Shaddarshan Part 02 Nyaya Vaisheshik

Author(s): Nagin J Shah
Publisher: University Granthnirman Board

Page 513

ન્યાયદર્શને
४६५
ज्ञानम्' 'रसज्ञानम्' इति । तद् व्यपदेश्यं ज्ञानं प्रत्यक्षफलं मा भूदित्यव्यपदेश्य
पदग्रहणम् । न्यायमं०, भा० १, पृ० ७३ । 30 अयं तु तेषामाशयः । रूपादिग्रहणाभिमुखं हि तदक्षजं ज्ञानं प्रमाणं वा फलं
वोच्यते, यदा तु तदेव शब्देनोच्यते 'रूपज्ञानम्' 'रसज्ञानम्' इति तदा रूपादिज्ञान विषयग्रहणव्यापारलभ्यां प्रमाणतामपहाय शब्दकर्मतापत्तिकृतां प्रमेयतामेवा.
वलम्बत इति । न्याम०, भा० १, पृ०८२ । ७१ ... आचार्ग:-शब्दार्थेषु स्थविरव्यवहारतो व्युत्पद्यमानो जनः संशयावगमस
मये संज्ञोपदेशकात् 'अयं पनस उच्यते' इति वृद्धोदीरिताद् वाक्यात् पुरोऽवस्थितशास्वादिमन्तमथ ‘पनस'शब्दवाच्यतया जानाति, तदस्य ज्ञानमिन्द्रिय नमपि न केवलेन्द्रियकरणकं भवितुमुचितम्, असति संज्ञोपदेशिनि शब्दे तदनुत्पादात् तेन शब्देन्द्रियाभ्यो सम्भूय जनितत्वादुभयजमिदं ज्ञानं व्यपदेशाज्जातमिति
व्यपदेश्यमुन्यते, तद् ‘अव्यपदेश्य'पदेन व्युदस्यते । न्यायमं०, भा० १, पृ०७४ ३२. ...शब्दस्यैव तदुत्पत्तौ साधकतमत्वादिन्द्रियस्यापि तत्सहकारितामात्रत्वात् ।कन्दलो
पृ० ४७५ । 33 इह द्वयी प्रत्यक्षजातिरविकल्पिका सविकल्पिका चेति । ... तत्र व्यपदेशो विशे
पणमुपलक्षणं वा नामजात्यादि, तकर्म व्यपदेश्य विशेष्यमिति यावत् ।...अविद्यमानं व्यपदेश्यं यस्मिन् तदव्यपदेश्यं जात्यादिस्वरूपावगाहि, न तु जात्यादीनां
मिथो विशेषणदिशेष्यभावावगाहीति यावत् । न्यावा०ता टी० १.१.४ । ३४ न्या०वा०ताल्टी० १.१.५ । ७५ ग्रीष्मे मरीचयो भौमेनोष्मणा संसृष्टा: स्पन्दमाना दूरस्थस्य चक्षुषा सन्निकृष्यन्ते, ... तत्रेन्द्रियार्थसन्निकर्षादुदकमिति ज्ञानमुत्पद्यते, तच्च प्रत्यक्ष प्रसज्यते इत्यत आह
अव्यभिचारीति । यदतरिंमस्तदिति तद् व्यभिचारि, यत् तु तस्मिंस्तदिति तद
व्यभिचारि प्रत्यक्षमिति । न्यायभा० १.१.४ । 38 तस्येन्द्रियार्थजन्यत्वं सिद्धं तद्भावभावतः ।
न ह्यनुन्मीलिताक्षस्य मरौ सलिलवेदनम् ॥ न्यायमं०,भा०१, पृ०८३ । ७७ दूराद् चक्षुषा ह्यर्थं पश्यन्नावधारयति धूम इति वा रेणुरिति वा । तदेतदि
न्द्रियार्थसन्निकर्षोत्तन्नमनवधारणज्ञानं प्रत्यक्ष प्रसज्यते इन्यत आह-व्यवसायात्मक
मिति । न्यायभा० १.१४। 3८ ...स्थाणुर्वा पुरुषो वेति संशयज्ञानमुत्पद्यते । तत् इन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्नत्वादि
विशेषणयुक्तमपि न प्रत्यक्षफलम् । अतस्तद् व्यवच्छेदाय व्यवसायात्मकग्रहणम् । न्यायम, भा० १, पृ. ८४ ।।