________________
પર્યુષણપર્વ મહાભ્ય
કલ્પસૂત્ર'ની રચના શ્રુતકેવળી ભદ્રબાહુસ્વામીએ કરેલી છે. આ રચના તેમણે પ્રત્યાખ્યાન પ્રવાહ નામના નવમા પર્વમાંથી લઈ દશાશ્રુતસ્કંધના આઠમા અધ્યયનરૂપે કરેલી છે. પૂર્વકાળે મુનિવરો નવકલ્પ વિહાર કરતા અને એ રીતે ક્રમે કરીને જે સ્થાનમાં ચાતુર્માસ રહેવાનું થાય ત્યાં ભાદરવા સુદ પાંચમના દિવસે રાત્રીએ સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ કર્યા પછી એક યોગ્ય સાધુ સૂત્રપાઠ ઊભે ઊભે બોલતા અને બીજા સર્વ સાધુ “કમ્પસમ્મ પવતિય કાઉસ્સગં કરેમિ” કહી કાઉસગ્ગ કરી એ મુખપાઠ સાંભળતા. “કલ્પસૂત્ર' વાંચનની આ પરંપરા શાશ્વત નથી. આનંદપુરના રાજા ધ્રુવસેનને તેના સેનાગંજ નામના પ્રિય પુત્રના મૃત્યુ શોકથી મુક્ત કરવા અર્થે સભામાં વાંચવાની શરૂઆત થઈ ત્યારથી જનસમુદાયમાં પણ કલ્પસૂત્ર વાચનાનો પ્રારંભ થયો. મહાવીર સ્વામી ભગવાનના નિર્વાણ પછી ૯૮૦ વર્ષે આ ગ્રંથની વાચનાનો પ્રારંભ થયો હતો. આ પ્રાસંગિક કારણ છે કે રાજાનો પુત્ર શોક ઓછો થાય. પણ ખરું કારણ પંડિત સુખલાલજી જણાવે છે કે તે વખતે જયાં ત્યાં ચોમાસામાં બ્રાહ્મણ સંપ્રદાયમાં “મહાભારત' “રામાયણ’ અને ‘ભાગવત' જેવા શાસ્ત્રો વાંચવાની ભારે પ્રથા હતી. લોકો એ તરફ ખૂબ ઝૂકતા. બૌદ્ધસંપ્રદાયમાં પણ બુદ્ધચરિત અને વિનયના ગ્રંથો વંચાતા જેમાં બુદ્ધનું જીવન અને ભિખુઓનો આચાર આવતો. આ કારણથી લોકવર્ગમાં મહાન પુરુષોના જીવનચરિત્ર સાંભળવાની અને ત્યાગીઓના આચાર જાણવાની ઉત્કટ રુચિ જાગી હતી. આ રુચિને તૃપ્ત કરવા હેતુ બુદ્ધિશાળી જૈન આચાર્યોએ ધ્રુવસેન જેવા રાજાની તક લઈને કલ્પસૂત્ર'ને જાહેર વાંચન તરીકે પસંદ કર્યું. અને માત્ર સમાચારીનો ભાગ જે સાધુ સમક્ષ જ વંચાતો હતો તે ભાગને ગૌણ કરી શરૂઆતમાં ભગવાન મહાવીર ચરિત દાખલ કર્યું અને તે પ્રમાણેની રુચિ પસંદ કરી તેને એ ઢબે ગોઠવ્યું. જેમ જેમ લોકોમાં વિસ્તારપૂર્વક સાંભળવાની રુચિ જન્મી તેમ તેમ કલ્પસૂત્ર'ની પ્રતિષ્ઠા વધી અને પર્યુષણમાં તેનું વાંચન નિયમિત થયું ત્યારે તે વખતના સમય અને સંયોગ પ્રમાણે પ્રાકૃત અને સંસ્કૃતમાં ટીકાઓ રચાઈ અને વંચાવા માંડી. પછી તો ગુજરાતી અને હિંદી ભાષામાં પણ અનુવાદ થયો. આજે રસપૂર્વક વંચાય છે કારણ કે લોકોની ભાવના પ્રમાણે બદલાતું રહ્યું છે.
