Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 5

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 133

कलिकालसर्वश्री हेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते
मीतिरूपस्य ] अभावेऽपि प्रत्यक्षत्वमुपपन्नमिति परोक्षत्वासम्भवः । एवं चिन्ताया उदाहरणमाह-चिन्तयन । किलाहं शिरः कम्पयांबभूव अङ्गुलि स्फोटया- 40 उत्तमपुरुषे तु प्रयोक्तव कर्तेति तस्य स्वव्यापारापरोक्षत्वम- | मासेति - अत्रापि चिन्तापरवशतया चेतसः 'अहं शिरः 6 सम्भवि व्यापारस्य स्वेनं क्रियमाणतया प्रत्यक्षत्वाव्यति- कम्पनमङ्गुलिफोटनं करोमि इत्यनुभवस स्वेन तदनुव्यवरेकादिति तत्र परोक्षां साधयितुमिदं सूत्रमारम्यते । कृतस्य सायाभावेऽपि प्रत्यक्षत्वमुपपन्नमिति परोक्षत्वासंभवः । स्वव्यापारस्य स्मरणं स्यादेवेति कथं कृतास्मरणमित्या अतिनिह्नवे इति-— निह्नवो वस्तुस्थितेर्गोपनम् अतिशङ्कायां स्वव्यापारस्यास्मरणोपपादन प्रकारमाहशयितो निवोऽतिनिह्नवः, येन व्यापारेण निहोतुमभि- 45 कृतस्यापि व्यापारस्य चित्तव्याक्षेपादिनाऽस्मरणे । लषितो विषयो दृढतया निह्न ुतः स्यात् तत्रेति भावः । 10 इति----व्यापारकरणावसरे तदनुभवसम्भवेऽपि शैघ्र धातत्र निह्नवहेतूपपादनगर्भं तत्प्रकारमाह- कश्चित् केनतिशैत्र्येण चेतसो विषयान्तरगमनशीलत्वात् तदानी | चिदुक्त इत्यादि, त्वया कलिङ्गेषु ब्राह्मणो हत इति मन्तरान्तरा विषयान्तरेषु निक्षेपणाद् दृढसंस्काराभावेन । कश्चित् केनचित् उक्त इत्यन्वयः । कः कलिङ्गान् कालान्तरे तत्संस्कारलोपात् सम्भवति कृतास्मरणम्, जगामेति---आत्मनो गमनस्य शङ्कामपि वारयति, 50 संस्कारदाय ऽपि महारोगादिना तन्नाशेन चित्तविक्षेप- कश्चिदन्योऽपि गतो नवेत्यपि नाहं जानामीति । नाहं 15 णात्, निद्रादिना वा उन्मादादिना वा चित्तविक्षेपणात् । कलिङ्गान् जगामेत्यादि तु पूर्ववाक्यस्याशयमात्रं कृतास्मरणमिति । अतिनिह्नवशब्दं व्याचष्टे - अत्यन्ता- तथापि तदर्थानुवादकत्वेन तत्रापि परोक्षा भवति । पह्नवे इति — 'कृतस्यापि व्यापारस्य' इत्येतदत्रापि । इत्यत्यन्तमपहनुते इति -- गमनं विना तत्र क्रियायाः सम्बध्यते, एवं च कृतस्यापि व्यापारस्य केनचित् कारणेन | स्वत एवासम्भवः, अन्यत्रापि तत्सम्भवे ब्राह्मणादर्शनमेव 55 योऽत्यन्तोऽपह्नवोऽपलापस्तस्मिन् क्रियमाणेऽपि प्रत्यक्षा- | तद्धननस्यासम्भवताप्रदर्शकम् । तत्र कः कलिङ्गान् 20 या: क्रियायाः परोक्षत्वसम्भवेन तत्रापि परोक्षा विधीयत जगामेत्यादिपूर्ववाक्येऽन्यस्य कर्तृत्वेन तत्र परोक्षायाः इति भावः । अपरोक्षकालार्थ आरम्भः इति-स्वतः प्राप्तिः, तदाशयकोत्तरवाक्ये [ नाहं कलिङ्गान् तादृशस्थले कदाचिदप्यप्रत्यक्षत्वाभावेन तत्र परोक्षाया जगाम न ब्राह्मणं ददर्शेत्यत्र ] आत्मन एव कर्तृत्वेन अप्राप्तस्तद्विधानार्थोऽयमारम्भ इति भावः । उदाहरति- तत्र परोक्षाया उत्तमपुरुषस्याप्राप्ती सूत्रमिदमारब्धमिति 60 सुप्तोऽहं किल विललापेति - किल संप्रश्न-वार्तयोः । भावः । नन्वपह्नव एवं परोक्षा विधीयताम्, यत्राति25 विपूर्वस्य "लप व्यके वचने" इत्यस्य परोक्षाणवि - विल | निह्नवस्तत्रापि स्यादेवेति 'अति' ग्रहणं व्यर्थमित्याशङ्कां लापेति, स्वापसमये चित्तस्य निद्राधीनतया विक्षिप्तत्वे वारयन्नाह---अतिग्रहणादेकदेशापह्नवे ह्यस्तन्येव -- ऽपि कृतस्य व्यापारस्य प्रत्यक्षत्वमुपपन्नम् । न चाप्रत्यक्षन कलिङ्गषु ब्राह्मणमहमहनमिति - कलिङ्गेषु विषयीभूतस्यार्थस्य पश्चादपि कथं स्मरणम्, अनुभवजन्यं त्वया ब्राह्मणो हत इति प्रभे वस्तुद्वयं निह्नोतव्यं - 65 ज्ञानं स्मृतिरिति लक्षणादिति वाच्यम्, स्वेन कृतस्य व्या- कलिङ्गगमनं ब्राह्मणहननं च तत्र द्वयोरपह्नवेऽत्यन्ता
|
30 पारस्य सर्वयानुभवाभावस्याशक्यतया तस्मिन् कालेऽनु- | पह्नवः, एकस्यापह्नवे च वाक्यस्यैकत्र लब्धप्रसरतया
कथञ्चित् प्रामाण्यशङ्का तिष्ठतीति तत्र नात्यन्तापह्नुवो भवतीति तत्र न परोक्षा किन्तु ह्यस्तन्येवेति ॥ ५. २. ११. 11
70
भवस्यानुव्यवसायाभावेऽपि तस्य वस्तुतो जातत्वेन स्मरणसम्भवात् । 'चित्तविक्षेपादिना' इत्यत्रादिपदेन ग्राह्याया मत्तताया उदाहरणमाह — मत्तोऽहं किल विचचारेतिविपूर्वस्य "चर भक्षणे च चकाराद् गतौ इति 'चर्' 35 धातोः परोक्षाणवि विचचारेति । अत्रापि विचरणसमये मद परवशतया चेतसः 'अहं विचरामि' इत्यनुभवसत्त्वेन तदनुव्यवसायस्य [ अहं स्वकृतं विचरणमनुभवा
[ पा० २, सू० १२. ]
श० म० न्यासानुसन्धानम् - कृता । परोक्षकालविषयिणी परोक्षा प्रथममध्यमपुरुषयोः सम्भवत्यपि तत्रान्यस्य कर्तृत्वेन तस्य क्रियायाः परोक्षत्वस्य सम्भवात्
१२१
परीक्षे । ५. २. १२. ॥
त० प्र०-- अक्षाणां परः - परोक्षः, अत एव निर्देशात् साधुः, अव्युत्पन्नो वा असाक्षात्कारार्थः । भूतानद्यतने परोक्षेऽर्थे वर्तमानाद् धातोः परोक्षा विभक्तिर्भवति ।