________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक ४२ : श्रद्धावान् लभते ज्ञानं
'कॅलिडोस्कोप' मध्ये तेच तेच रंगीत काचांचे तुकडे, कोन बदलल्यावर जसे वेगवेगळे दिसतात, तसेच गीतेने तेच श्लोक आयुष्याच्या वेगवेगळ्या टप्प्यांवर पुन्हा पुन्हा वाचले की वेगवेगळे भासू लागतात. अगदी लहानपणी ीप्ता फक्त 'घडाघड पाठांतरा'चा विषय होती. शालेय संस्कृत पाठ्यपुस्तकात त्यातील काही वेचे' फक्त पोटापुते-मार्क मिळवण्यापुरते अभ्यासले. बी.ए.च्या वर्षात गीतेतील विषयांनी, भाषेने भारावून गेले. एम्.ए.ला पौर्वात्य-पाश्चात्य अभ्यासकांनी गीतेतून काढलेल्या वेगवेगळ्या तात्पर्यांनी भांबावून गेले.
मध्यंतरीच्या काळात बरेच पाणी वाहून गेले. भांडारकर प्राच्य विद्या संस्थेतील प्राकृत-इंग्रजी शब्दकोशात काम करण्याच्या निमित्ताने जैन तत्त्वज्ञानाची ओळख झाली. वीस-पंचवीस वर्षात जैन शास्त्राची क्लिष्ट परिभाषा थोड थोडी पचली. पुन्हा एकदा गीतेकडे नव्याच कोनातून बघायला लागले. पाने उलटता उलटता चौथा अध्याय सुरू झाला. ३३ व्या श्लोकात यज्ञाचा पुनर्विचार करून गीतेने ज्ञानयज्ञा'ला प्राधान्य दिलेले पाहून हायसे वाटले. त्या श्लोकापासून थेट चौथ्या अध्यायाच्या अखेरपर्यंत ज्ञानाचा महिमा' वर्णिलेला दिसला.
न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते' इ. सुप्रसिद्ध गीतावाक्यांमध्ये जो ज्ञानाचा महिमा गायला आहे तोच शौरसेनी ग्रंथ भगवती आराधने'त किंवा अमृतचन्द्रांच्या पुरुषार्थसिद्धयुपाय' मध्येही विस्ताराने वर्णिलेला दिसला. गीतेतल्या ४ थ्या अध्यायातला ३९ वा श्लोक पुढे आला आणि भास झाला की आपण तत्त्वार्थसूत्रातील पहिले सूत्र व त्यावरील व्याख्याच वाचत आहोत.
श्रद्धावान् लभते ज्ञानं, तत्पर: संयतेन्द्रियः ।
ज्ञानं लब्ध्वा परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति ।। अर्थात्, “(साधनेमध्ये) तत्पर असलेल्या इंद्रियसंयमी श्रद्धावंताला जे ज्ञान मिळते, ते ज्ञान लाभल्यावर त्याला परमशांतीचा लाभ होण्यास उशीर लागत नाही."
जैन शास्त्रानुसार, व्यवहारात सामान्यतः प्राप्त केलेले ज्ञान केवळ माहितीवजा शाब्दिक ज्ञान असते. त्याला 'सम्यक ज्ञान' ही कोटी प्राप्त होत नाही. आत्मतत्त्वावर आणि जिनवाणीवर पूर्ण श्रद्धा ठेवल्याने त्या माहितीवजा ज्ञानालाही 'सम्यक्त्व' लाभते. 'श्रद्धावाँल्लभते ज्ञानं' म्हणजे श्रद्धावानालाच सर्वार्थाने सत्यज्ञानाचा बोध होतो आणि त्याच वेळी जर तो तत्पर' आणि 'संयतेन्द्रिय' असेल, म्हणजे जैन परिभाषेत 'सम्यक् चारित्राचा आराधक' असेल तर त्याची रत्नत्रयाची समन्वित आराधना सुरू होते. श्रद्धा, ज्ञान आणि संयम एकाच वेळी समसमानतेने वृद्धिंगत होत गेले की “परम शांति' अर्थात् निर्वाणाचा लाभ होतो.
'सम्यग्दर्शन-ज्ञान-चारित्राणि मोक्षमार्गः' ह्या सूत्राचा भावार्थ हाच आहे-श्रद्धावान, ज्ञानी आणि संयतेन्द्रिय असणे हे तत्त्वार्थसूत्रात आणि गीतेतल्या या श्लोकात एका व्यक्तीकडून आणि एकाच वेळी अपेक्षित आहे, क्रमाक्रमाने नाही. एरवी गीतेत मार्गांची विविधता सांगितली असली तरी खरा ज्ञानी, स्थितप्रज्ञ, कर्मयोगी आणि भक्त या सर्वांची अंतिम लक्षणे मात्र समान आहेत. त्याची गुरुकिल्ली या वैशिष्ट्यपूर्ण श्लोकात दडली आहे. याच कारणासाठी जैन शास्त्रकारांनी तीन घटकांचा यथायोग्य समावेश करून एकच मोक्षमार्ग सांगितला आहे.
सारांश काय तर प्रस्तुत श्लोकाचे जैन परभिाषेत रूपांतर केले की जैन दर्शनाचा मूलभूत गाभाच त्यात भासमान होऊ लागतो.
**********
