Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
१२
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अनु०-तस्मै, हितम्, तदर्थम्, विकृते:, प्रकृताविति इति चानुवर्तते। अन्वय:-तस्मै विकृतेश्छदिरुपधिबलेर्हितं ढञ् ।
अर्थ:-तस्मै इति चतुर्थीसमर्थेभ्यो विकृतिवाचिभ्यश्छदिरुपधिबलिभ्य: प्रातिपदिकेभ्यो हितमित्यस्मिन्नर्थे ढञ् प्रत्ययो भवति, तदर्थायां प्रकृतावभिधेयायाम्।
उदा०-(छदिः) छदिषे हितानि छादिषेयाणि तृणानि। (उपधि:) उपधीयते इत्युपधि:-रथाङ्गम्। उपधिरेव-औपधेयं दारु। उपधि-शब्दात् स्वार्थे ढञ् प्रत्ययो भवति । (बलि:) बलिभ्यो हिता:-बालेयास्तण्डुलाः ।
आर्यभाषा: अर्थ-(तस्मै) चतुर्थी-समर्थ (विकृतेः) विकृतिवाची (छदिरुपधिबले:) छदिष्, उपधि, बलि प्रातिपदिकों से (हितम्) हित-अर्थ में (ढञ्) ढञ् प्रत्यय होता है (तदर्थं प्रकृतौ) यदि वहां तदर्थ उस विकृति के लिये प्रकृति-उपादान कारण अर्थ अभिधेय हो।
। उदा०-छिदि) घर की छत के लिये हितकारी-छादिषेय तण। (उपधि:) उपधि (रथ का पहिया) ही-औपधेय। यहां स्वार्थ में ढञ्' प्रत्यय होता है, हित अर्थ में नहीं। (बलि:) बलि दिवता का खाद्यपदार्थ) के लिये हितकारी-बालेय तण्डुल (चावल)।
सिद्धि-छादिषेयम् । छदिष्+डे+ढञ् । छादिष्+एय। छादिषेय+सु । छादिषेयम् ।
यहां चतुर्थी-समर्थ, विकृतिवाची छदिष्' शब्द से तत्सम्बन्धी प्रकृति अर्थ अभिधेय में इस सूत्र से 'ढ' प्रत्यय है। 'आयनेय०' (७।१।२) से 'द्' के स्थान में एय्' आदेश होता है। तद्धितेष्वचामादेः' (७ ।२।११७) से अंग को आदिवृद्धि होती है। ऐसे ही-औपधेयम्, बालेयम् ।
ज्य:
(१०) ऋषभोपानहोर्व्यः ।१४। प०वि०-ऋषभ-उपानहो.. ६।२ (पञ्चम्यर्थे) ज्य: ११॥
स०-ऋषभश्च उपानच्च ते ऋषभोपानहौ, तयो:-ऋषभोपानहो: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)।
अनु०-तस्मै, हितम्, तदर्थम्, विकृते:, प्रकृताविति चानुवर्तते।
अन्वयः-तस्मै विकृतिभ्याम् ऋषभोपानद्भ्यां हितहं ज्य:, तदर्थं प्रकृतौ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org