Tattvartha Sutram

Author(s): Ishvarchandra Shastri
Publisher: Ishvarchandra Shastri

Page 49

তৃতীয়োহধ্যায়ঃ एतन्नाम्ना पर्वतान् आहुः। मतान्तरे तु नव नारदाः। देवर्षिर्देवोब्रह्मा पिशूनः कलिकारकः तुम्वरुः भरतः पर्वतो नारदा नव” इति । अन्यत् सुबुधैश्चिन्त्यम् ॥१६॥
সব্যাখ্যানুবাদ। নারদ নবসংখ্যাবিশিষ্ট। শ্বেতাম্বরীয় সূত্র পাঠে এইরূপ সূত্রের উল্লেখ নাই। কাহারও মতে তুম্বরু, ভরত, পর্বত,দেবল প্রভৃতি নয়জন ঋষি বা পর্বত বিশেষের নাম। ভাষ্যে অথবা জম্বুদ্বীপ-সমাস টীকায় ইহার উল্লেখ নাই। গীতার দশম অধ্যায়ে উক্ত আছে “দেবর্ষিগণের মধ্যে শ্রীভগবান নারদরূপে বিরাজিত।” শিল্প শাস্ত্রকারের মতে ‘ভৃগু, অগস্ত্য বশিষ্ঠ, গােতম, অঙ্গিরা, বিশ্বামিত্র, ভরদ্বাজ, অত্রি, নারদ এই নয় জন মহাতেজা দেবর্ষি। এই বিষয়ে নানা গ্রন্থে মতান্তর দৃষ্ট হয় । ১৬ ॥
चतुर्विशतिः कामदेवाः॥१७॥ . टीका। चतुरिति। कामदेवाः चतुर्विशतिस ख्यकाःस्युरिति। ते च यथा । मदन-मन्मथ-मार-प्रदुम्न-मीन-केतन-कन्दप-दर्पकानङ्ग-काम-पञ्चशर-स्मरमनसिज-कुसुमायुधानन्यज-पुष्पधन्व-रतिपति-मकरध्वजात्मभू-पञ्चवाणा इति (२४) । पश्चवाणाश्च क्षीरस्वामिभिरुक्ताः। "उन्मादन शोचनश्च तथा सन्मोहन विदुः। शोषणं मारणश्चैव पञ्चवाणा मनोभुवः।” अन्यत्र च “मदनोन्मादनश्चैव मोहनःशोषणस्तथा सन्दीपणः समाखबातः पञ्चवाणा इमे स्मृताः॥” मिलिखा पञ्चविंशतिरेते । पञ्चवाणस्य पञ्चपुष्पाणि यथा, “अरविन्दमशोकश्च च्यूतश्च नवमल्लिका नीलोत्पलश्च पञ्चैते पञ्चवाणस्य सायकाः।” इति मणिभद्रकृतटीकायाम् ॥१७॥
সব্যাখ্যানুবাদ। কামদেব চব্বিশ (২৪) সংখ্যক, যথাক্রমে তাহাদের নাম—মদন, মন্মথ, মার, প্রদ্যুম্ন, মীনকেতন, কন্দর্প, দপক, অনঙ্গ, কাম, পঞ্চশর, স্মর, স্মরারি, মনসিজ, কুসুমায় ধ, অনন্তজ, পুষ্পধৰ', রতিপতি, মকরধ্বজ, আত্মভূ, পঞ্চবাণ। পঞ্চবাণ যথাউন্মাদন, শোচন, সন্মােহন, শােষণ, মারণ। ইহ। অমর কোষব্যাখ্যাতে ক্ষীর স্বামীর উক্তি। উক্ত উনবিংশতির সহিত পঞ্চবাণ মিলিত হইয়া সমষ্টিতে চব্বিশ সংখ্যাপূর্ণ। অপর গ্রন্থকারের মতে পঞ্চবাণ এইরূপ—মদন, উন্মাদন, মােহন, শোষণ, সন্দীপন। পঞ্চবাণের পঞ্চপুষ্প কামশাস্ত্রানুযায়ী शक्षा,-पावनित, पारनाक, घाउ, नवगल्लिका,नौटनाशन । (गनिक कल बनिनिनिका)॥१॥
मनुष्य तिरश्चामुत्कृष्ट जघन्यायुषी त्रिपल्योपमान्तमुहूर्ते॥१८॥
टीका। मनुष्येत्यादि। मनुष्याणां तिरश्चां पशुपक्ष्यादीनां क्रमेणोत्कृष्टमायुः जघन्यश्च निकृष्ट भवति। मानवानामुत्कृष्टमायुः पश्वादीनां निकृष्टमिति ।