________________
16
------
પર્યુષણપર્વ મહાભ્ય તપ અને પરિષહ જોડાયેલા છે. તપતો જે જૈન ના હોય તે પણ જાણે છે, પરંતુ પરિષદની બાબતમાં એવું નથી. અજૈન માટે પરિષહ શબ્દ નવો છે પણ તેનો અર્થ નવો નથી. ઘર છોડીને ભિક્ષુ બનેલાને પોતાના ધ્યેયની સિદ્ધિ માટે જે જે સહન કરવું પડે તે પરિષહ છે. જૈન આગમોમાં જે પરિષદો ગણાવવામાં આવ્યા છે તે ફક્ત ભિક્ષુ જીવનને ઉદ્દેશીને છે. બાર પ્રકારના તપ ગૃહસ્થ કે ત્યાગી બધાને ઉદ્દેશીને છે, જ્યારે બાવીસ પરિષદો ફક્ત ત્યાગીને ઉદ્દેશીને છે.
તપશ્ચર્યા એટલે લાંઘણ નહિ પરંતુ ઇન્દ્રિયશુદ્ધિ અને મન શુદ્ધિ કરનાર અગ્નિનો તાપ. અઠ્ઠમ એટલે ત્રણ દિવસના ઉપવાસ. જીવનમાં લાગેલા પાપને ધોવા માટે તપ, વિષય અને કષાયની મલિનતાને દૂર કરવા માટે ઉત્તમ તપ છે. યથાશક્તિ તપ કરનાર પર્યુષણના છેલ્લા ત્રણ દિવસ જે ઉપવાસ કરે છે તે અઠ્ઠમ તપ છે. જેનાથી અઠ્ઠમ ના થઈ શક્તો હોય તેના માટે યથાશક્તિ ક્રમ બતાવ્યો છે. તેમાં દરેક પખવાડિયે એક ઉપવાસ અથવા બે આયંબિલ, ચાર એકાસણા, આઠ બેસણા છેવટે ૨૦ બાંધી નોકારવાળી ગણવી તે સ્વાધ્યાય તપ છે.
જૈન દર્શનકારોએ તપને શ્રેષ્ઠ અનુષ્ઠાન કહ્યું છે કારણ કે તે મોક્ષની યાત્રાનું સર્વોચ્ચ સાધન છે. તપની વ્યાખ્યા છે. “તપસાનિર્જરા તેનો અર્થ થાય છે, નિર્જરા એટલે ક્રમિક, અંશે અંશે મોક્ષ પ્રતિ પ્રયાણ. જૈન ધર્મમાં તપનું ઘણું મહત્ત્વ છે. તપમાં છ બાહ્ય અને છ અત્યંતર એમ કુલ બાર પ્રકાર બતાવવામાં આવ્યા છે. બાહ્ય તપ આ પ્રમાણે છે. (૧) અનશન : ચારે આહારની ક્રિયાથી અને આહાર સંજ્ઞાથી
મર્યાદિત કે શક્ય તેટલો સમય મુક્ત રહેવું. ઉપવાસ કે અનશનમાં આહારક્રિયાથી તો મુક્ત રહેવાય છે, પણ આહારસંજ્ઞામાં મુક્ત થવા જાગૃત રહેવું પડે છે. સંકલ્પથી થયેલા તપની આગળપાછળ આહારનું ચિંતન રહે છે. અમુક તપ કરતાં પહેલાં અમુક ખોરાકની વ્યવસ્થા અને તપ પૂર્ણ થતાં વળી પાછી ખોરાકની વ્યવસ્થા થતી હોય છે. પરંતુ અનશન સ્વાભાવિક અને સહજ થવું જોઈએ.
