Book Title: Kadambari
Author(s): Banbhatt Mahakavi, Sheshraj Sharma
Publisher: Chaukhamba Vidyabhavan
View full book text
________________
कथामुखे - विन्ध्याटवीवर्णनम्
पताकेव वानराक्रान्ता, क्वचिदवनिपति हारभूमिरिव वेत्रलताशतदुष्प्रवेशा, कचिद्विराटनगरीव कीचकशताकुला, कचिदम्बरश्रीरिव व्याधानुगम्यमान तरल-तारक-मृगा, क्वचिद्गृहीतव्रतेव दर्भ-चीर-जटा-बल्कल-धारिणी, अपरिमित बहलपत्रसञ्चयाऽपि सप्तपर्णभूषिता, क्रूरसत्त्वाऽपि मुनिजन सेविता, पुष्पवत्यपि पवित्रा विन्ध्याटवी नाम |
६१
शरः ।" इत्यमरः । क्वचित्, अमरपतितनुः = अमराणां ( देवानाम् ) पति: ( स्वामी, इन्द्र इति भावः), तस्य तनुः ( शरीरम् ) इव, नेत्रसहस्रसंकुला = नेत्रसहस्रेण ( नयनसहस्रेण ) संकुला (व्याप्ता) | “आखण्डलः सहस्राक्ष” इति प्रसिद्धिः । विन्ध्याऽटवीप – नेत्राणां ( जटानां तरुमुलानामिति भावः ) सहस्रेण सङ्कला । ‘नेत्रं मथिगुणे, वस्त्रभेदे, मुले द्रुमस्य च ।" इति मेदिनी । क्वचित् नारायणमूर्तिः ( विष्णुशरीरम् ) इव, तमालनीला = तमाल: ( तापिच्छ: ) इव नीला ( कृष्णवर्णा ) । विन्ध्याटवीपक्षे - तमालै: ( तापिच्छे : ) नीला ।
क्वचित्, पार्थरथपताका = पार्थ: ( अर्जुनः), तस्य रथ ( स्यन्दन: ) । तस्य पताका ( वैजयन्ती ) इव, वानराक्रात्ता = वानरेण ( कपिना हनूमता इति भावः ) आक्रान्ता ( अधिष्ठिता ), अर्जुनरथः कपिध्वज इति महाभारतप्रसिद्धिः, विन्ध्याऽटवीपक्षे = वानरै: ( कपिभिः ) आक्रान्ता ( कृताक्रमणा ) । क्वचित् अवनिपतिद्वारभूमिः = अवनिपतिः राजा, तस्य द्वारभूमि: ( प्रतीहारभू: ) इव वेत्रलताशतदुष्प्रवेशा = वेत्रलता: ( वेतसवृक्षयष्टयः ), तासां शतम् ( बाहुल्यम् ), तेन दुष्प्रवेशा ( दुःखेन प्रवेष्टुं शक्या, खल् प्रत्यय: ) । विन्ध्याऽटवीपक्षे - वेत्राः ( वेतसवृक्षाः ), लता: ( वल्ल्य: ), तासां शतं ( बाहुल्यम् ) तेन दुष्प्रवेशा । क्वचित् विराटनगरी = विराटस्य ( मत्स्यराजस्य ) नगरी (पुरी) इव कीचकशताऽऽकुला = कीचकस्य ( विराटश्यालकस्य ) शतै: ( बहुसंख्यकैः जनैः ) आकुला ( व्याप्ता ), विन्ध्याऽटवीपक्षे - कीचकानां ( वंशविशेषाणां, छिद्रेषु वायुप्रवेशेन शब्दायमानानां वंशविशेषाणामिति भावः ) शतेन ( बाहुल्येन ) आकुला ( व्याप्ता ) । " कीचका वेणवस्ते स्युर्ये स्वनन्त्य - निलोद्धताः ।" इत्यमरः । क्वचित् अम्बरश्रीः = आकाशलक्ष्मीः इव । व्याधाऽनुगम्यमान ०= - व्याधेन ( लुब्धकरूपधारिणा हरेण ) अनुगम्यमानम् (अनुत्रियमाणम्) अत एव भयेन (भीत्या) तरलं (चश्ञ्चलम् ) तारकमृगं (मृगशिरोनक्षत्रम् ) यस्यां सा । पुरा ब्रह्मा स्वकन्यां सुन्दरीं सन्ध्यां विलोक्य मदनातुरस्तामनुससार । सा च मृगीरूपेण शिवं शरणं जगाम ब्रह्माऽपि मृगरूपेण तामनुससार । ततः शिवः ब्रह्मणः शिरश्छेदाय शरं प्रचिक्षेप । भीतो ब्रह्मा मृगशिरोनक्षत्रमधिष्ठित इति शिवपुराणे कथा विद्यते । विन्ध्याटवीपक्षे - व्याधः ( लुब्धकैः ) अनुगम्यमानाः, अतएव भयेन तरलतारका: ( चञ्चलकनीनिका: ) मृगा: ( हरिणाः ) यस्यां सा । क्वचित् गृहीतव्रता = गृहीतम् ( आत्तम् ) व्रतं ( नियमः ) यया सा । अत एव दर्भचीरेत्यादिः = दर्भा: ( कुशा ) चीराणि वृक्षत्वचः ) जटाः शिफा ) वल्कलानि
( वल्कानि ) तानि धारयतीति दर्भ०धारिणी । उभयत्राऽर्थाः समानाः ।
अपरिमित ० = अपरिमितः ( असंख्यातः ) बहलानाम् ( अत्यधिकानाम् ) पत्त्राणां ( पर्णानाम् ) नाई वह सहस्रों नेत्रों ( जटाओं ) से व्याप्त है । कहींपर तमाल-सी नीलवर्णवाली नारायणमूतिकी सदृश वह तमाल ( तापिच्छ ) वृक्षांसे नीलवर्णवाली है । कहींवर वानर - ( हनूमान् ) की मूर्तिसे युक्त अर्जुनकी रथपताकाकी समान वह वानरोंसे आक्रान्त है । कहींपर सैकड़ों वेतकी हड़ियोंसे दुःखसे प्रवेशयोग्य राजाकी द्वारभूमिकी सदृश वह सैकड़ों बेतकी लताओंसे दुष्प्रवेश्य है । कहींपर कीचक ( विराट के साले) के सैकड़ों पुरुषोंसे व्याप्त विराट राजाकी नगरीकी समान वह सैकड़ों कीचकों (वंशविशेषों) से व्याप्त है । कहींपर व्याधरूपधर पीछा किया गया और चञ्चल तारकमृग (मृगशिरा नक्षत्र ) से युक्त आकाशलक्ष्मीकी सदृश वह व्याधसे पीछा किये गये चञ्चल नेत्रोंकी पुतलियोंवाले मृगोंसे युक्त है । कहींपर व्रत लेनेवाली स्त्रीको समान वह कुश, चीर, जटा और वल्कलको धारण कर रही हैं । असंख्य और अत्यधिक पत्त्रसमूहोंसे युक्त होकर भी वह सप्तपर्णी ( सप्तपर्ण, छतिवन वृक्षों) से

Page Navigation
1 ... 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172