Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 5

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 217

[ पा० ३, सू० ७४-७५. ]
!
कलिकालसर्वज्ञवीहेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते
२०५
पपद्यते धान्यस्य द्रव्यत्वाद् धातोश्च क्रियावाचित्वात् । ! नुशासने-१ ] 'इभन्'प्रत्ययान्तमत्प्रत्ययान्तं च नाम प्रत्ययार्थस्तुपपद्यते धान्यम्, किन्तु प्रत्ययेनाभिहितत्वादु- पुंलिङ्गं भवेत्, इत्यलन्तस्य पुंस्त्वेन 'निवरा' इत्यत्र कथं कारो धान्यस्येति धान्यशब्दस्य प्रयोगो न प्राप्नोति । । स्त्रीत्वमित्याशङ्कायामाह-स्वभावतोऽलन्तोऽप्ययं खियां अथापि प्रयोगः स्यादेवमपि प्रत्ययार्थेऽन्तर्भूतत्वात्, षष्ठी वर्तते इति-लिङ्गाधिकारेऽलन्तस्य पुंलिङ्गताप्रतिपादनं 5 नोपपद्यते उत्कारो धान्यस्येति, सामानाधिकरण्यमेव तत् प्रायिक वेदितव्यमित्यर्थः, स्वयमप्याचार्येण लिङ्गा- 40 प्रत्ययान्तेन स्यात्, एवं हि प्रत्ययार्थो भवति यदि प्रत्य- नुशासनप्रान्ते प्रोक्तं "तद् बहुलम् ।।" [ तत् पूर्वोक्तं यान्तेन सामानाधिकरण्यं भवति, यथा दृतिहरिः पशुरिति, लिङ्गलक्षणं बहुलं द्रष्टव्यम् ], वृत्तिप्रान्ते च- :. तस्मान्नेदं प्रत्ययार्थो नापि प्रकृत्यर्थः, अपि तु प्रकृत्यर्थ- "वाविषयस्य महतः संक्षेपेण लिङ्गविधिरुक्तः।।
विशेषणमिति मत्वाह-धान्यविषये धात्वर्थे इति ।' यन्नोक्तमत्र सद्भिस्तल्लोकत एव विज्ञेयम् ।।" 10 अनेन धनि वृद्धी च-निकारो धान्यस्य, उत्कारो लिङ्गमशिष्यं लोकाश्रयत्वालिङ्गस्य" इति च" 45 - धान्यस्येति, तदर्थमाह-राशिरित्यर्थः इति-धान्यस्येति इति । नन यदीहसीत्वं निश्रितं हि परत्वात "खियो । शेषः । पृच्छति-धान्य इति किमिति, उत्तरयति- : क्तिः" [ ५. ३. ६१. ] इति क्तिप्रत्ययेन भाव्यमिति फलनिकरः, पुष्पोत्करः इति-फलानां पुष्पाणां च येत् ? अत्राह-क्तिस्तु बहुलाधिकारान्न भवतीति
राशिरित्यर्थः, अत्र धान्यार्थाभावादस्याप्रवृत्त्या ऋदन्त- बाहलकात् तस्येहाप्रवृत्तिरित्यर्थः । ५. ३. ७४. ।। 15 लक्षणेऽलि गुरणे च तथारूपमित्यर्थः ।। ५. ३. ७३. ।।
इणोऽभ्रषे । ५. ३. ७५.
1 50 नेवुः। ५. ३. ७४. ।।
। त० प्र०-स्थितेरचलनमभ्रषः,निपूर्वादिणोऽभ्रषविषये.. त० प्र०-निपूर्वात् वृणोतेर्वणरतेर्वा धान्यविशेषेऽमि- ऽयें वर्तमानाद् भावाको प्रत्ययो भवति । शाखघेये मावाऽकर्बोर्धम् भवति । मिवियन्त इति- नोवारा | लोकप्रसिद्ध्यादिना नियतमयनं-ग्यायः । अभ्रेष इति
नाम वीहिविशेषाः, "घञ्युपसर्गस्य बहुलम्" [ ३.२. । किम् ? न्ययं गतौरः ॥७॥ 20८६. ] इति दीर्घरवम् । धान्य इत्येव-निवरा कन्या, स्वमावादलन्तोऽप्ययं त्रियां वर्तते, क्तिस्तु बहुलाधिका-। श० म० न्यासानुसन्धानम्- इणो० । अभ्रंषशब्द 55 रान्न भवति ।।७४॥
व्याचष्टे-स्थितेरचलनमभ्रषः इति-स्थितिर्लोकमर्यादा
तस्या अचलनं तदपरित्यागोऽभ्रष इत्यर्थः, "भ्रेषग चलने श० म० भ्यासानुसन्धानम्-ने० । अनुकृतस्य वृ- च" चकराद् भये, अतो धनि भ्रषणं भ्रषः, न भ्रषोऽधातोः पञ्चम्येकवचने वुरिति, वृधातुश्च द्विविधः-"वुग्ट् । भ्रषः । अभ्रेषं संगमय्योदाहरति - शाखलोकप्रसिद्धया- . 25 वरणे" "वृङ्श संभक्तो" इति च, तत्र सामान्योपादा- दिना नियतमयनं- न्यायः इति- “ईण्क् गती" नि-60
नाद विशेषग्रहणे विनिगमकाभावादुभयोरपि ग्रहणमि- | पूर्वादतो घनिवद्धौ आयादेशे इकारस्य च यादेशे न्यायः । त्याह-वृणोतेर्वणातेति । कर्मणि विगृह्योदाहरति- | यत्र विषये शास्त्रण व्यवस्था कथिता तत्र विषये तदनुनिवियन्त इति-नीवारा नाम धान्यविशेषाः इति
! सरणम्, शास्त्रानभिहिते च विषये लोकव्यवहारप्रसिद्धनीवारा वनवीहयः, एतेन यद्यपि धान्यशब्देन सामान्य
व्यवस्थया तदुपगमनं न्यायशब्दार्थ इति भावः । पृच्छति30 वाचिनाऽयं व्युत्पाद्यते तथापि प्रत्ययान्तं शब्दशक्ति
अभ्रेष इति किमिति, उत्तरयति- न्ययं गतश्चौरः 65 स्वाभाव्याद् धान्यविशेष एवं वर्तत इति दर्शयति । कथ- इति-- अत्रेवर्णान्तलक्षणेऽलि गुणेऽयादेशे च-- न्यय इति, मिह दीर्घत्वमित्याह-"घड्युपसर्गस्थ बहुलम्" [३. . न्ययो नाशस्तं प्राप्त इत्यर्थः । निकृष्टमयनं गतिरिति २.८६. ] इति दीर्घत्वमिति । धान्यानुवृत्तावत्यं व्युत्पत्त्या न्ययशब्दस्य कुत्सिताचारपरत्वमपि, प्रसिद्धिस्तु दर्शयति-धान्य इत्येव- निवरा कन्येति-निद्रियत, नियतमयनमिति व्युत्पत्त्या नाशे- मृत्यावेवेति ॥ ५. 35 इत्यलि निवरा, "पुंलिङ्गं.."इमनलो ....." [लिङ्गा-। ३. ७५. ।।
---.-.-.-.--....--....--
--
--
-
--.
--..
.
70