________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक ४५ : आचारांग, उपनिषदे आणि गीता (१)
वाचकहो, आत्तापर्यंतच्या लेखात आपण प्राय: गीतेला अग्रस्थान दिले आणि जैन दृष्टीने त्याची समीक्षा करण्याचा प्रयत्न केला. श्वेतांबर जैनांच्या अर्धमागधी धार्मिक ग्रंथांत (आगम-ग्रंथात) 'आचारांग' ग्रंथाचे स्थान अग्रगण्य आहे. आचारांगाचा प्रथम खंड (प्रथम श्रुतस्कंध) 'प्राचीन अर्धमागधीचा नमुना' म्हणून अभ्यासकांनी गौरविला आहे. आचारांगाची गूढ, सूत्रमय वाक्यांनी बनलेली गद्यपद्यमय शैली अभ्यासली की उपनिषदांचे स्मरण झाल्याशिवाय रहात नाही. दहा प्राचीन उपनिषदांचा प्राय: सर्वमान्य काळ इ.स.पू. ६०० असा आहे. भ. महावीरांच्या सर्व कार्यप्रवृत्तीही इ.स.पू. सहाव्या शतकातच झाल्या. विषय कोणताही असला तरी प्रतिपादनाच्या शैलीवर त्या त्या काळातल्या शैलीचा प्रभाव हा राहतोच. अशा प्रकारे भाषाशैलीच्या दृष्टीने उपनिषदे आणि आचारांग ह्यात विलक्षण साम्य आहे. ___गीता हे उपनिषदांचे सार आहे. गीतेची शैली मात्र वर्णनात्मक, काव्यात्मक आहे. तत्त्वज्ञान समजावताना गीतेत उपमा, दृष्टांत येतात. रचना छंदोबद्ध आहे. ईश्वर, परमेश्वर किंवा परमात्म्याच्या भूमिकेत जाऊन, कृष्ण प्रथमफुषी एकवचनात, अनेक विधाने उद्गारतो. भक्तीचे चढलेले रंग हे प्राचीन उपनिषदांपेक्षा गीतेचे वेगळेपण आहे. मात्र हे वगळता, उपनिषदांतून आणि विशेषत: कठोपनिषदातून गीता वारंवार उद्धरणे देत असते. आचारांग, उपनिषदे आणि गीता यांचा परस्परसंबंध लक्षात घेऊन ह्या आणि यापुढील लेखात साम्यभेदात्मक निरीक्षणे नोंदवण्याचा प्रयत्न केला आहे.
___'कोऽहं'-मी कोण आहे ?-अशी आत्मजिज्ञासा उपनिषदांचा मुख्य विषय आहे. केनोपनिषदात केनेषितं पतति प्रेषितं मनः' अशा शब्दात मन:प्रवृत्तींमागच्या कारणाचा शोध घेतला आहे. आचारांगाच्या पहिल्या अध्ययनाचा प्रारंभही अप्पणो अत्थित्त-पदं' अर्थात् स्वत:च्या अस्तित्वाच्या जिज्ञासेने होतो. 'के अहं आसी ? के वा इओचुओ इह पेच्चा भविस्सामि'-अशा शब्दात आचारांगात पूर्वजन्म आणि पुनर्जन्माची जिज्ञासा व्यक्त झाली आहे.
गीतेचा आरंभ रणांगणावर, शस्त्रे सज्ज झालेल्या अवस्थेत होतो. आचारांगाच्या पहिल्या अध्यायाचे नाव 'शस्त्र-परिज्ञा' असे आहे. आपल्या आजूबाजूच्या पृथ्वी, हवा, पाणी, अग्नी व वनस्पतींना आपले वर्तन कसे शस्त्रासारखे वाटते व त्यांचा वापर करताना कसा विवेक करणे जरूर आहे'-असा वेगळाच शस्त्रविचार आचारांग देते. गीतेत 'न कांक्षे विजयं कृष्ण' इ. वचने अर्जुन म्हणतो तर आचारांगात 'लोकविजय' कसा करावा-याचे आध्यात्मिक वर्णन येते. अहिंसा, समता, अनासक्ती, अपरिग्रह इ. लोकविजया'ची साधने आहेत असे भ.महावीर म्हणतात.
'एषणा' शब्दाला उपनिषदात आणि आचारांगात विशेष स्थान आहे. ‘णो लोगस्स एसणं चरे' असा आचारांगाचा आदेश आहे. विरक्त मुनीला लोकैषणा (लोकसंग्रह, जनसंमर्द, प्रसिद्धी) काय कामाची ? बृहदारण्यक उपनिषदात 'खऱ्या ब्राह्मणाचे लक्षण सांगताना म्हटले आहे की- 'ब्राह्मण: पुत्रैषणायाश्च वित्तैषणायाश्च लोकैषणायाश्च व्युत्थाय भिक्षाचर्यं चरन्ति ।'
सामान्य संसारी माणूस अशा एषणांनी (भौतिक आकांक्षांनी) ग्रस्त होऊन आपला गोतावळा कसा वाढवत जातो त्याचे प्रत्ययकारी, सर्व काळात लागू पडणारे वर्णन भ.महावीर करतात. त्याचा स्वैर अनुवाद असा आहे“प्रथम माणूस शारीरिक बळ वाढवतो. उद्योग करून पैसा कमावतो. नातेवाईक जमवून मौजमजा करतो. पितरांचे श्राद्ध इ. करतो. देव-देव करू लागतो. हळूहळू सत्ताधीशांशी संबंध जोडतो. चोर-तस्करांशीही संधान बांधता पाहुणे आणि तोंडपुजे याचक यांची सरबराई करतो. अखेरीस हे कमी पडते म्हणून की काय साधू-महाराजांशी संपर्कठेवून आशीर्वादही घेत रहातो."
