________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक ४८ : भक्ती : गीतेतील आणि जैन परंपरेतील (२)
मोठा अडचणीत आणणारा प्रश्न आहे की ज्या धर्मात ईश्वराला स्थान नाही त्या धर्मात मंदिरे, पूजा, प्रतिष्ठा, भजन, पूजन, जप, आरती, नैवेद्य, स्तोत्र, अभिषेक इ.ना स्थान कसे असू शकते ? या सर्वांचे प्रचलन प्राय: सर्वच जैनांमध्ये दिसते. गीतेच्या दृष्टीने विचार करता यक्ष-यक्षिणी, ग्रामदेवता, क्षेत्रपाल, शासनदेवता इ.च्या भक्तीला 'काम्यभक्ती' म्हणता येईल आणि तीर्थंकर इ.च्या भक्तीला 'निष्कामभक्ती' म्हणता येईल. सामान्य संसारी जीवांनी कामना ठेवून केलेली भक्ती स्वाभाविकच मानली पाहिजे.
१६ व्या शतकाच्या आसपासच्या पूजा, प्रतिष्ठा, मंदिरे, मठ इ.चे प्राबल्य वाढल्यामुळे जैनांमध्ये स्थानकवासी पंथा'चा उदय झाला. लक्षणीय गोष्ट अशी की कर्मकांडाचे आणि जातिपातीचे प्रस्थ वाढल्यामुळे हिंदुधर्मातही ‘एकेश्वरी शीखसंप्रदाया'चा उगम याच सुमारास झाला.
__ पवित्र तीर्थक्षेत्रांच्या यात्रा हिंदू व जैन दोन्ही परंपरेत दीर्घकाळापासून चालू आहेत. हनुमानजयंती, रामनवमी यांसारखे तीर्थंकरांच्या पंचकल्याणकांचे उत्सवही जैन वातावरणात दिसतात. चातुर्मासाचा काळ हिंदू व जैन दोघेही साजरा करतात. परंतु जैनधर्मात दान, तप व उपवासाला प्राधान्य असते तर हिंदूंचे चातुर्मास उत्सव, सणवार व व्रतस्वरूप असतात.
पुराणांमधील व्रत-वैकल्यप्रधान धर्माचा हळूहळू जैनधर्मावरही प्रभाव पडलेला दिसतो. परिणामी ज्ञानपंचमी, शिळासप्तमी, सुगंधदशमी, मौनएकादशी अशी व्रते जैन पद्धतीने साजरी केली जाऊ लागली. १४ व्या शतकात होऊन गेलेल्या जिनप्रभसूरींचा ‘विधिमार्गप्रपा' नावाचा व्रतप्रधान ग्रंथ आहे. जैन परंपरेत व्रतप्रधान धर्माचा आरंभ या काळापासूनच दिसतो.
व्रतांइतकेच महत्त्व जैन परंपरेत स्तोत्रांनाही दिसते. कुंदकुंदांच्या दशभक्तीपासून आत्तापर्यंतच्या काळात प्राकृ, संस्कृत, अपभ्रंश आणि आधुनिक भारतीय भाषांमध्येही जैनांनी विपुल स्तोत्ररचना केली. 'जैन स्तोत्रसंदोह' यमावाचे दोन जाडजूड ग्रंथ प्रकाशित झाले आहेत. 'सप्तस्मरणस्तव' या नावाचा एक प्राचीन स्तोत्र संग्रहही उपलब्ध आहे. या स्तोत्रांमध्ये भ.पार्श्वनाथांच्या स्तुतीपर स्तोत्रांची संख्या अधिक आहे. 'भक्तामर' आणि 'कल्याणमंदिर' ही काव्यय कल्पनांनी भरलेली, सुंदर संस्कृत स्तोत्रे, मुखोद्गत करण्याचा जैनांचा प्रघात आहे. भक्तामर स्तोत्राचे एक वैशष्ट्य असे की त्यात आदिनाथांची स्तुती करताना 'ब्रह्मदेव, शंकर, बुद्ध, पुरुषोत्तम' ही नावे विशेषणांसारखी वापरली आहेत.
कित्येक काळापासून जैन समाज भारतात आणि भारताबाहेर विखुरलेल्या स्वरूपात आहे. त्या त्या प्रदेशातील भाषा, चालीरीती यांच्याशी तो एकरूप होतो. अर्थातच प्रादेशिक समजले जाणारे सण, वार, उत्सव, व्रते यांचा प्रभव त्यांच्यावर पडल्याशिवाय रहात नाही. महाराष्ट्रापुरते बोलायचे तर चतुर्थी, एकादशी, महाशिवरात्र असे उपवास तसेच नवरात्र, गणपतीपूजन इ. उत्सव जैनही करताना दिसतात.
बहसंख्येने असलेल्या हिंदुधर्मीयांच्या सतत संपर्कात रहात असल्यामुळे भक्तिप्रधानधर्माचा पगडा जैनांवर पडणे साहजिकच आहे. हिंदूशी कितीही एकरूप झाले तरी आहारशुद्धी, उपवास, तप आणि दान या चारांच्या आधार जैन समाज आपली स्वतंत्र ओळखही टिकवून आहे. वर म्हटल्याप्रमाणे देवी-देवतांची तो काम्यभक्ती करेल परंतु वीतरागी तीर्थंकरांसमोर उभे राहून, 'पुत्रपौत्रधनधान्यसमृद्धयर्थम् पूजनमहम् करिष्ये' असे कदापिही म्हणणार नाही हेच त्यांचे वेगळेपण होय.
**********
