Book Title: Kadambari
Author(s): Banbhatt Mahakavi, Sheshraj Sharma
Publisher: Chaukhamba Vidyabhavan
View full book text
________________
कथामुखे-शबरसेनापतिवर्णनम् घरमिव मानसवेगम्, पराशरमिव योजनगन्धानुसारिणम्, घटोत्कचमिव भीमरूपधारिणम्, अचलराजकन्यका-केशपाशमिव नीलकण्ठ-चन्द्रकाभरणम्, हिरण्याक्ष-दानवमिव महावराह-दंष्ट्राविभिन्न-वक्षःस्थलम्, अतिरागिणमिव कृत-बह-बन्दी-परिग्रहम्, पिशिताशनमिव रक्तलुब्धकम्,
पुरा काशिराजसुताऽम्बालिका देवव्रतेनाऽस्वीकृतत्वात्तद्वधार्थ तपश्चरित्वा जन्मान्तरे द्रुपददुहिता बभूव, तदनु गन्धर्वस्य पुंभावं गृहीत्वा शिखण्डिरूपेण ख्याति जगामेति महामारतकथा ।
निदाघदिवसमिति । निदाघदिवसं = ग्रीष्मदिनम्, इव, सतताविर्भूतमृगतृष्णं = सततम् (निरन्तरम् ) आविर्भूता (प्रादुर्भूता ) मृगतृष्णा ( मरीचिका सूर्यकिरणेषु सलिलभ्रम इति भाव: ), यस्य तम् । शबरसेनापतिपक्षे सततम् आविर्भूता मृगेषु (हरिणेषु ) तृष्णा (हननाऽभिलाषः) यस्य, तम् ।
विद्याधरमिति । विद्याधरं = देवयोनिविशेषम्, इव, मानसवेगं मानेन ( अहङ्कारेण ) सवेगम् ( वेगसहितम् ), अथवा मानसस्य ( मनसः ) इव वेगः ( जव: ) यस्य तम् ।
पराशरमिति । पराशरं = व्यासजनकमृषिविशेषम् इव, योजनगन्धाऽनुसारिणं = योजनगन्धा ( धीवरराजकुमारी सत्यवती ) ताम् अनुसरति ( अनुरुणद्धि ) तच्छीलस्तम् । शबरसेनापतिपक्षेयोजनान् (क्रोशचतुष्टयात् ) गन्धम् ( आखेटपश्वामोदम् ) अनुसरतीति तच्छोलस्तम् । पुरा किल पराशरमुनिर्धीवरराजदुहितरं योजनगन्धां दृष्ट्वा तस्यामासक्तो जातस्ततः कुहकं निर्माय रमणप्रसक्तो जातः कृष्णद्वैपायनं चाऽजीजनदिति महाभारतकथा द्रष्टव्या ।
___ घटोत्कचमिति । घटोत्कचं = हिडिम्बासुतं भीमसेनपुत्रम, इव, भोमरूपधारिणं = मोमस्य (भीमसेनस्य ) रूपं धारयति तच्छीलस्तम् पुत्रः पितुः सादृश्यं प्राप्नोति । शबरसेनापतिपक्षे-मीम (भयङ्करम् ) यत् रूपम् ( आकारम् ) तद्धारणशीलम् । उपमाऽलङ्कारः ।
अचलराजेति । अचलराजेत्यादिः = अचलराजस्य (पर्वतराजस्य, हिमालयस्येति भावः ) कन्यका ( कुमारी, पार्वतीति भावः ), तस्या: केशपाशम् ( कचकलापम् ) इव, नीलकण्ठ चन्द्रकामरणं = नीलकण्ठस्य ( महादेवस्य ) चन्द्रकः ( इन्दुः ) स एव आमरणम् (आभूषणम् ) यस्य तम् । शबरसेनापतिपक्षे-नीलकण्ठस्य ( मयूरस्य ) चन्द्रकः ( मेचक: ) स एव आभरणं यस्य, तम् । उपमाऽलङ्कारः ।
हिरण्याक्षदानवमिति । हिरण्याक्षदानवं-हिरण्याक्षः ( हिरण्यकशिपुसोदरः ) स चाऽसौ दानवः (दनुपुत्रः ), तम् इव । महावराहेत्यादि:०= महावराहस्य (आदिवराहस्य, श्रीविष्णोस्तृतीयाsवतारस्य ) दंष्ट्राभिः (विशालदशनः ) विभिन्नं (विदारितम् ) वक्षःस्थलम् ( उर:स्थलम् ) यस्य, तम् । शबरसेनापतिपक्षे-महावराहाणाम् ( विशालवनशूकराणाम् ), अन्यत्पूर्ववत् । भगवता श्रीविष्णुना पराहरूपमास्थाय स्वदंष्ट्रामिहिरण्याक्षं व्यापाद्य सलिलमग्नायाः पृथिव्या उद्धारो विहित इति श्रीमद्भागवतस्था कथा द्रष्टव्या । उपमाऽलङ्कारः ।
अतिरागिणमिति । अतिरागिणम् = अतिशयविषयाऽभिलाषिणम्, इव, कृतबहुबन्दीपरिग्रहं =
का
..
निरन्तर मृगतृष्णा ( मरीचिका ) को प्रकट करनेवाले ग्रीष्मके दिनके समान वह निरन्तर मृगोंकी तृष्णा ( लालसा) को प्रकट करनेवाला था। मानस (मानससरोवर) में वेगवाले विद्याधरके समान वह अभिमानसे वेगवाला था। योजनगन्धा ( सत्यवती) का अनुसरण करनेवाले पराशर ऋषिके समान वह योजन (चारकोसों) से आखेट पशुके गन्धका अनुसरण करनेवाला था, भीम (भीमसेन ) पिताके रूप (आकृति) को धारण करनेवाले घटोत्कच राक्षसके समान वह भीम ( भयङ्कर ) रूप ( आकार ) को धारण करनेवाला था, पार्वतीका केशपाश जैसे नीलकण्ठ (महादेवके चन्द्ररूप आभरणसे युक्त था वैसे ही वह नीलकण्ठ (मयूर ) के चन्द्रक ( पङ्ख ) के आभरण(अलकार ) से युक्त था। जैसे हिरण्याक्ष दानव महावराह ( आदिवराह, भगवान् विष्णुके तृतीय अवतार ) के दाढ़ीसे विदीर्ण वक्षःस्थलवाला था वैसे ही वह महावराह । विशाल सूअर ) के दाढोंसे विदीर्ण वक्षःस्थल. बाला था। जैसे अतिरागी ( अतिविषयाऽभिलाषी ) बहुत-सी बन्दी बनाई गई स्त्रियोंका संग्रह करता है वैसे ही वह
७का०

Page Navigation
1 ... 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172