Jain Vichardhara Jain Drushtine Gita Part 02

Author(s): Nalini Joshi
Publisher: Nalini Joshi

Page 9

जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक २ : जैन परंपरा आणि महाभारत 'महाभारत हा ग्रंथ घरात ठेवू नये, कारण घराचं महाभारत होतं', हा समज कोणी, कसा आणि केव्हा पसरवला, हे एक गूढच आहे. हिंदूधर्मीय म्हणून गणल्या जाणाऱ्या घरांमधेही या मताचा आदर केला जात होता. अजूनही काही लोक महाभारत आणि त्याचं भाषांतर घरात ठेवणं अशुभ मानतात.
जैन लोकांचं तर विचारूच नका. परवाच माझी जैन मैत्रिण सांगत होती की रथावर आरूढ झालेल्या, कृष्ण आणि अर्जुन यांचं, उत्कृष्ट भरतकाम असलेलं चित्र, तिच्या घरातल्या ज्येष्ठ व्यक्तीनं काढून टाकायला लावलं.मग महाभारत ग्रंथ घरात ठेवण्याची तर गोष्टच नको !
“तौलनिक अभ्यास करण्यासाठी आपण जैनविद्येच्या अंतर्गत गीता शिकू या", असा विचार मांडताच, सन्मति-तीर्थच्या पुण्याबाहेरच्या केंद्रातून तीव्र प्रतिक्रिया आल्या. 'अर्जुनाला युद्धास प्रवृत्त करून, प्रचंड हिंसा डवून आणणारा हा हिंसोपदेशक ग्रंथ जैनांनी वाचू नये, शिकूही नये'; नंदीसूत्र नावाच्या अर्धमागधी ग्रंथात याला मैथ्यिाश्रुत' म्हटले आहे. म्हणून हे पाखंड शिकू नये'-असेही एक मत व्यक्त केले गेले.
नंदीसूत्रातला उल्लेख काढून पाहिला तर असं दिसतं की ब्राह्मण परंपरेतल्या वेद, रामायण, भारत, पातंजलशास्त्र, भागवत' अशा अनेक ग्रंथांना तिथं मिथ्याश्रुत' म्हटलं आहे. परंतु त्याच परिच्छेदाच्या अखेरीस असंही म्हटलं अहे की, हे ग्रंथ मिथ्यादृष्टीनं शिकल्यास 'मिथ्याश्रुत' आहेत परंतु 'सम्यक् दृष्टीनं' शिकल्यास 'सम्यक् श्रुत' आहेत. म्हणजे आपली तात्त्विक बैठक स्थिर ठेवून ‘साहित्य म्हणून असलेली उपरोक्त ग्रंथांची वाचनीयता' जैनांनाही मान्य असलेली दिसते.
__वर उल्लेखलेला नंदीसूत्र' ग्रंथ, प्राकृत इतिहासात सुप्रसिद्ध वसुदेवहिण्डी' हा ग्रंथ, हरिभद्रकृत धूर्ताख्यान' हा ग्रंथ, उद्योतनसूरिकृत 'कुवलयमाला' नावाचं चम्पूकाव्य-या सर्व प्राकृत ग्रंथांत महाभारताचा उल्लेख 'भारत' (भाह) या नावाने येतो.
आपल्याला माहितच आहे की महाभारताची एकूण तीन संस्करणे झाली. त्यापैकी दुसऱ्या संस्करणाचे नाव 'भारत' आहे. जैन इतिहास आणि महाभारताचा कालनिर्णय करणारे अभ्यासक यांच्या मतांवर नजर टाकली तर आपण म्हणू शकतो की, भ.महावीरांच्या कार्यकाळात महाभारता'चे दुसरे संस्करण चालू होते. आज आपल्यासमेर असलेले महाभारत (की जे सामान्यत: एक लाख श्लोकांचे आहे) भ.महावीरांच्या काळात प्रचलित नव्हते. म्हणूनच जैन साहित्यात 'भारत' नावाचे प्रचलन दिसते. तसेच आज उपलब्ध असलेल्या महाभारतावर जैन आणि बौद्ध विचारांचा प्रतिक्रियात्मक पगडा जाणवतो-असे मत लो.टिळकांनी व इतर अभ्यासकांनीही नोंदवून ठेवले आहे.
जैनांनी महाराष्ट्री, संस्कृत आणि अपभ्रंश भाषेत संपूर्ण रामायणाची रचना केलेली दिसते. अर्थात् त्यात भरपूर जैनीकरण व बदल आहेत. जैन परंपरेत महाभारतासंबंधी पौराणिक महाकाव्ये लिहिण्याचा आरंभ ८ व्या शतकातील जिनसेनकृत संस्कृत ‘हरिवंशपुराणा'ने झाला. त्यानंतर 'हरिवंशपुराण', 'यदुवंशचरित', 'अरिष्टनेमिचरित' अशा नावाचे अनेक ग्रंथ मुख्यतः दिगंबर आचार्यांनी संस्कृत व अपभ्रंश भाषेत रचले. तेराव्या शतकानंतर पाण्डवपुरण', 'पाण्डवचरित' अशा नावांचे संस्कृत ग्रंथही लिहिले.
या ग्रंथांना आपण 'जैन महाभारत' म्हणू शकतो परंतु यातील बहुतांशी ग्रंथांत अरिष्टनेमि आणि श्रीकृष्ण यांन केंद्रस्थानी ठेवून रचना केलेली दिसते. एकमेकांना छेद देणाऱ्या अनेक जीवनपटांनी व्यामिश्र बनलेल्या व्यासकृत महाभारतासारखे ‘जैन महाभारता'चे स्वरूप नाही. विशेष म्हणजे 'महाभारत' हा शब्द त्यांनी कटाक्षाने टाळलेला दिसतो.
अरिष्टनेमि आणि श्रीकृष्ण यांचे जैन परंपरेतील स्थान उद्याच्या लेखात पाह.
**********