Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 5

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 258

[ पा० ४, सू० ३. ]
नतिदेशाद ह्यस्तनी - परोक्षे न भवतः इति- भूत- पवादः इति- “भूतवञ्चाशंस्ये वा” [ ५. ४. २. ] सामान्यस्यातिदेशोऽयम्, भूतविशेषप्रत्ययौ च ह्यस्तनी | इत्यस्मिन् प्राप्तेऽस्यारम्भात् । उपाध्यायश्चेदागच्छति, परोक्षे, सामान्यातिदेशे विशेषानतिदेशः, ताविह न आगमत् इति- अत्र पूर्वेण वर्तमाना अद्यतनी च आभवतः । कयमाशयः - अपवादो हि स्वनिमित्ते सति । गमिष्यति, आगन्तेति - पूर्वस्य वैकल्पिकत्वात् पक्षे 5 प्रवर्तेत, तत्राद्यतनौ सामान्यतो भूतार्थाद् धातोविहितेति । भविष्यन्ती श्वस्तनी च क्षिप्रमाशु त्वरितमरं शीघ्र - 40 सोत्सर्गः, ह्यस्तनीपरोक्षे तदपवादभूते, तत्र यदि परोक्ष- मेते सिद्धान्तमध्येष्यामहे इति- अत्र क्षिप्रार्थी उपपदेत्वेनानद्यतनत्वेन च सह भूतत्वातिदेशः स्यात् स्यात् ऽनेन भविष्यन्ती । शङ्कते - 'क्षिप्रार्थे न' इति वक्तव्ये तयोर्निमित्तं न तु तथातिदिश्यत इति निमित्ताभावात् । इति श्रयमाशय: - आशंसाविषये एवायमपि योगः प्रवर्तते, ते न स्तः । पदकृत्यं पृच्छति- आशंस्य इति किमिति, | आशंसाविषयश्च भविष्यत्कालिक एवेति पूर्वसूत्रे समुप10 उत्तरयति - उपाध्याय आगमिष्यति तर्कमध्येष्यते । पादितम्, तथा च क्षिप्रार्थे उपपदे पूर्वोक्तं न भवतीति 45 मंत्र: इति - अत्रोपाध्यायागमनं यद्यप्यनागतं तथापि ना- कथिते भविष्यत्कालिकी भविष्यन्ती स्यादेवेति भविष्यशंसाविषयः, तदागमनस्य निश्चितत्वेन विवक्षितत्वात् । न्तीवचनं व्यर्थम्, क्षिप्रार्थेन, आशंसार्थे सप्तमीति पृथक् तथा चात्रापि भूतवद वर्तमानवद् वा प्रत्ययो मास्त्विति | पृथक् वाक्यार्थः सम्पादनीयस्तथा च लाघवमिति । आशंस्य इत्युक्तम् ।। ५.४.२. ॥ यद्यपि पदगौरवस्य योगविभागेन परिहारः क्रियते, तथापि पदगौरवाद् योगविभागो गरीयानिति न्यायानादरेण शङ्का 50 बोध्या । श्वस्तनीविषयेऽपि भविष्यन्ती यथा स्यादिति, अयमाशय:- भविष्यत्कालो द्विधाऽद्य तनोऽनद्यतनश्र्च, तथा च यत्रानद्यतनत्वेन स विवक्ष्यते तत्र क्षिप्रार्थ न' इत्यनेन भूतवद् वर्तमानवत् प्रत्ययानां निवर्तनेऽपि श्वस्तनी स्यात् तस्या विशेषविहितत्वेनापवादस्वात् । 55 प्रतिपदोक्ततया तद्विधाने हि सा पूर्वविहितां श्वस्तनीं बाधत इति तत्रापि भविष्यन्त्येव भवतीति । तदेवोदाहरतिउपाध्यायश्वेच्छ्वः शीघ्रमागमिष्यति, एते श्वः शीघ्रमध्येष्यामहे इति- अत्रानद्यतनभविष्यत्कालेऽपि श्वस्तनीं प्रबाध्य भविष्यन्ती जातेत्यर्थः । एते श्वः क्षि-60 प्रमध्येष्यामहे इति- अत्र क्षिप्रार्थयोगेऽनेन भविष्यन्तो । अथाशंसार्थे उपपदे उदाहरणावसर इत्याह- आशंसार्थे खल्वपीति । उपाध्यायश्वेदागच्छति आगमत् इतिअत्र पूर्वसूत्रेण वर्तमाना भद्यतनी च तस्य वैकल्पिकत्वात् पक्षे -- अद्यतन भविष्यति भविष्यन्त्याम् आगमि - 65 ध्यतीति । अनद्यतनभविष्यति च श्वस्तन्याम्-आगन्तेति । आशंसेऽवकल्पये सम्भावये, युक्तोऽधीयीयेति- अत्राशंसार्थयोगेऽनेन सप्तम्यामधीयीयेति । 'आशंसे' इत्यादी तु निसगंजा वर्तमाना ज्ञेया वर्तमानकालवृत्तित्वादाशंसायाः । ननु क्षिप्रवाचिनि आशंसावाचिनि चोपपदे कया 70 विभक्त्या भवितव्यमुभयोरपि निमित्तसद्भावात् पर्यायेगोभयोरपि विधानस्य प्राप्तत्वादित्याशङ्कायामाह - द्वयो
!
|
15
२४६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने पनवमोऽध्यायः ।
क्षिप्राऽऽशंसार्थयोर्भविष्यन्ती- सप्तम्यौ
। ५. ४. ३. ।।
त० प्र०- शिप्राय आशंसायें चोपपदे आशंस्येऽर्थे वर्तमानात् धातोर्यथासंख्यं भविष्यन्ती-सप्तम्यौ विभक्ती भवतः । भूतवच्चेत्यस्यापवादः । उपाध्यायश्वेदागच्छति 20 आगमत् आगमिष्यति आगन्ता, क्षिप्रमाशु त्वरितमरं शीघ्रमेते सिद्धान्तमध्येष्यामहे । क्षिप्रार्थे नेति वक्तव्ये भविष्यन्तीवचनं श्वस्तनीविषयेऽपि भविष्यन्ती यथा स्याविश्येवमर्थम् । उपाध्यायश्चेच्छ्वः शीघ्रमागमिष्यति एते श्रः क्षिप्रमध्येष्यामहे । आशंसार्थे खल्वपि - उपाध्याय25 श्वेदागच्छति आगमत् आगमिष्यति आगन्ता वा आशंसेऽवकल्पये संभावये युक्तोऽधीयोय । द्वयोरुपपदयोः सप्तम्येव भवति शब्दतः परत्वात्- आशंसे क्षिप्रमधीयीय ||३||
!
श० म० न्यासानुसन्धानम् - क्षिप्रा० । यथासंख्य 30 मिति- क्षित्रायें भविष्यन्ती, आशंसावाचिनि चोपपदे स्तनीत्यर्थः । अथ क्षिप्रार्थी आशंसार्थे चोपपदे आशंस्य एवार्थे वर्तमानाद धातोर्भविष्यन्ती-सप्तम्यो विधीयेते, सत्राशंस्यस्य भविष्यत्वात् भविष्यन्ती सिद्धैव, "विधिनिमन्त्रणा ०" [ ५. ४. २८ ] इति सप्तम्यपि प्रार्थना 35 रूपत्वाद, किमर्थमिदमुच्यते इत्याह- मृतवच्चेत्यस्या