Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 5

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 323

। पा० ४, सू० ८६-६०.]
कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते
३११
को यस्तिर्यक्छन्दस्तस्येदमनुकरणम्, न तु स एव, तेन । मुपपादयति-- अत्र करोतीच्छत्योर्लक्ष्य लक्षणभावो शब्दान्तरत्वात् चादेशो न भवतीति भावः। नन्वेवमपि । न कर्म-क्रियाभावः इति- क्रिययव हीच्छा लक्ष्यते, *प्रकृतिवदनुकरणं भवति इति न्यायेन भवितव्यमेवात्र अनिच्छतः स्वतः क्रियायामप्रवृत्तेरिति किया प्रकृतिकार्येण चादेशेनेति चेन्न- अनुक्रियमाणरूपविनाश लक्षणम्, इच्छा तु लक्ष्यमिति तात्पर्यम्, पृच्छति-तुल्य- 40 5 प्रसङ्गात्, यद्यत्र प्रकृतिकार्य स्यात् ततो यादृशमनुकरणं | कर्तृके इति किमिति, उत्तरयति-इच्छामि भुङ्क्तामिति तिर्यगिति शब्दस्वरूपं तस्य विनाशोऽनुपलब्धिः स्यात्, -इहेच्छाया अन्यः कर्ता भोजनस्य चान्य इति तुल्यकर्तृयादृशमनुकर्तृमिष्टमकृतचादेशं तादृशं न प्रतीयेतेत्यर्थः । । स्वाभाव इति भावः ।। ५. ४. ८६. ।। यत एवं प्रकृतिवदनुकरणभावे सत्येव दोष आपतति ततो
। शक-घृष-ज्ञा-रभ-लभ-सहा-ऽह-रला-घटा-स्तिमेह प्रकृतिवदनुकरणेन भवितव्यम् । प्रकृतिबदनुकरणं 10 भवतीत्यस्थावकाशस्तु यत्रार्थपदार्थस्यानुकरणं तत्र ।
समर्थाथ च तुम् । ५. ४. ६०. ॥ 45 न्यायसमुच्चये च व्याख्यातोऽयं न्याय इत्यलं पल्लवितेन
त० प्र०- शक्यावर्थेषु धातुषु समर्थार्थषु नाममु च ॥ ५. ४.५८.॥
चकारादिच्छार्थेषु धातुलपपदेषु कर्मभूतात् धातोस्तुम् प्र.
त्ययो भवति । शक्नोति पारयति वा भोक्तुम्, घृष्णोत्यइच्छार्थे कर्मणः सप्तमी। ५. ४. ८६. ॥
ध्यवम्यति वा भोक्तुम्, जानाति वेत्ति वा मोक्तुम, आत०प्र०- इच्छार्थे धाता उपपदे तुल्यकसकेऽर्थे वर्त- रमते प्रक्रमते या भोक्तम्, लमते विन्दते वा भोक्तुम्, 50 15 मानात कर्मभूतात् धातोः सम्बन्धे सप्तमी विभक्तिर्भवति ।।
सहते क्षमते वा भोक्तुम, अर्हति प्राप्नोति वा भोक्तुम, कर्मत्वं तुल्यकर्तकत्वं च धातोः श्रुतत्वादुपपदापेक्षे। भु- ग्लायति म्लायति वा भोक्तम, घटते युज्यते वा भोक्तुम्,
ओयेतीच्छति, भुशीयेति वाञ्छति, भुजीयेति कामयते । अस्ति विद्यते वा भोक्तम्, समर्थोऽलं प्रभवति ईष्टे वा हुन्छार्य इति किम् ? भोजको व्रजति । कर्मण इति मोक्तम | समर्थाप्रतीतावपि भवति- वष्ट चक्ष:. किम् ? इच्छन् करोति, अत्र करोतीच्छत्योलक्ष्य-लक्षण- योदधं धनः । शक्त्या भुज्यते, सामथ्र्येन भुज्यते' इत्यादी 55 20 मावो न तु कर्म-क्रियामावः । तुल्यकर्त के इति
स्वनभिषानान भवति । इच्छार्थेषु- इच्छति भोक्तुम, किम् ? इच्छामि भुक्तां भवान् ॥६॥
भोक्तु वाञ्छति, भोक्तुम् वष्टि, मोक्तुमभिलषति, श० म० न्यासानुसन्धानम्- इच्छा० । इच्छार्थ
समर्थार्थत्वादेव सिद्धेशकग्रहणमसमर्थार्थम् । कर्मण इति धाता उपपदे इति- उपपदं च यद्यपि प्रकृतप्रकृत्यपे
च सामच्छिकादिष्वर्हपर्यन्तेषु इच्छार्थेषु चोपपदेषु सत्सु भया पूर्व प्रयुज्यते तथापि 'उप-समीपे उच्चारितं पदमुपप
| सम्बन्धनीयम् । अन्ये तु शकादिषु घटान्तेषु स्वरूपोपदे-60 25 दम्' इति व्युत्पत्त्यनुरोधेन पश्चादपि प्रयोग उपपदत्वमक्ष- !
ब्वेवेच्छन्ति, न तदर्थेषु । अतारार्थमक्रियोपपदार्थ चेवं
प्रस्तूयत इति ॥६॥ तमेव । "भुजंप-भुज् पालनाम्यवहारयोः" अभ्यवहारो भोजनम्, “भुनजोऽत्राणे" [ ३.३.३७. ] इत्यात्यात्मने
| इत्यात्यात्मने- इत्याचार्य श्रीहेमचन्द्र विरचितायां सिद्धहेमचन्द्रापदे सप्तम्यां तृतीयपुरुषकवचने ईयप्रत्यये- भुञ्जीय,भिधानस्वोपज्ञशस्दानुशासनब्रहवृत्तौ पञ्चमस्या"इषत् इच्छायाम्" अतो वर्तमानातिवि "गमिषद."
ध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥४॥ 651 30 [ ४. २. १०६. ] इत्यन्त्यस्य छादेशे- इच्छति, “वाछु ।
इच्छायाम्" इत्यस्य- वाञ्छति, “कमूङ् कान्ती" ।। पञ्चमोऽध्यायः समाप्तः ॥५॥ कान्तिरिच्छा, अतः “कमेणिङ्' [ ३. ४. २. ] इति
eeeeeeee-d पिडि- कामयते इति । पदकृत्यं पृच्छति- इच्छार्थ क्षण्णाः क्षोणिमृतामनेककटका मग्नाऽथ धारा ततः,
इति किमिति, उत्तरयति- भोजको व्रजतीति-"ब्रज कुण्ठः सिद्धपतेः कृपाण इति रे मा मंसत क्षत्रिया:1॥ 35 गतौ" इत्यस्य- व्रजति, । पुनः पृच्छति-कर्मण इति | आरूढप्रबलप्रतापवहनः संप्राप्तधारश्रिरात,
किमिति, उत्तरयति- इच्छन् करोतीति, कर्मत्वाभाव- पीत्वा मालवयोषिवश्रुसलिलं हन्ताऽयमेधिष्यते ॥२०॥ 70