Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 5

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 253

[ पा० ३, सू० १४०-१४१. ]
कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रनीते
२४१
लात् कर्तृकर्मणोरेवानन्तर्यम् । दुःखेगाऽनाढयेनाऽऽदन | सन्नियोगः क्रियते, तेन कर्तृकर्मणोरीषदादीनां च युगपत् भूयते-दुराढघंभवं भवता, सुखेनाऽनावनाउन भूय- स्यूक्तत्वं [ उपपदत्वं ] भवति, नान्यथा। यद्येवं कथं ते-स्वाढचंमवं मयता, ईषदाढचंभवं भवता । दुःखेनाऽ- द्वयोरुपपदयोः [ इस्युक्तयोः ] समासः, कः पुनराह 40 नाढच आढधः क्रियते-दुराग्यंकरो मैत्रो भवता, सुखे- युगपत् समास इति, पूर्व हि परस्य डस्युक्तस्य [उपपदस्य] 5 नानाढघ आढघः क्रियते-स्वायंकरश्चंत्रो भवता, ईष- समासं कृत्वा पश्चात् पूर्वस्य क्रियते, अथवा "डस्युक्तं दाढचंकरश्चंत्रो भवता । सुखेनाऽकटः कटः क्रियन्ते सुकट- कृता' [३. १. ४६.] इत्यत्रैकवचनमतन्त्रमित्यनेककराणि वीरणानि । सुकरः कटो वोरणरित्यत्र तु करण- | स्थापि युगपदेव समासो भवति । पदकृत्यं पृच्छतिविवक्षा। व्यर्थे इति किम् ? दुराढयेन भूयते, स्वा- | चव्यर्थे इति किमिति, यत्र च्व्यर्थस्य न विवक्षा 45
दोन भूयते, ईषदाढयेन भूयते, आढध एव सन् कंचिद् | तत्रापि मा भूदित्याशयेन प्रत्युदाहरति- दुराधन 10 विशेषमापद्यत इत्यर्थः; एवं- दुराढयः क्रियते इत्यादि, | भूयते, स्वाढ्य न भूयते, ईषदाढ्य न भूयते इति ।
अभूतप्रादुर्भावऽपि वा प्रकृतेरविवक्षणात व्यों नास्ति । अत्र च्व्यर्थाभावं दर्शयति- आढ्य एव सन् कश्विद ॥१४०॥
विशेषमापद्यत इत्यर्थः इति । यथा भावे प्रत्युदाहृतं श० म० न्यासानुसन्धानम्-व्यर्थे । दुःस्वीष- तथा कर्मण्यपि प्रत्युदाहरणीयमित्याह एवं- दुराढयः 50,
यः पराम्यां च्व्यर्थे वर्तमानाभ्यामिति- कर्तृकर्म- | क्रियते इत्यादीति । ननु दुराढय न भूयते इत्यादौ दुःखे- ... 15वाचिशब्दयोविशेषणत्वम्, साक्षात् परत्वं तु ताभ्यामेव नाढय न भूयते इत्यर्थ विवक्षायामपि भव्यर्थो बलादाग
धातोः, अत्र च प्रमाणमग्रे प्रदर्शयिष्यति । यथासंख्यं । च्छत्येव, यथा देवदत्तेन भूयते इत्यादौ भवतेरात्मधारणभू-कृरभ्यामिति- कर्तृवाचिशब्दात् परत्वं भूधातो., मात्रमधस्तथा नेह, अनाढय एवाढयो भूत इहेति चेत् ? कर्मवाचिशब्दात् परत्वं कृग इति भाव: । अत्र अत्राह- अभूतप्रादुभविऽपि या प्रकृतेरविवक्षणात 55
दुःस्वीषता कर्तकर्मणोऽनन्तयं धातोरित्यस्य निर्णय- चव्यर्थो नास्तीति- अस्तु नामाभूतप्रादुर्भाव: किन्तु .. 20 माह- खानुबन्धबलात् कर्तृकर्मणोरेवानन्तर्यमि- प्रकृतिविकृतिभावो न विवक्षित:, किन्तु पूर्वोक्त एव आ
ति, अयमाशयः- खानुबन्धस्य फलं "खित्यनव्य- | ढयस्य सत एव कश्चिद् विशेष:, व्यर्थत्वे हि प्रकृतेविकृ. यारुषो मोऽन्तो ह्रस्वश्च" [३.२.१११.] इति मा- | तिभावस्य विवक्षा आवश्यकीति भावः । तथा चात्र गमः, स च खित्प्रत्ययान्ते उत्तरपदे स्वरान्तस्यानव्ययस्य | व्यर्थो न विवक्षित इति तात्पर्यम्, विवव हि तन्नि-60
विहितः, तत्र दुःस्वीषतामव्ययत्वेन तेषु तत्प्राप्तिरेव नेति | यामकत्वेनाङ्गीकृतेति ।। ५. ३. १४०.॥ 25 तेषामानन्तर्ये समाश्रिते खित्त्वं व्यर्थमेव स्यात्, अतश्च
कर्तृकर्मणोरेवानन्तर्यमाश्रयणीयमिति । "भू सत्तायाम्" शासू-युधि-इशि-धृषि-मृषातोऽनः अतः कर्तुः परत्वे भावे विगृह्योदाहरति-दुःखेनानाढये
। ५. ३. १४१. ॥ नाढयेन भूयते- दुराढघंभवं भवता, सुखेनानाढये- त० प्र०- कृच्छ्राकृड्रायंदुःस्वीषत्पूर्वेभ्यः शासूप्रभृति
नाढन भूयते- स्वाढचंभवं भवता, ईषदाढभवं | म्य आकारान्तेभ्यश्च पातम्यो भाबकर्मणोरर्थयोरनः 65 30 भवता! “डुक्ग् करणे" अतः कर्मणः परत्वे कर्मणि प्रत्ययो भवति । दुःखेन शिष्यते- दुःशासनः, सुखेन विगृह्योदाहरति- दुःखेनानाढय आढयः क्रियते- | शिष्यते- सुशासनः, ईषच्छासनः । एवं- दुर्योधनः, दुर्द
आढयंकरो मैत्रो भवता, सुखेनानाढ्य आढयः शंनः, दुर्धर्षणः, दुर्मर्षणः । आदन्त-दुरुत्थानं भक्ता, क्रियते- स्थाढयकरश्त्रो भवता, ईषदाढचंकरश्चैत्रो सूत्थानम्, ईषदुत्थानम् । दुष्पानं पयो मवता, सुपामम,
भवता, सुखेनाकटः कटः क्रियन्ते-सुकटंकराणि वीर. | ईषत्पानम् । आदन्तजितेभ्यः केचिद् विकल्पमिच्छन्ति, 70 35णानीति- वीरणानि तणविशेषमूलानि, एषु खलि गुणो | तन्मते- 'दुःशासः, दुर्योधः, खुर्दशः, दुर्धर्षः, दुर्मर्षः' इत्या
मागमश्च । अत्र च कर्तृकर्मणी ईषदादयश्च न प्रत्येक अपि भवति । दुर्दशो हि राजा कार्याकार्यविपर्यासमा. प्रत्ययस्य निमित्तं, किं तर्हि ? तत्समुदायः, चकारेण पत्र | सौः कार्यते । कथम् ईषद्दरिद्रः ? विषयेऽप्याकारस्य