Kadambari

Author(s): Banbhatt Mahakavi, Sheshraj Sharma
Publisher: Chaukhamba Vidyabhavan

Page 27

कादम्बरी दिशामलीकालकभङ्गतां गतस्त्रयीवधूकर्णतमालपल्लवः । चकार यस्याध्वरधूमसञ्चयो मलीमसः शुक्लतरं निजं यशः ॥ १८ ॥ सरस्वतीपाणि-सरोजसम्पुट-प्रमृष्टहोमश्रमशीकराम्भसः ।।
यशोंऽशुशुक्लीकृतसप्तविष्टपात्ततः सुतो बाण इति व्यजायत ।। १९ ।। चाऽसौ इन्दुः ( क० धा० )। तस्य कला: (१० त० ) अमला त्विट् येषां ते ( बहु ० ) । कलङ्कमक्तेन्दकला इव अमलत्विषः "उपमानानि सामान्यवचनः" इससे समास ( उपमान० क. धा० )। दिषन्मनः = द्विषतो मनः, तत् (१० त०)। कृताऽन्तराः = कृतम् अन्तरं यस्ते ( बहु० )। प्राविविशुः = प्र + आङ् + विश् + लिट् झि: ( उस् ) । इस पद्यमें उपमा अलङ्कार है ॥ १७ ॥
___ अन्वयः--दिशाम् अलीकाऽलकभङ्गतां गतः त्रयीवधूकर्णतमालपल्लव: यस्य मलोमसः अध्वरधूमसञ्चयः मलिनः सन् निजं यशः शुक्लतरं चकार ॥ १८ ॥
दिशामिति । दिशां= दिग्वधूनाम्, अलीकाऽलकमङ्गता = ललाटचूर्णकुन्तलविच्छित्तिता, गतः= प्राप्तः, त्रयीवधूकर्णतमालपल्लव: = श्रुतिनारीश्रोत्रतापिच्छकिसलयं, यस्य = चित्रभानोः, मलीमसः = मलिनः, कृष्णवर्णः इति भावः । अध्वरधूमसञ्चयः = यज्ञधूमसमूहः, निजं = स्वकीयं, यशः = कीति, शुक्लतरम् = अतिशुभ्रं, चकार = कृतवान् ॥ १८ ॥
टिप्पणी- दिशाम् = यहाँपर वधूरूप उपमानका आरोप आर्थ है। अलीकाऽलकभङ्गताम् = अलकानां भङ्गः ( प० त०), "अलकाश्चूर्णकुन्तलाः' इत्यमरः । “भङ्गस्तरङ्गे भेदे च रुग्विशेषे पराजये। कोटिल्ये भयविच्छित्योः'' इति हैमः । अलकभङ्गस्य भावः, अलकभङ्ग + तल् + टाप् । अलोके अलकभङ्गता, ताम् ( स० त० )। "भाले गोध्यलिकाऽलीकललाटिनि" इति हैमनाममाला । त्रयीवधूकर्णतमालपल्लवः = त्रयी एव वधूः, "मयूरव्यंसकादयत्र' इससे रूपकसमास । "श्रुतिः स्त्री वेद आम्नायस्त्रयो" इत्यमरः । त्रयोमें वधूका आरोप शाब्द है। तस्याः कर्णः (१० त०)। तमालस्य पल्लवः ( प० त०)। "पल्लवो स्त्री किसलयम्' इत्यमरः । वयोवधूकर्ण तमालपल्लवः ( स० त० )। अध्वरधूमसञ्चयः = अध्वरे धमाः ( स० त० ), तेषां सञ्चयः (ष० त० ) । शुक्लतरम् = अतिशयेन शक्लं, तत् । "द्विवचनविभज्योपपदे तरबीयसुनौ" इस सूत्रसे तरप् प्रत्यय । चकार = (ड) कृञ् + लिट् + तिप् + ( णल ) । इस पद्यमें एकदेशविवर्ति रूपक और विरोधाभास अलङ्कारका अङ्गाङ्गिभावरूप सङ्कर अलङ्कार है ।। १८ ।।
अन्वयः--सरस्वतोपाणिसराजसम्पुटप्रमृष्टहोमश्रमशीकराम्भस: यशोऽशुशुक्लीकृतसप्तविष्टपात ततो बाण इति सुतो व्यजायत ॥ १९ ॥
सरस्वतीति । सरस्वती० = शारदाकरकमलसंश्लेषप्रोञ्छितहवनपरिश्रमस्वेदजलस्य, यशोंऽशशक्लीकृतसप्तविष्टपात् = कोर्तिकिरणशुभ्रीकृतसप्तलोकात्, ततः = तस्मात् चित्रभानो:, बाण इति = बाण नामकः । सुतः = पुत्रः, अजायत= जातः ।। १९ ॥
टिप्पणी--सरस्वती०= पाणिः सरोजम् इव ( उपमित० )। सरस्वत्याः पाणिसरोजम् ( १० त० ), तस्य सम्पुटः (१० त० )। होमेन श्रमः ( तृ० त० )। शीकररूपम् अम्मः ( मध्यमपद० ) । होमश्रमस्य शीकराऽम्भः (१० त० )। सरस्वतीपाणिसरोजसम्पुटेन प्रमृष्टं ( तृ० त० ), तादृशं होमश्रमशीकराम्भः यस्य, तस्मात् ( बहु०)। यशोंऽशुशुक्लीकृतसप्तविष्टपात् = अशुक्लानि
दिशा-रूप नारियोंक ललाटमें अलकोंके कौटिल्यको प्राप्त श्रुतिरूप स्त्रियांक कानमें तमालपल्लवरूप जिन चित्रभानुके मलिन ( कृष्णवर्ण वाले ) यज्ञधूमके समूहने अपने वंशको अधिक उज्ज्वल किया ॥ १८ ॥
मरस्वतीके करकमलोंके सम्पर्कसे जिनके हवनके परिश्रमसे उत्पन्न स्वेदजल पोंछा गया था और अपने यशकी किरणोंसे सातों लोकोंको सफेद करने वाले उन (चित्रभानु )से वाण नामका पुत्र उत्पन्न हुआ ॥ १९ ॥