Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 5

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 160

१४८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशम्दानुशासने पञ्चमोऽध्यायः।
[पा.२, सू० ४२.]
एवैतेऽपि धातवः पठनीयाः पृथक् सूत्रकरणं व्यर्थमित्या- | "कुपच् कोपे" कोपशील:-कोपनः ।. "रुषच रोपे" शङ्कायामाह-योगविभाग उत्तरार्थः इति- उत्तरसूत्रे रुष्यतीत्येवंशील:- रोषणः । गत्यर्थकतया जुधातोरुत्तप्रयाणामेवषां सम्बन्धाय पृथक सूत्रमिदमिति भावः। रसूत्रेण "चलशब्दार्थादकमकात्" इत्यनेन सिद्धेऽत्र ग्रहणएकसूत्रत्वे हि सहव सर्वेषामनुवृत्तिनिवृत्तिर्वा स्यात् मनर्थकमित्याशङ्कायामाह- जवतिः सौत्रो वेगाख्ये 40 5*एकयोगनिर्दिष्टानां सह वा प्रवृत्तिः सह वा निवृत्ति: संस्कारे वर्तते इति, तथा च तस्य चलनार्थत्वाभावः, इति न्यायात्, अत: पुथग्योग आवश्यकः ॥५.२.४१. चलनं हि वेगजन्यम्, वेगश्चोत्तरदेशसंयोग गति-चलन]
हेतुः संस्कारविशेषो न तु गतिश्चलनं वा, तदाह- तेन भूषा-क्रोधार्थ-जु-सृ-गृधि-ज्वल-शुचश्चानः
चल्यर्थद्वारेण न सिध्यतीतीहोपादानमिति । जवती। ५. २. ४२. ॥
त्येवंशील:-जवनः । "सृ गतो" सरतीत्येवंशील:-45 त०प्र०-भवाम्यः कोषार्थम्यो जु-स-गृधि-ज्वल-मरण | "गधच अभिकाक्षायाम" गध्यतीत्येवंशील:-- 10 शुचिभ्यो लष-पत-पदिभ्यश्च शीलाको सत्य] वर्तमाने
| गर्धनः । “ज्वल दीप्तो" ज्वलतीत्येवंशील:- ज्वलनः । भ्योऽनः प्रत्ययो भवति। भूषार्थ- भूषयतीत्येवंशीलो
"शुच शोके" शोचतीत्येवंशील:-शोचनः । अभिलषती. मूषणः कुलस्य, मण्डनागगनस्य मा:, प्रसाधनः। क्रोधार्थ
त्येवंशील:-अभिलषणः । पततीत्येवंशील:-पतनः । कोषनः, कोपनः, रोषणः । जवतिः सौत्रो वेगाख्ये
| "पदिच गती" गतिर्यानं ज्ञानं च, अयमिदित्, अस्माच्च 50 संस्कारे वर्तते, तेन चल्यर्थद्वारेण न सिंध्यतीतीहोपादानम्। "इडितो व्यञ्जनाद्यन्तात्" [ ५. २. ४४ ] इति सूत्र15 जवनः । सू-सरणः। गृथ- गर्धनः । ज्वल-ज्वलनः ।
पणव सिद्धिरिति तस्येह ग्रहणं व्यर्थमित्याशङ्कते-पदेरिशुच- शोचनः । लव- अभिलषणः । पत- पतनः । पदे-दित्त्वादत्तरेणव सिद्धे इति, समाधानमाह-सकर्मरिविरवादुत्तरेव सिद्धे सकर्मकाथं वचनम् । अर्यस्य का वचनमिति-"चलशब्दार्थादकर्मकात्" [५. २. पदनः, ग्रन्थस्य पदनः, पदनः क्षेत्राणाम् । उत्तरत्र सकर्म- | ४३.1 इत्यत्तरसत्रे स्थितस्य 'अकर्मकात्' इत्यस्याग्रेऽनु-55 केभ्योऽपि विधिरित्येकेषां दर्शनम्, तथा चोकणा बाधि
वृत्तेः "इडित:०" इत्यस्याप्यकर्मकादेव प्राप्तरिति भावः । 20 तोऽप्यसरूपत्वात पदेरनः प्रत्ययो भविष्यतीति चेत् ?
पदधातुश्च स्वभावत: सकर्मक एव, अविवक्षितकर्मतयैव एवं हि शीलादिप्रत्ययेवसरूपत्वेन शीलादिप्रत्ययो न अचितकर्मकस्वमिति सकर्मकादस्मादुत्तरेणासिद्धि रितीह भवतीति ज्ञापनार्थ पविग्रहणम् । तेन-चिकीर्षिता
ग्रहणम् । पद्यत इत्येवंशील इति-अर्थस्य पवनः, कटम्, अलंकर्ता कन्यामिति न भवति । कथं तहि 'सन्ता
ग्रन्थस्य पदनः, पदनः क्षेत्राणामिति- अर्थज्ञानशील:,60 खेलः, आगामुकः; भविता, मावुक: जागरिता, जागरूकः; ग्रन्थज्ञानशील:, क्षेत्रगमनशील इति क्रमेणार्थ: मतान्तर25 विकत्थन:, विकत्थी; मासनं, मासुरम, वर्धनः, बघिष्णः;
माह-उत्तरत्र सकर्मकेभ्योविधिरित्येकेषां दर्शनमिति अपलाषुकः, अपलाषी; कम्पना कम्प्रा शाखा; कमना -चलनं हि गतिः, तथा च गत्यर्थकानां सकर्मकत्वस्य कामुका युवतिः ?' कचित् समावेशोऽपि भवति । एत
निर्विवादत्वात् सकर्मकादप्यविवक्षितकर्मत्वेन भवतीति दर्थमेव च "न व्यादि०" [ ५.२.४५. ] सूत्रे दीपि.
तेषां दर्शनमिति भावः । एवं च सकर्मकार्थमेतत्सूत्रे पद-65 ग्रहणम्, अन्यथा रेणाऽनोऽस्थ बाध्येतेति तदनर्थकं स्यात् ।। ग्रहणमिति बाधितमिति समाधानान्तरमाह---तथा चो30 अनस्वैव विषये समावेश इत्येके ॥४२॥
कणा बाधितोऽप्यसरूपत्वादिति, अयमाशय:-"लषश० म० न्यासानुसन्धानम्-भूषा० । "भूष पद-पतः" [५.२.४१.] इति सूत्रविहित उकण विशेषतसुण् अलङ्कारे" भूषयतीत्येवंशील इति- भूषणः . विहितत्वात् "चलशब्दार्थाद्" [५. २. ४३. ] इति कुलस्य । "मडुण् भूषायाम्" मण्डयतीत्येवंशीला- । विहितस्यानस्य बाधक इत्युकणेव यद्यपि भवितु युक्तस्त-70
मण्डना गगनस्य भाः । चुरादेराकृतिगणत्वात् 'साध'- | थापि वासरूपत्यायेनानोऽपि भविष्यत्येवेति पदिग्रहण85 चुरादिः प्रपूर्वकश्च भूषार्थकः, प्रसाधयतीत्येवंशील:- ! मिहानर्थक सत् 'शीलादिप्रत्ययेषु वासरूपन्यायो न प्रव
प्रसाधनः । "क्रुधंच कोपे' क्रोधशील:-क्रोधनः। तते' इति ज्ञापयति, तथा च तन्न्यायस्याप्रवृत्त्या उकणा