________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक ४६ : आचारांग, उपनिषदे आणि गीता (२)
आचारांगाच्या तिसऱ्या अध्यायाचे नाव आहे 'शीतोष्णीय'. शीत, उष्ण, सुख, दुःख-सर्व काही 'तितिक्षा' भावाने कसे सहन करावे ते साधु-आचारात २२ परिषहांच्या रूपाने वारंवार सांगितले जाते. गीतेतही अनासक्त, स्थितप्रज्ञाच्या वर्णनात 'शीतोष्णसुखदुःखेषु' अशी पदावली वारंवार येते. आचारांगाच्या याच अध्यायात ‘सुत्ता अमुणी सया, मुणिणो सया जागरंति' असे उद्गार भ.महावीर काढतात. गीतेच्या दुसऱ्या अध्यायात जणू काही याच संकल्पनेचा विस्तार ६९ व्या श्लोकात केला आहे.
या निशा सर्वभूतानां तस्या जागर्ति संयमी ।
यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः ।। आशय असा की सामान्य लोक ज्या विषयांबाबत उत्सुक, जागृत असतात त्या बाबतीत ज्ञानी मुनी ‘सुप्त' असतात. ज्या आत्मज्ञानाची मुनींना 'जाण' असते त्या बाबतीत सामान्य माणूस गाढ झोपलेला असतो.
गीतेच्या १५ व्या अध्यायात अश्वत्थवृक्षाचे समग्र रूपक आले आहे. हे रूपक गीतेने कठोपनिषदातून घेतले आहे. 'अग्गं च मूलं च विगिंच धीरे' या वचनातून भ.महावीर हेच सांगतात की आसक्तीरूप मुळाचा शोध घेऊन ती दूर करावी. धीरपुरुषाने विवेकाने वागावे. गीतेच्या जशी २ऱ्या अध्यायात “विषयचिंतन-आसक्ती-काम-क्रोधसंमोह-स्मृतिविक्रम-बुद्धिनाश-सर्वविनाश' इ. अनर्थशृंखला वर्णिली आहे तशीच क्रोध-मान-माया-लोभ-प्रेयद्वेष-मोह-गर्भ-जन्म-मृत्यू इ.ची शृंखला आचारांगात परिणामकारकपणे सांगितली आहे.
जे एगं जाणइ, से सव्वं जाणइ । जे सव्वं जाणइ से एगं जाणइ ।' अशी गूढ सूत्रात्मक वर्तुळाकार वाक्यरचना आचारांगाचे वैशिष्ट्य आहे. 'एकेन ज्ञातेन सर्वं विज्ञातं भवति'एक जाणल्याने सर्व जाणता येते-हे उपनिषदातील वचन सुप्रसिद्धच आहे. 'जे पिंडी ते ब्रह्मांडी' -हे वचनही सामान्यत: असाच बोध देते.
'जस्स नत्थि पुरा पच्छा, मज्झे तस्स कओ सिया ?' या आचारांगातील विधानाचा अर्थ असा की ज्याच्या पूर्वजन्मांचा आणि पुनर्जन्मांचा थांग लागत नाही अशा जीवाने आत्ताच्या या फक्त मधल्या मनुष्यजन्मात किती म्हणून रागद्वेष करावे ? कशाकशाचा म्हणून खेद करीत बसावे ? असाच उपदेश श्रीकृष्ण अर्जुनाला करतो.
'अव्यक्तादीनि भूतानि व्यक्तमध्यानि भारत ।
अव्यक्तनिधानान्येव तत्र का परिदेवता ?' (गी.२.२८) 'उत्तिष्ठत जाग्रत प्राप्यवरान् निबोधत'-उठा, जागे व्हा, कल्याणाचा बोध घ्या-असा ऊर्जस्वल संदेश उपनिषदे देतात. आचारांगात भ.महावीर सांगतात-'उठ्ठियए णो पमायए'-उत्थित व्हा, प्रमाद-आळस करू नका.
आचारांगाच्या परमात्म-पदा'ने ह्या विषयाचा शेवट करू. 'सव्वे सरा नियटृति । तक्का जत्थ न विज्जई' असे आत्मानुभूतीचे वर्णन भ.महावीर करतात. तैत्तिरीय उपनिषदातही 'यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह' अशा भाषेत आत्मसाक्षात्काराचा अनुभव सांगितला आहे. 'स्वर' (सर) ही वाचेची क्रिया आहे आणि तर्क (तक्का) ही मनाची. उपनिषदे आणि आचारांग न तस्य प्रतिमा अस्ति' आणि 'उवमा (उपमा) ण विज्जए' अशी अतिशय समान भाषा वापरतात. __आचारांगातील विचार भ.महावीरांच्या आध्यात्मिक अनुभूतींचे उद्गार आहेत. त्यांची भाषाशैली उपनिषदांशी विलक्षण जुळणारी आहे. अभ्यासक काहीही म्हणोत, आत्ता आपल्यासमोर असलेल्या गीतेच्या कितीतरी पूर्वीच्या काळी भ.महावीरांनी हे विचार व्यक्त केले आहेत. इतकेच नव्हे तर अशा कितीतरी ऋषींचे विचारधन जैन परंपरेने 'ऋषिभाषित' ग्रंथात जपले आहे. अजून एक वैशिष्ट्य असे की उपनिषदे संस्कृतात आहेत तर भ.महावीरांचे विचा
