Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 5

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 246

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने पञ्चमोऽध्यायः ।
[पा० ३, सू० १३०. ]
समासः । “शदल शातने" अतो णौ “शदिरगतौ शात्" [ ४. २. ३४. ] इति ह्रस्वे प्रादिसमामे च-प्रच्छदः [४. २. २३. 1 इति शातादेशे शातयत्यनेनेति शातनः, पटविशेषः । एवं- छाद्यते इति छदः, दन्तानां छद:पलाशानां शातन:- पलाशशातनः, प्राग्वत् समासः, दन्तच्छदः, ओष्ठ इत्यर्थः; उरसः छद:- उरश्छदः
एवं - "लूग्श् छेदने" लूयतेऽनेनेति लवनः, अवीनामूर्णा- कवचमिति । "प्लुङ् गतो" प्लवतेऽनेनेति - प्लवः, उडुप 40 5 यूनां लवन:-अविलवनः । “कृतत् छेदने" कृत्यतेऽनेनेति इत्यर्थः । “णुक स्तुतो" प्रणुवन्त्यनेनेति-प्रणवः, ओकर्तनः, श्मश्रृणा कर्तन इति- श्मश्रकर्तनः । अथाधारे ङ्कार इत्यर्थः । "डुकंग करणे" करोत्यनेनेति- करः, उदाहर्तुमाह- आधारे इति । "दुहीक क्षरणे" दुह्यते- हस्तादिरित्यर्थः । “इंग्क् गतो" प्रत्येति अनेनेति-प्रत्ययः । ऽस्यामिति- दोहनी, गवां दोहनी- गोदोहनी। “दुधा- "शश् हिंसायाम्" शृणात्यनेनेति-शरो बाणादिः । अथा
गक धारणेच" चकाराद् दाने, धीयतेऽस्यामिति-धानी, धारे उदाहर्तुमाह- आधारे इति । "डुकंग करणे" एत्य 45 10 गवां घानी- गोधानी । “पीडण गहने" गहनं बाधा, कुर्वन्त्यस्मिन्निति-आकरः खनि: । "लू गश छेदने" एत्य पीडयतेऽस्यामिति- पीडनी, तिलानां पीडनी- तिलपी- लुनात्यस्मिन्निति- आलवः। "रुक् शब्दे" एत्य रौत्य- . डनी। "शीङ् स्वप्ने" शय्यतेऽस्मिन्निति-शयनम् । स्मिन्निति- आरवः । “पुग्श् पवने" एत्य पुनात्यस्मि"आसिक् उपवेशने" आस्यतेऽस्मिन्निति- आसनम् । निति- आपवः । “भू सत्तायाम्" भवन्त्यस्मिन्निति
"टुकंग करणे" अधिक्रियतेऽस्मिन्निति-अधिकरणम्। भवः संसारः । “लींच् श्लेषणे" "लीश् श्लेषणे" 50 15 "ठां गतिनिवृत्ती" आस्थीयतेऽस्मिन्निति- आस्थान- “लीण् द्रवीकरणे" लीयतेऽस्मिन्निति-- लयः, नृत्यगीतमिति ।। ५. ३. १२६. ।।
वाद्यानामेकतानतारूपं साम्यं लयः,प्रलयकालो वा लयः ।
" । "पिंगट बन्धने" विसिनोत्यवेति-विषयः, "सयसितस्य" पुनास्नि-घः । ५. ३. १३०. ॥ २. ३. ४७.] इति सस्य षः, विषयो देशः, स्पर्शादिश्च । त० प्र०-पंसो नाम-संज्ञा पुनाम, तत्र गम्यमाने . "भश भर्जने च" चकाराद भरणे, भुणात्यत्रेति- भरः,55 करणाधारयोर्धातोघं: प्रत्ययो भवति । करणे-प्रच्छदः,
अच्छदः, अतिशय इत्यर्थः । "हंग हरणे' प्रहियतेऽस्मिन् काल
Sun 20 उरश्छदः, दन्तच्छदः, प्लयः, प्रणवः, करः, प्रत्ययः, सचक वाद्यमिति- प्रहरीयामः । "सं गतौ" प्रसरत्य
शरः ! आधारे- एत्य कुर्वन्त्यस्मिन्नित्याकरः, आलवः, वेति प्रसरो यदादिः । अवसरन्त्यत्रेति-अवसरः प्रस्ताआरवः, आपवः, भवः, लयः, विषयः, भरः, प्रहरः, प्रसरः, वादिः परिसरति परितः संचरन्त्योति-परिसरः पर्यअवसरः, परिसरः, विसरः, प्रतिसरः। ग्रहणं किम् ?
। न्तभूः । विसरन्त्यत्रेति-विसरः समूहादिः, प्रतिमरत्यत्रे- 60
, विदीयतेऽनयेति-विचयनी, प्रधीयते विकारोऽस्मिन्निति-ति- प्रतिसरी वलयम् । पदकृत्यं पृच्छति- पुंग्रहण 25 प्रधानम् । नाम्नीति किम् ? प्रहरणो दण्डः। बहुलाधि-सिमिनि उनी
। बहुलाध- किमिति, उत्तरयति- विचीयन्तेऽनयेति- विचयनीकारात कचिन्न भवति- प्रसाधनः, दोहनः । धकार ति- स्त्रीनामेदमिति नास्य प्रवृत्तिः । एवं- प्रधीयन्ते "एकोपसर्गस्य च घे" [ ४. २. ३४. ] इत्यत्र विशेष- विकारोऽस्मिन्निति-प्रधानमिति-सत्त्वरजस्तमसां साम्यागार्थः ॥१३॥
वस्था प्रकृति: प्रधानम्। पृच्छति-नाम्नीति किमिति.65 श० म० न्यासानुसन्धानम्-पुं० । पुनाम्नीति उत्तरयति-प्रहरणो दण्डः इति- प्रह्रियतेऽनेनेति योगा30 व्याचले-पुंसो नाम संज्ञा पुंनामेति- "अधातुविभक्ति- · थर्थोऽत्र न संजेति नास्य प्रवृत्तिः । सत्यपि पुनामत्वे क्वचि
वाक्यमर्थवनाम" [ १. १. २७. ] इति पारिभाषिक नायं प्रत्यय इति तदुपायमाह-बहुलाधिकारात् क्वचिन्न नामात्र न ग्राह्य मपि तु संजारूपमित्युक्तं- संज्ञेति, तत्र भवतीति । “साधंट संसिद्धौ" अतो ण्यन्तात् प्रसाध्यन्ते नाम्नि, गम्यमाने प्रकृतिप्रत्ययसमृदायेन यदि संज्ञा केशा अनेनेति अनटि-प्रसाधनः केशमार्जनः, एवं दो-TO गम्यते तदाऽयं प्रत्ययो भवति नान्यथेत्यर्थः । पूर्व करणे ह्यन्तेऽवेति-दोहनो दोहनभाजन मिति । घकारानुबन्धस्य
दाहर्तमाह- करणे इति । “छदण संवरणे" अतो साफल्यं दर्शयति-घकार: "एकोपसर्गस्य च घे"[४ णिचि-छादि, प्रछाद्यतेऽनेनेति घे "एकोपसर्गस्य च घे" २.३४.] इत्यत्र विशेषणार्थः इति ॥५. ३. १३०.।