________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक ४४ : दैवी संपदा आणि दशविध धर्म
भगवद्गीता असो अथवा जैन शास्त्र, आध्यात्मिक आणि धार्मिक मार्गदर्शनाबरोबरच नैतिक गुणांचा परिपोष करणारी मूल्ये दोन्हीतही प्रतिपादन केलेली दिसतात. ___ विशेष व्यक्तींची गुणगणना करून लक्षणे देण्याची गीतेची आपली अशी खास शैली आहे. दुसऱ्या अध्यायात अर्जुन विचारतो, 'स्थितप्रज्ञस्य का भाषा ?' इत्यादि. कृष्ण त्याचे सविस्तर उत्तर देतो. स्थितप्रज्ञाची लक्षणे देत असतानाच इंद्रियमूढ, चंचल आणि असंयमी व्यक्तींचेही वर्णन करतो. नवव्या अध्यायात महात्म्यांच्या दैवी गुणांबरोख्न राक्षसी आणि आसुरी प्रकृतीच्या व्यक्तींचाही कृष्ण आवर्जून उल्लेख करतो. तेराव्या अध्यायात ज्ञानाची वीस लक्षणे विस्ताराने सांगितली आहेत. सोळाव्या अध्यायात ही गुणगणना दैवी संपत्तीच्या रूपाने आली आहे. तेथे एकूण २६ गुण सांगितले आहेत. जिज्ञासूंनी ते गुण मूळ गीतेतून पहावेत. या यादीतील प्रत्येक गुणाचा अर्थ दुसऱ्याहून सर्वखी भिन्न होईलच असे नाही. दैवी संपत्तीच्या सात्त्विक स्वरूपाची नीट ओळख करून देण्यासाठी गीतेच्या या सोळाव्य अध्यायातील २६ गुण उपयुक्त ठरतात.
जैन शास्त्रात नैतिक सद्गुणांच्या परिपोषासाठी, चिंतन करावे म्हणून सर्व व्यक्तींना बारा मुद्दे देण्याची पद्धत आहे. या मुद्यांना अनुप्रेक्षा' (भावना) असे म्हणतात. अनुप्रेक्षा या बारा आहेत. कुंदकुंदाचार्यांनी लिहिलेलादिशानुप्रेक्षा' हा लघुग्रंथ अतिशय लोकप्रिय आहे. त्यातील अकराव्या अनुप्रेक्षेचे नाव 'धर्मानुप्रेक्षा' आहे. धर्माचे प्रथम दोन भाग केले आहेत-श्रावकधर्म व साधुधर्म. श्रावकधर्मामध्ये अकरा प्रतिमा सांगितल्या आहेत. अनगारधर्मामध्ये मात्र व्रत, समिति, गुप्ति असा धर्म न सांगता दहा उत्तम सद्गुण सांगितले आहेत.
कुंदकुंदांनी गुणांची फक्त यादी न देता त्यांची लक्षणे अतिशय मोजक्या शब्दात प्रभावीपणे सांगितली आहेत. शिवाय विशिष्ट प्रकारच्या नैतिक वर्तनाने हे सर्व धर्म साधूच्या अंत:करणात आपोआप प्रकट होतात असेही म्हटले आहे. याचाच अर्थ असा की या धर्मांच्या आराधनेसाठी कोणतेही क्रियाकांड करण्याची गरज नाही. १) क्रोधाच्या उत्पत्तीचे साक्षात् कारण समोर उपस्थित असूनही, जो क्रोधावर ताबा ठेवण्याचा प्रयत्न करतो, त्यामध्ये हळूहळू ‘उत्तम क्षमाधर्म' प्रकट होतो. २) जो आपले कुल, रूप, ज्ञान इ. चा अभिमान करणे कमी करत जातो, त्याच्यामध्ये हळूहळू उत्तम मार्दवधर्म' प्रकट होतो. ३) जो मन-वचन-कायेची कुटिलता सोडून, हृदय निर्मल ठेवण्याचा प्रयास करतो, त्याच्यामध्ये उत्तम आर्जवधर्म' प्रकट होतो. ४) जो अन्य जीवांना संत्रस्त न करणारे, हितकर, सत्यवचन बोलतो, त्याच्यामध्ये 'उत्तम सत्यधर्म' प्रकट होतो. ५) सर्व बाह्य परिग्रहाच्या आसक्तीतून निवृत्त होत-होत, जो शुद्ध वीतरागभाव धारण करतो, त्याच्यामध्ये 'उत्तम शौचधर्म' प्रकट होतो. ६) पाच महाव्रतांचे पालन आणि इंद्रियविजय करणाच्या दृष्टीने जो अग्रेसर असतो, त्याच्यामध्ये 'उत्तम संयमधर्म' प्रकट होतो. ७) विकार-वासनांवर विजय मिळवून जो ध्यान-स्वाध्यायात रममाण असतो, त्याचे उत्तम तप' निरंतर चालू असते. ८) मन-वचन-कायेने जो मोह आणि ममत्वाचा त्याग करतो, त्याच्यामध्ये उत्तम त्यागधर्म' प्रकट होतो. ९) नि:संग होऊन, आपल्याला सुखदुःखे देणाऱ्या आपल्याच भावनांवर जो काबू ठेवतो, त्याच्यामध्ये उत्तम आकिंचन्यधर्म' प्रकट होतो. 'न मे पार्थास्ति कर्तव्यं त्रिषु लोकेषु किंचन ।' (गी.३.२२) या गीतेतील कृष्प्याचनातही, हाच आकिंचन्यभाव प्रकट झाला आहे.
