________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक ४३ : श्रद्धा-ज्ञान-आचरण परस्परसंबंध
गीतेत विविध प्रकारच्या योगांचे' अथवा 'मार्गांचे' एक-दुसऱ्यापेक्षा असलेले श्रेयस्करत्व आणि श्रेष्ठत्व प्रसंगाप्रसंगाने वेगवेगळ्या प्रकारे मांडलेले दिसते. उदाहरणार्थ, ‘लोकेऽस्मिन् द्विविधा निष्ठा पुरा प्राक्ता मयानघ' (गी.३.३). या श्लोकात सांख्यांचा ज्ञानयोग' आणि 'योग्यांचा कर्मयोग' याचा उल्लेख केला आहे. गीतेच्या ६व्या अध्यायात 'योगी' अशी संज्ञा देऊन म्हटले आहे,
“तपस्वी, ज्ञानी किंवा कर्ममार्गी यापेक्षा 'योगी' श्रेष्ठ आहे. सर्व प्रकारच्या योग्यांमध्ये जो श्रद्धावान् भक्त माझ्याशी एकरूप होऊन मला भजतो, तो 'युक्ततम' होय” (गी.६.४६-४७).
__ध्यानयोगाच्या वर्णनाचा असा भक्तिपर उपसंहार काहीसा बुचकळ्यात टाकतो. आता बारावा अध्याय भक्तिपर आहे. परंतु त्याच्या बाराव्या श्लोकाचा अर्थ असा आहे- “अभ्यासापेक्षा ज्ञान श्रेयस्कर आहे. ज्ञानापेक्षा ध्यान विशेष आहे. ध्यानापेक्षा कर्मफलत्याग श्रेयस्कर आहे. कारण त्याने लगेच परम शांती प्राप्त होते.'
श्रेयस्कर' काय आणि त्याहून अधिक श्रेयस्कर' काय ?-याचा ऊहापोह करीत असता गीतेच्या वेगवेगळ्या व्याख्याकारांनी आपले मन्तव्य मांडण्यासाठी बऱ्याच कोलांटउड्या मारलेल्या दिसतात. ___ या पार्श्वभूमीवर “श्रद्धा (सम्यक्त्वदर्शन)-ज्ञान-आचरण (चारित्र)” यांच्या परस्परसंबंधांविषयी जैन शास्त्रकारांमध्ये बरीच (किंबहुना पूर्णच) एकरूपता दिसते.
ज्ञान, दर्शन, चारित्र आणि तप यांच्याविषयीचे उत्तराध्ययनातील विवेचन कालच्या लेखात पाहिले आहे. चारित्रपाहुडात कुंदकुंद म्हणतात, 'ज्ञानाने जाणले जाते. दर्शनाने प्रचीती घेता येते. ज्ञान आणि प्रचीती एकत्र आली की सम्यक् आचरण तेथे अवतरते.'
हेच तथ्य आचार्य शिवकोटींच्या शब्दात असे सांगता येते-“ज्ञान आणि दर्शन याचे सार यथाख्यात चारित्र आहे. अशा चारित्राचे पर्यवसान श्रेष्ठ निर्वाणात होते.'
दर्शनपाहुडात म्हटले आहे की, “मोक्षमार्ग हा वृक्ष असेल तर सम्यक्त्व (श्रद्धा, दर्शन) त्याचे मूळ आहे. ज्ञान आणि चारित्र त्याचे खोड आणि शाखा-परिवार आहे." जैन परिभाषेत 'श्रद्धा' म्हणजे जिनकथित तत्त्वांवर पूर्ण विश्वास होय. जीव-अजीव-आस्रव-बंध-संवर-निर्जरा-मोक्ष या सात तत्त्वांचे स्वरूप प्रथम नीट समजून घेणे आणि त्यावरचा दृढ विश्वास म्हणजे सम्यक्त्व. आचरणात थोडीफार चूक झाली तर ती प्रायश्चित्तपूर्वक सुधारता येईल पसु श्रद्धा डगमगली तर आत्मकल्याणाच्या मार्गाला कायमचे पारखे व्हावे लागेल. ___ सम्यक्त्व (खरी श्रद्धा) प्राप्त झाले की ज्ञानही तत्काळ सम्यक् बनते. 'दिवा पेटणे' आणि 'अंधार दूर होणे'या दोन्ही गोष्टी एकदम होत असल्या तरी पहिले दुसऱ्याचे कारण आहे (पुरुषार्थ.श्लोक३४).
सारांश काय, तीन घटकांनी बनलाअसला तरी मोक्षमार्ग कसा एकच आहे', हे पटवून देण्याची जैन शास्त्रकाचि हतोटी विलक्षण आहे.
**********
