________________
पञ्चमोऽध्यायः
पञ्चास्तिकायाः ॥ १ ॥
टीका । नखा सिद्ध चतुर्थे तु जीवतत्त्व समासतः । समाख्यायाऽजीवतत्व पञ्चमेऽत्र प्रतनयते ॥ १ ॥
अत्र पञ्च संख्या अस्तिकाया भवन्ति । अस्तीति कायन्ति कथयन्ति ये तेऽस्तिकायाः । ते च जीव- पुद्गल-धर्माकाशास्तिकायाः पञ्च स्युः । अत्र सूत्रे कायग्रहणमेषामुत्तर प्रदेशावयव त्वाथ अद्धासमयप्रतिषेधार्थं चेति मन्तव्यम् । एषु मध्ये द्वावेव पदार्थोजीवाजीवौ । अनयोजी वो नित्यः अजीवोऽनित्यः । अस्तिकायाभिधानेन सर्व्वे पदार्थाः कथञ्चिद्र ूपेण सन्ति कथञ्चिद्र ूपेण न सन्तीतिबोध्यम् । अनेकान्तवादस्याय' प्रायतोराद्धान्तः । सभाष्यस त्रेतु "अजीवकाया धर्माधर्माकाशपुद्गलाः ।” इत्येव ं दृश्यते । एतत सुतार्थ सुबोधम् । अनप्रद्वेदान्तदर्शनभाष्य-भामती- कल्पतरु परिमला- द्वैत ब्रह्मसिद्धयादिषु तत्तन्मतेन प्रपञ्चित
मस्ति (०) ॥ १ ॥
সব্যাখ্যানুবাদ। চতুর্থাধ্যায়ে জীবতত্ত্ব বলা হইয়াছে । এখন পঞ্চমাধ্যায়ে অজীব পদার্থতত্ত্ব কথিত হইতেছে। পাঁচ অস্তিকায়, ধর্মান্তিকায়, অধর্মাস্তিকায়, জীবাস্তিকায়, আকাশাস্তিকায়, পুদ্গলাস্তিকায়, ইহারা অঙ্গীবাস্তিকায়। অস্তি (আছে) এইরূপে যাহাদের কথন বা ব্যবহার হয় তাহারা অস্তিকায় নামে পঞ্চ পদার্থ। অনেকান্তবাদ মতে সকল পদার্থ ই কথঞ্চিৎরূপে আছে কথঞ্চিৎ রূপে নাই, যেমন ঘটপদার্থ অস্তিরূপে বা প্রাপ্যরূপে আছে, দূরস্থিত বা কোন দ্রব্য দ্বারা ব্যবহিতরূপে নাই । জীব ও অজীব পদার্থের মধ্যে জীব নিত্য, অজীৰ অনিত্য। সংক্ষেপে ( এই মতে) সকল পদার্থই জীব ও অজীররূপে দুইভাগে বিভক্ত। এই পাঁচটিকে পদার্থ নামেও ব্যবহার করা হয়। সভাষ্য সূত্রের পঞ্চমাধ্যায়ে প্রথম দ্বিতীয় সূত্রে এবং পরবর্তী সূত্রে ক্রমে উক্ত পদার্থ সকল ব্যাখ্যাত হইয়াছে । পঞ্চাস্তিকায় বহু প্রদেশব্যাপক গুণে এবং স্বীয় অস্তিত্বে ‘অস্তিকায়’ সংজ্ঞায় অভিহিত হইয়াছে ॥১॥
( * ) সপ্তভঙ্গী তরঙ্গি ন্যামষ্টসহস্রাং স্যাদ্বাদমঞ্জৰ্য্যাং তত্ত্বার্থাধিগম সূত্রটীকাইচানুশীলনীয় ম্যৎসবম্ ।
१
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
