________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक ४९ : उपसंहार
धर्मनिरपेक्षता अथवा सर्वधर्मसमभाव हे भारताचे राष्ट्रीय धोरण आहे. भारताच्या प्रतिज्ञेत आपण नेहमीच म्हणत असतो की, ‘भारतातल्या विविधतेने नटलेल्या परंपरांचा मला अभिमान आहे. त्यांचा पाईक होण्याचा मी प्रयत्न करीन'. आदर्श म्हणून हे विचार कितीही स्पृहणीय वाटले तरी, स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतरच्या ६३ वर्षात जागतिकीकरणाचे वारे वाहत असतानाही आपण दुसऱ्या एका बाजूने जात, पात, धर्म, वंश व संप्रदाय यांनाही अनेक कारणांनी खतपाणी घालत आहोत. त्याच वेळी आचार-विचाराच्या अभेद्य भिंतींना झरोके तयार करण्याचे विधायक कामही काही विचारवंत करत आहेत. गीता आणि जैन तत्त्वज्ञान यातील विचारांची सांगड घालताना समन्वयवादाचा छोटासा झरोका निर्माण करून त्यातून काहीतरी विचारशलाकांचे आदान-प्रदान व्हावे, असा या लेखमालेचा हेतू होता.
परिणामी काही वेळा जैन विचारांच्या बाजूने कौल दिला गेला तर काही वेळा गीतेच्या व्यवहारोपयोगी तत्त्वज्ञान्त्री मांडणी केली गेली. दोन्हीतले जे चांगले आहे, त्याची दखल घेण्याचा हा प्रयास होता.
प्राचीनता, सूक्ष्मता, चिकित्सा, प्रत्येक जीवाची स्वतंत्रता, प्रत्येक माणसाच्या ठिकाणी असलेले नैतिक आणि आध्यात्मिक विकासाचे अनंत सामर्थ्य, आत्मिक स्वावलंबन आणि आत्मनिर्भरता, कर्मसिद्धांतावर दृढ विश्वास आणि निरीश्वरवाद, नयांच्या मांडणीत दिसणारी लवचिक समन्वयवादी दृष्टी, पंचमहाभूतांना चैतन्यमय मानून पर्यावरणरक्षणाची दिलेली तात्त्विक बैठक, आचरणात दान - तप-आहारशुद्धीला दिलेले महत्त्व --- ही आणि अशी अनेक वैशिष्ट्ये जैन परंपरेबाबत नोंदविता येतील.
गीतेत प्रतिबिंबित झालेल्या विचारांच्या आधारे हिंदू (वैदिक अथवा ब्राह्मण) परंपरेचीही आपली अशी खास वैशिष्ट्ये आहेत. बोलक्या प्रश्नोत्तरातून मांडलेले जीवनलक्षी तत्त्वज्ञान, लोकसंग्रहाच्या संकल्पनेतून व्यक्त झालेले सामाजिक भान प्रवृत्ति-निवृत्तीच्या दुविधेत पडलेल्या व्यक्तीला दिलेला निष्काम कर्मयोगाचा संदेश, व्यक्तींच्या वेगवेगळ्या क्षमता लक्षात घेऊन नीती आणि सदाचाराला पोषक असे अनेक व्यवहार्य मार्ग, सद्गुणाची गणना करीत असताना त्याच्या बरोबरीनेच दुष्ट, दुर्जन, आसुरी प्रवृत्तींवर टाकलेला प्रकाश, एकंदरीतच ऋग्वेदापासून दिसूनयेणारे उत्साही, कार्यप्रवण विचारांचे प्रवाह आपल्याला गीतेत ठिकठिकाणी झुळझुळताना दिसतात.
कोणतेही तत्त्वज्ञान प्रत्यक्ष आचरणात आणायला गेले की त्यात आचाराच्या बाजूने अनेक मर्यादा निर्माण होतात. संप्रदाय-उपसंप्रदायात झालेली फाटाफूट, कर्मकांड आणि अवडंबर, सामाजिक प्रतिष्ठेसाठी, अहंभावच्या पोषणासाठी धर्माचा वापर, साधु-बुवा-महाराजांच्या आहारी जाऊन तयार केलेली वैचारिक बेटे व झापडबंद कृती - असे अनेक दोष काळाच्या ओघात तयार होतातच. हिंदू आणि जैन दोघेही त्यातून सुटलेले नाहीत. ते दोष शक्तो दूर सारून परस्परांच्या जीवनोपयोगी विचारांची देवाणघेवाण करून आपण अधिकाधिक सुसंस्कारी व उदार होण्याचा प्रयत्न करू या !!
**********
