Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 5

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 281

[पा० ४, सू० ३६. ]
। कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते
२६६
-
-
भवत्येव, तत्र यदि अर्हताऽपि तद्वाच्या भवेश्न काचन | बहुवचनं व्यर्थमित्याशङ्कय समाधत्ते- बहुवचनमिहोहानिर्गम्यमानतायास्तत्राप्यक्षतेः, उभयविधस्थानसंग्रहार्थ- | त्तरत्र च यथासंख्यनिवृत्त्यर्थमिति, अयमाशयःमेव गम्यमानताया आश्रयणमिति ज्ञेयम् । पूर्व शक्तार्थे | चकारेणात्र सप्तमी समुच्चीयतेऽनुकृष्यते वा, तथा च कृत्यः 40 कर्मण्युदाहरति-भवता खल भारो वाह्यः, वोढव्यः, सप्तमी चेह विधेयौ, शक्तोऽहश्वार्थी द्वाविति द्वाभ्यां वि5 वहनीयः, उद्यतेति- 'भवता' इत्यत्र कृत्यस्य कर्तरि | धेयाभ्यां सहानुवाद्ययोरपि द्वयोर्यथासंख्यं मा भूदिति "कृत्यस्य वा' [ २. २. ८८.] इति षष्ठीविकल्पनात् | तद्वारणाय बहुवचनेन निर्देशात् संख्याभेदः कृत इति । "हेतुकर्तृ०" [२.२.४४. ] इति तृतीया, खलुरवधा- | अत्र लघुन्यासकार इत्थमाह- ननु समुच्चीयमानेन सह रणादौ, “वहीं प्रापणे" अतो घ्यणि "णिति" इत्युपा- | यथासंख्यस्य "राष्ट्रक्षत्रिय०" [६. १. ११४. ] इत्य-45
न्स्यवृद्धी- वाह्यः, तव्ये धातोरनुस्वारेत्वादिडभावे "हो | त्रापत्यप्रत्ययेन निरस्तत्वाद् व्यर्थ बहुवचनम्, सत्यम्10 धुट्पदान्ते" [२.१.८२. ] इति हस्य ढे "अधश्चतुर्थात् : ज्ञापकज्ञापिता विधयो ह्यनित्या इति न्यायज्ञापनार्थमिति
तथोर्घः" [२. १. ७९.] इति तकारस्य धे “तवर्गस्य." ।। ५. ४. ३५. ।। [ १. ३.६०. ] इति धस्य हे "सहि-वहेरोच्चार्वणस्य" [१. ३. ४३. 1 इति पूर्वढलोपेऽकारस्य चौकारे- वो.
णिन् चाऽऽवश्यकाऽधमण्ये । ५. ४. ३६. ।। ढव्यः, अनीये च-वहनीयः, कर्मणि सप्तम्यां क्ये च त० प्र०- अवश्यंभाव आवश्यकम, ऋणेऽधमोऽध-50 15 "यजादिवचेः किति" [७.१.७६. 1 इति खति- मणः, तस्य भाष आधमर्म्यम् । आवश्यके आधमण्य च उह्यत, एतदपेक्षया भवतेत्यत्र स्वतः कर्तरि तृतीया, सर्वे ।
। गम्यमाने कर्तरि बाच्चे घातोणिन् कृत्याश्च भवन्ति । प्रत्ययाः "तत्साप्या०" [ ३.३.२१. ] इति कर्मणि,
अवश्यं करोतीति-कारी, हारी। यदा त्ववश्यमोऽपि तैः कर्मण उक्तत्वात् ततः प्रथमा विज्ञेया। अथ शक्तार्थ
प्रयोग उभाभ्यामपि द्योतनात् तदा मयूरव्यंसकादित्वात् एव कर्तर्युदाहरति-भवान् भार बहेदिति- अत्र कर्तरि
समासः- अवश्यंकारी, अवश्यंहारी । अवश्यशब्दप्रयोगे 55 20 सप्तमी, तथा च कर्तुरुतत्वात् 'भवान्' इत्यत्र प्रथमा,
तु-- अवश्यकारी, अकारान्तोऽपि हानव्ययमवश्यशब्बोsकर्मणोऽनुक्तत्वाच्च भारमित्यत्र द्वितीया । उक्तप्रयोगे
स्ति । अवश्यं गेयो गाथको गीतस्य, अवश्यं भव्यश्चैत्रः । शक्तार्थ संगमयति-भवानिह शक्तः इति । क्रमप्राप्तेऽ
आधमण्ये-- शतं दायी, सहस्रं वायी, कारी मे कटमसि, हेऽर्थे उदाहर्तुमवतारयति- अहें इति । कर्मण्युदाहरति
हारी मे भारमसि, गेयो गाथानाम् । णिना बाधो मा भवता खलु कन्या वाह्या, वोढव्या, वहनीया,
भूदिति कृत्यविधानम् । कृत्त्वाच कर्तरि णिनो विधानात् 60 25 [उह्येत] 1 कर्तर्युदाहरति- भवान् खलु कन्यां वहे
कृत्यानामपि कर्तवैव विधानम्, भाव-कर्मणोस्तु सामान्येन दिति, एवमुदाहरणान्तरमाह- भवता खलु छेदसूत्रं
| विधानात् सिद्धा एव बाधकाभावात् ॥३६॥ वाह्यम्, वोढव्यम्, वहनीयम्; भवान खलु छेदसूत्रं श० म० न्यासानुसन्धानम्-णिन् । पदार्थमाहवहेदिति-- छेदसूत्रमिति आगमविशेषस्य संज्ञा, वाह्य अवश्यं भाव आवश्यकमिति- "चोरादेः" [ ७.१.
योगोद्वहनपूर्वकं ग्राह्यमित्यर्थः, उक्तप्रयोगेष्वथि संगम- ७३..] इत्यकन, अवश्यमित्यव्ययं निश्चयार्थकम्, तथा 65 30 यति-भवानेतर्हतीति । कृत्यग्रहणप्रयोजनमाह-सप्त- | चावश्यं भावो निश्चितत्वम् । ऋणेऽधमोऽधमर्णः, तस्य
म्या बायो मा भूदिति कृत्यग्रहणमिति, अयमाशयः-- | भाव आधमर्ण्य मिति--राजदन्तादित्वादघमशब्दस्य प्राग कृत्याः सामान्यतः सर्वत्र भावकर्मणोविहिता इति कर्तरह-निपातः, अब ऋणशब्द ऋणव्यवहारपरः, तत्राधमत्वं तायां शक्ततायां च द्योत्यायामपि स्युरेवेति किमर्थं ते तस्य याचकत्वेन । आवश्यकमाधमय चोपाधिर्ने तूपपद
विधीयन्त इति न शनीयम्, अहें शते च विशेषविहि-! मित्याह- आवश्यके आघमण्ये च गम्यमाने इति । 70 35 तया सप्तम्या बाधितास्ते न प्रवर्तयुरिति तेषां विशिष्य | कर्तरि बाच्ये इति-एतच्च कृत्वात् णिनः कर्तरि विधिविधानमावश्यकम् । "शक्ता] कृत्यश्च" इत्येव सूत्रयितव्ये रिति सामान्यतो लब्धम्, नहि सूत्राक्षरस्वारस्यात्, पूर्वत्र कृत्यत्वेन सर्वेषां कृत्यानां विधानं स्यादेवेति कृत्याश्चेति । च शक्ताहंशब्दयोः कर्तप्रत्ययान्तत्वेन कर्तुलब्धत्वेऽपीह