Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 5

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 278

२६६
श्रीसिब हेमचन्द्रशम्दानुशासने पञ्चमोऽध्यायः। [ पा० ४, सू० ३०. ] .. - .--.. - ------ - ---
- -- -- -- इति भावः । उक्तं च वाल्मीकीयरामायणे- "नहि प्रकृष्टाः प्रैषादिष्वेव कृत्या यथा स्युरिति । प्रैषादिषु कृत्यानां वचन प्रेष्यन्ते प्रेष्यन्ते हीतरे जनाः ।" इति । अनुज्ञा-काम- नियमार्थमिति चेत् ? तदनिष्टम् ।। नहि प्रैषादिष्वर्थेष्वेव चारानुमतिरिति, तत्पर्यायमाह- अतिसर्ग इति- कृत्या इष्यन्ते । किं तहि ? अविशेषेणेष्यन्ते । बुसोपे- 40
यावदिति, कामचारो हि स्वत एव सिद्धः केवलं कृत्या- ध्यम् । तृणोपेन्ध्यम् । घनघात्यम् । विध्यर्थं तु ख्यिा: 5 दिप्रयोगेण सोऽनुमन्यते- तत्र स्वानुमतिः सुच्यत इति प्रागिति वचनात् । विध्यर्थं तु षादिषु कृत्यानां वचनम् ।
भावः । अवसर:-प्राप्तकालतेति-प्राप्तः कालः कृतिनि- अयं प्रषादिष्वर्थेषु लोड़ विधीयते [ पञ्चमी विधीयते ] मित्तभूतो यस्य स प्राप्तकाल:, तस्य भावस्तथेति भावः, स विशेषविहितः सामान्यविहितान् कृत्यान् बाधेत । वातदाह-निमित्तभूतकालोपनतिरिति । प्रथमं तावत् । सरूपेण कृत्या अपि भविष्यन्ति । न स्युः । कि कार-45
कृत्यसंज्ञकमुदाहरति-- भवता खलु कटः कार्यः कर्तव्यः | णम् ? रियाः प्रागिति वचनात्। प्राक् स्त्रिया वाऽस10 करणीयः कृत्यः इति- 'भवता' इत्यत्र “कृत्यस्य वा" : रूपः।" इति ।
। २. २. २८. ] इति षष्ठीविकल्पनात् कर्तरि तृतीया, अयमाशयः- यदि मन्यते-कृत्याः प्राप्ता एवेति, तहि 'खलु' इत्यवधारणादिद्योतकमव्ययम्, कृत्येन कर्मण उक्त- । प्राप्त विधिनियमार्थ इति रीत्या तस्य नियमार्थत्वं युक्तम्, स्वात् कट इत्यत्र प्रथमा। 'ध्यण तव्य अनीय य क्यप्'
नियमश्चार्थमूलक एव, तथा च प्रषादिष्वेव कृत्याः स्यु-50 इति पञ्च कृत्याः, तत्र चतुर्णा सम्भवः, तत्र "ऋवर्ण०" ।
न्यत्र, एवं च प्रैषादिरहिते बुसोपेन्ध्यम्, तृणोपेन्ध्यमिति, 15[ ५.१.१७.] इति ध्यणि वृद्धौ-कार्य:, "तव्यानीयो"
घनघात्यमिति च प्रयोगो न स्यात्,बुसेन उपेध्यते तृणेन उपे[५. १. २७. ] इति तव्ये अनीये च गुणे- कर्तव्यः ।
ध्यते इति विग्रहे अग्निस्तोकं बूसेन तणेन वा ज्वलनीयमिति करणीयः, "कृगः श च वा" [ ५. ३.१००.] इति
वस्तुस्वरूपमेव कथनीयं न तु षादिप्रतीतिस्तत्र कृत्यप्रवा क्यपि तागमे च कृत्यः । पञ्चमीमुदाहरति-भवान् त्ययो न स्यात् । घनेन घात्यते इति विग्रहे घनघात्यमित्यत्र 55 कटं करोतु इति । एकत्रैव प्रयोगे यथाप्रकरणमर्थत्र
कठिनत्वाद्यव प्रतिपाद्यम्, न तु प्रैषादिरिति कृत्यो न 20 यस्य संगति दर्शयति-भवान् हि प्रेषितोऽनुज्ञातः,भव- !
स्यात्, अतश्च नियमार्थत्वपक्षो न युक्तः । तथा चास्य तोऽवसरः कटकरणे इति । कृत्य प्रत्ययाना विशेषवि- विमेव । तथम-पक्षमी विशेषविनिता प्रैषाधिमन्तरेणापि सिद्धिमाशङ्कधानन्यथासिद्धिमाह- यद्यपि ।
दिविशिष्टयोविकर्मणोरपि कृत्यान् बाधेत । असरूपोऽपकृत्याः सामान्येन भावकर्मणोविहितास्तथापि सर्व
वाद इति नियमश्च स्त्रियामित्यधिकारात् पूर्वमेव प्रवर्तते। 60 प्रत्ययापवादभूतया पञ्चम्या बाध्येरन्निति पुनोव- तथा चाप्राप्ताः कृत्या इत्यप्राप्तप्रापणार्थस्यास्य विध्यर्थत्व. 25 धीयन्ते इति, अयमाशयः- यद्यपि भावकर्मणोः कृत्याः | मेवेति । एतच्च स्वमतस्याप्यनुकूलमेवेति ।
सामान्यतः सर्वत्र विधीयन्ते, ते च प्रैषादिविषयेऽपि भा- | वादी स्युरेवेति पृथग् विधानं नावश्यकम्, तथापि 'प्राक् !
___ मतान्तरमाह- अनुज्ञायां सप्तम्येवेति केचिदिति,
न ग्रामं गच्छेदिति क्तेः' इति वचनात् स्त्र्यधिकारात परतोऽसरूपप्रत्ययानां नित्यमेव बाध्यबाधकभावसत्त्वेन पञ्चम्या कृत्यानां बाधः
65 30 स्यादिति षादिविशिष्टेषु भावादिषु कृत्या न स्युरिति -- -- विशिष्य विधानमावश्यकम् ।
सप्तमी चोर्ध्वमौहर्तिके । ५. ४. ३०. ॥ एवच्च "प्रेषातिसर्गप्राप्तकालेषु कृत्याश्च" [ ३. ३. त० प्र०-ऊवं मुहूर्तावुपरि मुहूर्तस्य भवोऽयं ऊर्ध्व१६३. ] इति सूत्रे भाष्येऽप्युक्तम् । तथाहि- "किमर्थं ! मोहूतिकः, तस्मिन् वर्तमानाद् धातोः प्रषादिषु गम्य- प्रषादिष्वर्थेषु कृत्या विधीयन्ते, नाविशेषेण विहिताः मानेषु सप्तमी कृत्याः पञ्चमी च भवन्ति । ऊध्वं मुहूर्तात् 35 कृत्यास्ते प्रैषादिषु भविष्यन्त्यन्यत्र च । प्रषादिषु कृत्यानां कटं कुर्याद् भवान्, कार्यः कर्तव्यः करणीयः कृत्यः कटो 70
वचनं नियमार्थम् । षादिषु कृत्यानां वचनं क्रियते । भवता, कटं करोतु भवान्, भवान् हि प्रेषितोऽनुज्ञातो कि प्रयोजनम् ? नियमार्थम् । नियमार्थोऽयमारम्भः। | भवतोऽवसरः कटकरणे ॥३०॥ .