Tattvartha Sutram

Author(s): Ishvarchandra Shastri
Publisher: Ishvarchandra Shastri

Page 64

षष्ठोऽध्यायः
त्रिकरणैः कर्मयोगः॥१॥ टीका। त्रीति। त्रिभिः कायवाग मनोभिः करणः कार्य साधनैः। कर्म योगो भवति। न तु केवलेन कायेन, वाचा वा, केवलेन कर्मणा वेति । मनसा विचिन्त्य कायेन यत्न कृषा मनोगत यत्तद्वहिः प्रकाशयिखा आरब्धो यः स कर्मयोगः। तथैव श्रुतिराह “मनसा सङ्कल्पयति वाचा अभिलपति कर्मणाचोपपादयती"ति । तथा च गीतायां "शरीर-वाङ्मनोभिश्च कर्म प्रारभतेऽर्जुन” इति । अत्र सभाष्यमूत्रमित्थमेवार्थ मभिधत्ते । “कायवाङ्मनः कर्म योगः" इति । तत्तिविधं कर्म पुनढिविध शुभमशुभश्च । अशुभ यथा स्तेय-हिंसाऽब्रह्मादि कायिकम् । बाचिकश्च सावधानृतपिशुनादि। मानसं व्यापादास्याभिध्यादि। एतद्विपरीत कम शुभमितिभाष्य-सम्मतम । प्रागुक्त-त्रिविधयोग आस्रवाख्य इति। द्वयोः शुभाशुभयोः कर्मणोरावनात्प्रस्यन्दनात्प्रस्रवणसलिलबदित्यास्रवः। “आस्रवः स्रोतसां द्वारम्” इति केचन सूरयः॥१॥
সব্যাখ্যানুবাদ। কায় (শরীর ), বাক্য, মনঃ দ্বারা যে কার্য সুসাধিত হয় তাহার নাম যোগ। কেবল বাক্য দ্বারা মন; অথবা শরীর দ্বারা নয়। পূর্বে মনে সম্যক্‌রূপে চিন্তা করিয়া পরে বাক্য দ্বারা চিন্তার অনুরূপ বিষয় ব্যক্ত করিয়া পশ্চাৎ তাহার অনুরূপ কার্য করা। উক্ত বিবিধ কর্ম দুই প্রকার, শুভ ও অশুভ। অশুভ কর্ম—চৌর্য, হিংসা, অব্রাহ্মণ্যাদিকায়িক। বাচিক অশুভকর্ম-নিন্দা, মিথ্যা, পৈশূন্য উক্তি। মানসিকা শুভ কর্ম বিনাশ, অসূয়া, অনিষ্টচিন্তা প্রভৃতি। এই সকলের বিপরীত উক্ত ত্রিবিধ শুভকর্ম। যোগদর্শনে উক্ত আছে,—“শুক্লকম, অশুক্লকর্ম, শুভাশুভ মিশ্রিত কর্ম এই ত্রিবিধ কর্ম। এই ত্রিবিধ কমের অপর নাম আবত সম্যকরূপে সরিৎ বারির ন্যায় প্রস্রবণ হয় বলিয়া আস্রব নামে কথিত। সভাষ্য সূত্রেও এই বিষয়সমূহ সুব্যক্ত আছে। ১||
प्रशस्ताप्रशस्तौ॥२॥ ___टीका। प्रशस्तेति। प्रागुक्तयोगोद्विविधः। एकः प्रशस्तः पुण्यरूपः।