Book Title: Kadambari
Author(s): Banbhatt Mahakavi, Sheshraj Sharma
Publisher: Chaukhamba Vidyabhavan
View full book text
________________
कादम्बरी सरस्तीरम् । तथाहि-जलदेवतानुपूर-रवानुकारि दूरेऽद्यापि कलहंस-विरुतम् अस्फुटानि श्रूयन्ते सारससितानि, अयं च। विप्रकर्षादाशामुखविसर्पण-विरल: सञ्चरति नलिनी-षण्डपरिमल: । दिवसस्य चेय कष्टा दशा वर्तते । तथाहि-रविरम्बरतलमध्यवर्ती स्फुरन्तमातपमनवरतमनल. धूलि-निकरमिव विकिरति करैः, अधिकामुपजनयति तृषम्। सन्तप्त-पांसु-पटल-दुर्गमा भूः, अतिप्रबल-पिपासावसन्नानि गन्तुमल्पमपि मे नालमङ्गकानि । अप्रभुरस्म्यात्मनः । सीदति मे हृदयम् । अन्धकारतामुपयाति चक्षुः । अपि नाम खलो विधिरनिच्छतोऽपि मे मरणमद्यैव उपपादयेत् ?
निधनमन्युः ) येन सः तस्य। मम, केवलम् =एकमात्रं यथा, इयम् = एषा, सलिलपानबुद्धिः= जलपानाऽभिलाषः, निपुणता = निरनुकम्पा, एव । अद्यापि = अधुनाऽपि, सरस्तीरं = कासारतटम्, दूरे एव= विप्रकृष्टप्रदेश एव, अस्तीति शेषः ।
दूरत्वमुपपादयति-तथाहीति । तथा हि, जलदेवतेत्यादिः = जलदेवतानां ( सलिलाऽधिष्ठात्रीणां देवीनाम् ) नपुराणां (पादाऽङ्गदानाम् ) यो रवः ( ध्वनिः ) तदनुकारि ( तदनुकरणशीलम् ), "पादाऽङ्गदं तुलाकोटिर्मजीरो नूपुरोऽस्त्रियाम् ।" इत्यमरः । तादृशं कलहंसविरुतं = कलहंसानां (कादम्बानाम् ) विरुतम् ( कूजितम् ) । अद्याऽपि = अधुनाऽपि, दूरे = विप्रकृष्टप्रदेशे । अस्फुटानि = अव्यक्तानि, सारसरसितानि = सारसानां (पुष्कराह्वानां) रसितानि ( कूजितानि ), "पुष्कराह्वस्तु सारसः" इत्यमरः । श्रूयन्ते = आकर्ण्यन्ते । विप्रकर्षात् = दूरात्, आशामुखविसर्पणविरल: = आशामुखेषु = दिङ्मुखेषु, यत् विसर्पणं ( प्रसरणम् ) तेन विरल: ( न्यूनः ), नलिनीखण्डपरिमल: = नलिनीखण्डानां (कमलिनीसमूहानाम् ) परिमल: ( विमर्दनजनितो गन्धः ), सञ्चरति % प्रसरति । दिवसस्य = दिनस्य च, इयम् = एषा, कष्टा = दुःखरूपा, दशा= अवस्था, वर्तते विद्यते, मध्याह्नसमयोऽस्तीति भावः । एतदुपपादयति-तथाहीति । अम्बरतलमध्यवर्ती = अम्बरतलस्य ( आकाशतलस्य ) मध्यवर्ती ( मध्यगामी) सन् । रविः = सूर्यः, अनवरतम् = निरन्तरम् । स्फुरन्तं-दीप्यमानम्, आतपं = तेजः, अनलवलिनिकरम् इव = अग्निपूर्णसमूहम् इव, करः = किरणः, हस्तैश्च, "बलिहस्तांsशवः करा:' इत्यमरः, उपमा । विकिरति = विक्षिपति । अधिकां=प्रबलां, तृषं = पिपासाम्, उपजनयति = प्रकटयति । भूः = भूमिः, सन्तप्तपांसुपटलदुर्गमा = सन्तप्तम् ( उष्णम् ) यत् पांसुपुटलं (धूलिसमूहः ) तेन दुर्गमा ( दुःखेन गन्तुं शक्या ) अस्तीति शेषः ।
_ अतिप्रबलेति । अतिप्रबला ( अत्यधिका ) या पिपासा ( तृष्णा )। तया अवसन्नानि (क्लान्तानि ), मे = मम, अङ्गकानि = देहाऽवयवाः, अल्पम् अपि = स्तोकम् अपि, गन्तुं = चलितुं, न अलंनो समर्थानि । किं बहुना-आत्मनः = देहेन्द्रियसंघातस्य, अपि, अप्रभुः = असमर्थः, अस्मि, आत्मनो हस्तपादादि चालयितुमपि असमर्थोऽस्मीति भावः। मे= मम, हृदयं = चित्तं, सीदति = अवशीर्यते ।
बनातीहै यह बात नहीं है ( अर्थात् दुर्जन बनाती है ), जो कि ऐसी दशावाले मुझको भी जलका अभिलाष आयासयुक्त बनाता है। पितृमरणके शोककी भी परवाह न करनेवाले मेरी यह जल पीनेकी इच्छा केवल निर्दयता है, मैं ऐसा मानता हूँ। अभी तालाबका किनारा दूर ही है। जैसे कि जलदेवताके नूपुर (छागल ) के शब्दके सदृश हंसको आवाज अभी भी दूर ही है । सारसके अस्पष्ट शब्द सुने जा रहे हैं। यह दूरसे दिशामुखोंमें फैलनेसे न्यून कमलसमूहको सुगन्ध फैल रही है। दिनकी यह दुःखरूप दशा (मध्याह्न समय ) है। जैसे कि सूर्य आकाशमण्डलके मध्यस्थित होकर चमकती हुई धूपको अग्निचूर्णके समूहके समान करों (किरणां ) और हार्थोसे बिखेर रहे हैं, अत्यन्त पिपासाको पैदा कर रहे हैं । सन्तप्त धूलिसमूहसे भूमि दुर्गम हो रही है। अतिशय जबर्दस्त प्याससे क्लान्त मेरे अङ्ग कुछ भी चलनेके लिए समर्थ नहीं हैं। मैं अपने शरीरको संभालनेमें असमर्थ हूँ । मेरा हृदय विशीर्ण हो रहा है। नेत्र अन्धकार भावको प्राप्त कर रहा है। आज ही इच्छा न करनेपर भी दुर्जन विधाता मेरी मृत्यु कर डालेगा क्या ?

Page Navigation
1 ... 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172