Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 5

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 257

[ पा० ४, सू० २. ]
।
पत्तृविशेषं प्रति सूत्रं प्रत्याचष्टे । कालान्तरगतिस्त्वित्यादि - कालान्तरं वर्तमानसमीपो भूतो भविष्यंश्च कालः, तस्य या गतिः प्रतीतिः । आगच्छामीत्यस्य पदस्य वर्त मानकालविशेषेऽप्ययं गच्छामीत्यतो वाक्यात् कदा देवॐ दत्त ! गमिष्यसीत्येतद्वाक्यसमनन्तरं प्रयुज्यमानाद् भवति । वाक्यगभ्योऽपि कालो यदि पदसंस्कारवेलायामुपयुज्यते युज्येत सूत्रारम्भः । न चासी तत्रोपयुज्यते यस्माच्छास्त्रेण पदस्य संस्कारः क्रियते, न वाक्यस्य । पदे संस्क्रियमाणे ! ति तद्गम्य एवं काल उपयुज्यते, न वाक्यगम्य इत्यभिप्रायः । 10 इतिकरणः प्रकृतप्रत्यवमर्शक इति । एवं यो मन्यते अवगच्छति तं प्रतीदं नारब्धव्यमेव । यदर्थमारभ्यते तेषां प्रत्ययाना "वर्तमाने लट्" [ ३.२.१२३. ] इत्यादिनंव शास्त्रेण [ स्वमते "सति" ५-२-६, इत्यादिना ] सिद्धस्वात् । प्रकरणग्रहणेन न केवलमिदं सूत्रं नारब्धव्यमपि 15 तु "आशंसायां भूतवञ्च" [ ३. ३. १३२. ] [ स्वमते "भूतवच्चाशंस्ये वा" ५. ४. २. ] इत्यादीन्यपि नारब्धव्यानीति दर्शयति । तादृशमित्यादि एवं च यस्तु तादृशः प्रतिपत्ता न भवति मन्दबुद्धिस्तं प्रति आरब्धव्यमेवेत्युक्तं भवति, नसावेवं न्यायेन प्रतिपत्तुं समर्थः । तथा चेत्या20 दि- यस्मात् तत्रैवं वाक्यगम्यः कालः पदसंस्कारवेलायां नोपयुज्यते, एवं च सति श्वः करिष्यतीत्येवमाद्युपयुज्यते । तत्रापि हि करिष्यतीत्येतत् पदं भविष्यत्येव काले वर्तत इति "लृट् शेषे च " ३. ३. १३. ] इत्येव लृट् सिद्धः ।
श० म० न्यासानुसंन्धानम् - भूत० । अनागतस्येअप्राप्तस्येति भाव: । "आङ: शसुङ् इच्छायाम्" आङ इति आङः पर एवायं प्रयुज्यते नान्योपसर्गान्नापि केवल इति ज्ञापनार्थम् उदित्त्वात्रे “ केटो ०" [ ५. ३. 45 १०६. ] इति स्त्रियामे आपि च- आशंसा, यद्यपीयं वर्तमाना तथापि तद्विषयस्य भविष्यत्वात् भविष्यत्कालेत्युच्यते । तदाह- आशंस्यस्य भविष्यत्त्वादयमतिदेश इति, तथा च तत्र स्वतो भूतत्व वर्तमानत्वयोरभाव इति तो धर्मावतिदेशेनैव लभ्यो, एवं च- आशंसाविषये आ- 50 शंस्यमानक्रियावचनाद् धातोर्भूतवद् वर्तमानवच्च प्रत्यया भवन्तीत्यर्थः सम्पद्यते । पक्षे भविष्यन्ती- श्वस्तन्यावपि भवत इत्याह- वावचनाद यथाप्राप्तं चेति । उपाध्यायश्वेदागमत् एते तर्कमध्यगीष्महीति गम्धातोरद्यतन्या: प्रथमत्रिकैकवचनेऽङि - आगमदिति । “इंक् 55 अध्ययने" नित्यमधिपूर्वः, अतोऽद्य तन्यास्तृतीयत्रिक बहुवचने महिप्रत्यये सिचि "वाऽद्यतनी ०" [ ४. ४. २८. ] इति गीङादेशे ङित्त्वादु गुणाभावे च- अध्यगीष्महीति ।
|
।
[ "भविष्यन्ती” ५. ३. ४. इत्येव भविष्यन्ती सिद्धा ] उपाध्यायश्वेागतः, एतैस्तर्कोऽधीतः इति, भूते
:
25 भविष्यदनद्यतनस्तु कालोऽयम् । यद्युत्तरकाल: प्रतीयते ! तथाप्यसौ वाक्यार्थं इति पदसंस्कारे नाश्रीयते । यदि तु वाक्यगम्योऽपि काल: पदसंस्कारे समाश्रीयेत तदा तु करिष्यतीत्येवमादि नोपपद्येत भविष्यदनद्यतने लुटैव [ श्वस्तन्यैव ] भवितव्यमिति कृत्वा ।। ५. ४. १. ।।
कर्तरि के मलोपे च आगत इति, भूते कर्मणि क्ते - 60 अधीत इति । उपाध्यायश्वेदागच्छति, एते तर्कमधीमहे इति वर्तमानातिवि शवि मस्य छादेशे - आगच्छ तोति, वर्तमानामहे प्रत्यये - अधीमहे इति । अतिदेशस्य वैकल्पिकत्वात् पक्षे भविष्यत्प्रत्यय इत्याह- पक्षे- उपाध्यायश्वेदागमिष्यति, एते तर्कमध्येष्यामहे इति - 65 भविष्यन्त्याः व्यतिप्रत्यये "गमोऽनात्मने" [४. ४. ५१. ] इतीटि- आगमिष्यति, भविष्यन्त्याः स्यामहे प्रत्यये -अध्ये
!
कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते
30
२४५
तर्कमधीमहे । पक्ष-उपाध्यायश्वेदागमिष्यति, एते तर्कमध्येष्यामहे; उपाध्यायश्चेदागन्ता, एते तर्कमध्येतास्महे । सामान्यस्यातिदेशे विशेषस्यानतिदेशात् ह्यस्तनी-परोक्षे न भवतः । आशंस्य इति किम् ? उपाध्याय आगमिष्यति 40 तर्कमध्येष्यते मंत्रः ॥२॥
भूतवञ्चाऽऽशंस्ये वा । ५. ४. २. ।।
त० प्र०- अनागतस्य प्रियस्यार्थस्याशंसनं प्राप्तुमि च्छा- आशंसा, तद्विषय आशंस्य:, तस्मिन्नर्थे वर्तमानादष्यामहे इति । उपाध्यायश्वेदागन्ता, एते तर्कमध्येधातोर्भूतवञ्चकारात् सद्वच प्रत्यया वा भवन्ति । आशंस्यस्य । तास्महे इति श्वस्तनीताप्रत्यये - आगन्ता, तास्महेभविष्यत्वादयमतिदेशः । वाग्रहणात् यथाप्राप्तं च । उपा- प्रत्यये तु अध्येतास्महे । ननु भूतवदित्यतिदेशाद् भूते ये 70 35 ध्यायश्चेबागमत् एते तर्कमध्यगीष्महिः उपाध्यायश्चे- प्रत्यया उक्तास्ते सर्वेऽपि स्युरिति ह्यस्तनी-परोक्षे अपि 'वागतः, एतंस्तर्कोऽधीतः उपाध्यायश्चेदागच्छति एते । स्यातामिति चेत् ? अत्राह - सामान्यातिदेशे विशेषा
$