Book Title: Kadambari
Author(s): Banbhatt Mahakavi, Sheshraj Sharma
Publisher: Chaukhamba Vidyabhavan
View full book text
________________
८२
कादम्बरी निद्राजिह्मितारं चक्षुरुन्मीलयत्सु शनैः शनैरूषरशय्या-धूसरक्रोडरोमराजिषु वनमृगेषु, इतस्ततः सञ्चरत्सु वनचरेषु, विजृम्भमाणे श्रोत्रहारिणि पम्पासरः कलहंसकोलाहले, समुल्लसति नतितशिखण्डिनि मनोहरे वनगजकर्णतालशब्दे, क्रमेण च गगनतलमवरतो दिवसकरवारणस्यावचूलचामरकलाप इवोपलक्ष्यमाणे मञ्जिष्ठारागलोहिते किरणजाले, शनैःशनैरुदिते भगवति सवितरि, पम्पासरःपर्यन्त-तरु-शिखर-सञ्चारिणि अध्यासित-गिरिशिखरे दिवसकरजन्मनि हृततारे पुनरिव कपीश्वरे वनमभिपतति बालातपे, स्पष्टे जाते प्रत्यूषसि, नचिरादिव प्रमातेत्यादि: = प्रमातस्य (प्रातःकालस्य ) य: शिशिरवायुः ( शीतवातः ) तेन आहतम् ( ताडितं स्पृष्टमिति भावः )। उत्तप्तेत्यादि:० = उत्तप्तः ( सन्तप्तः ) यो जतुरसः ( लाक्षाद्रवः ) तेन आश्लिष्टा (आलिङ्गिता, संयोजितेति माव: ), पक्ष्ममाला ( नयनलोमपङ्क्तिः ) यस्य तत्, इव, सशेषनिद्रा जिह्मतारं = सशेषा ( साऽवशेषा ) या निद्रा ( स्वापक्रिया ), तया जिह्मा ( वक्रा ) तारा ( कनीनिका ) यस्य तत् । तादृशं चक्षुः = नेत्रं, शनैः शनैः = मन्दं मन्दम्, उन्मीलयत्सु =विकासयत्सु सत्सु । अत्र क्रियोत्प्रेक्षा।
इतस्तत इति । इतस्ततः = यत्र तत्र, वनचरेषु = अरण्यचारिषु । सञ्चरत्सु = सञ्चरणं कुर्वत्सु । श्रोत्रहारिणि = कर्णाकर्षके, मधुरतयेति भावः । पम्पासरःकलहंसकोलाहले = पम्पासरसि (पम्पाऽऽख्यकासारे ) कलहंसानां ( कादम्बानां, हंसविशेषाणाम् ) कोलाहले ( कलकले ), विज़म्ममाणे = प्रसरति सति । नतितशिखण्डिनि = नर्तिताः ( नाटिता: ) शिखण्डिनः ( मयूरा: ) येन तस्मिन् । मनोहरे = चित्ताकर्षके, वनगजकर्णतालशब्दे = वनगजानाम् (अरण्यहस्तिनाम् ) कर्णतालशब्दे = ( श्रोत्रताडनध्वनौ ), समुल्लसति = संप्रसरति सति । अत्र गजकर्णतालशब्द मेघवनि बुद्ध्वा हर्षेण मयूरा नत्यन्तीति भ्रान्तिमान् “साम्यादतस्मिस्तद्बुद्धिान्तिमान्प्रतिमोत्थितः ।" इति साहित्यदर्पणः ।
क्रमेणेति । क्रमेण =परिपाटया, गगनतलम् = आकाशतलम्, अवतरतः = आरोहतः, दिवसकरवारणस्य =दिवसकरः (सूर्यः ) वारणः ( गजः ) इव, तस्य, अवचूलचामरकलापे =अवनता चूला ( अग्रम् ) यस्य सः, डलयोरभेदात् इवचूड: (अधोमुखः ) चामरकलाप: (प्रकीर्णकसमूहः ), तस्मिन्, इव, मञ्जिष्ठारागलोहिते = मञ्जिष्ठा ( विकसा ) तस्या रागः ( लौहित्यम् ) तेन इव लोहितम् ( रक्तवर्णम् ), तस्मिन् । “मञ्जिष्ठाविकसा जिङ्गी" इत्यमरः । किरणजाले = मयूखसमूहे. उपलक्ष्यमाणे = दृश्यमाने सति । अत्र द्वयोरुपमयोरङ्गाङ्गिभावेन सङ्कराऽलङ्कारः। भगवतिऐश्वर्यसम्पन्ने, सवितरि = सूर्ये, शनैः शनैः = मन्दं मन्दम् । उदिते = उदयप्राप्ते सति ।
पम्पासर इति । पम्पासर इत्यादिः = पम्पासरसः (पम्पाऽऽख्यकासारस्य ) पर्यन्ततरूणां (प्रान्तस्थितवृक्षाणाम् ) शिखरेषु (ऊर्ध्व भागेषु ) सञ्चरति (गच्छति ) इति तच्छोलस्तस्मिन् । अध्यासितगिरिशिखरे = अध्यासितम् ( आश्रितम् ) गिरिशिखरं (पर्वतशृङ्गम् ) येन, तस्मिन् । दिवसकरजन्मनि = दिवसकरात् (सूर्यात् ) जन्म ( उत्पत्तिः ) यस्य, तस्मिन्, हुततारे = हृताः ( दूरीभूताः ) ताराः ( नक्षत्राणि ) येन तस्मिन्, बालातपपक्षेऽयमर्थः । सुग्रीवपक्षे तु-हृता ( अप
अवशेष निद्रासे तिरछी पुतलीवाले नेत्रको खोलने पर, वनचरोंके इधर-उधर संचरण करनेपर, कानोंको आकृष्ट करनेवाले पम्पासरोवरके कलहंसोंके कोलाहलके बढ़नेपर, मयूरोंको नचाने वाले मनोहर हाथियोंके कानके ताडनका शब्द फैलनेपर मञ्जिष्ठा ( मजीठ ) की लालिमाके समान लाल, किरणसमूहके क्रमसे आकाश में उतरते हुए सूर्यरूप हाथीके अधोमुख चंवरके समान दिखाई देनेपर, भगवान् सूर्यके धीरे-धीरे उगनेपर, पम्पासरोवरके प्रान्तस्थित वृक्षोंकी चोटियोंपर संचरण करनेवाले, पर्वतकी चोटीका आश्रय लेनेवाले सूर्यसे उत्पन्न, ( सुग्रीव पक्षमें सूर्यपुत्र,) ताराओं ( सुप्रीव पक्षमें तारा ) का हरण करनेवाले, सूर्यके नव आतपके मानों फिर वानरेश्वर ( सुग्रीव )

Page Navigation
1 ... 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172