Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 5

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 290

२७०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशम्दानुशासने पञ्चमोऽध्यायः।
[पा. ४, सू० ४२.]
इत्यस्यार्थः, इतिशब्दस्तु अभेदान्वये तात्पर्य ग्राह्यति, ! स्यतेप्रत्यये "स्वस्प्रह." [ ३. ४. ६६. ] इति वा निटि एवं चातिशयेन पौनःपुन्येन वा लवनाभिन्नं वर्तमानका- | वृद्धौ च-शायिष्यते, भवतेति कर्तपदं तृतीयान्तम् । लिकमेककर्तृकं लवनं- वाक्यार्थः । इतिशब्दाभावे च एवं कर्मगि लूधातोः- लूयत्व लूयस्वेत्येव- लूयते 40 प्रयोगेण सहानुप्रयोगस्यान्वयो न स्यात्, आख्या तयोरस- | अलावि लाविष्यते केदारः इति- केदार इति कर्म, 5त्त्वरूपार्थवाचकयोः स्वतः सम्बन्धस्य दुरुपपादत्वात् । उक्तत्वाच्च प्रथमा। ननु इतिशब्देन व्यवधानात् 'लुनाति' इत्यस्यानुप्रयोगत्वं द्वितीयं वाक्यार्थमाश्रित्योदाहर्तुमवतारयति-त-चमौ
? अनू-पश्चादव्यवधानेन प्रयोगो ह्यनुप्रयोग इति | च तद्यष्मदीति, उदाहरति-लनीत लनीतेत्येव ययं चेत् ? इतिशब्दस्य पूर्ववाक्यार्थानुवादकत्वमात्रेण व्यव• लुनीय, पक्षे हिमुदाहरति- लुनीहि लुनीहीत्येव यूयं 45
धायकत्वाभावान्न दोषः, व्यवधानं हि परेण भवति, इति-लुनीथ । ध्वम उदाहरणमाह- अधीध्वमधीध्वमित्येव 10 शब्दश्च पूर्वोक्तार्थ मेवानुवदतीति तस्य न व्यवधायकत्व- यूयमधीध्वे, पक्षे स्वमुदाहरति- अधीष्वाधीष्वेत्येव
मिति भावः । एवं वर्तमानायां तिवि उदाहृत्य सर्ववचन- यूयमधीध्वे इति, वर्तमानायामुदाहृत्याथाद्यतन्यामुदाहविषयत्वं दर्शयितुं तसाद्यष्टकेऽप्युदाहरति-लुनीहि लुनी- ! रति--तथा- लुनीत लुनीतेत्येव यूयमलाविष्ट, पक्षे होत्येवेमी लुनीतः इत्यादिना । अथ सर्वविक्तिविषय-हिमुदाहरति- लुनीहि लुनोहीत्येव यूयमलाविष्ट । 5)
त्वं दर्शयितमद्यतन्यां शस्तन्यां परोक्षायां भविष्यन्त्यां ध्वमम्दाहरति- अधीध्वमधीध्वमित्येव ययमध्य15 श्वस्तन्यां सप्तम्यां पञ्चम्यामाशिषि च दिकप्रदर्शनायकक ढवम्, पक्षे स्वमुदाहरति-अधीष्वाधीष्वेत्येव ययम
प्रयोगमुदाहरति- एवं- लुनीहि लुनीहीत्येवायमला- ध्यगीढ्वमिति । “वाऽद्यतनी-क्रियातिपत्त्योर्गीङ्' [ ४. वीदित्यादिना क्रमेण ।।
। ४. २८. ] इति इङोऽद्यतन्यां वा 'गोङ्- गी' इत्याहिप्रत्ययमुदाहृत्य तत्क्रमेणैव स्वप्रत्ययमुदाहर्तुमाह- देशः॥ एतावता वर्तमानायामद्यतन्यामुदाहृतम्, शेषा-55 एवम्- अधीष्वाऽधीष्वेत्येवायमधीते इत्यादिना । ष्वतिदिशति- एवं हस्तन्यादिष्वप्युदाहार्यमिति !! 20 अद्यतन्यादिष्वेकवचनेनंवोहृतं, न द्विवचनबहुवचनाभ्या- | अथ पदकृत्यं पृच्छति- यथाविधीति किमिति,
मिति न्यूनतेति शङ्कामपाकर्तुमाह-एवं- सर्वविभक्ति- उत्तरयति- लुनीहि लुनीहीत्येवायं लुनाति, छिनत्ति वचनान्तरेष्वपि हि-स्वावुदाहरणीयाविति-- ग्रन्थ- लूयते वेति धातोः सम्बन्धे मा भूदिति- 'यथाविधि' गौरवभिया दिङ्मात्रप्रदर्शनाय तथोदाहृतमिति सर्वासा- इत्यस्य 'यत एव धातोर्यस्मिन्नेव कारके०' इत्याद्यर्थं 60
मद्यतन्यादीनां विभक्तीनां द्विवचनबहुवचनाभ्यामुक्तरीत्या | दर्शयताऽऽचार्येण सूचितम्-धातुभेदे कारक भेदे च नेदं 25 हि-स्वावुदाहरणीयाविति भाव: । पूर्वत्र "लूगश् छेदने" सूत्रं प्रवर्तत इति, प्रकृतप्रयोगे च छिनत्ति' इत्यस्यानु
इति लूधातुः प्वादित्वाच्च शिति ह्रस्वः, परत्र "इंक | प्रयोगे धातुभेदः, 'लूयते' इत्यस्यानुप्रयोगे च कारक भेदः, अध्ययने" इति नित्यमधिपूर्वो हि 'इ' धातुः, तस्याद्य- धातुसाम्येऽपि 'लुनाति' इत्यस्य कर्तरि प्रयोगात् 'लूयते तन्यां गी, परोक्षायां च गादेशो विज्ञेयः । क्रियातिपत्तौ इत्यस्य कर्मणि प्रयोगात्, तत्रास्य प्रवृत्तिवारणाय यथा-65 तु न सम्भव इति तत्र नोदाहृतमित्याभाति ।।
विधिग्रहणमावश्यकमिति भावः । एवम् - 'अधीष्वावी30 कर्तरि प्रयोगा दर्शिताः, अथ भावे कर्मणि वा भवति। वेत्येवायमधीते' इति प्रयोगे 'अधीते'स्थाने पठतीति
वा नवेति संदिहानं प्रत्याह-भाव-कर्मणोरपोति । तत्र प्रयोगे धातुभेदः, 'अधीयते' इति प्रयोगे च कारकभेदः, पूर्व भावे उदाहरति- शय्यस्व शय्यस्वेत्येव शय्यते 'लुनीत लुनीतेत्येव लुनीथ' इति प्रयोगे 'लुनीथ' इत्यइति- "शीङक्-- शी शयने" अतो भावे वर्तमानातेप्रत्यये | स्य स्थाने 'छिन्त्थ' इति प्रयोगे धातुभेदः, एवम् -'अधी- 70
"क्यः शिति" [ ३. ४. ७०. ] इति क्ये "ङिति यि | ध्वमधीध्वमित्येव यूयमधीध्वे' इति प्रयोगे 'अधीध्वे' 35 शय" । ४. ३. १०५. 1 इति शयादेशे च- शय्यते इत्यस्य स्थाने पिठय' इति प्रयोगे 'धा इति । अद्यतन्यां तु- 'अशामि' इति- अत्राद्यतन्यास्त- नास्य प्रवृत्तिरिति भावः । प्रत्यये जिचि तलुकि वृद्धौ च- अशायि। भविष्यन्त्यां। एकेनैव लुनीहीति पदेन सिद्धे द्विः प्रयोगः कृत इत्या-: