Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 5

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 274

श्रीसिद्ध हेमचन्द्रशम्दानुशासने पश्वमोऽध्यायः ।
[ पा० ४, सू० २५-२६. ]
भावमाह - भूतभविष्यतोरभावात् सत्यपि सप्तमी शाखान्तं गमिष्यतीति- गमोऽनुस्वारेत्त्वेऽपि 'गमोऽनामिमित्ते सत्यपि च क्रियातिपतने क्रियातिपत्तिर्न । त्मने" [ ४. ४. ५१ ] इतीटि - गमिष्यति । प्रयोगे हेतुभवतीति - यद्यपि क्रियातिपतनरूपं तन्निमित्तमस्ति । फलभावं संगमयति- अत्र गुरूपासनं हेतुः शात्रान्ततथापि भूतभविष्यतोरेव तद्विधानेन, अत्र च तदभावान्न गमनं फलमिति - अनयोहि हेतुफलभावः प्रसिद्ध एवान्व5 सा विभक्तिर्भवतीति भावः । तथा च तत्रापीयमेवेति । यव्यतिरेकस्य दृष्टत्वात् । पदकृत्यं पृच्छति वत्स्तीति 40 ।। ५.४. २४. ॥ किमिति, उत्तरयति - दक्षिणेन चेद् याति न शकटं पर्याभवतीति- अत्र भविष्यत्कालाभावान्नास्य प्रवृत्तिः । मतान्तरमाह- केचित् तु सर्वेषु कालेषु सर्व विभक्त्यपवाद सप्तमी वा मन्यन्ते इति । तदनुसारमुदाहरति-- दक्षिणेन चेद यायात्र सकटं पर्याभवेदिति इदं सर्वकाल- 45 विषयं ससम्युदाहरणम्, पक्षे भविष्यति - दक्षिणेन चेद् यास्यति न पर्याभविष्यति, वर्तमाने- दक्षिणेन चेद् याति शकटं न पर्याभवति, भूते- दक्षिणेन चेदया
वत्स्यंति हेतु फले । ५. ४. २५. ।।
।
|
त० प्र०- हेतुः कारणं फलं कार्यम्, हेतुनते फलभूते च वत्यर्थे वर्तमानाद धातोः सप्तमी वा भवति । 10 of गुरुपासीत शाखान्तं गच्छेत्, यदि गुरूमुपासिष्यते । शास्त्रान्तं गमिष्यति, अत्र गुरुपासनं हेतुः शास्त्रान्तगमनं फलम् । वतीति किम् ? दक्षिणेन चेद् याति न श कट पर्याभवति । केचित् तु वा सर्वेषु कालेषु सर्वविभ | सोन्न शकटं पर्यासूत् । अत्रापि क्रियातिपत्तिमाह-अ। त्रापि सप्तमीनिमित्तमस्तीति भविष्यति क्रियाति- 50 पतने क्रियातिपत्तिरिति । तदेवोदाहरति- दक्षिणेन चेदयास्यन्न शकटं पर्याभविष्यदिति । ननु यदि स्वमते भविष्यत्येवात्र सप्तमीविधिस्तहि भूते हेतुफलभावे निमित्तत्वाभावात् कथं तत्र क्रियातिपतननिमित्ता क्रियातिपत्तिरिति शङ्कते-कथम् "अमङ्क्षयद वसुधा तोये 55 इत्यादि - नारायण इव त्वं यदि [ वसुधां ] न अधरियथाः, तर्हि वसुधा तोये अमङ्क्षयदित्यन्वयः । अत्र स्वमतमाह- वत्स्यत्येवायं प्रयोगः इति, तथा च यदि त्वं न धरिष्यसि तहि वसुधा तोये मक्षघतीति विवक्षि तमिति भावः । सर्वेषु कालेषु सप्तमीतिवादिनां मत- 60 माह- केचित् तु भूत इच्छन्तीति- भूतेऽपि सप्तमीमनुशासत इह भूते क्रियातिपत्तिमिच्छन्तीत्यर्थः । अप्रवृत्तिस्थलमाह- हनिष्यतीति पलायिष्यते, वषिष्यतीति धाविष्यतीत्यत्र तु हेतुफलभावस्येतिशब्देनैव द्योतितत्वात् सप्तमी न भवतीति हेतुफलभावद्योतनायैव 65 सप्तमी विधीयते स च हेतुफलभाव इतिशब्देनैवोत इति * उतार्थानामप्रयोगः इति न्यायेन न सप्तमी भवतीति भाव: ।। ५. ४. २५. ।।
:
२६२
त्वाद सप्तम मन्यन्ते दक्षिणेन चेद यायान्न शकटं 15 पर्याभवेत्, दक्षिणेन चेद् यास्यति न शकटं पर्याभविष्यति, दक्षिणेन चेद् याति न शकटं पर्याभवति, दक्षिणेन चेदयासोन शकटं पर्याभूत । अगापि सप्तमीनिमित्तमस्ती ति भविष्यति क्रियातिपतने क्रियातिपत्तिः- दक्षिणेन चेदयास्यन्न शंकटं पर्याभविष्यत् । कथम् -
"अक्ष्यषु वसुधा तोये च्युतशैलेन्द्रबन्धना । नारायण इव श्रीमान् यदि त्वं नाधरिष्ययाः ॥" इति ? वत्स्र्यत्येवायं प्रयोगः । केचित् तु भूत इच्छन्ति । हनिष्यतीति पलायिष्यते वषिष्यतीति धाविष्यतीत्यत्र तु हेतुफलभावस्येतिशब्देनैव द्योतितत्वात् सप्तमी न भवति
25॥२५॥
20
श० म० न्यासानुसन्धानम् - वत्स्यें० 1 हेतुफलशब्दस्य द्वन्द्वपरतया व्याख्यानमिष्टं तदनुसारमनयोः शब्दयोरर्थं माह- हेतुः कारणं फलं कार्यमिति, द्वे क्रिये इह निर्देश्येतयोर्हेतुहेतुमद्भावेनान्वयविवक्षेह निमि: 30 तमिति भावः । उदाहरति-यदि गुरूनुपासीत शाखा न्तं गच्छेदिति- उपपूर्वात् "आसिक् उपवेशने" इत्यतो नेन सप्तम्यामुपासीतेति, “गम्लृ गती" अतोऽनेन सप्तम्यां "गमिषद्य ०" [ ४. २. १०६. ] इति मस्य छे द्वित्वे पूर्वस्य चे च गच्छेदिति । अस्य वैकल्पिकत्वात् 35 पक्षे भविष्यति भविष्यन्तीत्याह- यदि गुरूनुपासिष्यते
कामोक्तावकच्चिति । ५. ४. २६. ।।
त० प्र०- वेति निवृत्तम् । काम इच्छा, तस्योक्तिः 70 प्रवेदनं, तस्यां गम्यमानायां धातोः सप्तमी भवति, अक