यायुष्कहेतवः॥८॥ टीका। बहारम्भ परिग्रहादयोदोषा नारकादीनां आयुषोहेतुः स्यात् । भुबने अस्मिन् अविवेकिनो लोका अविचार्य बहुषुदोषजनकेषु कम्मेसु समासक्ता भवन्ति। तेन काले परिणामे तानि कम्मेजनितफलानि नरक-तिय्यंग्योनि प्रभृत्यायुषे भवन्ति । अतो धर्मानुशासन गुरूपदेशश्चानुसृत्यकारम्भणं युक्तमिति। अत्र सत्रे आद्यपदप्रयोगाचतुणां नारकादीनां गमनानां संग्रहो आस्रवहेतुर्बोध्यः। अत्रार्थ सभाष्य सूत्रं यथा “बहारम्भपरिग्रहत्वं च नारकस्यायुषः।" "बहारम्भख बहूपरिग्रहख च नारकस्य आयुष आस्रवो भवति" इति तत्र भाष्यकृद्भिरवादि। परंमनयोः सूत्रयोराशयगतभेदोनास्ति ॥८॥
সব্যাখ্যানুবাদ। অবিচারিত ভাবে বহুকার্য আরম্ভ করা এবং তাদৃশ কার্যে ব্যাপৃত থাকিলে পরিণামে সকল কার্যের ফল নারকাদির জনক আয়ুর হেতু অস্রব হইয়া থাকে। সূত্রে আদি পদের প্রদানহেতু নরক, পশু প্রভৃতি ভবের লাভ সম্ভাবনা বুঝিতে হইবে। উমা স্বাতি আচার্যের সভাষ্য সূত্রের পাঠ এইরূপ “বহৃারম্ভপরিগ্রহত্বং চ নারকস্যায়ুষঃ।” এই দুই সূত্রের অভি প্রায় গত কোনরূপ পার্থক্য দেখা যায় না। এই সূত্রের ব্যাখ্যাকালে ভাষ্যকার বিশেষ কোন তত্ত্ব প্রকাশ করেন নাই, কেবল সূত্ৰাৰ্থ বলিয়াছেন। ৮।
__ योगवक्रताद्या अशुभनाम्नः॥९॥ टीका। योगेति। अत्र योगपदेन प्रागुक्त मनोवाक्य-कायगत-योग एव ग्राह्यः। तेषां योगानां वक्रता अनाजव विसंवादनश्च अन्यथा प्रवर्तनं वितण्डाचाशुभस्यनाम्न आस्रवोहेतुर्भवति। अत्रादिपदस्यार्थ:-आदौभवा आद्याः मनोवाक्देहाणां वक्रता पैशून्यादयः। अत्रादि पदोपादानात् सर्वार्थ सिद्धिकृतां व्याख्यातॄणा मते मिथादर्शन पैशुन्य चित्तास्थ व्यकूटमानतुलाकरणादयोग्राह्याः। सभाष्यसूत्र पाठ इत्थम्। “योगवक्रताविस वादनं चाशुभस्य नाम्नः"
For Personal & Private Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
যষ্ঠোঽধ্যায়ঃ
-
इति । विसवादनं अन्यथा प्रवर्त्तनमित्यर्थः । अस्मिन् सूत्र आदिपदस्थाने चकारोपादानात् प्राग्वद त्रापि पैशून्यादयः स ग्रहणीयाः । अस्मिन् सूत्र विसौं वादनपदं सूत्रकृता नैवोपादत्तम् । परमादि-पदात्तदायातम् ।
अन्यदुभयस त्रयो
रथे क्यमस्ति ॥ ९ ॥
সব্যাখ্যানুবাদ। মন, বাক্য, শরীর দ্বারা সৎকার্য সাধন করার নাম যোগ ( অঃ ৬, খৃঃ ১ ) । এই তিন যোগের বক্রতা অসারল্য প্রভৃতি অশুভ আস্রব হেতু জানিবে। সূত্রস্থ আদি পদদ্বারা, বিসংবাদ, মিথ্যাদর্শন, পৈশূন্য, চিত্তচাঞ্চল্য, কূটমান-তুলাকরণ প্রভৃতি সংগৃহীত করা হইয়াছে। সূত্রের টীকাকার পূজ্যপাদ স্বামী স্বীয় সর্বার্থসিদ্ধি টীকায় ইহা লিখিয়াছেন । সভাষ্য সূত্র এইরূপ—“যোগবক্রতা বিসংবাদনং চাশুভস্য নামঃ”। এই সূত্রে আদিপদ স্থানে 'চকার' প্রদান করাতে উক্ত পৈশূন্য প্রভৃতি গ্রহণ করা হইয়াছে। উভয় সূত্রের প্রতিপাদ্য বিষয়ে ঐক্য রহিয়াছে ।। ৯।।
तद्वैपरीत्य ं शुभस्य ॥ १० ॥
टीका । तदिति । अशुभनाम्न आस्रवहेतूनाश्च यदबिपरीत भिन्न पृथगिति । तत् शुभसत्र प्राक् कथितयोगस्यानुकूल्यं आर्जवं हितप्रवर्त्तनञ्च भवति । एतदेवशुभनाम्न्न आस्रवहेतुर्भवति । अत्रार्थे सभाष्यस त्रमीदृशम्। "तद्विपरीतं शुभस्य" इति । योगवक्रता- विसवादनैतदुभयविपरीत' शुभस्य नाम्नः आस्रवो भवतीति तद्भाष्यम् । मिथ्यादर्शन- पैशुन्य-विसौंवाद - चाञ्चल्य- कूटमानतुलाकरणादीनां भिन्न यत तदेव ज्ञ ेयम् । अनयोः स त्रयोः सर्व्वथा ऐकमत्यमस्ति ॥ १० ॥
সব্যাখ্যানুবাদ । অশুভনামক আস্রবহেতু সকলের বিপরীত যে পূর্বোক্ত শুভ ও অনুকূল, সরল, হিতকর যোগ হইয়া থাকে। এই বিষয়ে যোগশব্দার্থ পূর্বে কথিত হইয়াছে ! সভাষ্য উমাম্বাতি আচার্যের “তবিপরীতং শুভস্য” এই সূত্র ভাষ্যেও একরূপ বিষয় রণিত হইয়াছে। অর্থাৎ অশুভনামক আস্রব হেতুসমূহের ভিন্নই শুভযোগ- সারল্য, গুচি, পুণ্য প্রভৃতি শুভনামক আস্রবের হেতুরূপে বোধ্য ॥ ১০॥
दर्शन विशुद्धयादि षोड़शभावनास्तीर्थंकरत्वस्य ॥ ११ ॥
टीका। दर्शनेति । अत्र दर्शनविशुद्धि प्रभृतीनां षोड्शस ख्यकानां भावनानां
For Personal & Private Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
তত্ত্বার্থসূত্রম্
तीर्थंकरखस्य नाम्नः आस्त्रवस्य हेतुख भवति । अस्मिन्नादिशब्दोपादानात आगमसिद्धानां विनयसम्पन्नतादीनां पञ्चदश भावनानां ग्रहणं भवति । सर्व्वमेतत् सभाव्य सूत्र े त्रयोविशसंख्य के स्पष्टीकृतम् । अत्र तु लघुरीत्या उक्तम् । एते दर्शन विशुद्धप्रादयः प्रशस्ता गुणाः समस्ता व्यस्तावा तीर्थकर - नान्न आस्रवा भवन्तीति भावः । अन्यभाष्ये सर्व्वार्थ सिद्धि-टीकायाञ्च सव्वं व्याख्यातमस्ति । अत्रै कस्मिन् सूत्रे ये विषयाः वर्णिताः सभाष्यसूत्रे तेष्वर्थेषु बहूनि सूत्राणि
सन्ति ॥ ११ ॥
৫ই
সব্যাখ্যানুবাদ। এই বিষয়ে দর্শন, বিশুদ্ধি, বিনয় প্রভৃতি ষোডশসংখ্যক ভাবনাসমূহের তীর্থকরত্ব নামক যে আস্রব তাহার কারণ জানিবে। সূত্রে আদিপদের উদাহরণহেতু আগম প্রসিদ্ধ বিনয়সম্পন্নতাদি অপর পঞ্চদশ ভাবনা সংগৃহীত হইয়াছে। সভাষ্যসূত্রের পঞ্চদশ সূত্র ও ত্রয়োবিংশতি ( ১৫, ২৩) সূত্রে উক্ত ষোড়শ ভাবনাসমূহের নামোল্লেখপূর্বক সংগ্রহ করা হইয়াছে। এই সূত্রে সংক্ষেপে দর্শন বিশুদ্ধি প্রভৃতির উল্লেখ করা হইয়াছে ॥১১৷৷
आत्म-विकत्थनाद्या नीचैर्गोत्रस्य (०) ॥ १२ ॥
टीका । आत्मेति । आत्मनः स्वस्य विकत्थनाद्याः स्वीयश्लाघ्यखादीनि प्रशंसाश्च । नीचैर्हीनस्य गोत्रस्य तल्लाभस्य वा हेतु भवति । अत्रादिपदेन परगर्हा सद्गुणोच्छेदः असद्गुणाज्जैनञ्च । एतानि त्रीणिहेतवः गृहीतानि स्युः । सभाष्य सूत्रेचे अर्थ सुकृतोवदन्तिस्म । तथाहि तत्सूत्रं " परनिन्दात्मप्रशंसा सद्गुणाच्छादनोद्भावनेच नीचैर्गोत्रस्य ।" तथाऽस्य भाष्यञ्च । “परनिन्दात्म प्रशंसा सद्गुणाच्छादनमसद्गुणोद्भावन' चात्मपरोभयस्थ नीचे गौत्रस्यास्त्रवाभवन्ति इति । सभाप्यसूत्रेणसाड मस्यार्थ भेदोनास्ति ।। १२ ।।
সব্যাখ্যানুবাদ। স্বীয় প্রশংসা বা শ্লাঘা প্রভৃতি হীনগোত্র লাভের হেতু ( আস্রব )
“আত্মবিকथন” ইতি পাঠাস্তরমস্তি।
For Personal & Private Use Only
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
যষ্ঠোহধ্যায়ঃ হয়। সুত্রে স্থিত আদি পদদ্বারা পরনিন্দা, সদগুণাবলীর উচ্ছেদ, অসদগণের উন্মেষ বা প্রকাশ করা, এই তিনটী বিশেষরূপে সংগৃহীত হইয়াছে। “পরাত্মনিন্দাপ্রশংসে” (২৪) এই সভাষ্য সূত্রে এই সূত্রোক্ত বিষয় বিশেষরূপে বর্ণিত আছে। উক্ত স্ব-প্রশংসা পরনিন্দা প্রভৃতি সময়ে হীন গােত্রলাভের হেতু বা ফল জানিবে, অতএব পাপজনক আত্মপ্রশংসা পরনিন্দাদি পরিহার कनिटव ।।३२॥
तद्प्रत्ययोमहतः॥१३॥
टीका। तदिति। तत्तेषां नीचगोत्रजनकहेतूनां व्यत्ययोविपरीताभिन्ना ये श्रेष्ठप्रशंसा आत्मदोषे निन्दा प्रभृतयस्तेसर्वे महत उत्तमस्य गोत्रलाभस्यहेतुः कारण स्यात्। अत्र विवये सभाष्यसूत्रश्चेत्थ भवति। "तद्विपय्येयो नीचैट च्यनुत्सेकोचोत्तरसा” इति (सू२५)। अस्मिन् उत्तरसेप्रति सूत्र क्रमप्रामाणेनोच्चैगोंसा हेतुर्भवति। अत्र नीचैवैत्तन विनय-प्रावण्यवाक्कायचित्तव, उत्सेकोगर्वः नीचैरित्य साविषय्यय उच्चैरुत्तम इति मन्तव्यम्। अत्र द्वयोः सूत्रयोराशयगतभेदोनास्ति ॥ १३॥
সব্যাখ্যানুবাদ। পূর্বে কথিত আত্ম-প্রশংসাদি দোষের বিপরীত মহামতিও সাধুজনের। হইয়া থাকে। ইহারা স্বীয় প্রশংসা, পরানিষ্ট, পরনিন্দা করেন না। এই বিষয়ে সভষ্য সূত্র যথা “তবিপৰ্যয়ােনীচৈত্তনুংসেকে) চোত্তরস্য (২৫) সূত্ৰক্ৰমে ইহা প্রাপ্ত হওয়া যায় যে সুকৃতি দ্বারা প্রাপ্ত উত্তম গোত্ৰই নীচ গোত্ৰাস্ৰবের বিপরীত। এই সূত্র ও সভষ্য সূত্রের অর্থগত (जान्न तथा यान न।। नीठ मानार्थ शैन, सेक कार्य में दश ।। ७ ।।
. दानादिविघ्नकरणमन्तरायसा ॥१४॥
टीका। दानेति। दानादीनां सुकृतिजनककर्मणाम् । यदविघ्नकरणं तदन्तरायसाकर्मणः आस्रवसा हेतु भवतीति । एते चसाम्परायसा पारलौकिकसम्राष्ट विधसा पृथक् पृथगास्रवविशेषा भवन्तीति भाष्याशयः। अत्र दानादिषु विनोत्पादनमन्तरायकर्मणो आस्रवसा हेतुरिति। अत्र सभाष्यसत्र मीदृशम् । तथाहि "विघ्नकरणमन्तरायसे"ति। अनेन सूत्रेण साई सभाष्य सूत्रसग्राशयगत
For Personal & Private Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
৫৪
তত্ত্বার্থসূত্রম্
प्रभेदोन विद्यते । अत्रादिशब्दोपादानात् लाभ-भोगोपभोग-वीर्याणां संग्रहोबोध्यः । अन्तराय कर्मणोदानान्तरायादयः पञ्चभेदा भवन्ति ॥ १४ ॥
इति श्रीमत् प्रभाचन्द्राचाय्ये विरचिते बृहत्तत्त्वार्थ सूत्र षठोsययः ॥ ६ ॥
इति श्रीम ईश्वरचन्द्र शाखि पञ्चतीर्थ दर्शनाचार्य विरचितबालबोधिनाख्यटीकायां तवा सत्रे षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥
.
সব্যাখ্যানুবাদ। দানাদি হুক্বতিজনক কার্যে বিঘ্ন উৎপাদন করা অন্তরায় কর্মের আস্রবের হেতু। সূত্রে আদিপদ প্রদান করাতে তদ্দ্বারা লাভ, ভোগ, উপভোগ, বীর্য ( সামর্থ্য ) প্রভৃতির সংগ্রহ জানিবে । অন্তরায় কর্মের দানাত্তরায় প্রভৃতি পাঁচ ভেদ জানিবে। এই সূত্র ও সভাষ্য সূত্রের অভিপ্রায়গত কোনও প্রভেদ পরিলক্ষিত হয় না। কেবল এই সূত্রে ‘দানাদি’ এই পদটী অধিক দেখিতে পাওয়া যায়। সভাষ্য সূত্রের ষষ্ঠাধ্যায়ে (২৬) টী সূত্রে অধ্যায় প্রতিপাদ্য বিষয় পরিসমাপ্ত । এই তত্ত্বার্থসূত্রে চতুর্দশ (১৪) সূত্রদ্বারা সংক্ষেপে প্রতিপাদ্য বিষয় কথিত ও অধ্যায় সমাপ্ত করা হইয়াছে ৷৷১৪৷৷
শ্রীমৎ প্রভাচন্দ্রাচার্য্য বিরচিতে তত্ত্বার্থসূত্রে সধ্যাখ্যানুবাদে ষষ্ঠাধ্যায় সমাপ্ত ৷৬৷৷
For Personal & Private Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
सप्तमोऽध्यायः
- हिंसादि पञ्चविरतिव्रतम् ॥१॥ टीका। हिंसादीति । हिंसादिभ्योहि पञ्च-संज्ञकेभ्योया विरतिनिवृत्तिरुपरम इति। तदेव व्रत योगविशेषः। अर्थादेभ्यः हिंसाऽसत्यचौर्या ब्रह्मापरिग्रहे भ्यः कायवाङ मनोभिः सम्यग निवृत्तिरिति। ब्रह्मचर्य सर्वथा इन्द्रियसंयमः। अहिंसा जीववधादिभ्योविरतिः। परिग्रहो लोभः। लोभात्परद्रव्यादौ हरणेप्रवृत्तिः। तथाहि योग सूत्र “अहिंसासत्यास्तेय ब्रह्मचर्यापरिग्रहा यमाः" इति। प्राणवियोगफलव्यापारादि च हि सेति केचन सूरयः। योगदर्शने तद्भाष्ये च सर्ववर्णितमस्ति। ब्रत व स्व शास्त्रोक्तनियमपालनम् । विरतिश्चात्र तज्शाखाऽभुपेत्यचाकरणमिति। अनेन सूत्रेण साद्ध सभाष्यसूत्रसँग तसा हिंसानृतस्ते याब्रह्म परिग्रह भ्योविरति तम्” इति सादृश्यमस्ति। केवलमत्रादिपदेनानृतादीनां चतुणी संग्रहोभूत्। वेदान्तदर्शने उपनिषत्सुच ते बहुधा प्रपञ्चिताः। पूर्वाध्यायोक्त सद्वद्यास्रवेषु भूतव्रत्यनुकम्पे” ति यत्तदत्राध्याये सम्यग विद्यणन्तिसूत्रकृतः॥१॥
সব্যাখ্যানুবাদ। অহিংসা, সত্য, অস্তেয় (অচৌর্য) ব্রহ্মচর্য, অপরিগ্রহ (সর্বথা লােভশূন্য), এই পাঁচ বিষয় হইতে শরীর, মন, বাক্যদ্বারা সমগরূপে যে নিবৃত্তি বা বিরাম তাহাকে ব্ৰত বলিয়া শাস্ত্রে অভিহিত করিয়াছে। পূর্বাধ্যায়ে বলা হইয়াছে যে ‘সদবেদ্য আবসমূহেতুভূতব্ৰত্যকম্পা। সে বিষয়ে কেবা ব্ৰতী, কিবা ব্ৰত অর্থাৎ ব্রত ও ব্ৰতীর লক্ষণ, এখন বলা যাইতেছে। বিরতি শব্দের বিশেষ অর্থ সেই হিংসা প্রভৃতি জ্ঞাত হইয়া স্বীকার করিয়াও ত্যাগ করা। পাতঞ্জল যােগদর্শনেও ইহার অনুরূপ সূত্র আছে, যথা “অহিংসা, সত্য, অস্তেয়, ব্রহ্মচর্য, অপরিগ্রহ (লােভশূন্যতা), ইহা যমনামক যোগাঙ্গ। এই সূত্র ও সপ্তম অধ্যায়ের প্রথম সভায্য সূত্রের অর্থগত বৈষম্য নাই। ১।
For Personal & Private Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
তত্ত্বাৰ্থসূত্রম্ ___महाणुभेदेन तद्विविधम् ॥२॥ टीका। महाण्विति। तव्रत प्रागुक्तं महत्वलघुखभेदेन द्विधा भिद्यते। एक महदेव। अपरं अणुर्नाम लध्विति । पूर्वसूत्रोक्त पश्चाहि सादयः महाव्रताणुब्रत-भेदैन पञ्चपञ्चधा भिद्यन्ते। तत्र सभाष्यसूत्रमीदृश " देशसर्वतोऽनुमहती" उक्तहि सादिभ्य एकदेशाद विरतिरणुव्रत भवति। तेभ्यः सर्वतोविरामः महाव्रतमिति तदर्थः। एवमपि योगदर्शने पुक्तं " एते सार्वभौमा महाबत " मिति । एतत्सत्र सभाष्यमत्रयोरत्राथेगतप्रभेदोनोपलभ्यते। अन्यत् सर्वार्थसिद्धौ योगदर्शनभाष्य टीकादिषु चास्ति ॥२॥
সব্যাখ্যানুবাদ। পূর্বোক্ত ব্ৰত দুই প্রকার, এক মহাব্রত। অপর অণুব্রত,।, অহিংসা সত্য, অস্তেয় ( অচৌর্য ) ব্রহ্মচর্য, অপরিগ্রহ ( নির্লোভ) এই পাঁচটীর কায়, মন, বাক্যদ্বারা সম্পূর্ণ পালন করার নাম মহাব্রত। উক্ত অহিংসাদির একদেশ বা আংশিক পালনের নাম অণু বা ক্ষুদ্রত। এই সূত্রের সহিত “দেশসর্বতােহণুমহতী” এই সভাষ্য সূত্রের অতি প্রায় গত কোন প্রভেদ লক্ষিত হয় না। পাতঞ্জল যােগদর্শনেও এই অহিংসা প্রভৃতিকে “এতে সার্বভৌমা মহাব্ৰতম্ ”, এই অনুরূপ কথিত হইয়াছে। অণুব্রতের সংখ্যা পাঁচ পাঁচ ভাগে বিভক্ত।২৷৷
तदानाय भावनाः पञ्चविंशतिः॥३॥ टीका। तदिति। तत् तेषां पूर्वोक्त बतानाम् । दायाय स्थैर्यायसुदृढ़रूपत्वेन परिपालनाय च। भावनाः वाह्याभ्यन्तरानुशीलनानि । अहिंसादिषु तत् प्रत्येक पञ्च पश्च भवन्ति। तथाच सभाष्यसूत्रे तत्स्थ र्यार्थ भावना पश्च पञ्च (पञ्चशः पञ्च)” इत्यत्र हिंसाया ई-समित्यादयः। सत्यवाक्यस्यानुवीचिभाषणादयः। अस्तेयस्यानुवीचावग्रहयाचनादयः। ब्रह्मचर्यस्य स्त्रीपषशुण्डकसंसक्तशयनासनवर्जनादयः। आकिश्चनस्य पञ्चानामिन्द्रियाणामर्थानां स्पर्शादिवजेनम् । एभिर्वर्जनैः सम्यग्दा भवति। अन्यद् भाप्ये वर्णितमस्ति । तदनयोः सूत्रयोरर्थगतभेदोनास्ति। अत्र संक्षेपेण पञ्चविंशतिरितुप्रकम्। तत्र चतुर्थ पश्च मस त्रयोः भाष्ये बहुधा वर्णितमस्ति। सम्पदायभेदेनसूत्रपाठस्य
प्रभेदो विद्यते॥३॥ .. . "मशश्टटपटन"उि भारीखन्नमपि ।
For Personal & Private Use Only
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
সপ্তমােহধ্যায়ঃ
সব্যাখ্যানুবাদ। পূর্বোক্ত অহিংসা প্রভৃতি ব্রতের স্থিরতার নিমিত্ত পঁচিশ (২৫) প্রকার ভাবনা ( অন্তর ও বাহের অনুশীলন) শাস্ত্রে উক্ত হইয়াছে। তন্মধ্যে অহিংসার ঈর্ষা প্রভৃতি পাঁচ ভাবনা। সত্য বাক্যের অনুবীচী ভাষণ প্রভৃতি পচ। অস্তেয়ের অনুবীচী অবগ্রহ যাচন প্রভৃতি পাচ। ব্রহ্মচর্যের স্ত্রী-পশু-ষক-সংসক্ত শয়ন প্রভৃতি বর্জন পাঁচ। আকিঞ্চনের পাঁচ ইন্দ্রিয়ের বিষয় পঞ্চবর্জনরূপ পাচ। এই সূত্রের সহিত টীকো সৃভাষ্য সূত্রের অর্থগত তারতম্য নাই। সভায্য সূত্রের এই অধ্যায়ে চতুর্থ ও পঞ্চম সূত্রে উল্লিখিত পঞ্চবিংশতি প্রকারে উল্লেখ রহিয়াছে। এই সূত্রে উদ্দেশমাত্র করা হইয়াছে। সম্প্রদায়ভেদে সূত্র ও তাহার পাঠের ব্যতিক্রম দেখা যায়। সভায্য সূত্রটী টাকায় উদ্ধত করা হইয়াছে ৷৷ ৩৷
मैत्रमादयश्चतस्रः॥४॥ टीका। मैत्रवादीति। मैत्री सौहाई सर्वेषु जीवेषु। अत्र मैत्री आदिर्येषां प्रमोदादीनां ते मैत्रवादयः। अत्रादिपदात् प्रमोदकारुण्यमाध्यस्थयानि शे यानि । प्रमोदः प्रोमोदोनाम विनयप्रयोगः । कारुण्यश्च क्लिश्यमानेषु सम्यगनुकम्पा दीनेषुविशेषानुग्रह इत्यर्थः। माध्यस्था औदासीन्यमविनयेषु । एवमेव योगदशेनसूत्र चास्ति। तथाहि “मैत्रीकरुणामुदितोपेक्षाणां सुखदुःखपुण्यापुण्येषु भावनातश्चित्तप्रसादनम्” इति । उक्त भावनातः चतस्र एता भावना से याः। अनेन सार्द्ध सभाष्यसूत्रस्य "मैत्रीप्रमोद इत्यादि सत्रस्याशयगतप्रभेदोनास्ति । अत्रस क्षेपोक्तिः। बौद्रानामपि एता मैत्रवादयो भावनाः सन्ति ॥४॥ | সব্যাখ্যানুবাদ। পূর্বে কথিত পঞ্চবিংশতি ভাবনার পর সম্প্রতি মৈত্রী প্রভৃতি চারি প্রকার ভাবনা এই সূত্রে বলিতেছেন। মৈত্রী, সকল জীবে সৌহৃদ্য। প্রমােদ,সর্বত্র বিনয় প্রকাশ। কারণ্য-দুঃখিতের প্রতি কৃপা। মাধ্যস্থ্য-নিরপেক্ষতা বা ঔদাসীন্য, এই চারি প্রকার ভাবনা কায়, মন, বাক্য দ্বারা পালন করিবে। পাতঞ্জল যােগদর্শনেও এই মৈত্রাদি ভাবনা বা চিত্ত পরিকমের কথা উল্লিখিত আছে। বৌদ্ধশাস্ত্রে তদ্রুপ মৈত্যাদি ভাবনার বিষয় কথিত আছে। এই সূত্রের সহিত সভাষ্য “মেত্রীপ্রমােদ” ইত্যাদি সূত্রের অর্থ বৈষম্য দেখিতে পাওয়া যায় না। ৪।
श्रमणानामष्टाविंशतिर्मलगुणाः (०) ॥५॥ टीका। श्रमणानामिति। श्रमणानां श्रावकानां अति-साधनामिति। * শ্রবণাঃ, শমণ, মূলগুণা, এতান্য জীণি পাঠান্তরাণি সন্তি। বৌদ্ধমকে ‘শমণ’ ইতৃি। •
For Personal & Private Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
তত্ত্বাৰ্থসূত্রম্ एषां मूल गुणाः श्रेष्ठा गुणा अहिंसादयः। अष्टाविंशतिसंखाका भवन्ति । ते च प्राक्तनमूलाचाराद्यागमतः प्रसिद्धाः। यथा अहिंसादिपञ्च महाब्रतम् । ईर्यादिपञ्चसमितयः। पञ्चन्द्रिय निरोधः। सामधिकादयः सडावश्यकक्रियाः। अस्नान भूशयन-केशोल्लंछन-ननख-(दिगम्वरख ). एकाहार-ऊद्ध, हार-दन्तघर्षणानिचेति । दिगम्बरीय मते एते सुप्रसिद्धा गुणाः यस्य स निःशल्यव्रती। मायानिदानमिथादर्शन शल्यस्त्रिभिहीं नो निःशल्योव्रतीति । ब्रती द्विविधः।, एकोऽगारी। अपरः अनगारश्च। तयोरेकः श्रावकोऽणुव्रतधरः अगारी ब्रती स्यात्। तद्भिन्नोऽपरः। सभाव्यसूत्रे एषां गुणाना मुल्लेखोनास्ति । अत्र सप्तमाध्याये त्रयोदशसूत्रतोविंशतिसूत्रं यावदे तस्य रहस्यं बहुधा बर्णितमस्ति। बौद्धनये तु. श्रमणाः त्रिरत्नसप्तशील-दशशीलादिपरायणाः सन्ति ॥५॥
| সব্যাখ্যানুবাদ। শ্ৰমণ ব্রতীগণের আটাইশ (২৮) প্রকার মূল গুণের উল্লেখ মূলচারাদি প্রাচীন আগমে আছে। এই সূত্রের অনুরূপসূত্র ভাষ্য সূত্র গ্রন্থে দেখিতে পাওয়া যায় না। দিগম্বরীয়মতে, অহিংসা প্রভৃতি পাঁচ মহাব্রত। ঈর্যাদিপঞ্চসমিতি। পঞ্চবিধ ইন্দ্রিয় নিরােধ। সাময়িকা ( সামায়িকা) দি ষট অবশ্যক ক্রিয়া। অম্লান, ভূমিশয়ন, কেশোল্লন (মস্তকাদিস্থিত কেশের মূলােচ্ছেদ করা ), নগ্নতা (দিগম্বরতা), এক ভােজন, উৰ্দ্ধভোজন ( দণ্ডায়মান হইয়া আহার করা), অদন্ত ঘর্ষণ, এই আটাইশগুণ শ্রমণব্ৰতীতে সমাবিষ্ট থাকে। সুভাষ্য সূত্রের (२५-२० ) जशान रख ररेट विडि रख की उ बरु ७ बीज निशान निरता पाय ॥ ४ ॥
श्रावकानामष्टौ ॥६॥ टीका। श्रावकाणामिति। श्रावकाणां श्रमणानां ब्रतीनां पुनर्मतान्तरे 'जैनाचाय्यशासनभेद' सन्दर्भानुसारेण । अष्टौ मूलगुणा भवन्ति । नात्र पूर्वसूत्रे अस्य सूत्राथसा गतार्थख आचार्याणां मतभेदात्। अष्टसु गुणेषु मध्ये श्रीमत् स्वामि-समन्तभद्राचार्योक्ताः पञ्च गुणव्रतानि । एवं मधु मद्य-मांस-द्रव्याणां त्रयाणा परित्यागरूपाणि त्रीणि। मिलिखा तु अष्टौ भवन्ति। एतदनुरूपं किमपि सूत्र सभाष्यसूत्र न दृश्यते ॥६॥
সব্যাখ্যানুবাদ। শ্রাবকগণের (ব্রতধারী সাধুর) মুল গুণ আটটী। এই সূত্রটী পূর্বসূত্র দ্বারা চরিতার্থ (গতার্থ) হয় নাই, যেহেতু এই বিষয়ে আচার্যগণের মতভেৰ আছে। সভায়
For Personal & Private Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
সপ্তমোহধ্যায়ঃ
সূত্রে এইরূপ অশয়গত কোন সূত্র দেখিতে পাওয়া যায় না। জৈনচার্য শাসনভেদ নামক গ্রন্থানুসারে ইহা বুঝিতে পারা যায়। শ্রীমৎ সমন্ত ভদ্রাচার্য মতে, গুণব্রত পাঁচ, মধু, মদ্য, মাংস বর্জন তিন। এই আটটী গুণ উক্ত শ্রাবকগণের। ভাষ্যকারের মতে শ্রাবক ও শ্রমণ कार्यवाहक ॥७॥
शीलसप्तकश्च ॥७॥ टीका। शीलेति । सप्तसख्यकानि शीलानि श्रावकाना गुणा भवन्ति । सप्तशीलाना नामसु आचार्याणा मतभेदो विद्यते। सभाष्य सूत्रे षोड़शसंख्यके “दिग्देशानर्थदण्ड "त्यादिषु शीलसप्तकाना वैशयनोल्लेखोऽस्ति । तथाच दिग्ब्रत-देशब्रता नथं दण्ड-सामायिकपोषधोपवासोपभोग परिभोगव्रतातिथि सविभागाः सप्त ते गुणाः। अन्येषा आचार्याणा कुन्दकुन्दाना मते चारित्र-प्राभृतनिबन्ध देशब्रतादीन् विहाय सप्तसु सन्नवासा ( सल्लखना ) दयःप्रोक्ताः। एवं गुणवत-शिक्षाब्रतादयश्च सप्तति। यतः पाक्सन्नग्रासविधानमकृखा दशमे सूत्रे तस्यातिचारोहि समुक्तः। अन्यदन्यत्र जैनाचाय्याणाशासनभेदो गुणवते शिक्षावतप्रकरणेचास्ति। बौद्धानामपि त्रिरत्न सप्तशीलवतानि सन्ति ॥७॥
সব্যাখ্যানুবাদ। দিব্ৰত, দেশব্রত, অনর্থদণ্ড, সামায়িক, পােষধােপবাস, উপভােগ পরিভোগব্রত, অতিথি সংবিভাগ এই সাতটি শীল বা গুণ, শ্রাবকগণের অবশ্য থাকিবে। “দিগ দেশানৰ্থ” ইত্যাদি সূত্রে এই সপ্তশীলের উল্লেখ বিশদরূপে বর্ণিত আছে। এই বিষয়ে আচার্য কুকুন্দাদির সহিত অপর আচার্যের মতভেদ রহিয়াছে। উক্ত আচার্যের মতে দেশব্ৰতাদি ভিন্ন অপর সন্ন্যাস (৩) প্রভৃতি সাতশীলের উল্লেখ চারিত্রভৃত গ্রন্থে আছে। বৌদ্ধশাস্ত্রেও ৭ मगीन गाह थडित पवश भानगी ॥ १ ॥
शङ्काद्याः सम्यग दृष्टरतीचाराः ()॥८॥ _____टीका। शङ्कादीति। शंकादयो दोषाः प्रागुक्तस्य सम्यग दृष्टः सम्यक्तत्त्वदर्शनस्य अतिचारा व्यतिक्रमाः स्खलनहानि प्रभृतय इति। अत्रादिपदेना
(৩) সন্ন্যাস, সল্লেখন।। শ্রীমৎকুল কুলাচার্য মতে গুণব্রত, শিক্ষাব্রত প্রভৃতিই সপ্তশীলের মধ্যে পরিগণিত। (4) অত্র শঙ্কায় এবং পাঠান্তরমস্তি। অতিচারা ইত্যপি পাঠান্তর।
For Personal & Private Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
তত্ত্বাৰ্থসূত্রম্ काङ्क्षा, बिचिकित्साऽन्यदृष्टिप्रशंसा, सस्तवाः चञ्चाराः ग्राह्याः। तथा च सभाष्यसूत्रम् “ शङ्काकाङ्क्षा विचिकित्सान्यदृष्टिप्रशंसास स्तवाः सम्यक् दृष्टेरतीचाराः' इति। अस्य भाष्ये शङ्कादीनां सुबोध व्याख्यानमस्ति । अत्रसूत्रे अतीचाराणां सख्योल्लेखोनास्ति। सभाष्योनविंशतिसत्रे "ब्रतशीलेषु पश्च पञ्च यथाक्रमम् ” इत्यत्र प्रोक्तं भाष्यकृता-ब्रतेषु.पञ्चसु शीलेषु च सप्तसु पञ्चपञ्चातीचारा भवन्ति यथाक्रममितिज्ञ यम्। उत्तरोत्तरसूत्रभाष्येऽतीचाराणां व्याख्यानं विद्यते। अत्राचार्याणां मतभेदोऽस्ति । यथाहि सम्यग दर्शनस्य निशकिताङ्गानिविहायान्येषां काझा चिकित्सा-मूहृदृष्टयनुपगृहनास्थिरीकरणावात्स्यल्याप्रभावनानां सप्तानां ग्रहण ते चक्र ः। एतेषां मतद्वैधस्य समाधान सर्वार्थसिद्धिटीकायां सम्यगस्ति । सत्सु शङ्कादिषु अतीचारेषु सम्यग दृष्टान भवतीतिभावः॥८॥
সব্যাখ্যানুবাদ। শঙ্কা প্রভৃতি সম্যক দৃষ্টির ( যথার্থ জ্ঞানের) অতীচার বা ব্যতিক্রমের হেতু হয়। শঙ্কা, আকাক্ষা, বিচিকিৎসা, অন্যদৃষ্টিপ্রশংসা, অন্য দৃষ্টি সংস্তব এই পাঁচটী সভাষ্য সূত্রে (২৮) সম্যক দৃষ্টির অতীচাররূপে উক্ত আছে। এই সূত্রে আদি পদদ্বারা তাহাই গৃহীত হইবে। মতান্তরে (অপর আচার্যের মতে) প্রতিপক্ষভূত আকাঙ্ক্ষা, বিচিকিৎসা, মুদৃষ্টি, অনুপগৃহন, অস্থিরীকরণ, অবাৎসল্য, অপ্ৰভাবনা এই সাতটী অতীচার দোষের উল্লেখ আছে। অপর বিষয় জৈনাচার্যগণের শাসনভেদ গুণব্রত, এবং শিক্ষাব্রত প্রকরণে লিখিত আছে। মতভেদের সমাধান সর্বার্থসিদ্ধিনামক টীকায় রহিয়াছে। ৮ ||
बन्धादयोब्रतानाम् ॥९॥ टीका। बन्धादय इति। बन्ध आदियो ब्रतानां ते तथा तेषामिति बहुब्रीहिः। ते बन्धादयोब्रतानामहिंसा प्रभृतीनां अतीचाराः स्युरिति। अत्र ब्रतानामिति बहुवचनोल्लेखात् सर्वेषामहिंसादीनां ग्रहण बोध्यम्। आदिपर्दैन च तेषा पृथक पृथक संग्रहः स्यात्। सत्रे तेषा सख्यानिर्देशोनास्ति। अति सक्षेपेणात्रोक्तिः। सभाष्यसूत्रेषु सर्व विषयाः सन्निविष्टाः। तदभाष्ये टीकायाश्च ते सम्यग वर्णिताः सन्ति । एते च विषयाः श्वेताम्बरीयसूत्रपाठरीत्या विंशतिस त्राद्यारभैप्रकत्रिंशसूत्र यावत् व्याख्याताः॥९॥
For Personal & Private Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
সপ্তমোহধ্যায়ঃ
সব্যাখ্যানুবাদ। বন্ধ প্রভৃতি অর্থাৎ বন্ধন, বধ, ত্বক্ছেদ, জীবগণের উপরি অতিশয় ভারার্পণ এবং তাহাদিগের অন্ন, বস্ত্র, জলপানাদির বাধা প্রদান করা অহিংসাদি ব্রতের অতিচার বা বিশেষহানি জানিবে। সভাষ্য সূত্র গ্রন্থের ( ২০ | ২১ | 22 । ২৩) সূত্র, ভাষ্য, টীকাদিতে স্পষ্টরূপে লিখিত আছে। অহিংসাদির ( মৈত্রী, প্রমোদ, কারুণ্য, মাধ্যস্থ্য) উল্লেখ পূর্বেকরা হইয়াছে। হিংসা, অহিংস| দ্বার| অপকারও উপকারের উল্লেখ পূর্বে কথিত হইয়াছে । মায়া, ( অজ্ঞান ) তাহার কারণ, মিথ্যাদর্শনরূপ শল্যত্রয়ের সর্বথা যে ব্রতী বিযুক্ত তাহাকে নিঃশল্যব্রতী বা সংযমী বলে ৷৷ ৯ ॥
मित्रस्मृत्याद्याः सन्नप्रासस्य ॥ १० ॥
टीका । मित्रेति । मित्रादीना प्रागुक्तव्रतस्यातीचाराः सुप्रः । एव सन्नप्रासस्यापि अतीचारः नियतक्रम - व्यतिक्रमः स्यात् । अत्र सख्यानिर्देशोनास्ति । सूत्रे आदिपदोपादानात् सुखानुबन्धनिदाननामादीना ं ग्रहणम् । यद्यपि - क्रमव्यतिक्रमेण ग्रहण करिष्यते तदा जीविताकाङ्क्षा मरणाकाङ्क्षायामपि संग्रह कर्त्तुं शक्यते । सर्वमेतत् “ जीवितमरणाश' सादि ” सूत्रे सम्यग वर्णित - "
Co
मस्ति ॥ १० ॥
৬১
সব্যাখ্যানুবাদ। মিএস্মরণ প্রভৃতি সন্ন্যাসের (সল্লেখনার ) অতিচার, হয়। অতিচারশাস্ত্রোক্ত নিয়ত ক্রমের ব্যতিক্রম । সূত্রে আদিপদ দ্বারা মুখানুবন্ধ, নিদান নামাদির সংগ্রহ জানিবে। যদি ব্যতিক্রমে অর্থাৎ হিংসাদির আচরণ করা হয় তাহাতে জীবিতাকাঙ্ক্ষা এব মরণাকাঙ্ক্ষা প্রভৃতিও সংগৃহীত হইবে। এই বিষয় সপ্তমাধ্যায়ের দ্বাত্রিংশৎ ( ৩২ ) সূত্রে বিশদরূপে ভাষ্যে কথিত আছে। এই সূত্রে সূচনা মাত্র করা হইয়াছে ৷৷ ১০ ৷৷
स्वपरहिताय स्वस्प्रातिसर्जन दानम् ॥ ११ ॥
टीका । स्व ेति । अत्रदानलक्षणं निरुच्यते । स्वसप्रात्मनः परसत्र चहितायोपकाराय । वित्तसा धनादेः अति सज्जन' सम्यक त्यागो दानमित्यर्थः । तत्र सभाष्यस त्रमस्मिन्न थे ईदृशमस्ति । “ अनुग्रहार्थं यस्मातिसर्गोदान " मिति । तथाहि आत्मनः परसाचानुग्रहार्थं हिताय च स्वसप्रद्रव्यजातसप्रान्नपानादेः पात्रे अतिसर्गोयथार्थ त्यागोदानमित्यर्थः । अन्यत् परसूत्रे विद्यते । तदनयोः स त्रयोः ।
।
।
For Personal & Private Use Only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
তত্ত্বার্থসূত্রম্ तदनयोः सत्रयोरर्थगतवैषम्यं नास्ति । परहिताय अनुग्रहार्थमिति द्वयोः पदयोः पार्थक्यमस्ति । अत्र दानविषये नानाशास्त्रेषु तत्तद्ग्रन्थेषु लक्षणादीनि बहूनि বলি। বিবমিআ ন মনন ৷৷ং? ৷৷
इति श्रीमत्प्रभाचन्द्राचार्य विरचिते वृहत्तत्त्वार्थ सत्रे
| বষমৗচাষ:৷ ৬ ৷৷ इति श्रीमईश्वरचन्द्र शास्त्रि-पञ्चतीर्थ-दर्शनाचार्य-विरचित-बाल-बोधिन्यात्रय
- শীল্কা বাথৰু ৰষমৗচাষঃ।। | সব্যাখ্যানুবাদ। নিজ ও অপরের উপকারের নিমিত্ত (প্রত্যুপকারের আশা না রাখিয়া) স্বীয়ধনের যে সম্যকরূপে পাত্রে অর্পণ করা তাহাকে শাস্ত্রে দান বলিয়া খ্যাত করিয়াছে। দান, অতিসর্গ, অতিসর্জন, সম্যক্ অৰ্পণ প্রভৃতি একাৰ্থবোধক। দানের লক্ষণাদি নানা শাস্ত্রে নানারূপ রহিয়াছে। সে সকলের এইস্থলে উপযোগিতা নাই বলিয়া উল্লিখিত হইল না। সভাষ্য উমাস্বাতি সূত্রে (৩৩) যাহা দানের লক্ষণ উল্লিখিত আছে তাহার সঙ্গে এই সূত্রোক্ত লক্ষণের কোন বিরােধ দেখা যায় না। ১১। * ইতি শ্রীমৎ প্রভাচন্দ্রাচার্য-বিরচিততত্ত্বাৰ্থসূত্রে সব্যাখ্যানুবাদে সপ্তম অধ্যায়ঃ ॥ ৭।
For Personal & Private Use Only
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
अष्टमोऽध्यायः
मिथ्यादर्शनादयो बन्धहेतनः ॥ १ ॥
टीका । नखा सिद्ध सिद्धार्थं व्याख्यानसत्राष्टमे पुनः । प्रोक्तं प्रागासव तवं बन्धतत्तु ं प्रतन्यते ॥ १ ॥
मिथ्येति । मिथादर्शनमादिये पामिति ते तथा । अत्र बहुब्रीहिः । अत्रादिपदोपादानादविरति कषाय- योगाः संग्राह्याः । यम्यग्दर्शनाद्विपरीतं मिथ्यादर्शनम्। मिथ्यादर्शन' पुनर्द्विधा भिद्यते । अभिगृहीतमनभि गृहीतःञ्चेति । अभ्रप्रपेत्य सम्यग दर्शनपरिग्रहोऽभिगृहीतम् । अज्ञानिकादीना' त्रयाणा' त्रिषष्ठाना' कुवादि-शतानान् । शेषमनभिगृहीतम् । यथोक्ताया विरतेर्विपरीताविरतिः । प्रमादः स्मृत्यनवस्थानं कुशलेषु अनादरः । योगदुः प्रणिधान चैषः प्रमादः । मागुक्तो योगस्त्रिविधः । कषायाः पश्चान्मोहनीये दशमस त्रे वक्ष्यन्ते । बन्धसत्र हेतवः कारणानि ! अन्यत् सभाष्यस त्रे अध्याय सप्रासादिमे व्याख्याने तत्रोत्तरोत्तरसत्रेषु वर्णितमस्ति ॥ १ ॥
1
সধ্যাখ্যানুবাদ। পূর্বাধ্যায়ে আসবতত্ত্ব বলা হইয়াছে। এই অধ্যায়ে বন্ধতত্ত্ব কথিত হইতেছে। প্রথমে বন্ধের হেতু ও তাহার ভেদ কথিত হইতেছে, যথা মিথ্যাদর্শন, অবিরতি, প্রমাদ, কষায়, যোগ এই পাঁচটী বন্ধের হেতুরূপে আগম শাস্ত্রে উক্ত হইয়াছে । . . . তাহার মধ্যে মিথ্যাদর্শন দুই প্রকার, অভিগৃহীত, অনভিগৃহীত। শাস্ত্রে উক্ত বিরতির বিপরীত অবিরতি । প্রমাদ,—স্মৃতি-বিষয়ে অনবস্থান, কুশলসমূহে অনাদর এবং পুর্বে কথিত যোগ বিষয়ে দৃষ্ট প্রণিধান । এই মিথ্যাদর্শন প্রভৃতি বন্ধের কারণ। ইহাদের মধ্যে পূর্বটীর সদ্ভাবে পরবর্তীর সত্তা থাকে । পূর্ব মিথ্যা বন্ধনের অসদ্ভাবে পরবর্তী অবিরতির অভাব হয়। অতএব ইহাদের পৌর্বাপর্যরূপে সম্বন্ধ ও কার্য জ্ঞাত হইবে ৷৷ ১ ৷৷
चतुर्द्धा बन्धाः ॥ २ ॥
टीका । चतुरिति । प्रागुक्तं बन्धकारणम् । सम्मतिबन्धस्य प्रकारभेदः कथ्यते । तथाहि "प्रकृति- स्थित्यनुभाव प्रदेशा बन्धस्तद्विधयः” इति सूत्रितमा
For Personal & Private Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
' তত্ত্বার্থসূত্র गमे । एते चतुविधाः प्रकृत्यादयः तस्मिन् बन्धलक्षणसभाष्यसूत्रे प्रत्येक नामनिर्देशपूर्वक तत्त्वमुक्तम् । अत्रतु संक्षेपेण सूत्रितम् । उत्तरोत्तरसू तत्र प्रकृत्यादीनां अर्थनिर्देशोऽस्ति। स च बन्धः कम्मैशरीरपुद्गलग्रहणकृतो भवति । जीवरतु सकषायखात् कर्मणो योग्यान पुद्गलानादत्त इति प्रागुपवर्ण्य पश्चात्तत्प्रकारभेदं वक्ति। तदनयोः सूत्रयोराशयभेदो न विद्यते ॥२॥
| সব্যাখ্যানুবাদ। পূর্ব সুত্রে বন্ধ ও বন্ধের কারণ বলা হইয়াছে। সম্প্রতি এই সূত্রে বন্ধের প্রকারভেদ বলিতেছেন, যথা প্রকৃতিবন্ধ, স্থিতিবন্ধ, অনুভাববন্ধ, প্রদেশবন্ধ, এই চারিরূপ। এই বন্ধ কর্ম-শরীর পুদগল (পরমাণু) গ্রহণকারীর হইয়া থাকে, যেহেতু কষায়যুক্ত জীব স্বীয় স্বীয় কর্মের যােগ্য পুদগল সকল গ্রহণ করিতে বাধ্য। বন্ধ বিষয়ে পর পর সূত্রে আরও বিশদরূপে। वना छेद ॥ २ ॥
_ मूलप्रकृतयोऽष्टौ ॥३॥ - टीका। मूलेति। मूलं कारणभूता प्रकृतिः। यस्तु प्रकृतिजो बन्धः सोऽष्टविधः। ते चाष्टौ यथा ज्ञानावरणं, दर्शनावरणं वेदनीयं मोहनीयम् आयुष्क नामिक गोत्रम् अन्तरायश्चेति। एषां वृत्त सभाष्यसूत्रे चास्ति । तथा च सूत्रं " आयो शानदर्शनावरणवेदनीय-मोहनीयायुष्कनाम-गोत्रान्तसयाः” इति । तेन साद सूत्रसग्रासप्राथद्वैधं नास्ति। उत्तरसूत्रे कर्म गामेषां प्रत्येकं संख्याभेदादिक बक्ष्यति। अष्टसु कर्मसु चखायं घातिकाणि। चखारि घातिकर्माणि इति केचन सूरयः॥३॥
সব্যাখ্যানুবাদ। পূর্বে বন্ধের লক্ষণ ও হেতু বলিয়া এই সূত্রে আট প্রকার বন্ধ প্রকৃতির উল্লেখপূর্বক তাহার নাম নির্দেশ করা যাইতেছে। যথা, জ্ঞানাবরণ, দর্শনাবরণ, বেদনীয়, মােহনীয়, আয়ুষ্ক, নাম, গােত্র, অন্তরায়, এই আটটী মূল প্রকৃতি বা আট প্রকার কর্ম। আটপ্রকার কর্ম ঘাতী ও অঘাতী নামে ব্যবহৃত হয় ; অষ্টবিধ কর্মের সংখ্যা নির্দেশ পরত্রে ব্যক্ত হইবে ৷৷
. उत्तरा अष्टचखारिंशच्छतम् ॥४॥(०) टीका। उत्तरा इति । प्रागुक्ताः प्रकृतयः अष्टचखारिंशदुत्तर-शतसंख्यका भवन्ति। अष्टसु कर्मसु मध्ये प्रत्येक संख्याभेदो वक्ष्यते। तथाच सूत्रोक्त' । প্রকৃত্যাদি সূত্রে কৃচিদ বন্ধ পদং নাস্তি। (৩) “উত্তরাষ্ট’ ‘চত্বারিংশৎ ইতি পাঠান্তরদ্বয়মন্তি।
For Personal & Private Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
অষ্টমােহধ্যায়ঃ क्रमेण प्रथम प्रकृतेः पञ्च भेदः। द्वितीयकृतेनवभेदः। तृतीयप्रकृतेः द्विभेदः। चतुर्थप्रकृतेरष्टाविंशतिः। पञ्चमप्रकृतेश्चतुर्भदः । षष्ठप्रकृते विचखारिंशद्भदः । सप्तमप्रकृतेः विभेदः। अष्टमप्रकृतेः पञ्चभेदः । अत्रार्थे सभाष्यसूत्रं यथा "पञ्च-नव-अष्टाविंशतिचतुचिसारिंशद-द्विपञ्चभेदा यथाक्रमम्”। इत्यसा भाष्ये, सर्वं व्याख्यातमस्ति। सर्वेषां मेलनेनोत्तरप्रकृतिसमष्टिसंख्या अष्टचत्वारिंशदुत्तरशतमिति सूत्रोक्तं फलितं भवति। सभाष्य सत्र मूलप्रकृतेर्नामकथनानन्तरमुत्तरप्रकृतीनां सख्याः सप्तनवतिनिट्विष्टाः। परन्तु नामकर्मणामुत्तरोत्तरप्रकृतीनाञ्च मेलनेन प्रोक्ता अष्टाचत्वारिंशदुत्तरशतसख्याः सूपरिति ॥४॥
সব্যাখ্যানুবাদ। উত্তর প্রকৃতিসকল একশত আটচল্লিশ (১৪৮) সংখ্যাযুক্ত। তাহাদের মধ্যে যথাক্রমে সংখ্যার নির্দেশ করা যাইতেছে। যথা, জ্ঞানাবরণ পাঁচ। দর্শনাবরণ নয়। বেদনীয় দুই। মােহনীয় আটাশ। আয়ুষ্ক চারিটী, নামিক চতুরশীতি। গােত্রিক দুই। অন্তরায় পাঁচ। এই প্রকৃতি সকলের মিলিত সমষ্টিতে (১৪৮) সংখ্যা। এই সূত্রে জ্ঞানবরণাদির প্রত্যেক গত ভিন্ন ভিন্ন সংখ্যার উল্লেখ নাই কেবল উত্তর প্রকৃতিগত সমষ্টি সংখ্যার উল্লেখ করা হইয়াছে। সভাষ্য উমাস্বাতি আচার্যসূত্রে “পঞ্চনবদ্বষ্টাবিংশতি” ইত্যাদি (সুত্রে) অন্যরূপ সংখ্যার নির্দেশ করিয়াছেন। কিন্তু উভয় সূত্রের প্রকৃত অর্থগত কোন ভেদ দেখা যায় । পর পর সূত্রে বিশেষরূপে ব্যক্ত করা হইয়াছে।।৪৷৷ ज्ञानावरणादित्रयसपान्तरायसा च त्रिंशत्सागरोपमकोटीकोटयः.
परार्धा ( ० ) स्थितिः॥५॥ टीका। ज्ञानावरणादीति । ज्ञानावरण-दर्शनावरण-वेदनीयानां त्रयाणाम् अन्तरायप्रकृतेश्च त्रिंशत्सागरोपम-कोटीकोटयः परा उत्कृष्टा स्थितिर्भवति । एतदर्थे सभाष्यसूत्रं यथा “आदितस्तिमृणामन्तरायसा च त्रिंशत्सागरोपमकोटी-कोयः परा स्थितिः”। तथाहि एतस्य भाष्यम् । “आदितस्तिमृणां कर्मप्रकृतीनां शानावरण-दर्शनावरण-वेद्यानां अन्तरायप्रकृतेश्च तिंशत्सागरोपमकोटी-कोटयः परा स्थितिरिति ॥” सूत्रमिदमतिक्लिष्टार्थ म्। अन्यत् सभाष्यसूत्रटीकायां वर्णितमस्ति। द्वयोः सूत्रयोराशयगतपार्थक्यं नास्ति ॥५॥
(२) बज ज 'Aate!' 'ना' इकिलाठीलचमनमछि ।
For Personal & Private Use Only
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
তত্ত্বার্থসূত্রম্
. সব্যাখ্যানুবাদ। জ্ঞানবরণ প্রভৃতি কর্ময়ের এবং অন্তরায়ের পর বা উৎকৃষ্ট স্থিতি ত্রিংশৎ সাগরতুল্য কোটী কোটী পরাধ পরিমিত। পূর্বোক্ত কম সমুহের মধ্যে জ্ঞানাবরণ, দর্শনাবরণ, বেদনীয়, এবং অন্তরায় প্রকৃতির উক্ত সংখ্যা পরিমিত স্থিতি সভাষ্য (১৫) সূত্র কারের মতে কথিত এবং ভাষ্য টীকাকারাদিরও তাহাই বর্ণিত হইয়াছে। পর পর সভাষ্য গ্রন্থে | এই বিষয় ব্যাখ্যাত হইয়াছে। সূত্রোক্ত সংখ্যার বিষয় বিশেষ দুর্বোধ্য ৫৷৷
| মীনীষ বসনিঃ ॥ ॥
टीका। मोहनीयस्येति। मोहनीयस्य कर्म प्रकृतेः सप्ततिसागरोपमकोटिकोटयः सख्यका परा स्थिति भवति । एवमेव सभाष्यसूत्रे चास्ति । “सप्ततिमोहनीयस्येति । द्वयोरेवं नाम गोत्र प्रकृत्योविंशतिःसागरोपमकोटिकोटयः বৰা হিনিঃ বিনি৷ ৷
| সব্যাখ্যানুবাদ। মােহনীয় কম প্রকৃতির সপ্ততি সাগরতুল্য কোটী কোটী-সংখ্যক উৎকৃষ্ট স্থিতি সম্ভব। সুভাষ্য উমাস্বাতি আচার্যের সূত্রে ও ভাষ্যে এইরূপই উক্ত হইয়াছে। দুই সূত্রের মধ্যে পদার্থকথনে কোনরূপ প্রভেদ দেখা যায় না। পূর্বে প্রকৃতি বন্ধের কথা বলিয়া এখন স্থিতিবন্ধের উল্লেখ সূত্র কার করিতেছেন। নাম ও গােত্র প্রকৃতির বিংশতি সাগর তুল্য কোটী-কোটা উৎকৃষ্ট স্থিতিকাল হইবে ৷৬৷৷
| সান্তনা (:) ৷৷ ৩৷
टीका। त्रयस्त्रिंशदिति । अत्रायुष्कर्मणो हि परा श्रेष्ठा स्थितिः त्रयस्त्रिंशत्सागर-तुल्यसखाका सयात् । तथा चात्र सभाष्यसूत्रम् । ."त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाण्यायुष्कसा” इति । एवमेव भाष्यकृदाह । “आयुष्कप्रकृतै त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि परा स्थितिः” इति अस्मिन् सूत्रे एवकारपदानात् 'सागरोपमकोटीकोट्यः' प्रभृति पदानां व्यावृत्तिः सयात् । अन्यदुभयोः सूत्रयोस्तुल्या व
ম্৷৷ ৩৷৷
স
সব্যাখ্যানুবাদ। পূর্বোক্ত কম প্রকৃতির মধ্যে আয়ুষ্ক কমের শ্রেষ্ঠস্থিতি ত্রয়ত্রিংশৎ সাগরতুল্য সংখ্যা পরিমিত। এই বিষয়ে সভায্য সূত্র এই সূত্রের অনুরূপ। আয়ুষ্ক কম প্রকৃতির
:) ত্রয়ত্রিংশদ্দেবায়ুষঃ ইখং পাঠান্তরমস্তি।
For Personal & Private Use Only
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
অষ্টমােহধ্যায়ঃ
७१
জয়ত্রিংশৎ সাগরসংখ্যা পরিমিত শ্রেষ্ঠ। স্থিতি”। এই সূত্রের সঙ্গে সুভাষ্য সূত্রের অর্থগত বৈষম্য নাই। এই সূত্ৰে ব্ৰবকার নির্দিষ্ট থাকাতে কোটীকোটী পরাধ ব্যাবৃত্ত বা নিরস্ত হইল। পর পর সূত্রে অপর কম প্রকৃতির বিষয় ব্যক্ত হইবে । ৭।
___ नाम-गोत्रयोविंशतिः॥८॥ टीका। नामेत्यादि। द्वयोर्नामगोत्रकर्मप्रकृत्योः श्रेष्ठा स्थितिः विंशतिः सागरोपम-कोटीकोटयः सा भवति। अत्र सभाष्यसूत्रमेवमेवेति। “विंशतिर्नामगोत्रयोः" इति। परन्तु पुनविंशतिसूत्रे तत्र “नामगोत्रयोरष्टौ” इति स त्रि तम्। यदेवं सभाष्यसत्रे द्वयोः सूत्रयोविरुद्धा उक्तिस्तत् सुधीभिश्चिन्तनीयम् । वेदनीयसा कम्मेप्रकृतेरपरा निष्कृष्टा द्वादश मुहूर्ताः स्थितिभवति। एवं शेषाणामन्तर्मुहूर्ता”। वेदनीय-नाम गोत्र कम्म प्रकृतिभ्यः भिन्नानां शेषाणां ज्ञानावरणदर्शनावरण-मोहनीयायुष्कान्तराय-प्रकृतीनामासां स्थितिरन्तर्मुहूर्ता समात् । तत्र स्थितिबन्धमुक्तानुभावबन्धं वक्ष्यति । ततः प्रदेशबन्ध प्रोच्याध्याय समाप्तिरिति । अत्र तु सक्षेपेण कथनमिति । “सवेद्यादि” सूत्रोक्तमष्टविधं कर्म पुण्यात्मकन्तद्विपरीतं कर्म पापात्मकमिति ॥ ८॥ . श्रीमत्प्रभाचन्द्राचार्य-विरचिते तत्तार्थ सूत्रे अष्टमोऽध्यायः॥८॥ इति श्रीमद् ईश्वरचन्द्रशास्त्रि-पञ्चतीर्थ-दर्शनाचार्य-विरचित-बालबोधिन्याख्य. टीकायां तत्वार्थसू त्रेऽष्टमोऽध्यायः॥८॥
সব্যাখ্যানুবাদ। নাম ও গােত্র প্রকৃতির শ্রেষ্ঠ স্থিতি বিংশতি সাগরতুল্য কোটী-কোটী সংখ্যা পরিমিত। এই অধ্যায়ে সাগর, কোটা, পরাধ প্রভৃতি সংখ্যাবাচকরূপে বুঝিতে হইবে। এই সূত্রের সহিত সভাষ্য সূত্রদ্বয়ের কোনরূপ অর্থগত পার্থক্য দেখা যায় না। সভায্য সূত্রে বহু সূত্র দ্বারা ক্রমে বন্ধ, বন্ধের হেতু, প্রকৃতিবন্ধ, স্থিতিবন্ধ, অনুভাববন্ধ, প্রদেশবন্ধ প্রভৃতি অতি বিশদরূপে বর্ণিত আছে। এই সূত্রগ্রন্থে সংক্ষেপে অল্পসংখ্যক সূত্র দ্বারা পূর্বোক্ত বিষয়সকল কথিত হইয়াছে। সভায্য সূত্রগ্রন্থের ১৭১৮ সূত্রদ্বয়ের উক্তিতে বিরােধ দেখা যায়, তাহা বুধগণের চিন্তনীয়। নাম গোত্রদ্বয়ের প্রকৃতি বিংশতি (১৭), এবং, ‘নাম গােত্রয়ের প্রকৃতি আট মুহূর্ত বা অপরা স্থিতি’ (১৮), এইরূপ ভিন্ন উক্তি দেখিতে পাওয়া যায়। সভাষ্য সুত্রগ্রন্থে (২৪) সূত্রে অষ্টম অধ্যায় সমাপ্ত ||৮৷৷
ইতি বৃহত, তত্বার্থসূত্রে সব্যাখ্যানুবাদে অষ্টম অধ্যায়। • • "
For Personal & Private Use Only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
नवमोऽध्यायः
गुप्तादिना सम्बरः॥ टीका। गुप्तीति। पूर्व स्मिन्नध्याये सपरिकरः बन्धो निगदितः। सम्पति अध्यायेऽस्मिन् सम्बरं वक्ति। प्रागुक्तसा काययोगादेः द्विचखारिंशद्विधसत्र आस्रवसा यो निरोधः स सम्बरः। गुप्तवादिभिः कास्रवसा निरोधो भवति । अत्रादिपदात् गुप्ति-समिति-धर्मानुपेक्षा परीषहजय-चारित्राणि आगमानुशासनात् सम्बरसा भेदोपभेदसहितानि ग्राह्याणि। एवमेव सभाष्य “सगुप्ति समित्यादि" सूत्रे प्रोक्तानि। अतोऽनयोरथं वैषम्याभावः। अत्रतु सक्षेपेणोक्तम् ॥१॥
সব্যাখ্যানুবাদ। পূর্বে অষ্টমাধ্যায়ে বন্ধ ও তাহার বিবরণ কথিত হইয়াছে। এই অধ্যায়ে সম্বরের লক্ষণ প্রভৃতি বলা যাইতেছে। গুপ্তি প্রভৃতি দ্বারা কর্ম আবের নিরােধ হয়। সুত্রোক্ত আদিশব্দ দ্বারা সমিতি, ধর্ম, অনুপ্রেক্ষা, পরীষহজয়, চারিত্র প্রভৃতি উপভেদের সহিত সম্বর প্রভেদ আগমনুসারে বুঝিতে হইবে। সভাষ্যসূত্রে উক্ত গুপ্তি প্রভৃতির পৃথক্ নাম উল্লিখিত আছে। পূর্বে কথিত কায়যোগাদির বিচত্বারিশ প্রকার অস্ৰবের নিরোধই সম্বর জানিতে হইবে। এই সম্বর গুপ্ত্যাদি উপায়ের দ্বারা উৎপন্ন হয় । ১।
तपसा निर्जरापि ॥२॥ टीका। तपसेति। तपसा वक्ष्यमाणेन द्वादशविधेन निर्जरा, एवमपि शब्दात् सम्बरश्च समादिति। तथाच सभाष्यसूत्रम् “तपसानिर्जराचेति”। द्वादशविधतपोभिः सभाण्यसूत्रोक्तैः द्वे सम्बरनिजेरे भवतः। तत्रापि पुनः पृथक्स्पष्टरीत्या स त्रितं “समाग्योगनिग्रहोगुप्तिः” इति। सम्यग्दर्शनपूर्वक त्रिविधसा योगसा गुप्तिः। साच कायगुप्ति मनोगुप्ति ग्गुिप्तिश्चेति त्रिधेति। सभाष्यसत्रे तदभाष्ये च समित्यादीनां पृथग्लक्षणसू त्रितं तत्तयाख्यानञ्चास्ति । अत्र तु अप्रसृतोक्तिः॥२॥
For Personal & Private Use Only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
নবমোহধ্যায়ঃ
সব্যাখ্যানুবাদ। বক্ষ্যমাণ দ্বাদশ প্রকার তপের দ্বারা সম্বর ও নির্জরা লাভ হয়। সভাষ্য সূত্রেও এই সূত্রের অনুরূপ অর্থ কথিত হইয়াছে। সভাষ্য (১৯/২০) সূত্রে দ্বাদশ প্রকার তপের লক্ষণাদি কথিত হইয়াছে। সম্যকরূপে ত্রিবিধ ( কায়, মন, বাক্য) যোগের নিগ্রহকে গুপ্তি বলা হইয়াছে। এই গুপ্তিও তিনপ্রকার কায়গুপ্তি, বাগুপ্তি, মনোগুপ্তি ি সূত্রোক্ত অপি শব্দদ্বারা পূর্বোক্ত সম্বর পদ অনুকৃষ্ট হইয়াছে । এই বিষয় সভাষ্য সূত্রে বিশদভাবে বৰ্ণিত আছে ॥ ২ ॥
৬৯
उत्तमस ंहननसप्रान्तर्मुहूर्त्तावस्थापि ध्यानम् (०) ॥ ३ ॥
टीका । उत्तमेति । उत्तमस' हननसा योगिणः ध्यानं अन्तर्मु संकालं यावत् समवस्थितं सत्रात् । इतः प्राग्भाष्यान्वितस् त्र चारित्र- तपः परीषहप्रभृतीनां स्वरूपतः लक्षणादिभिर्व्याख्यानं कृतम् । भाष्ये तु कुत्र चित्तेषां पृथक् पृथग्नाममिरुल्ले खोऽस्ति 1 एवञ्च सभाष्यसूत्रम् “ उत्तमस' हननस्यैकाग्रचिन्तानिरोधोध्यानम्" । ध्यानन्तु तपोऽन्तरङ्ग भवति । एक मुहूर्त्तन्ततोपाधिककाले स्थितं स्यात् । उत्तमसंहननसा तु साधोर्नतादृशं ध्यानं किञ्चित् कालमेव तिष्ठति । एवञ्च "तत्र प्रत्ययैकतानता ध्यानमिति" योगदर्शनस त्रे तदेव वक्ति । प्रत्ययसा मनोवृत्तेरेकतानता सदृशप्रवाहोध्येये इत्यर्थः । उत्तमसं हननं चतुर्विधं वर्षभनाराचं, ऋषभनाराचं, नाराचमर्द्ध नाराचश्चेति । तत्रतु एकाग्रचिन्तानिरोधश्व ध्यानमितिभण्यते । उत्तरोत्तरं सभाष्यसत्रे बहुधा ध्यानादि विषये प्रचुरं प्रपञ्चितमस्ति ॥ ३ ॥
ধ্যান
সব্যাখ্যানুবাদ। উত্তম সংহনন নামক যোগীর ধ্যান অন্তর্মুহূর্ত কাল স্থায়ী হয় ৷ ও তপের অন্তরঙ্গ। উক্ত ধ্যান অধিক এক মুহূর্তকাল ব্যাপক স্থির হয়। হীন সংহনন যোগীর ধ্যান কিঞ্চিন্মাত্রকাল স্থায়ী হয় । সভাষ্যসূত্রে কথিত হইয়াছে উত্তম সংহনন যোগীর ধ্যান লক্ষণ একাগ্রচিন্তা নিরোধ। উত্তম সংহনন চারি প্রকার, বজ্র ভনারাচ, ঋষভনারাচ, নারাচ, অর্ধনারাচ । সেই ধ্যান মুহূর্ত কাল পর্যন্ত হইবে। তাহার পরে নয়, তাহার পরে দুষ্ট ধ্যান॥ ৩ ৷
(•) শ্বেতাম্বরীয় সুত্রপাঠ ঈদৃশঃ “ – ধ্যানমিত্যন্তং সপ্তবিংশতি সূত্রম্ ।— “আমূহূৰ্ত্তাত্” ইত্যন্তং অষ্টাবিংশ সুত্রমিতি ভৈদোদৃশ্যতে ॥
১১
For Personal & Private Use Only
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
তত্ত্বাৰ্থসূত্রম্
तच्चतुर्विधम् ॥४॥ टीका। तदिति। तद्ध्यानं चतुर्धाविभक्तं समात्। तथाच सभाष्यसूत्रम् । “आर्त-रौद्र-धर्म-शुक्लानि” इति। आर्त रौद्र द्वे ध्याने संसारसा हेतू भवतः। अपरे द्वे ध्याने धम्म शुक्लाखा मोक्षस्य हेतू साताम् । एवमेव सभाष्यसूत्रेऽस्ति ॥४॥
সব্যাখ্যানুবাদ। উক্ত ধ্যান চারিপ্রকার, সূত্রে সংখ্যা নির্দেশ থাকাতে জৈনাগম অনুসারে আত, রৌদ্র, ধর্ম, শুক্ল এই চারিটী বুঝিতে হইবে। সভায্য উমাস্বাতি অাচার্যের সুত্রে এইরূপই বর্ণিত আছে। এই সূত্রে সংক্ষেপেই বলা হইয়াছে । ৪।
आद्य संसारकारणे ॥५॥ _ टीका। आद्य इति। प्रागुक्तषु चतुर्विधेषु ध्यानेषु मध्ये आद्य द्वे आर्त-रौद्राखा ध्याने संसारसा खादृष्ठोपनिवद्धशरीर परिग्रहरूपसा कारणे हेतू स्तः। अन्यत् सुगममिति ॥५॥
সব্যাখ্যানুবাদ। পূর্বোক্ত চারিপ্রকার ধ্যানের মধ্যে প্রথম অতিও রৌদ্র নামক ধ্যানদ্বয় সংসারবন্ধনের বা তাহার কারণ হয়। এই দুই ধ্যানের বিবরণ পূর্বে নির্দিষ্ট मजावाज निशि बा८ ॥ ४ ॥
परे मोक्षसा ॥६॥ टीका। पर इति। चतुर्यु मध्ये अपरे द्वे ध्याने धर्मशुक्ले मोक्षसा निर्वाणसा कारणे सातामिति । अत्रतु द्वाभ्यां सत्राभ्यां संसारमोक्षयोहेतू उक्तौ। सभाष्यसूत्रेतु एकस्मिन् “परे मोक्षहेतू” इत्यत्र द्वे कारणे निगदिते। अत्रतु सुस्पष्टरूपेण सत्रद्वयेन ससारनिर्वाणयोर्हेतू कथितौ भवतः। एतेषां ध्यानानां व स्व शक्तया ससारोनिर्वाणश्च प्रादुर्भवेदिति । मोक्षलक्षणं दशमेऽध्याये वक्ष्यति ॥६॥
সব্যাখ্যানুবাদ। পূর্বোক্ত আত প্রভৃতি চারিটী ধ্যানের মধ্যে ধর্ম ও শুক্লনামক ধ্যানদ্বয় মােক্ষের (নির্বাণের) কারণ হইবে। এই দুই সূত্রে ধ্যান চতুষ্টয়ের দুইটী সংসারের হেতু,
For Personal & Private Use Only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
নবমােহধ্যায়ঃ
१७
অপর দুইটী মুক্তির হেতু, লিখিত আছে। সভায্য সূত্রের এক সূত্রেই “পরে মােক্ষহেতু” সংসার ও মােক্ষের কারণ কথিত হইয়াছে। ধ্যান চতুষ্টয় স্বীয় স্বীয় শক্তি দ্বারাই সংসার ও নির্বাণের হেতু হয়, অপর উপায় অপেক্ষা করে না ||৬||
पुलकाद्याः पञ्चनिग्रंन्थाः॥७॥ टीका। पुलकेति। अत्र पुलक आदि येषामिति बहुव्रीहिः। सूत्रे आदि पदात् पुलको-बकुशः कुशीलो निग्रन्थः स्नातकश्चेत्ये ते पञ्चविधा निग्रन्थ विशेषा भवन्ति। एतेषां लक्षणव्याख्यादिकं भाष्य सन्दर्भे सम्यम् वर्णितमस्ति। सभाष्यसूत्रे अष्टचत्वारिंशत् संख्यके पुलकादीनां प्रत्येक नामतो निद्द शो विद्यते । अन्यत् सर्वार्थसिद्धौ टीकायामस्ति । अत्र सप्तभिः सूत्रः संक्षेपेणाध्यायोक्ता मुखाविषया उक्तास्तत्रतू-नपञ्चाशत्सूत्र रेव गौणमुखाविषया व्याखवाताः सुविस्ताररूषेण। उभयोः सन्दर्भयोः सूत्राणां पाठभेदः संखघातारतम्यश्च सम्प्रदायमतभेदादस्ति ॥७॥ श्रीमत्प्रभाचन्द्राचार्य विरचिते तत्त्वार्थ सूत्र नवमोऽध्यायः॥९॥
इति श्रीमईश्वरचन्द्रशास्त्रि-पश्चतीर्थ-दर्शनाचार्य_ विरचित-बालबोधिनत्राख्य-टीकायां तत्त्वार्थ मुत्रे
... नवमोऽध्यायः॥९॥. সব্যাখ্যানুবাদ। পুলক প্রভৃতি পাঁচ সংখ্যক যােগী নিগ্রন্থ সংজ্ঞায় অভিহিত। পুলক, বকুশ, কূশীল, নিগ্রন্থ, স্নাতক। ইহাদের লক্ষণাদি সভাষ্য সূত্র সন্দর্ভে বিস্তাররূপে বর্ণিত আছে। এই গ্রন্থে অতি সংক্ষেপে কথিত। সভায্য সুত্রের সহিত এই সত্রের অভিপ্রায়ের কোন ভেদ নাই। এই গ্রন্থে সাতটী সত্ৰ দ্বার। অধ্যায়ের মুখ্য বিষয়স কল কথিত হইয়াছে। সভায্য সূত্র সন্দর্ভে উনপঞ্চাশৎ সূত্রের দ্বারা গৌণমুখ্য বিষয়সকল বর্ণিত। পারিভাষিক শব্দসমূহের অর্থ ভাষ্যও টীকাতে কথিত হইয়াছে। গ্রন্থের বিস্তার ভয়ে এই গ্রন্থের টীকা ও অনুবাদে निश्ति छेन ना ||१|| . ইতি তত্ত্বার্থসূত্রে শ্রীমৎ ঈশ্বরচন্দ্র শাস্তি-পঞ্চতীর্থ-বিরচিতে সব্যাখ্যানুবাদে নবম অধ্যায় ||
For Personal & Private Use Only
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
दशमोऽध्यायः मोहक्षये घातित्रयापनोदनात् केवलम् ॥१॥ टीका। विशुद्ध केवलं ज्ञानं मोह-घाति-प्रणाशनात् ।
जायते येन कृत्येन दशमे तत् प्रतन्यते॥ अत्र मोहनीय कर्मक्षये-त्रयाणां शानावरण-दर्शनावरणान्तरायाणां घातिकर्मणां क्षये सति केवलं ज्ञानमुत्पद्यते। विना एतेषां चतुणी मोहादीनां क्षयं केवलदर्शनशानं नोत्पद्यते। अत्र सभाष्यसूत्रमीदृशम् । 'मोहक्षयाज शानदर्शनावरणान्तरायक्षयाच्च केवलम्" इति। मोहनीये कन्मेणि क्षीणे सति ज्ञानावरणदर्शनाबरणान्तरायेषु त्रिषु क्षीणेषु च केशानदशनं समुपयते इति भाष्य कृतामुक्तिः। मोहक्षयादिति सभाष्यसूत्रे पृथक् कथनं क्रमप्रसिद्धिसूचनार्थमिति । अन्यभाष्ये टीकायाश्चास्ति । अत्र पञ्चमी हेत्तर्थे । तदनयोः सूत्रयोरभिप्रायगतभेदोन दृश्यते। अन्यदुत्तरसत्रे वक्ष्यते ॥१॥
| সব্যাখ্যানুবাদ। সম্প্রতি দশম অধ্যায়ে যে কেবল জ্ঞানের হেতু ও উৎপত্তি স্ত্রকার বলিতেছেন। মােহনীয় কর্মের ক্ষয়ের পর জ্ঞানাবরণ, দর্শনাবরণ, অন্তরায় কর্মক্ষয় হইলে কেবল জ্ঞান উৎপন্ন হয়। আট প্রকার কর্মের মধ্যে চারিটী ঘাতি কর্ম। জ্ঞানাবরণ প্রভৃতি তিনটী ঘাতী কর্মের উচ্ছেদই কেবল জ্ঞানােপত্তির কারণ। মােহনীয় প্রভৃতি কমের ক্ষয় কিরূপে হইবে তাহা পর সূত্রে বলা যাইবে। এই সূত্রের সহিত সভাষ্য সূত্রের আশয়গত কোন প্রভেদ নাই। অপর বিষয়সমূহ দ্বিতীয় ও তৃতীয় সূত্রে ব্যক্ত হইবে।১।।
___ अशेषकर्मक्षये मोक्षः॥२॥ टीका। अशेषेति। सर्वेषां कर्मणां क्षये समुच्छेदै सति पश्चादमोक्षो भवति। मिथ्यादर्शनादयोबन्धस्य कारणानि भवन्तीति सभाष्यसूत्रे “बन्धहेत्वभाव-निर्जराभ्याम्” इत्यत्राभिहितम् । तेषां बन्धहेतूनां एवन्तदावरणीयस्य कर्मणः समुच्छेदात् क्षयो भवति। परं सम्यग्दर्शनादीनां ततः प्रादुर्भावः। निसर्गादगुरोः सकाशादधिगमाच्च तत्वार्थ श्रद्धानं सम्मग्दर्शनं भवति। अतः
For Personal & Private Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
দশমােহধ্যায়ঃ
- १७
पर सभाष्य तृतीयं सूत्रं यथा “कृत्स्न कर्मक्षयो मोक्षः” इति। प्राक् चत्वारि कर्माणि क्षीणाणि पश्चात्तु वेदनीय-नाम-गोत्रायुष्काणि क्षीयन्त। अस्या अवस्थायाः कृत्स्नकम्मेक्षयो मोक्ष इति निगद्यते। सभाष्यसूत्रयोदयोराशयोऽत्रै केन सूत्रेण उच्यते ॥२॥
সব্যাখানুবাদ। সকল কম ক্ষয় হইলে পরে মােক্ষ হয়। মিথ্যাদর্শন প্রভৃতি বন্ধের কারণ, এই বিষয়ে সভাষ্যস, এইরূপ “বন্ধ হেত্বভাবনির্জরাভ্যাম্”। বন্ধ হেতুর অভাব এবং নির্জরা দ্বারা সম্যক দর্শনের প্রাদুর্ভাব হয়। এই বিশেষ ভাবে তৃতীয় সূত্রে মােক্ষের শেষ লক্ষণ কথিত হইয়াছে। যথা “সমস্ত-কর্মক্ষয়ই মােক্ষ’ | আট প্রকার ঘাতী ও অঘাতী কমের সম্পূর্ণ ক্ষয়ই মােক্ষ। সভাষ্য দুই সূত্র দ্বারা যাহা কথিত হইয়াছে এই গ্রন্থে এক সত্ৰে সংক্ষেপে তাহাই ব্যক্ত হইয়াছে। অশেষ কমের বিনাশ এবং বন্ধ হেতুর অভাব, নির্জর। দ্বারা সঞ্চিত काम न गमूटछान इन इकाई म ८जन कार्य ।। २ ।।
ततः ऊर्द्ध गच्छन्त्या लोकान्तात् (*) ॥३॥ टीका। तत इति । ततस्तस्मान् परं मोक्षलाभानन्तरं ये जीवा मुक्ता स्ते लोकानामन्ते चरमे अतूार्द्ध गच्छन्ति। पूर्वन्तु जीवस्य औपशमिक क्षायिकक्षायोपशमिको दयिक-पारिणामिकानां भव्यत्वस्यचाभावान्मोक्षो भवति । "तदनन्तरमूद्ध गच्छन्त्यालोकान्तात्” इति सभाष्यसूत्रे यद् वर्णितं तदस्मिन्नपि सूत्र उक्तम् । तदनयोः सूत्रयोराशयगतप्रभेदो नास्ति। तत्र तदनन्तरमिति सकलकर्मक्षयानन्तरं एवमौपशमिकाद्यभावानन्तरश्चेति बोध्यम् । अन्यद्भाष्ये सर्व वर्णितमस्ति। तथैव टीकायाञ्चेति ॥३॥
| সব্যাখ্যানুবাদ। পূর্ব সত্রে যাহা কথিত (বিষয়ােক্ত) ফলের পর অর্থাৎ মােক্ষ লাভের পরে মুক্তণ লােকান্তে বা তাহার উর্দ্ধে গমন করেন। মুমুক্ষুর প্রথমে সভাষ্য সূত্রোক্ত ঔপশমিক, ক্ষায়িক, গায়ৌপশমিক, ঔদয়িক, পারিণামিক এবং ভব্যত্বের অভাব হইলে মােক্ষ সামান্য লাভ করে, তাহার পরে নিখিল কর্মের ক্ষয় হইলে চরম মােক্ষ হয়। সভাষ্য দুইটা সুত্রেতে যাহা কথিত আছে এই সূত্রে সংক্ষেপে (একই সত্রে) তাহা উক্ত হইল। দশম অধ্যায়েই মােক্ষ उन पनि ॥ ७॥
* অত্র পূর্বসূত্রেচাস্মিন্ সূত্ৰইপি সম্প্রদায় ভেদাত, কথঞ্চিত, পাঠ ভিন্নত্বঞ্চাস্তি। অর্থ বৈষম্যংনাস্তি।
For Personal & Private Use Only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
48
তত্ত্বাৰ্থসূত্রম্ ततोनगमनं धर्मास्तिकायाभावात् (*) ॥४॥ टीका। तत इति। ततस्तस्मात् परं लोकान्तिकभागादूद्धं गमनं मुक्तस्य न भवेत्। यतस्तत्र धर्मास्तिकायस्याभावः। हेतोरभावात् कार्याभावइति । तथाचोमास्वात्याचार्य भाष्यम्। “अत्रोच्यते, धर्मास्तिकायाभावात् धर्मास्तिकायोहि जीवपुद्गलानां गत्युपग्रहेणोपकुर्वते। स तत्र नास्ति । तस्माद् गतापग्रहकारणाभावात् परतो गतिर्न भवति। अप्सु अलावुवत् । नाधो न तिय्य गितप्रक्तम्। तत्रैवानुश्रेणिगतिर्लोकान्ते अव तिष्ठते मुक्तौ निष्क्रिय इति” । अतोऽनयोरेतत्-सूत्र ससत्रभाष्ययोराशय भेदोन दृश्यत इति ॥४॥
সব্যাখ্যানুবাদ। মুক্তের, লােকান্তিমভাগের পরে অলােক স্থানে গমন হয় না, যেহেতু সেখানে ধর্মান্তিকামের অর্থাৎ গতির কারণের অভাব, কারণ না থাকিলে কার্যের উৎপত্তি হয় না। এই বিষয়ে ষষ্ঠ সূত্রের ভাষ্যে আচার্য উমাস্বাতি বলিয়াছেন, ‘ধর্মাস্তিকায়ের অভাবে জীবপুদগলের গতিলাতে উপকার করে না, মুক্ত জীব স্বস্থ ও নিষ্ক্রিয় থাকে। অপর মতে শুষ্ক এর বীজের ন্যায় অনবরত মুক্ত জীব উধ্বদেশে অলোকাকাশে গমন করে ॥৪॥
क्षेत्रादि-सिद्धभेदाः साध्याः ॥५॥ टीका। क्षेत्रादीति। अत्र क्षेत्रादिभिकरणः सिद्धभेदः साधनीयः विकल्पनीय इति। एतानि क्षेत्रादीनि द्वादशसंखाकानि सिद्धस्यानुयोगद्वाराणि भवन्ति । एभिः क्षेत्रादिभिः सिद्धः साध्योऽनुगम्यश्चिन्ता इति। अत्र तु भाषाङ्कित सत्रमित्थम् । तथाहि क्षेत्र-काल-गति-लिङ्ग-तीर्थ -चारित्र-प्रत्यक वुद्धबोधित-झानावगाहना-नन्तर संख्याल्प वहूत्त्वतः साध्याः" इति । अस्मिन्नादि पदादागमोक्तकालादीनां संग्रहस्तेषां प्रभेदश्च । एषाश्च सिद्धानां नयविवक्षातोविकल्पा भवन्ति । तत्र भाष्ये सत्रोक्त प्रतिपदव्याखयानं विशदमस्ति । तथैव सर्वार्थ सिद्धि प्रभृति टीकादिष्वस्ति । अत्र तु संक्षेपोक्तिः। प्रत्येक बुद्धबोधितपदस्य व्याख्यानं बौद्धनये भिन्नमस्ति। दशमेऽध्याये सभाष्यग्रन्थ सप्तसूत्राणि। अत्रतु पञ्चभिः सत्रैस्तदर्थानि कथितानि। सभाष्यसूत्रे प्रत्ययायं सत्राधिक्यमस्ति ।
(') "कामशाउ गौतृभ गाठी रुन मान्छि । + “माधा" रेडि उनलाईटमः ।
For Personal & Private Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
দশমোহধ্যায়ঃ
सभाष्यग्रन्थ प्रथमाधाये पञ्चत्रिंशत्-सूत्राणि द्वितीये द्विपञ्चाशत् सूत्राणि । पञ्चमे चतुञ्चखारिंशत् सूत्राणि । षष्ठ षड्विंशति सूत्राणि । सप्तमे चतुत्रिंशत् सूत्राणि । अष्टमे षडविंश-सूत्राणि । नवमे एकोनपञ्चाशतसूत्राणि । दशमे ser कानि सूत्राणि । एतेषु सूत्रेषु ये जैनागमोक्तविषयाः सम्यग् व्याखातास्त े चात्र तवार्थ सूत्र े संक्षेपणोपदिष्टाः शास्त्र - सारभूताश्चेति । अन्यदेतस्य प्रमेयकमलमार्त्तण्डादौ तत्व' सुवर्णितमस्ति ॥ ५॥
इति श्रीमत् प्रभाचन्द्राचार्य्य'-विरचिते तच्वार्थस् त्रे (०) दशमोऽध्यायः ॥१०॥ शाके वाणारिविन्दु मानेऽनुनाम वत्सरे ।
वृश्चिके मासि टीके समाप्ता बालबोधिनी ॥ १ ॥ पूर्व्ववङ्गान्धि पूर्वेस्मिन् चन्द्रनाथाद्रि-दक्षिणे । चट्टग्राम-समासन्न द्वारकाविषयोमम ||२||
श्रीमद् ईश्वरचन्द्र शास्त्रि-पञ्चतीर्थ दर्शनाचार्य्य विरचित- बालबोधिन्याख्यटीकायां दशमोऽध्यायः समाप्तिमगमत् ॥ १० ॥
সব্যাখ্যানুবাদ। এই সূত্রে ক্ষেত্রাদিদ্বারা সিদ্ধগণের ভেদ কল্পিত হইয়াছে৷ ভেদ বা বিকল্প উভয় একাথবোধক। সূত্রস্থিত আদি পদদ্বারা কাল, গতি, লিঙ্গ, তীর্থ, চারিত্র, প্রত্যেক বোধিত, (Îদ্ধবোধিত), জ্ঞান, অবগাহনা, অন্তর, সংখ্যা, অह्नবহুত্ব পদার্থের ভেদ সংগ্রহ বুঝিতে হইবে। সভাষ্য সপ্তম সূত্রে ক্ষেত্রাদি প্রত্যেকের উল্লেখ রহিয়াছে। এই সূত্রের ভাষ্যে প্রত্যেকটীর ব্যাখ্যা ভাষ্যকার করিয়াছেন। এই গ্রন্থে সংক্ষেপে বলা হইয়াছে । উক্ত ক্ষেত্রাদিদ্বারা সিদ্ধগণের নয়-বিবক্ষা করা হইয়া থাকে। এইসকল বিষয় সর্বার্থসিদ্ধি প্রভৃতি টীকাতেও স্পষ্টরূপে উল্লিখিত আছে। প্রত্যেক বুদ্ধবোধিত বিষয়ের অর্থ বৌদ্ধমতে অন্যরূপ। ভাষ্যকার স্বমতে ব্যাখ্যা করিয়াছেন। সম্প্রদায়ভেদে সূত্রাবলীর সংখ্যা ও বহু পাঠভেদ দৃষ্ট হয় । সম্প্রতি সমর ভীতিতে জৈন শাস্ত্রীয় ও দর্শন শাস্ত্রের গ্রন্থসমূহ স্থানান্তরে রাখাতে যথামতি বা যথা স্মৃতি টীকা ও অনুবাদ লিখিলাম, এই নিমিত্ত সুধীগণের নিকট ভ্রমাদি বিষয়ে ক্ষমার্হ ॥ ৫ ॥
ইতি তত্ত্বার্থ সূত্রে সব্যাখ্যানুবাদে দশম অধ্যায় সমাপ্ত || ১০ || সমাপ্তমিদং তত্ত্বার্থসূত্রম্ ॥ ১৩৪৯ বঙ্গাব্দাঃ ৷
·
“জিন কল্পী সূত্রে” ইতি । “ইতি জিনকল্পী সুং সমাপ্তম্” ইতিচ পাঠাত্তরদ্বয়মণ্ডি + “বৃহৎ প্রভাচদ্ৰাচার্য” ইতি চ পাঠ ভেদ: ॥
95
For Personal & Private Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ For Personal & Private Use Only