________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक ४१ : जैन आचारशास्त्रात तपाचे स्थान
'तप' ही जैन परंपरेची खास ओळख आहे. चातुर्मासात आणि विशेषत: पर्युषणपर्वात आजच्या ह्या आधुनिक युगातही जैन समाजात “तप, उपधान, उपवास, दया, पौषध" अशा विविध अंगांनी तपस्या केली जाते. तपस्येला येत चाललेल्या उत्सवी आणि अवडंबरात्मक स्वरूपावर जैन समाजातले विचारवंत वेळोवेळी प्रबोधनपर लेखही लिहिताना दिसतात. तपाचे माहात्म्य जैन परंपरेत इतके का आहे ?-कारण जैन आचारपद्धतीचा तो गाभा आहे. कर्मसिद्धांतात तपाचे विशेष स्थान आहे.
“सम्यक्त्व (श्रद्धा, दर्शन)-ज्ञान-चारित्र (आचरण)” ही 'त्रिरत्ने' आहेत. भगवती आराधना आणि उत्तराध्ययनासारख्या प्राचीन ग्रंथांमध्ये त्रिरत्नाच्या बरोबरच चौथ्या 'तपा'चाही आवर्जून उल्लेख केलेला दिसतो. या चतुष्टयीचे महत्त्व सांगताना म्हटले आहे की,
नाणेण जाणई भावे, सणेण य सद्दहे ।
चरित्तेण निगिण्हाई, तवेण परिसुज्झई ।। (उत्त.२८.३५) अर्थात्-ज्ञानाच्या सहाय्याने तत्त्वे जाणली जातात. दर्शनाने त्यावर श्रद्धा ठेवली जाते. चारित्राने अर्थात् संयमाचरणाने निग्रह केला जातो तर तपाने परिशुद्धी होते. गीतेनेही तपाला ‘पावन करणारे' म्हटले आहे.
अशुभ प्रवृत्तींना रोखण्याचे काम तर तपाने होतेच, परंतु तपाचे वैशिष्ट्यपूर्ण काम म्हणजे पूर्वी बांधलेल्या कर्मांची निर्जरा (क्षय) करण्याचे सामर्थ्य तपामध्ये आहे. (तपसा निर्जरा च - तत्त्वार्थ.९.३). हाच आशय सोप्या प्राकृतात उत्तराध्ययनात व्यक्त झाला आहे. म्हटले आहे की, 'भवकोडीसंचियं कम्म, तवसा निज्जरिज्जई' (उत्त.३.६). तपाचे मुख्य प्रकार, उपप्रकार आणि त्याचे फल सांगण्यासाठी उत्तराध्ययनात ‘तपोमार्गगति' नावाचे स्वतंत्र अध्ययनच लिहिलेले आहे.
'तपाने केवळ पुण्यप्राप्तीच होते असे नव्हे तर सर्वश्रेष्ठ अशा निर्वाणपदाची प्राप्तीही तपाने होते'-असे विचार कुंदकुंदांच्या दर्शनपाहुडात व्यक्तविले आहेत.
बारसविहतवजुत्ता कम्मं खविऊण विहिबलेण स्सं ।
___ वोसट्टचत्तदेहा णिव्वाणमणुत्तरं पत्ता ।। (दर्शनपाहुड, गा.३६) अर्धमागधी ग्रंथांमध्ये कडक तपश्चर्येची पुष्कळ उदाहरणे आढळतात. आचारांगाच्या ‘उपधानश्रुता'त भ.महावीरांच्या १२ वर्षांच्या विहाराचे आणि तपाचे सविस्तर वर्णन दिसते. 'अंतगडसूत्रा'त स्त्रियांच्या आणि 'अनुत्तरौपपातिकस्त्रा'त पुरुषांच्या खडतर तपश्चर्यांचे उल्लेख आढळतात.
ऐहिक उन्नतीचा हेतू डोळ्यासमोर ठेवून केलेल्या तपाला 'निदानतप' म्हटले आहे. साधूंनी 'निदानतप' न कसा 'आत्मकल्याणार्थ' तप करावे, असे आदेश दिसून येतात.
तपाची नेमकी व्याख्या करताना म्हटले आहे की, 'वासना-विकार क्षीण करण्यासाठी आणि आत्मिक शक्तीच्या साधनेसाठी शरीर, इंद्रिये व मन यांना ज्या ज्या उपायांनी तप्त केले जाते, ते तप होय.' अनशन, ऊनोदरी (भुकमेक्षा कमी खाणे) इ. सहा तपे ‘बाह्य तपे' असून त्यांचे स्वरूप आरोग्यसाधनेसाठीही अत्यंत उपयुक्त आहे. प्रायश्चित्त, विनय, सेवा, स्वाध्याय, अहंकारत्याग आणि ध्यान-ही सहा 'अंतरंग तपे' आहेत. जैन शास्त्रात विस्तारपूर्वक सांगितलेली १२ प्रकारची तपे खरोखरीच सर्वांना उत्तम मार्गदर्शक आहेत. आपल्याला झेपतील एवढीच तपे करण्याची सूचना अमृतचन्द्रांसारख्या आचार्यांनी दिली आहे.
