________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक ४७ : भक्ती : गीतेतील आणि जैन परंपरेतील (१)
वाचकहो ! मागील लेखात आपण पाहिलेच आहे की 'सम्यक्त्व' अथवा 'सम्यकदर्शन' हे शब्द जैन परंपरेत निस्सीम श्रद्धा या अर्थाने वापरण्यात येतात. 'भक्ती' हा शब्द मात्र सिद्धांतग्रंथांत टाळलेला दिसतो. आराधना आणि उपासना असे शब्द जैन आणि हिंदू दोहोंमध्ये समान असले तरी 'आराध्य देवतेला प्रसन्न करणे', असे जैन ग्रंथातील भक्तीचे स्वरूप नाही. भक्ती म्हणजे 'श्रद्धा' हे खरे पण ती कशावर ? याबाबत मतभेद आहेत. प्राय: भक्तिमार्गी हे ईश्वरावर अथवा इष्टदेवतेवर श्रद्धा ठेवतात. जैनधर्मानुसार मात्र ती नवतत्त्वांवर, जिनवाणीवर आणि केवलिप्रज्ञप्तधर्माय ठेवण्यास सांगितले आहे. जननिर्मात्या ईश्वरावर श्रद्धा नसल्याने जैनांची गणना 'नास्तिक' अथवा 'पाखंडी' अशीही केली गेली. कर्मसिद्धांत, पुनर्जन्म व मोक्ष हे सर्व समान असूनही जैन 'नास्तिक' ठरले.
जे जे आदर्श आणि प्रेरणादायी आहे त्याची उपासना हा मानवाचा स्वाभाविक गुण आहे. जैन मान्यतेनुसार तीर्थंकर, सिद्ध, श्रुत, चारित्र, योगी इ.ची भक्ती केली जाते. झाडांची पूजा आणि प्राणिपूजा यांनाही जैन परंपसे स्थान नाही. तीर्थंकर इ.ची भक्ती करण्याचे कारण की आपल्याला त्यांच्यासारखे बनायचे आहे. त्यांचा आदर्श डोळ्यासमेए ठेवून चालायचे आहे. पण त्या भक्ताला माहीत आहे की त्यांना खुश केले तरी ते आपल्याला प्रत्यक्षतः ऐहिक किंवा पारलौकिक फळ मिळवून देणार नाहीत. तीर्थंकरांनी स्वप्नात येऊन दृष्टांत देणे, ऐहिक लाभ करून देणे-अशाकथाही जैन परंपरेत प्रचलित नाहीत.
भक्तिमार्गाचे मुख्य तत्त्व हे आहे की सर्व चराचर सृष्टीत परमेश्वर पुरेपुर भरलेला आहे. सर्वकाही त्याच्याच मार्गदर्शनाखाली चाललेले आहे. भागवत धर्माचा मूलमंत्रच आहे की, वासुदेवः सर्वम्'. अशी धारणा जैनांमध्ये नहि परमेश्वराने सगुण रूपात अवतरून भक्तांना मदत करू लागण्यासंबंधीच्या हकिगती जैन धार्मिक कथांमध्ये आढळत नाहीत. __अर्थात् स्वर्गलोकातल्या देव-देवतांचे अस्तित्व जैनधर्माने नाकारलेले नाही. उपासनेने त्यांना प्रसन्नही करता येते. परंतु फळ देताना मात्र ती देवता भक्ताच्या कर्माला अनुसरूनच फळ देते. त्यापेक्षा जास्त देऊ शकत नाही. काही प्रतिकात्मक कथांमध्ये असेही रंगविले आहे की भक्ताने हट्ट करून जास्त फळ मागितले तर ते त्याला लाभत नाही. येथे स्पष्ट दिसते की भक्तीपेक्षा कर्मसिद्धांत हा अधिक प्रबळ आहे.
कर्मानुसार फळ मिळणारच असेल तर ते देवदेवतांच्या मध्यस्थीशिवायसुद्धा मिळू शकेल. म्हणजे सैद्धांतिक दृष्ट्या फलदायी' उपासनेला फारसा अर्थ उरत नाही.
___ गीतेतला भक्तिमार्गदर्शक श्लोक म्हणून पुढील श्लोक वारंवार उद्धृत केला जातो, ‘पत्रं पुष्पं फलं तोयं ये मे भक्त्या प्रयच्छति ।'. याची जैन दृष्टीने मीमांसा करता असे दिसते की पत्र, पुष्प, फल हे वनस्पतिकायिक जीव' आहेत. 'तोय' अर्थात् 'पाणी' हेही ‘अप्कायिक जीव' आहेत. पूजा करतानासुद्धा विनाकारण हे तोडणे, सिद्धदृष्ट्या कल्पत नाही. तसेच तीर्थंकर इ.ची भक्ती फक्त गुणरूपाने आहे. तो एकमार्गी रस्ता आहे. तेषामहं समुद्धर्ता' अथव 'अहम् त्वाम् सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि' असे उद्गार तीर्थंकर इ. कडून निघणार नाहीत.
सैद्धांतिकदृष्ट्या जैन परंपरेतील भक्तीचे स्वरूप हिंदूंच्या भक्तिमार्गापेक्षा वेगळे असले तरी प्रत्यक्ष व्यावहारिक आचरणात मात्र जैनांनी हिंदूंच्या पूजापद्धती इ.चे अनुकरण केलेले दिसते. त्याविषयी पुढील लेखात विचार करू.
**********
