Book Title: Kadambari
Author(s): Banbhatt Mahakavi, Sheshraj Sharma
Publisher: Chaukhamba Vidyabhavan

View full book text
Previous | Next

Page 27
________________ कादम्बरी दिशामलीकालकभङ्गतां गतस्त्रयीवधूकर्णतमालपल्लवः । चकार यस्याध्वरधूमसञ्चयो मलीमसः शुक्लतरं निजं यशः ॥ १८ ॥ सरस्वतीपाणि-सरोजसम्पुट-प्रमृष्टहोमश्रमशीकराम्भसः ।। यशोंऽशुशुक्लीकृतसप्तविष्टपात्ततः सुतो बाण इति व्यजायत ।। १९ ।। चाऽसौ इन्दुः ( क० धा० )। तस्य कला: (१० त० ) अमला त्विट् येषां ते ( बहु ० ) । कलङ्कमक्तेन्दकला इव अमलत्विषः "उपमानानि सामान्यवचनः" इससे समास ( उपमान० क. धा० )। दिषन्मनः = द्विषतो मनः, तत् (१० त०)। कृताऽन्तराः = कृतम् अन्तरं यस्ते ( बहु० )। प्राविविशुः = प्र + आङ् + विश् + लिट् झि: ( उस् ) । इस पद्यमें उपमा अलङ्कार है ॥ १७ ॥ ___ अन्वयः--दिशाम् अलीकाऽलकभङ्गतां गतः त्रयीवधूकर्णतमालपल्लव: यस्य मलोमसः अध्वरधूमसञ्चयः मलिनः सन् निजं यशः शुक्लतरं चकार ॥ १८ ॥ दिशामिति । दिशां= दिग्वधूनाम्, अलीकाऽलकमङ्गता = ललाटचूर्णकुन्तलविच्छित्तिता, गतः= प्राप्तः, त्रयीवधूकर्णतमालपल्लव: = श्रुतिनारीश्रोत्रतापिच्छकिसलयं, यस्य = चित्रभानोः, मलीमसः = मलिनः, कृष्णवर्णः इति भावः । अध्वरधूमसञ्चयः = यज्ञधूमसमूहः, निजं = स्वकीयं, यशः = कीति, शुक्लतरम् = अतिशुभ्रं, चकार = कृतवान् ॥ १८ ॥ टिप्पणी- दिशाम् = यहाँपर वधूरूप उपमानका आरोप आर्थ है। अलीकाऽलकभङ्गताम् = अलकानां भङ्गः ( प० त०), "अलकाश्चूर्णकुन्तलाः' इत्यमरः । “भङ्गस्तरङ्गे भेदे च रुग्विशेषे पराजये। कोटिल्ये भयविच्छित्योः'' इति हैमः । अलकभङ्गस्य भावः, अलकभङ्ग + तल् + टाप् । अलोके अलकभङ्गता, ताम् ( स० त० )। "भाले गोध्यलिकाऽलीकललाटिनि" इति हैमनाममाला । त्रयीवधूकर्णतमालपल्लवः = त्रयी एव वधूः, "मयूरव्यंसकादयत्र' इससे रूपकसमास । "श्रुतिः स्त्री वेद आम्नायस्त्रयो" इत्यमरः । त्रयोमें वधूका आरोप शाब्द है। तस्याः कर्णः (१० त०)। तमालस्य पल्लवः ( प० त०)। "पल्लवो स्त्री किसलयम्' इत्यमरः । वयोवधूकर्ण तमालपल्लवः ( स० त० )। अध्वरधूमसञ्चयः = अध्वरे धमाः ( स० त० ), तेषां सञ्चयः (ष० त० ) । शुक्लतरम् = अतिशयेन शक्लं, तत् । "द्विवचनविभज्योपपदे तरबीयसुनौ" इस सूत्रसे तरप् प्रत्यय । चकार = (ड) कृञ् + लिट् + तिप् + ( णल ) । इस पद्यमें एकदेशविवर्ति रूपक और विरोधाभास अलङ्कारका अङ्गाङ्गिभावरूप सङ्कर अलङ्कार है ।। १८ ।। अन्वयः--सरस्वतोपाणिसराजसम्पुटप्रमृष्टहोमश्रमशीकराम्भस: यशोऽशुशुक्लीकृतसप्तविष्टपात ततो बाण इति सुतो व्यजायत ॥ १९ ॥ सरस्वतीति । सरस्वती० = शारदाकरकमलसंश्लेषप्रोञ्छितहवनपरिश्रमस्वेदजलस्य, यशोंऽशशक्लीकृतसप्तविष्टपात् = कोर्तिकिरणशुभ्रीकृतसप्तलोकात्, ततः = तस्मात् चित्रभानो:, बाण इति = बाण नामकः । सुतः = पुत्रः, अजायत= जातः ।। १९ ॥ टिप्पणी--सरस्वती०= पाणिः सरोजम् इव ( उपमित० )। सरस्वत्याः पाणिसरोजम् ( १० त० ), तस्य सम्पुटः (१० त० )। होमेन श्रमः ( तृ० त० )। शीकररूपम् अम्मः ( मध्यमपद० ) । होमश्रमस्य शीकराऽम्भः (१० त० )। सरस्वतीपाणिसरोजसम्पुटेन प्रमृष्टं ( तृ० त० ), तादृशं होमश्रमशीकराम्भः यस्य, तस्मात् ( बहु०)। यशोंऽशुशुक्लीकृतसप्तविष्टपात् = अशुक्लानि दिशा-रूप नारियोंक ललाटमें अलकोंके कौटिल्यको प्राप्त श्रुतिरूप स्त्रियांक कानमें तमालपल्लवरूप जिन चित्रभानुके मलिन ( कृष्णवर्ण वाले ) यज्ञधूमके समूहने अपने वंशको अधिक उज्ज्वल किया ॥ १८ ॥ मरस्वतीके करकमलोंके सम्पर्कसे जिनके हवनके परिश्रमसे उत्पन्न स्वेदजल पोंछा गया था और अपने यशकी किरणोंसे सातों लोकोंको सफेद करने वाले उन (चित्रभानु )से वाण नामका पुत्र उत्पन्न हुआ ॥ १९ ॥

Loading...

Page Navigation
1 ... 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172