Jain Vichardhara Jain Drushtine Gita Part 02

Author(s): Nalini Joshi
Publisher: Nalini Joshi

Page 25

जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक १८ : तत्त्वज्ञानातील प्रतिमासृष्टी (भाग १)
उपमा, उत्प्रेक्षा, रूपक, दृष्टांत, अर्थांतरंन्यास हे अर्थालंकार आणि यमक, अनुप्रास इत्यादि शब्दालंकार हे खरेतर काव्याचे विषय आहेत. परंतु तत्त्वज्ञान सोप्या भाषेत समजावून देताना किंवा धार्मिक उपदेश देताना आध्यत्मिक व धार्मिक ग्रंथातही स्वाभाविकपणे यांचा आधार घेतला जातो. या काव्यविशेषांचा एकत्रित उल्लेख 'प्रतिमासृष्टी' या शब्दाने केला आहे. आपला प्रस्तुत विषय भगवद्गीता असल्याने तिच्यातील प्रतिमासृष्टीचा शोध जैन ग्रंथात घेण्याचा प्रयत्न केला आहे. त्यातील साम्याने आश्चर्यचकित होण्याचे काहीच कारण नाही ; कारण हिंदू (वैदिक, ब्राह्मण) परंपरा आणि जैन परंपरा दोन्ही याच भारतवर्षात पुष्पित-फलित झाल्या आहेत. आजुबाजूचा निसर्ग आणि सामाजिक परिस्थितीतही समानच आहे. केवळ जैनच नव्हे तर धम्मपद, सुत्तनिपात इ. बौद्ध ग्रंथातही अनेकदा समान प्रतिमासृष्ट आढळून येते. विषय मोठा रंजक असल्याने तो एकंदर तीन लेखांमध्ये पाहू.
कुंदकुंदांचे 'अष्टपाहुड', शिवार्यांची ‘भगवती आराधना' किंवा अर्धमागधी ग्रंथ 'उत्तराध्ययन' हे गीतेच्या बरोबर डोळ्यासमोर आणले तर गीतेपेक्षा विपुल आणि वेगळी प्रतिमासृष्टी त्यांमध्ये दिसते. गीतेच्या विस्ताराच्या मानाने उपमा, दृष्टांत इ. तुरळक असले तरी ते प्रामुख्याने नजरेसमोर ठेवून जैन ग्रंथातला आशय पाहू. गीतेच्या दुसऱ्या अध्यायात स्थितप्रज्ञाची लक्षणे सांगताना म्हटले आहे की,
“यदा संहरते चायं कूर्मोऽङ्गानीव सर्वशः ।
इंद्रियाणींद्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ।।" येथे इंद्रियसंयमासाठी कूर्माचा-कासवाचा दृष्टांत दिला आहे. 'ज्ञातृधर्मकथा' या कथा-दृष्टांतप्रधान ग्रंथात भ.महावीरांनी दोन कासवांची गोष्ट सांगितली आहे. वेळेवर इंद्रियांचे गोपन केल्याने एक कासव सुरक्षित हिले. दुसरे मात्र संयम न केल्याने कोल्ह्याच्या भक्षस्थानी पडले. 'हिंदू मंदिरांमध्ये संयमाचे प्रतीक म्हणूनच कासव असते'-असा एक अन्वयार्थ लावला जातो. ___'आवृत करणे', 'आवरण असणे' अशा शब्दावलींचा प्रयोग गीतेच्या तिसऱ्या अध्यायात दिसतो. धुराने अग्नी, धुळीने आरसा आणि वारेने गर्भ जसा आवृत होतो तसे कामा'ने म्हणजे 'भोगेच्छेने ज्ञान आवृत होतअसे दृष्टांत गीतेत येतात. जैन कर्मशास्त्रात 'आवरणा'च्या सिद्धांताला अतिशय महत्त्व आहे. कर्मांच्या आठ प्रकारांमध्ये पहिले दोन प्रकार ज्ञानावरणीय' व 'दर्शनावरणीय' हे गणले जातात. ज्ञानावरणीय कर्म हे आत्म्याच्या ज्ञानगुणाला आवृत करते, झाकोळून टाकते असे म्हटले आहे. आवरणाप्रमाणेच कर्माच्या लेपाची उपमा गीतेत आढळते (४.४) तर कर्मलेपाचा संपूर्ण दृष्टांत 'ज्ञाताधर्मकथा' ग्रंथात दिसतो.
गीतेच्या पाचव्या अध्यायात कमलपत्राची सुप्रसिद्ध उपमा आली आहे. ती उपमा आणि गीतेच्या पुढील अध्यायातील प्रतिमासृष्टी यानंतरच्या दोन लेखात पाहू.
**********