Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 5

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 286

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशम्दानुशासने पामोऽध्यायः ।
[पा. ४, सू० ४१.]
न्यस्वं प्रतीयेतेत्याशङ्कायामाह- तथा त्यावन्तमपीत्या- | सुधीभिः। तथा च त्याद्यन्तमपीत्यादिना प्रतिपादितदि । समुदायवाक्यार्थापेक्षयेति, अयमाशयः- नोक- स्यार्थस्येदमुदाहरणं न स्यात् । जलपानसमय एव जलेनोवाक्ये क्रियाद्वयप्राधान्यं सम्भवति ‘एकतिङ् [तिव्] वा- : र्वीप्लावनस्य भूततानुगमश्च न शोभते, दर्शनसमये च 40 क्यम्' इति हि वैयाकरणानां समय:, 'एकतिङ्' इत्यस्य हि- तस्य जलस्य पीतता [ भूतकालिकपानकर्मता ] प्रतीति5 एकतिङन्ता त्याद्यन्ता]र्थनिष्ठमुख्यविशेष्यतानिरूपितप्र. रुपपादयितुं शक्यत इति पिबत इति वर्तमानकालिकशतृकारताशालि अर्थवाचकपदसमुदायरूपं वाक्यमित्यभि-प्रत्ययस्यैव भूततानुगम उपपद्यते । प्रायः, तथा चानेकत्याद्यर्थघटितवाक्येऽप्येकस्य कस्यचन । 'धातोः सम्बन्धे प्रत्ययाः' इत्यनेन न केवलं भिन्नकालविशेष्यत्वमपरस्य च विशेषणत्वमास्थेयम्, तच्च वाक्यार्थ- विहिता धातुसम्बन्धिनः प्रत्यया कालान्तरे साधुतयाऽन्वा-45
मपेक्ष्यैव प्रकृतार्थानुसारमेव स्यादिति तदपेक्षयैव विशे- ख्यायन्ते, किन्तु तद्धितादयोऽपीत्याह-बहवचनाद् अ10 षणभूतत्याद्यन्ते कालान्यत्वं प्रत्येतव्यमिति समुदितोऽर्थः। धात्वधिकारविहिता अपि प्रत्ययास्तद्धिता धातु
कुत्रेदृशः प्रयोग इति चेत् ? अत्राह- साटोपमुर्वीम- सम्बन्धे सति कालभेदे साधवो भवन्तीति-कालभेदेनिशं नदन्तः इति- रघुवंशे त्रयोदशे सर्गे रामस्य प्रत्या- | अस्मात् कालादन्यस्मिन् काले इत्यर्थः । अयमाशयःवर्तनसमये पद्यमिदम् । “अनीशं साटोपं नन्दन्तोऽमी 'धातोः सम्बन्धे प्रत्ययः' इत्येतावदुक्तावपि प्रत्ययत्वेन 50
यः [ अम्भोभिः ] उवीं समन्ततः प्लावयिष्यन्ति तानि सर्वधातुप्रकृतिकानां सर्वेषां प्रत्ययानां संग्रहसिद्धौ प्रत्यया 15 अम्भांसि पयोधेरेकदेशात् निभृतं पिबतो मेघान् स ददर्श" इति बहवचन निर्देशोऽनर्थकः सन् कालसम्बन्धे विधीय
इत्यन्वयः । अत्र कस्य प्राधान्यं कश्चानुगन्तेति विवेच- मानप्रत्ययमात्रस्य स्वभिन्नकालेऽपि साधुत्वाख्यायक: सम्पयति- प्लावयिष्यन्तीति भविष्यदर्थस्य ददर्शति द्यते । गोमान आसीदिति- गावो विद्यन्तेऽस्येति वर्तभूतानुगमः इति-- प्रधानकर्ता तत्पदप्रतिपाद्यो रामः, । मानकालिकसत्वविवक्षायां "तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मत:" 55
तस्य क्रिया ददर्शत्ति पदप्रतिपाद्या भूतकालिकदर्शनरूपेति ! ७. २. १.] इत्यनेन वर्तमानकालमस्तीत्युपादाय वि20 साऽप्यन्यकर्तृकक्रियापेक्षया प्रधानम्, प्लावयिष्यन्तीति । हितो मतुः 'आसीत्' इति भूतकालान्वयिनि कर्तरि न
पदप्रतिपाद्या भविष्यत्कालिकी प्लावनक्रिया चानुवाद्य- स्यादतोऽनेन तस्य साधुत्वमन्वाख्यायते, एवं- 'गोमान् तया निर्दिष्टेति तस्या अप्राधान्यं स्पष्टम् , तथा च भूत-भविता' इत्यत्रापि भविष्यत्कालान्वयिनि कर्तरि योज्यकालिकप्लावनकर्तृमेघकर्मकं रामकर्तृक भूतकालिकं दर्श- मिति, अस्तित्वविक्षायां हि मतुरुक्तः, स कालान्तरे न 60 नमिति बोधः।
! स्यादिति । अनेन सूत्रेण भूतभविष्यकालाम्यां सम्बध्य25 .. पद्यस्य भावार्थश्चायम्- एते मेघाः पयोधेरेकदेशको- मानो मतुः साधुर्भवतीति भावः । ... णादेव जलं नीत्वा धरणी प्लावयन्तः स्वकीयवैभव- एतच्च "धातुसम्बन्धे प्रत्ययाः" [ ३. ४. १. ] इति
मर्वभरितास्तथा गर्जन्ति यथा- इदमेषामेव घनं भवेत् । पाणिनीयसूत्रे भाष्येऽप्युक्तम् । तथाहि- "प्रत्ययः" इति तेन चैते महान्त इति, किन्तु एते पयोधिधनिनो धनं । वर्तमाने पुनः प्रत्ययग्रहणं किमर्थम् ? । अधातुप्रत्ययाना-65
तूष्णीमेव चोरयित्वा स्वकीयां कीति वितन्वन्तीति बि- मपि धातुसम्बन्धे साधुत्वं यथा स्यात्- गोमान् आसीत्, 30 जानतां कृते तेषामिदं कर्म कियत् श्वाध्यमिति । भविता।" इति ।
अत्र केचनैवमाहुः- वस्तुतस्त्वत्र न प्लावयिष्यन्तीति अत्रोतं कैयटेन- "यद्यपि स्वरूपपदार्थक: प्रत्ययशब्दः भविष्यता सह ददर्शति भूतस्य विरोधः कश्चित्, प्लावनं : प्रकृतः, तथापीह संज्ञिनिर्देशाभावात् संज्ञिपदार्थको विज्ञाहि न दर्शनक्रियया कश्चित् सम्बद्धम्, तद्धि भविष्यत्त्वे- । स्यते ।" इति ।
70 नैव प्रतिपाद्यते, किन्तु पिबतो ददर्शति वर्तमानभूतयो- अयमाशय:- "प्रत्ययः" [ ३.१.१.] इति सूत्रेणा35 विरोधः, वर्तमानस्य कर्मणो भूतकालिकं दर्शनं कथं जा- धिकृतं प्रत्यय इति पदमापञ्चमसमातेरधिक्रियते । तच्च
तमिति । तथा चाम्भांसि पिबतो मेघान् ददर्शति सम्ब- प्रत्ययपदं स्वरूपपरं तैस्त: सूत्रविहितः प्रत्ययैः सम्बन्धो योजनीय इति साधू प्रतिभाति, विचारणीयं चैतत् ध्यते । तथा च न तत्र तत् पदं प्रत्ययबोधकम्, इह च