________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक २८ : गीतेतील विश्वरूपदर्शन : पार्श्वभूमी
महाभारतातील भीष्मपर्वाच्या अंतर्गत आलेल्या गीतेचे वर्णन आपण 'दार्शनिक काव्य' अशा शब्दात करू शकतो. कुरुक्षेत्रावरील रणभूमीवर केल्या गेलेल्या ह्या श्रीकृष्ण-उपदेशात कधी दार्शनिक अंश दिसून येतात तर कध काव्यात्मक अंशांचा प्रभाव दिसून येतो. गीतेच्या अनेकानेक भक्तांनी गीतेतील ११ व्या 'विश्वरूपदर्शन' अध्यायाच इतकी प्रशंसा केली आहे की त्याचे जैन दार्शनिक दृष्टीने परीक्षण तसेच मूल्यांकन करणे आवश्यक आहे.
गीतेच्या प्रत्येक अध्यायाची पार्श्वभूमी वेगवेगळी आहे. दुसऱ्या अध्यायाचा आरंभ संजयाच्या निवेदनाने होतो. काही अध्यायांमध्ये कृष्णाचे प्रत्यक्ष कथनच आहे तर काही अध्यायांमध्ये अर्जुन प्रश्न विचारतो आणि कृष्ण उत्तरस्वप अध्यायाचे कथन करतो. 'विश्वरूपदर्शन' हा गीतेतील अकरावा अध्याय आहे. दहाव्या अध्यायात कृष्णाने 'विभूतियोगा'चे कथन केले आहे. या विश्वात जे जे विभूतिमत्, सत्त्व, श्रीमद् तसेच उर्जित आहे त्या सर्वांना कणाने परमेश्वराच्या विभूती मानल्या. हे सर्व ईश्वराचे अंशरूप आहेत', अशा प्रकारच्या वचनाने प्रभावित होऊन अर्जुनाच जिज्ञासा जागृत झाली.
एवमेतद्यथात्थ त्वमात्मानं परमेश्वर । द्रष्टुमिच्छामि ते रूपमैश्वरं पुरुषोत्तम ।। मन्यसे यदि तच्छक्यं मया द्रष्टुमिति प्रभो ।
योगश्वर ततो मे त्वं दर्शयात्मानमव्ययम् ।। (गी.११.३ ; ११.४) पुरुषोत्तमाचे समग्र ऐश्वर्यसंपन्न रूप तो पाहू इच्छितो. त्याला हेही माहीत आहे की अशाप्रकारचे ऐश्वर्यसंपनप पाहण्याचे सामर्थ्य आपल्या चर्मचडूंमध्ये नाही. म्हणून तो अतिशय नम्रपणे पुरुषोत्तमाचे ऐश्वर्यसंपन्न रूप पाहण्याची इच्छा प्रकट करतो.
गीतेच्या उपदेशाच्या प्रवाहात या 'विश्वरूपदर्शन' विषयाला समाविष्ट करण्याचे काय कारण आहे ? दार्शनिक दृष्टीने कमी महत्त्व असलेल्या या काव्यमय, अद्भुत, रोमांचक आणि रौद्र वर्णनयुक्त या अध्यायाचे मूलस्रोत कोठे सापडतील ? वैदिक परंपरेतील कोणकोणत्या ग्रंथांमध्ये अशा प्रकारचे उल्लेख येतात ? अशा अनेक महत्त्वपूर्ण विषयांचा शोध घेत घेत आपण ऋग्वेदाच्या सहस्रशीर्षा पुरुषः' या सूक्तवचनापर्यंत पोहोचतो. ऋग्वेदातील पुरुषखूत, यजुर्वेदातील रुद्राध्याय, अनेक प्रमुख उपनिषदे, श्रीमद्भागवत तसेच अनेक पुराणे व गीतेचे अनुकरण करणाऱ्या अनेक अन्य गीतांमध्ये कोणत्या ना कोणत्या स्वरूपात 'विश्वरूपदर्शन' येतेच. आद्यशंकराचार्य, डॉ. राधाकृष्णन्, योगी अरविंद, लोकमान्य टिळक तसेच अन्यही अभ्यासकांनी या 'विश्वरूपदर्शना'ची अतिशय प्रशंसा केली आहे. ‘सर्व अध्यायांचे सार', 'गीता-पर्वताचे सर्वोच्च शिखर', 'गीतेच्या सुवर्णपात्रातील मिष्टान्न' इ. स्तुतिसुमनांद्वारे अलंकृत अशा 'विश्वरूपदर्शना'चे, जैन दार्शनिक दृष्टीने आपण मूल्यांकन करणार आहोत.
**********
