________________
पञ्चमोऽध्यायः
पञ्चास्तिकायाः ॥ १ ॥
टीका । नखा सिद्ध' चतुर्थे तु जीवतत्र ं समासतः । समाख्यायाऽजीवतच्च पञ्चमेऽत्र प्रतनयते ॥ १ ॥
•
अत्र पञ्च संख्या अस्तिकाया भवन्ति । अस्तीति कायन्ति कथयन्ति ये तेऽस्तिकायाः । ते च जीव- पुद्गल-धम्मं धर्म्माकाशास्तिकायाः पञ्च स्युः । अत्र सूत्रे कायग्रहणमेषामुत्तर प्रदेशावयव वाथ अद्धासमयप्रतिषेधाथ श्चेति मन्तव्यम् । एषु मध्ये द्वावेव पदार्थोजीवाजीवौ । अनयोजी वो नित्यः अजीवोऽनित्यः । अस्तिकायाभिधानेन सर्व्वे पदार्थाः कथञ्चिद्र पेण सन्ति कथञ्चिद्र पेण न सन्तीतिबोध्यम् । अनेकान्तवादस्याय' नत्रायतोराद्धान्तः । सभाष्यस त्रेतु "अजीवकाया धर्म्माधर्म्माकाशपुद्गलाः ।" इत्येव दृश्यते। एतत सुतार्थ सुबोधम् । अनप्रद्वेदान्तदर्शनभाष्य-भामती - कल्पतरु परिमला- द्वैत ब्रह्मसिद्ध्यादिषु तत्तन्मतेन प्रपञ्चित -
मस्ति (०) ॥ १ ॥
সব্যাখ্যানুবাদ। চতুর্থাধ্যায়ে জীবতত্ত্ব বলা হইয়াছে । এখন পঞ্চমাধ্যায়ে অজীব পদার্থতত্ত্ব কথিত হইতেছে। পাঁচ অস্তিকায়,—-ধর্মাস্তিকায়, অধর্মাস্তিকায়, জীবাস্তিকায়, আকাশাস্তিকায়, পুদ্গলাস্তিকায়, ইহারা অঙ্গীবাস্তিকায়। অস্তি (আছে) এইরূপে যাহাদের কথন বা ব্যবহার হয় তাহারা অস্তিকায় নামে পঞ্চ পদার্থ । অনেকান্তবাদ মতে সকল পদার্থ ই কথঞ্চিৎরূপে আছে কথঞ্চিৎ রূপে নাই, যেমন ঘটপদার্থ অস্তিরূপে বা প্রাপ্যরূপে আছে, দূরস্থিত বা কোন দ্রব্য দ্বারা ব্যবহিতরূপে নাই। জীব ও অজীব পদার্থের মধ্যে জীব নিত্য, অজীব অনিত্য। সংক্ষেপে ( এই মতে ) সকল পদার্থই জীব ও অজীররূপে দুইভাগে বিভক্ত । এই পাঁচটিকে পদার্থ নামেও ব্যবহার করা হয় । সভাষ্য সূত্রের পঞ্চমা ধ্যায়ে প্রথম দ্বিতীয় সূত্রে এবং পরবর্তী সূত্রে ক্রমে উক্ত পদার্থ সকল ব্যাখ্যাত হইয়াছে । পঞ্চাস্তিকায় বহু প্রদেশব্যাপক গুণে এবং স্বীয় অস্তিত্বে ‘অস্তিকায়' সংজ্ঞায় অভিহিত হইয়াছে ॥১॥
(*) সপ্তভঙ্গী তরঙ্গ্যিা মষ্টসহস্রাং স্যাদ্বাদমঞ্জৰ্য্যাং তত্ত্বার্থাধিগমসূত্রটীকাসুচালুশীলনীয় মাৎসর্বম্।
१
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
