Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 5

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 285

[ पा० ४, सू० ४१.]
।
।
प्रयोगे कालान्तराणां कालान्तरैः सह सम्बन्धं प्रकट- रोधित्वं तस्यावश्यकम् तेनाख्यातवाच्यक्रियाया एव भूतयति - विश्वश्वेति भूतकालः प्रत्ययः इति भूतः त्वेन प्रतीतिरूपो विपरीतक्रमो नेति भावः । कालोऽस्येति बहुव्रीहि:, भूतकालत्वं तु कनियो भूते वि- एतच्च भाष्येऽपीत्यमुक्तं "धातुसम्बन्धे प्रत्ययाः " [ ३. 40 धानात्, भवितेति भविष्यत्कालेन प्रत्ययेनाभिसम्ब- ४. १. ] इति पाणिनीयसूत्रे । तथाहि “इह पश्यामि - 5 ध्यमानः साधुर्भवतीति- भविष्यन् कालो यस्येति बहु- भूतकालो भविष्यत्कालेनाभिसम्बध्यमानो भविष्यत्कालः व्रीहिरेव, भविष्यत्कालत्वं तु भविष्यदनद्यतने श्वस्तन्या सम्पद्यते । कस्मान्न भविष्यत्कालो भूतकालेनाभिसम्बध्यविधानात् भूतकाल भविष्यत्कालयोर्मध्ये यो भूतकालः स मानो भूतकालः सम्पद्यते ? धातुसम्बन्धे प्रत्ययस्य यथाभविष्यत्कालेन सम्बध्यमानः साधुर्भवति, विश्वदृश्वेति | कालविधानात् सिद्धम् । धातुसम्बन्धे प्रत्ययस्य यथाकाल- 45 विधानात् सिद्धमेतत् । यथाकालविहिता एवैते प्रत्ययाः स्वेषु स्वेषु कालेषु प्रयुज्यन्ते । कथं तर्हि कालान्यत्वं गम्यते ? उपपदस्य तु कालान्यत्वम् । उपपदस्यैतत् कालान्यत्वम् ||" इति ॥
1
कलिकालसवंशश्री हेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते
२७३
1
अयमाशय:- कालभेदे साधुत्वाभ्यनुज्ञानाय सूत्रमिद - 50
गेन भवितेत्येतत्सम्बन्धादु भूतकालिक: कनिप् भविष्यति भवति, तथा भवितेति श्वस्तनी भविष्यत्कालपरित्यागेन विश्वदृश्वेत्येतत्सम्बन्धाद् भूते कस्मान्न भवतीति प्रश्नः । तत्र च भाष्यकृता सूत्राभावेऽपि स्वस्वकालविधानेनैव ता- 55
भूतकालो भवितेति भविष्यत्कालेनापि सम्बध्यमानो भवि 10 व्यत्काल एव सम्पद्यते । द्वितीयेऽप्युदाहरणे कृत इति भूतकालो भूते विधानात् भवितेति भविष्यत्कालः पूर्ववदेव, तत्र भूतकाल इतरेणापि सम्बध्यमान साधुर्भवति । तृतीयेऽपि भावीति भविष्यत्कालो भविष्यति णिनो विधा- । नात्, आसीदिति भूतकालो भूतानद्यतने ह्यस्तनीविधा । मित्युक्तम्, तत्र विशेषानुपादानाद् यथा भूतकालपरित्या - 15 नात्, तत्र भविष्यत्कालो भूतकालेनापि सम्बध्यमानः सा । धुर्भवति । इह विश्ववाऽस्य पुत्रो भवितेति भूतकालो भविष्यत्कालेनापि सम्बध्यमानो भविष्यत्कालः सम्पद्यते, तथाहि-- अयमत्रार्थः प्रतीयते - सोऽस्य पुत्रो भविता यो विश्वं द्रष्टेति, न च भविष्यत्कालो भूतकालेनाभिसम्बध्य-दृशप्रत्ययानां साधुत्वं समर्थयतोत्तरमुक्तम् । तस्यायमा20 मानो भूतकालतां प्रतिपद्यते, नह्यत्रायमर्थः प्रतीयते - सोsस्य पुत्रो भूतो यो विश्वं दृष्टवानिति, इतरयोरप्युदाहरणयोविशेषणं विशेष्यकालतां प्रतिपद्यते, यतस्तत्रायमर्थः प्रतीयते स श्वो भविता कटो यः करिष्यते, तत् कृत्यमासीत् यद् भूतमिति । तदेतत् कथं भवति ? विपर्ययः । 25 कस्मान्न भवति ? इत्याह- विशेषणं गुणत्वात् विशे ध्यकालमनुरुध्यते, तेन विषर्ययो न भवतीति- विशेषणं हि परार्थत्वाद् गुणोऽप्रधानमित्यर्थः तेन च प्रधानकालस्य विशेष्यस्योपकारः कर्तव्यः न च तत् प्रधानम परित्यज्य स्वकालं प्रधानकालमप्रतिपद्यमानं प्रधानोपका30 रक्रियां कर्तुं समर्थं भवतीति प्रधानस्य यः कालस्तमनुरुध्यते, विशेष्यं तुपकार्यत्वात् प्रधानम्, न च प्रधानस्य गुणकालापत्तिर्युक्ता, अन्यथा यदि गुणकालं प्रधानकाल: विशेषणभूतायाश्चोपलक्षणभावेनोपादानाद् भाविभूतव्यप्रतिपद्येत तदा तस्य प्रधानंत्वं हीयेत, तेन न भवति । पदेशविषयताप्रतिपादनात् कालान्यत्वं प्रतीयत इति 70 विपर्ययः । आख्यातवाच्यक्रियायामेव सर्वेषां कारकाणा
35 मम्वयात् तस्याः प्राधान्यम् कर्त्रादीनि कारकाणि च तदु
पकारकत्वात् तद्विशेषणानीति विश्वहश्वेति प्रथमान्तं
शयः - सर्वे प्रत्ययाः स्वेषु स्वेष्वेव कालेषु विधीयन्ते, किन्तु यथा - 'अस्य सूत्रस्य शाटकं वय' इत्युक्तो यदि वातव्यो न शाटक:, यदि शाटको न वातव्य इति विप्रतिपत्तौ प्राप्तायां मन्ये स वातव्यो यस्योतस्य शाटक इत्येषा 60 संज्ञा भविष्यतीति प्रतीतिस्वीकारेण भाविव्यपदेश आश्री
।
यते, तथेहापि विश्वश्वाऽस्य पुत्रो भवितेत्यादौ 'अस्य : पुत्रो भविता येन विश्वदर्शनं निर्वर्तितम्' इति व्यपदेशो भविष्यति इति भाविभूतकालिकत्वव्यपदेश विज्ञानादस्य प्रयोगस्य सूत्रं विनापि साधुत्वमुपपादयितुं शक्यते, उप- 65 पदभूतस्य विशेषणभूतस्य वाक्यार्थवशात् कालान्यत्वं सूत्र विनापि समर्थयितुं शक्यते, विशेष्याया आख्यातादिपदवाच्याया: क्रियाया: प्राधान्यात् स्वकाल एवावस्थानं,
भावः ।
नन्वेवं यत्र त्याद्यन्तं प्रति अन्यस्य भिन्नकालार्थकस्य कर्त्रादिवाचकपदस्य प्रयोगस्तत्र व्यवस्थाऽस्तु, यत्र
कर्तृतया तत्र [ क्रियायां ] विशेषणमिति विशेष्यस्यानु- ! तूभयमपि त्याद्यन्तमेव तत्र कथं व्यवस्था, कुत्र काला