Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 5

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 271

[पा० ४, सू० २०-२१.]
कलिकालसर्वजमीहेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणोते
२५६
मित्तं नास्तीति न कियातिपत्तिः। शेष इति किम् ? कुर्यात् , बाढं करिष्यतीत्यर्थ: । बाढ इति किम् ? उत दण्डः यच्च-यत्रायोः पूर्वेण सप्तम्येव । अयदाविति किम् ? | पतिष्यति?, अपिधास्यति द्वारम्, प्रश्नः पिघानं च यथा आश्चर्य यदि स भुमीत, चित्र यदि सोऽधोयीत, अत्र | क्रम गम्यते। बोतात् प्रागिति निवृत्तम्। इतः प्रति अश्रद्धाऽप्यस्तीति "जातु-यव-यदा-यदी सप्तमो" [५. ४. | सप्तमीनिमित्ते सति भूते भविष्यति च क्रियातिपतने नित्यं 40 5 १७.] इत्यनेन सप्तमी ॥२०॥
| क्रियातिपत्तिः-- उताऽकरिष्यत्, अप्यकरिष्यत् ॥२१॥
.
श० म० न्यासानुसन्धानम्- शेषे०। शेषे इति
श० म० न्यासानुसन्धानम्-सप्त० । यद्यप्येतयोव्याख्याति शेषे-यच्चयत्राभ्यामन्यस्मिन्नुपपदे इति- | रुपपदयोरन्यार्थत्वमपि तथापि ययानयोर्वाढमित्यर्थस्तत्रअनेन यच्चयत्रापेक्षं शेषं दर्शयति, चित्रापेक्षया शेषो न | वेदं सर्व प्रवर्तत इति बाढमित्यस्य न सप्तमीविभक्तिनिशक्यते विज्ञातुम्, चित्रस्य स्वर्यमाणत्वात् । 'अयदों' इति
मित्तत्वमपि त्वनयोविशेषणत्वमित्याह- बाढेऽर्थे वर्त-45 10 व्याख्याति- यदिशन्दश्चन्न प्रयुज्यते इति- प्रसज्य- मानयोरिति, यद्यपि बाढमित्यव्ययं क्रियाविशेषणं वा प्रतिषेध इत्यर्थः । कालविशेषानुपादानात् तत्तत्काले
ततश्च तस्मादुत्पन्ना विभक्तिलप्येत द्वितीयान्तमेव वा सर्वासां विभक्तीनां प्राप्ति रत आह-सर्वविभक्त्यपवादः प्रयज्येत, तथापि तस्य विभक्तिप्रतिरूपकाव्ययत्वेन तादृशइति । उदाहरति-चित्रमाश्चर्यमद्भुतमन्धो नाम पब-रूपस्यैवाव्ययत्वम, अनुकरणस्थले च न तत्त्वमिति बाढे
तमारोक्ष्यतीति- "रुहं जन्मनि" आङ्यूदितोऽनेन इति सप्तम्यन्तनिर्देशो नासङ्गतः, बाढेऽर्थे इत्यस्य बाढ-50 15 भविष्यन्त्यां "हो धुट्पदान्ते" [२. १. ८२.] इति शब्दप्रतिपाद्येऽर्थे इत्यर्थः । शब्दार्थयोस्तादात्म्याद् वा
हस्य दे "षढोः कः सि" [२. १. ६२.] इति तथानिर्देशो विज्ञेयः । सर्वविभक्त्यपवादः इति-कालढस्य कत्वे च- आरोक्ष्यतीति । बधिरो नाम व्याक
मात्रे विधानात् तत्तत्काले प्रातिस्विकरूपेण सर्वासां प्राप्ते: रणं श्रोष्यतीति-- "श्रृंट श्रवणे" इत्यस्य श्रोष्यतीति ।
| सर्वविभक्त्यपवादत्वमस्याः स्पष्टमेव । उदाहरति-उत मुको नाम धर्म कथयिष्यतीति- "कथण् वाक्यप्र-कर्यात, अपि कर्यादिति- “डुकंग करणे" अतोऽनेन 55 20 बन्धे" इत्यदन्तस्य चौरादिकस्य कथयिष्यतीति, चित्रमा- | सप्तम्यां "कृग-तनादेरुः" [ ३. ४. ५३. ] इत्युप्रत्यये
श्वर्यमद्भुतमिति सर्वत्र योजनीयम् । प्राग्वदत्र न क्रिया- | "नामिनो गुणो." [४. ३.१.] इति ऋतो गुणे "कृगा पत्तिरित्याह- अत्र सप्तमीनिमित्तं नास्तीति न यि च" [ ४. २. ८८. ] इत्युलोपे "अतः शित्युत्" [४. क्रियातिपत्तिरिति-पूर्वत्र तु तेन तेन सूत्रेण -सप्तमी-२.८९. ] इत्यत उकारे "कुरुच्छरः" [२. १.६६.]
विधानमिह तु न तथा किन्तु भविष्यन्तीविधानमिति | इति दीर्घनिषेधे च--'कुर्यात्' इति, अत्र 'उतापी' बाढार्थे 60 25 विशेषादित्यर्थः । पदकृत्यं पच्छति-शेष इति किमिति,
| वर्तेते, तदाह- बाद करिष्यतीत्यर्थः इति-भविष्यदर्थे उत्तरयति- यच्चयत्रयोः पूर्वण सप्तम्येवेति- "चित्रे” विग्रहः, भूतादौ स्वयमूहनीयमिति भावः, न तु तन्मात्रस्य इत्यनेनेत्यर्थः । पुन: पृच्छति- अयदाविति किमिति,
| विग्रहे तात्पर्यम् । पदकृत्यं पृच्छति-बाढ इति किमिति, उत्तरयति- आश्चर्यं यदि स भुञ्जीत, चित्रं यदि
उत्तरयति- उत्त दण्डः पतिष्यति ?, अपिधास्यति सोऽधीयीतेति- नाबानेन भविष्यन्तीत्यर्थः, केनात्र सप्त-दारमिति- वाढार्थाभावादत्र नास्य प्रवृत्तिः । एवं तहि 65 30 मोत्याह-अवाश्रद्धाऽप्यस्तीति "जातु-यद-यदा-यदी
कस्यार्थस्यावगतिरित्याह-प्रभः पिधानं च यथाक्रम सप्तमी" [५. ४. १७. ] इत्यनेन सप्तमोति
गम्यते इति- प्रथमे उतशब्देन प्रश्नः, द्वितीये अपिशब्देन अश्रद्धापीत्यपिशब्देन न केवलं यदिशब्दयोग इत्यावेदयति
पिधानमाच्छादनं गम्यते इत्यर्थः। पूर्वोक्तं स्मारयति॥ ५. ४. २०. ।।
वोतात् प्रागिति निवृत्तमिति- तदवधिरित: पूर्वमेव सप्तम्युताऽप्योर्बाढे। ५. ४. २१. ॥ वृत्त इति स्मरणीयमिति भावः, न तु तन्निवृत्तये व्या-70 35 त० प्र०-- बाढेऽयें वर्तमानयोरुताऽप्योपपदयोर्धातोः । ख्यानस्यावश्यकता । निवृत्तः फलं स्फोरयति- इतः
सप्तमी भवति । सर्वविमक्त्यपवादः । उत कुर्यात्, अपि । प्रभृति सप्तमीत्यादि, तथा त्राग्रे सप्तमीनिमित्ते सति भूते