________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक २० : तत्त्वज्ञानातील प्रतिमासृष्टी (भाग ३)
गीतेच्या १५ व्या अध्यायाच्या आरंभी 'ऊर्ध्वमूल', 'अध: शाख' अशा अश्वत्थवृक्षाचे रूपक आले आहे. ‘अश्वत्थमेनं सुविरूढमूलं असङ्गशस्त्रेण दृढेण छित्वा' असाही उल्लेख आहे (गी. १५.३). भावपाहुडात म्हटले आहे की, ‘मोहमहातरूवर चढलेली ही मायावल्ली, विषयरूपी विषपुष्पांनी लगडली आहे. मुनी या वृक्षवल्लींना ज्ञानरूपी शस्त्राने तोडून टाकतात' (भा.पा. १५६).
गीतेच्या याच अध्यायात, जन्मांतराच्या वेळी शरीर सोडून जाताना, जीव (आत्मा) आपल्याबरोबर काय घेऊन जातो त्याचे एका दृष्टांताच्या सहाय्याने वर्णन केले आहे. त्याचा आशय असा- 'जसा वायू हा सुगंधित पुष्पाचा सांध बरोबर घेऊन दुसरीकडे जातो तसा एका शरीरातून दुसऱ्या शरीरात जाताना जीवात्मा पाच इंद्रिये व मन बरोबर घेऊन जातो.' गीतेतील दृष्टांत तर अतिशय बोलका आहे परंतु देहांतराच्या वेळी जीव (आत्मा) काय बरोबर घेऊन जातो याबाबत जैनशास्त्रात वेगळेच वर्णन येते. देहांतराच्या वेळी इंद्रिये व मन बरोबर जात नसून केवळ तैजस व कार्मणही अतिसूक्ष्म शरीरे बरोबर जातात.
गीतेच्या सोळाव्या अध्यायात, कामना - इच्छा-वासनांना 'दुष्पूर' असे विशेषण प्रयुक्त केले आहे. सामान्य संसारी मनुष्यांचे वर्णन 'आशापाशशतैः बद्धा:' अशा शब्दात केले आहे. उत्तराध्ययनाच्या 'कापिलीय' अध्ययनातही आशा-कामनांसाठी ‘दुप्पूर' (दुष्पूर) हाच शब्दप्रयोग येतो. 'नमिप्रव्रज्या' अध्ययनात म्हटले आहे की, 'इच्छा हु आगाससमा अणंतिया’-लोभी माणसाची इच्छा ही खरोखरच आकाशाइतकी अनंत आहे.
‘हरिकेशबल' नावाचे मुनी एक महिन्याच्या उपवासानंतर भिक्षा मागण्यासाठी निघतात. ते एका यज्ञमंडपाशी पोहोचतात. यज्ञशाळेतच राजकुमारीच्या विवाहाप्रीत्यर्थ भोजनाची तयारी सुरू असते. मुनी भिक्षा मागतात. मुनींचा एकंदर अवतार बघून यज्ञासाठी जमलेले ब्राह्मण त्यांना हाकलू लागतात. राजकुमारी मुनींचा प्रभाव जाणत असते. ती त्यांची क्षमा मागते. भिक्षा देते. ब्राह्मणांना प्रतिबोध देण्याची विनंती करते. 'आस्रव आणि संवर' या तत्त्वांचा तेउपदेश देतात. अखेरीस 'यज्ञा'चा आध्यात्मिक अर्थ समजावून सांगतात. ते म्हणतात
'तप ही ज्योती आहे. जीवात्मा हा ज्योतिस्थान आहे. मन-वचन-कायेच्या प्रवृत्ती या आहुतीच्या पळ्या आहेत. शरीर हे गोवऱ्या आहे. कर्म हे इंधन आहे. संयमी आचरण हा शांतिपाठ आहे. असा प्रशस्त यज्ञ (होम) मी सतत करीत असतो' (उत्त. १२.४४)
यज्ञप्रधान संस्कृतीचे समाजात प्रचलन असताना, जैन विचारवंतांनी त्याचा लावलेला हा प्रतीकात्मक अर्थ दोन परंपरांच्या वैचारिक आदानप्रदानावर चांगलाच प्रकाश टाकतो.
**********
